Farg ona XTMFMTTEB tasarrufidagi ning YOSH ...shuhratbek.uz/wp-content/uploads/2018/09/Adabiyot...Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-

TASDIQLA YMAN: ____ -umumiy o'rta ta'limmaktabi direktori:

Farg ona___________XTMFMTTEB tasarrufidagi

__umumiy o'rta ta’lim maktabi__________ fani o'qituvchisi________________ ning„ YOSH ADABIYOTSHUNOS "

to garak hujjatlari

Adabiyot fani to'garak ish rejasi.

№ M A VZULAR soat O ’tilladi gan sana

O’tilgansana

1 Adabiyot so'z san'ati. 12 Ezop. “Yovvoyi echkilar bilan cho’pon” 13 Hamid Olimjon “Oygul bilan Baxtiyor”. 14 Maqsud Shayxzoda “ Iskandar Zulqarnayn” 15 Shukrullo “Umr haqida ertak” 16 Hans Kristian Adersin. 17 Abdulla Qodiriy “Uloqda” 18 G’afur Gulom. “Mening o’g’rigina bolam” 19 Usmon Nosir “Bolaligimda” 110 O’tkir Xoshimov “Dunyoning ishlari” 111 Mirtemir. “Bulut” 112 Ibroyim Yusupov. 113 Alisher Navoiy. 114 Zahiriddin Muhammad Bobur. 115 Muqimiy 116 Sad’iy Sheroziy 11 7 Hamza Hakimzoda Niyoziy. 118 Erkin Vohidov 119 Abdulla Oripov 120 O’lmas Umarbekov. 121 Turob To’la 122 Janni Rodari. 123 Odil- Yoqubov 124 Said Ahmad 125 Musa Jalil. 126 Gulxaniy 12 7 Avaz O’tar. 128 Abay 129 Zulfiya 130 Pirimqul Qodirov 131 Tog’ay Murod. 132 Jumaniyoz Jabborov. 133 Chingiz Aytmatov 134 Shulcur Xolmirzayev 1

O'quvchilar haqida ma'lumot.

№ O'quvchilarning familya va ismi sinfi manzili Telefon raqami

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14•

15

16

17

18

19

20

I-Sana_________ Sinf-_____________ 1 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Adabiyot so'z san'ati.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Adabiyot so’z san'ati haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlardaishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniqifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum",VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:

a)salomlashilsh bjnavbatchi axborotic)davomatni aniqlash d)uyga vazifani tekshirish

IX-Darsning rejasi:a)o'tilgan mavzuni takrorlash b) yangi mavzu bayoni c)mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolash

X-O'tilganlarni takrorlash:1. Hozirga qadar o‘qigan adabiy asarlardan qaysi bin Sizga eng kuchli

ta’sir qilgan? Bu ta’sirning sababi nimada, deb o‘ylaysiz?2. Ko‘chalar, metro bekatlari, teatrlar, shahar va qishloqlar, turli

davlat mukofotlarining kocpchiligi shoir-yozuvchilar nomiga qo‘yilishining sababi nimada ekan?

3. Adabiy asar bilan muallim darsi o‘rtasida qanday o‘xshash va farqli tomonlar bor? Fikringizni aniq misollar bilan tushuntirishga harakat qiling.

XI-Yangi mavzu bayoni: *

Qimmatli farzand, o‘zingiznmg uch-to‘rt yasharlik paytingizni eslay- sizmi? Yodingizda bo‘lsa, u paytlar televizorda beriladigan turli-tuman ko£rsatuvlar Sizni unchalik qiziqtirmasdi. Agar buni eslolmasangiz, ukalaringizni kuzating. Ular televizor tomosha qilishdan ko‘ra ertak eshitishni ko£proq yaxshi ko£radi.

Shunday ham bo£ladiki, buva va buvilar, ota va onalar har kuni aytaverib, ertaklari ham tugaydi. Eng qiziq ertaklar o£nlab marotaba qayta aytilsa ham bolajonlar jon qulog‘i bilan eshitaveradi. Ularga ertak voqealari yod bo‘lib ketadi. Lekin, baribir, bolalar ko‘zlarini katta- katta ochgancha, bir nuqtaga tikilib ertak eshitishdan zerikmaydi.

3

Nega shunday? Nega oddiy gaplar emas, balki ertak va she’rlar odamni bu qadar o£ziga tortadi, deb o£ylab ko£rganmisiz?

Keling, shu savolga birgalikda javob topaylik.To‘rt yildan buyon maktabga qatnab bilib oldingizki, odarn bolasi

boshqa mavjudotlardan o‘zining fikrlay olishi bilan farq qiladi. U nafaqat o‘ylaydi, fikrlaydi, balki bu fikr-o‘ylarini so‘ziar orqali boshqalarga ham bildira oladi.

Odamlar fikrlar ekan, bir narsani boshqasiga solishtiradi. Bunda ular nafaqat oqni qoradan, yaxshini esa yomondan ajratadi, balki nar- salar orasidagi o‘xshash, bir-birini takrorlovchi jihatlami ilg‘aydi. Mana shu solishtirish jarayonida obrazli (timsolli) fikrlash hodisasi yuzaga keladi.

«Obrazli fikrlash» degan ibora Sizga sal og‘irlik qilayotgan bo£ Isa, buni bir sodda misol bilan tushuntiramiz.

Jajji ukalaringizning tiliga, xatti-harakatlariga e’tibor bering. Ular osmondagi bulutlarga qarab Sizga goh chopib borayotgan otni, goh ulkan odam qiyofasini ko‘rsatadilar. Bir sinchkov bola barg ustida sudralayotgan ipak qurtini har kuni qishlog‘ining chekkasidan o‘tadigan poyezdga o'xshatsa, boshqa bola bahorda lolaqizg‘aldoq bilan qoplangandalalarni qip-qizil gilamga qiyoslaydi. Bolajonlar loydan kulcha, qumdan uy, plastilindan qushcha yasar ekan, yodiga o‘sha narsalaming surati — timsolini keltiradi. Qo‘lidagini xayolidagiga o‘xshatib yasashga urinadi.

Ertaklarda esa mana shunday obrazli fikrlashning rang-barang ko‘- rinishlari aks etadi. Ertak qahramonlari so‘z va obrazli ifodalar yordamida ko‘z oldingizda jonlanadi, turli sarguzashtlami boshdan kechiradi. Voqealar shunday qiziqarli hikoya qilinadiki, o‘zingizni xuddi ulaming ishtirokchisidek his qilasiz,

Demak, odamlaming tabiatida bir narsani ikkinchi bir narsaga qiyoslash, hamma narsani so‘z yordamida jonlantirishga moyillik, so‘z san’atiga — adabiyotga qiziqish azaldan bor ekan, degan xulosaga kelsak bo‘ladimi? Albatta, bo‘ladi!

Ana endi ertak, she’r, hikoya ko‘rinishida namoyon bo‘ladigan adabiyot — so‘z san’atining o‘zi nima, u qanday ehtiyojdan paydo bo‘ladi, degan savolga javob izlab ko‘raylik. xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.

Adabiy asarlar kishining didi, axloqi, bilimlari boyishiga kuchli ta’- sir ko‘rsatishini biror asar misolida isbotlashga urining.Adabiyot daftaringizga ulug£ kishilaming sofz, adabiyot va kitob o£qishning ahamiyati to£g£risida aytgan hikmatlaridan beshtasini topib yozib keling va sinfdoshlaringizga o£qib bering. Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

4

I-Sana_________ - Sinf-_____________ 2 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Ezop. "Yowoyi echkilar bilan cho'pon"IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Ezop haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:

a)salomlashilsh b)navbatchi axborotic)davomatni aniqlash d)uyga vazifani tekshirish

IX-Darsning rejasi:a)o'tilgan mavzuni takrorlash b) yangi mavzu bayoni

c)mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:Adabiy asarlar kishining didi, axloqi, bilimlari boyishiga kuchli ta’- sir ko£rsatishini biror asar misolida isbotlashga urining.Adabiyot daftaringizga ulug‘ kishilaming socz, adabiyot va kitob o‘qishning ahamiyati to‘g‘risida aytgan hikmatlaridan beshtasini topib yozib keling va sinfdoshlaringizga o‘qib bering.XI-Yangi mavzu bayoni:

Muhtaram o‘quvchi! Siz kundalik hayotingizda katta yoshdagi yaqinlaringiz yoki muallimlaringiz bilan muloqot va suhbatlaringizda ulaming o‘z fikrlari yoki o‘git-nasihatlarinmg ta’sirliroq chiqishi uchun har xil maqol va masallarga, ya’ni hikmatli so‘zlar yoxud kichik-kichik ibratli voqealarga murojaat etishlariga e’tibor qilgan boclsangiz kerak. Av- valgi darslardan bilib borayotganingizdek, maqol yoki masal orqali ifodalangan fikr oddiy xabar yo axborot tarzida bildirilgan mazmundan ko‘ra albatta ta’sirliroq bo£lib, xotirangizda uzoq vaqt saqlanib qoladi. Odatda, bilimlari chuqur, hayotiy tajribalari boy bo‘lgan kislular shunday so‘zlashadi. Ana shunday so‘zlash usulini yevropaliklar «Ezop tilida soczlash» yoki «Ezopona til» deb yuritishadi.

Xo‘sh, nega bunday ibora paydo bo‘lgan, Ezop degani kim, qabilida savol tug‘ilishi tabiiy. Bu savollarga javob topish uchun qadimiy

5

Yunonistonga, ya’ni hozirgi dunyo xaritalariga Gretsiya, Makedoniya nomi ostida kiritilgan mamlakatlar va o‘sha atroflardagi ko‘hna davlatlar, shaharlar tarixiga murojaat qilishimiz kerak.

Rivoyatlarga ko£ra, miloddan awalgi VI asrlarda Yunonistonda qul- doriik tuzumi hukm surgan paytda qullar orasidan yetishib chiqqan nihoyatda aqlli, ammo o‘ta badbashara, xunuk bir donishmand bo‘lib, uni Ezop deb atashgan ekan. Uning asli kelib chiqishi o‘sha davrlardagi Frigiya mamlakatidan bo‘lib, urushlar natijasida qul qilib olinib, Yunonistonga kelib qolgan. Aql-u farosati, topqirligi bilan o‘z xo£jayinlarining mushkullarini oson qilib, hurmat va e’tibor qozongan. Hatto shaharlami bosqinlardan asrab, podshohlarni qirg‘in-barot urushlardan to‘xtatib qolgan. Oxir-oqibat o‘zini qullikdan xalos etib, Lidiya shohi Krez saroyida xizmat qilgan, so‘ng Vavilon shohi Likurg saltanatida xazinabon darajasiga ko‘tarilgan. Keyinroq, haqgo‘yligi, adolatparastligi, kinoyali achchiq tili uchun ko‘rolmagan, hasadgo‘y dushmanlari uni Delfa shahrida tog‘ qoyasidan otib yuborib, oldirganlar.

Ezop hayoti haqidagi ma’lumotlar o ‘sha davrdagi va undan keyingi asrlardagi solnomachilar tomonidan yozib qoldirilgan rivoyatlar, ibratli hikoyatlar orqali yetib kelgan. Uning 500 ga yaqin masallari qadim davrlardayoq jamlanib, «Ezop masallari» nomi ostida kitob qilingan va donishmandlik o‘gitlari sifatida butun dunyoga tarqalgan.

«Ulug‘ masalchi»ning o‘zi haqida rivoyatlar ham juda ibratomuz. Masalan, ulaming birida hikoya qilinishicha, Ezopning xo‘jayini safarga otlanar ekan, o‘z qullariga yuklarni bo‘lib olib, ko‘tarib ketishlari lozim- ligini buyuradi. Ezop ulaming oldiga kelib, o‘ziga yengilroq yuk berishlarini iltimos qilganida, qullar uning o‘zi tanlab olishiga ruxsat beradilar. Ezop borib, to‘rt kishi zo‘rg‘a ko‘taradigan non solingan qutini tanlaydi. Atrofidagilar barchasi undan kulib, yengil narsa so‘rab, eng og‘ir yukni tanlagani uchun ahmoq deya masxara qiladilar.'Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.

1. Hikoyaga qaysi davr voqealari asos qilib olingan?2. Bu afsona bizga qanday yetib kelgan? Herodot kim? Saqa (sak)lar,

massagetlar kimlar?3. Sparangiz va Zarina to'ylari munosabati bilan qadim urf-odatlarimiz

haqida so‘zlab bera olasizmi?4. To‘maris nega Kayxisrav taklifmi rad etdi?

Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

6

I-Sana_________ - Sinf-_____________ 3 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Hamid Olimjon "Oygul bilan Baxtiyor".IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Hamid Olimjon "Oygul bilan Baxtiyor" haqida ilmiy tushunchalar berish

Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c)mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Hikoyaga qaysi davr voqealari asos qilib olingan?2. Bu afsona bizga qanday yetib kelgan? Herodot kim? Saqa (sak)lar,

massagetlar kimlar?3. Sparangiz va Zarina to'ylari munosabati bilan qadim urf-odatlarimiz

haqida so‘zlab bera olasizmi?4. To‘maris nega Kayxisrav taklifmi rad etdi?Xl-Yangi mavzu bayoni: ,

XX asr o‘zbek she’riyatining yorqin vakillaridan biri Hamid Olimjon bor-yo‘g‘i 34 yil umr ko£rgan bo‘lsa-da, o‘zidan juda boy adabiy meros qoldirib ulgurgan. Shoir tomonidan yaratilgan asarlar o‘n jild (yirik kitob)ni tashkil qilishi ham uning naqadar sermahsul ijodkor bolganidan darak beradi. Hamid Olimjon qobiliyatli rahbar va olim ham bo‘lgan edi. U o‘ttiz yoshga yetar-yetmas 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasini boshqardi, o‘ttiz uch yoshida akademik unvonini oldi.

Hamid Olimjon 1909-yil 12-dekabrda Jizzax shahrida tug£ildi. Jizzax ham yurtimizning Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm vohalari singari ko‘plab xalq baxshilarining vatani hisoblanadi. Bu yerdagi xalq sayillari,

7

¥

to£ylar, turli yig‘inlar hozir ham baxshilar ishtirokisiz o£tmaydi. 04gan asming boshlarida, odamlaming uyida radio-televizor tugul oddiygina elektr chirog‘i bo‘lmagan zamonlarda kishilar sham va qora chiroq yorug‘ida kun kechirardilar. Ayniqsa, uzoq qish kechalari xalq kitoblari, turli dostonlar o£qilar, bir uy bolalar ham bu ma’rifat nuridan bahramand bo‘lib o£sardilar.

Hamid Olimjonning onasi Komila aya juda ko£p doston va ertaklami yod bilardi, ularni eshitgan yosh Hamid tasawurida qadimgi asarlar qahramonlari qayta jonlanardi. Dostonlaming shirali tili, bir- biridan qiziq voqealari uning butun xayolini egallab olardi. Hamid Olimjon bu zavqli tunlarni bir umr yodda saqlab qoldi va o£zi yozgan dostonlardan biri «Oygul bilan Baxtiyor»da bu sehrli tunlarni shunday esga oldi:

Bolalik kunlarimda, Tohir-Zuhra, Yoriltosh,Uyqusiz tunlarimda Oyni uyaltirgan qosh...Ko£p ertak eshitgandim, Buvimning har qissasi,So‘ylab berardi buvim. Har bir qilgan hissasiEsimda o£sha damlar: Fikrimni tortar edi,0 £zi uchar gilamlar, Havasim ortar edi.

Hamid Olimjondagi tug£ma iste’dodning ko£z ochishida, uning keyinchalik mashhur shoir bo£lib yetishuvida mana shu ezgu havas, albatta, katta rol o£ynagan.

Hamid Olimjon Jizzaxdagi Narimonov nomli boshlang‘ich maktabni tugallab, o£sha davrda (1932-yilga qadar) 0 ‘zbekistonning poytaxti bo£lgan Samarqand shahriga bordi. U yerda awal pedagogika bilim yurtida (1923—1926), keyin Pedagogika akademiyasida (1926— 1931) tahsil oldi. Ko'plab ijodkor yoshlar to£plangan bu o£quv dargohlarida Abdulhamid yozgan she’rlar do£stlari tomonidan qizg‘in kutib olinardi. Ilk mashqlaridanoq tug£ma iste’dodi yarq etib ko‘ringan talaba shoiming dastlabki she’rlari Samarqandda chop etiladigan «Zarafshon» gazetasida 1926-yildanoq chiqa boshlagan bo‘lsa, «Ko£klam» nomli birinchi she’rlar to£plami 1929-yilda o£z o‘quvchilarini topdi. Shu tariqa o£zbek adabiyotida yana bir umidli ijodkor dunyoga keldi.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.

1. Hamid Olimjon shoir bo‘lib yetishuvining eng muhim sabablarini kengroq izohlashga harakat qiling.

2. Hamid Olimjonga zamondosh yana qaysi ijodkorlami bilasiz? Ulaming ijodi va taqdiri to£g£risida eshitganmisiz?


I-Sana_________ - Sinf-_____________ 4 Tekshirdim__________III-Darsning mavzusi: Maqsud Shayxzoda " Iskandar Zulqarnayn"IV-Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad - To’ldiruvchi haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorliktexnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c)mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baholashX-O'tilganlarni takrorlash:

1. Hamid Olimjon shoir bo‘lib yetishuvining eng muhim sabablarini kengroq izohlashga harakat qiling.

2. Hamid Olimjonga zamondosh yana qaysi ijodkorlarni bilasiz? Ulaming ijodi va taqdiri to‘g‘risida eshitganmisiz?

XI-Yangi mavzu bayoni:0 £zbek adabiyotining XX asrdagi ulkan vakillaridan bin Maqsud

Mas’um o‘g‘li Shayxzodadir. U 1908-yili Ozarbayjonning Agdash (Oqtosh) shahrida ziyoli oilada tug‘ilgan. Otasining kasbi shifofcorlik bo‘lib, she’riyatni nihoyatda sevgan, farzandlariga ham adabiyotga muhabbat tuyg‘usini singdirgan inson edi. Shayxzoda tug‘ilgan shahrida maktab ta’limini olgach, Ozarbayjon poytaxti Bokudagi Oliy pedagogika institutiga sirtdan o‘qishga kiradi. 1925-yildan muallimlik qila boshlaydi. 1928-yili u hurfikrliligi, ya’ni Ozarbayjonni mustaqil davlatga aylantirish haqidagi erkin fikrlari uchun ayblanib, Toshkentga badarg‘a qilinadi. Ayni shu davrdan boshlab to umrining so‘ngiga qadar Shayx- zodaning butun hayoti 0 ‘zbekiston bilan bog‘lanadi. U awal turli gazeta va jumallar tahririyatlarida muharrir, 1935— 1938-yillarda 0 ‘zbekiston Fanlar komiteti qoshidagi Til va adabiyot institutida ilmiy xodim, 1938- yildan hayotifso4ngigacha Nizomiy nomli Toshkent davlat pedagogika instituti o‘zbek mumtoz adabiyoti kafedrasi o‘qituvchisi bo‘lib ishladi.

9

Shayxzodaning dastlabki ijod namunalari 1929-yildan e’lon qilina boshlandi. 30-yШaгda shoiming «0‘n she’r», «Undoshlarim», «Uchinchi kitob», «Jumhuriyat» nomli to‘plamlari dunyo yuzini ko‘radi. Ana shu to‘plamlari bilan Shayxzoda o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos shoir sifatida tanildi va tan olindi.

Uning ijodi 40-yillarda, Ikkinchi jahon urushi davrlarida ayniqsa avj pardalarga ko‘tarildi. Butun insoniyatga tahdid solayotgan fashizmni yo‘q qilish, hayotni, tiriklikni, shon-u sharafni saqlash, xalqni ruhan yengil- maslikka, matonatga da’vat etish shoirning o‘sha yiUari chop etilgan «Ku- rash nechun», «Jang va qo‘shiq», «Kapitan Gastello», «Ko‘ngil deydiki» kabi to‘plamlarining bosh mavzusi bo‘ldi. Shu yillarda Shayxzoda ijodining yarn bir mumtoz namunasi «Jaloliddin Manguberdi» tarixiy dramasi yaratildi.

Siz tariximiz to‘g‘risidagi hikoyalardan yaxshi bilasizki, o‘lkamizni XIII asrlarda Chingizxon qo‘shinlari bosib olmoqchi bo‘lganida, xalqimizning mard o‘g‘lonlaridan Jaloliddin Manguberdi dushmanga qarshi qattiq kurash olib boradi. 0 ‘z vatani mustaqilligini saqlash uchun mardonavor turib jang qiladi. Mana shu tarixiy shaxs siymosi va shonli o‘tmish sahifalarini badiiy haqqoniylik bilan tasvirlash «Jalo- liddin Manguberdi» dramasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Pyesa Hamza nomidagi o‘zbek davlat akademik drama teatrida (hozirgi 0 ‘zbek Milliy akademik drama teatri) sahnalashtiriladi. Botir lashkarboshi Jaloliddin siymosini sahnaga buyuk aktyor Shukur Burhonov olib chiqadi.

Mazkur asarlar yaratilishidan awalroq, 50-yillarning boshlarida Maqsud Shayxzoda ham «qatag‘on» siyosatining qurboni bo‘lib, «xalq dushmani» degan tuhmatlar bilan qamaladi. 50-yillaming o‘rtalarida qatag‘onchilik qoralanib, ko‘p halol insonlar qatori Shayxzoda ham ozod etilgach, u irodasini bukmay, qizg‘in ijod bilan mashg‘ul bo‘ldi. She’rlar, doston va dramatik asarlar bilan birga Shekspir, Pushkin, Lermontov, Mayakovskiy, Nozim Hikmat kabi jahon adabiyoti namoyandalari ijodidan taijimalar qildi. Olim sifatida Alisher Navoiy she’riyati haqida chuqur ilmiy tadqiqotlar yaratdi.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.

I-1. Maqsud Shayxzodaning taijimayi holini gapirib bering.2. Shoiming qanday doston va she’riy to‘plamlarini bilasiz?3. Maqsud Shayxzodaning dramatik asarlaridagi tarixiy voqealar va

tarixiy shaxslar haqida so‘zlab bering.4. 0 ‘zbek adiblaridan yana kimlarning she’riy ertak-dostonlari Sizga

tanish?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

10

I-Sana_________ Sinf-_____________ 5 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Shukrullo "Umr haqida ertak"IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad -Shukrullo haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c)mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:»1. Maqsud Shayxzodaning taijimayi holini gapirib bering.2. Shoiming qanday doston va she’riy to‘plamlarmi bilasiz?3. Maqsud Shayxzodaning dramatik asarlaridagi tarixiy voqealar va

tarixiy shaxslar haqida so‘zlab bering.4. 0 ‘zbek adiblaridan yana kimlaming she’riy ertak-dostonlari Sizga

tanish?Xl-Yangi mavzu bayoni:

So‘nggi 10—15 yil oralig‘ida e’lon qilingan «Javohirlar sandig‘i», «Kafansiz ko‘milganlaD>, «Tirik ruhlar» kabi nasriy asarlari bilan Sizga ham nomi tanish boigan shoir va yozuvchi Shukrullo (Shukrullo Yusupov) 1921-yili Toshkent shahrida tug‘ilgan. Uning otasi adabiyot va san’atga ixlosmand, jumladan, buyuk o‘zbek shoiri G ‘afur G‘ulom bilan yaqin tanish, suhbatdosh bo‘lgan o‘qimishli, ziyoli kishi edi. Asli kasbi emchilik bo‘lib, umr bo£yi xalq tabobati bilan shug‘ullangan.

Shukrullo maktab ta’limidan so‘ng pedagogika bilim yurtida, Toshkent Davlat pedagogika instituti (hoziigi pedagogika universiteti) da tahsil oladi. 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida, badiiy adabiyot nashriyotida ishlaydi. Uning «Baxt qonuni» deb nomlangan birinchi

ii

she’ri 1939-yilda e’lon qilingan. 40-yillarda shoiming ketma-ket «Birinchi daftar», «Qalb qo‘shiqlari» to‘plamlari, «Chollar» dostoni chop etiladi. Keyinroq «Hayot ilhomlari», «Umrim boricha», «Inson va yaxshilik», «Inson — inson uchun», «Ikki qoya», «Otash va gul», «26-tongotari» kabi yigirmadan ortiq she’rlar va dostonlar to‘plamlari nashr etiladi.

Vatanni kuylash, uning bunyodkor, fidoyi farzandlarini ulug‘lash, xalqlar do'stligi g‘oyalari o‘sha to‘plamlarning asosiy mazmunini belgilagan. Agar bu xususiyatlar shoiming dastlabki she’rlarida juda bo‘rtib ko‘ringan boMsa, keyinroq, ayniqsa, 70—80-yillarga kelib «Zarralar», «Suyanchiq», «Yashagim keladi», «Sening baxting» kabi to‘plamlarida inson va xotira, odamiylik kabi teran ma’noli tushunchalar o‘z she’riy aksini topdi. Misol sifatida quyidagi satrlarga e’tibor beraylik:

Shukr qil, nolima, tashvishim ko‘p deb,Bilasanmi, tashvish tugaydi qachon?Tashvishing mo‘1 bo‘lsa, orzularing ko‘p,Orzusiz yashamas hech tirik inson.Harakatim ko‘p deb zorlanma hech vaqt,Yer ham hech tinmaydi, tinsami... hayhot!..Intilish, izlanish, doim harakat,Shundan iboratdir tiriklik, hayot!

Shoir Siz — bolalar uchun ham «Bahor sovg‘asi», «Yulduzlar» nomli kitoblar chop ettirgan. Uning «Xatarli yo‘l», «To‘ydan keyin tomosha», «Tabassum o^rilari», «0‘g^rini qaroqchi urdi», «Janjab, «Unsiz faryod» kabi qator sahna asarlari Oezbekiston teatrlarida sahnalashtirilgan. Gyote, K. Gotsi, A. Blok, T. Shevchenko, A. Tvar- dovskiy, Q. Quliyev, Mustay Karim kabi jahon adabiyotining ko‘plab vakillari ijodidan qilgan taijimalari o‘zbek o‘quvchilari tomonidan iliq kutib olingan.


' 1. Shoir Shukrulloning hayoti va ijodi haqida nimalami bilasiz?2. «Umr haqida ertak» asarining mazmunini so‘zlab bering.3. Ertak necha qismdan iborat va u qanday maqsadga ko‘ra qismlarga

ajratilgan?4. Sayyoh chol nima maqsadda dunyo kezadi? U o‘z izlagan narsasini

topadimi?5. Qabr toshlariga vafot etgan kishilaming aniq yoshlari yozilmaganini

izohlang.6. Ozodlik, erkin hayot, istiqlol degan so‘zlami Siz qanday tushunasiz?


12

I-Sana______________ Sinf-__________________ 6 Tekshirdim___________III-Darsning mavzusi: Hans Kristian Adersin.IV-Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad - Hans Kristian Adersin haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O ’quvchilami o’z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o’zaro hurmat, jamoa bo’lib ishlash, o’zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko’nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O’quvchilami mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikmi aniq ifodalashga o’rgatish, til madaniyatini o ’stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlami o’rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, “Aqliy hujum” ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko’rgazmalar, kompyuter.VIII-Tashkiliy qism:


IX-Darsning rejasi:a)o’tilgan mavzuni takrorlash b) yangi mavzu bayoni

c)mustaxkamlash. d) O’quvchilami baxolashX-O’tilganlarni takrorlash:' 1. Shoir Shukrulloning hayoti va ijodi haqida nimalami bilasiz?2. «Umr haqida ertak» asarining mazmunini so‘zlab bering.3. Ertak necha qismdan iborat va u qanday maqsadga ko‘ra qismlarga

ajratilgan?4. Sayyoh chol nima maqsadda dunyo kezadi? U o‘z izlagan narsasini

topadimi?5. Qabr toshlariga vafot etgan kishilarning aniq yoshlari yozilmaganini

izohlang.6. Ozodlik, erkin hayot, istiqlol degan so‘zlami Siz qanday tushunasiz?

XI-Yangi mavzu bayoni:Andersen 1805-yil 2-aprelda Daniyaning Odens shahrida kambag‘al

etikdo‘z oilasida dunyoga keldi. Andersen oilasi muhtojlikda kun kechiradi. Bo‘lajak ertakchining bolaligi muhtojlik va yupunlikda o‘tadi. Biroq yupun va nochor ahvoliga qaramay yosh Andersen ko‘proq o‘qish, o‘rganish payidan bo‘ldi. Otasi vafot etgach, o‘n to‘rt yoshli Andersen Daniya poytaxti Kopengagenga keladi. Bu yerda ham o‘qish, izlanishda bo‘ladi. Dastlab u teatrga qiziqadi. Bu sohada jiddiy shug‘ullanishga ahd qiladi. Aktyor bo£lish rejasi amalga oshmagach, o‘zicha kichik-kichik sahna asarlari yozadi, ulami shahar teatrlariga taklif qilib ko‘radi. Kopengagen

13

teatrlaridan birining direktoriga uning yozganlari ma’qul bo‘ladi shekilli, u pyesalarni sahnalashtirmasa-da, qaysidir mulohaza bilan yosh muallifni qo‘llab-quwatlashga qaror qiladi. Andersen uning tavsiyasi bilan teatrdan stipendiya oladi va unga Lotin maktabida bepul tahsil olish huquqi beriladi. So‘ngroq Andersen Konpengagen universitetida o‘qiydi.

0 ‘qish-o‘rganishda suyagi qotgan yosh Andersen uzoq-uzoqlarga sayohat qiladi. U Yevropa, Osiyo, Afrikaning qator mamlakatlarida bo‘ladi. 0 ‘zi uchun qiziq tuyulgan har bir narsani ko‘z bilan ko‘rib, qo‘l bilan ushlab ko‘rmaguncha ko'ngli joyiga tushmasdi. Bundan tashqari, sayohatlari davomida zamonasining mashhur shoir va adiblari, san’atkorlari bilan uchrashdi. Gyugo, Balzak, Dyuma, Dikkens, Geyne, Rossini, Vagner, List kabi buyuk ijodkorlar bilan muloqotda bo‘ldi.

1835-yilda adib o‘zining birinchi yirik asari — «Improvizator» romanini e’lon qiladi. Roman o‘quvchilar orasida mashhur bo‘lib ketadi. Biroq bu mashhurlik shundan keyingi muvaffaqiyatlar oldida hech narsa bo‘lmay qoladi. Gap shundaki, adibning o‘sha yili bosib tarqatilgan dastlabki ertaklar to‘plami kutilmaganda unga katta shuhrat keltiradi. Boshda ertaklarini o‘quvchilar yoqtirishiga o‘zi ham ishonmagan yosh ertaknavis adib bu to‘plamdan so‘ng bolalar va kattalar birday qiziqib o‘qiydigan ertaklar yaratishga qodir ekanligiga amin bo‘ladi va bundan keyingi umrini ijodning shu sohasiga bag‘ishlaydi. Unga yaratgan ertaklari olamshumul shuhrat keltirdi. «Bolalarga aytilgan ertaklar», «Yangi ertaklar», «Tarixlar», «Yangi ertaklar va tarixlar» to'plamlari Andersen nomini dunyoga mashhur qilib yubordi.

«Bulbul» ertagi kishini qalbakilikdan, ikkiyuzlamachilikdan, yol- g‘onchilikdan qaytaradi. Inson qalbini tushunib yashashga, har bir narsadan go‘zallik topa olishga undaydi.


1. Hans Kristian Andersen hayoti va faoliyati haqida nimalar bilasiz?2. Andersen qalamiga mansub ertaklar oczining qaysi xususiyatlari bilan

ajralib turadi?3. Andersengacha va uning davrida yashagan qaysi ertaknavis adiblami

bilasiz?4. Andersen nomida qanday mukofot ta’sis etilgan?5. 0 ‘zbek adabiyotida ertaknavis sifatida tanilgan adib va shoirlami

bilasizmi? Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

14

I-Sana_________ -Sinf-_____________ 7 Tekshirdim__________III-Darsning mavzusi: Abdulla Qodiriy "Uloqda”IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Abdulla Qodiriy haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c)mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Hans Kristian Andersen hayoti va faoliyati haqida nimalar bilasiz?2. Andersen qalamiga mansub ertaklar opining qaysi xususiyatlari bilan

ajralib turadi?3. Andersengacha va uning davrida yashagan qaysi ertaknavis adiblami

bilasiz?4. Andersen nomida qanday mukofot ta’sis etilgan?5. 0 ‘zbek adabiyotida ertaknavis sifatida tanilgan adib va shoirlami

bilasizmi?XI-Yangi mavzu bayoni:

Televizor ekranlarida, gazeta va jumallar sahifalarida Abdulla Qodiriy asarlari asosida ishlangan badiiy va videofflmlami, adibning o‘zi haqidagi hujjatli filmlami tomosha qilgansiz, maqola va xotira hikoyalami o‘qigansiz. Uyingiz va maktab kutubxonasining kitob javonlarida eng koîmlijoyda o‘sha kitoblar terib qocyilganini, ma’naviyat xonalari, adabiyot sinflarida yozuvchining katta-kichik suratlaridan iborat plakatlar osig‘liq turganini ko‘rgansiz. Juda bo‘lmaganda, o‘zingizning ismingiz yoki do‘stlaringiz ismlari Otabek, Kumush, Anvar yoki Ra’no bo‘lishi mumkin. Shuning o‘ziyoq Sizni ulug‘ o‘zbek adibi Abdulla Qodiriyga daxldor ekanligingizni, uning kenja avlodlaridan ekanligingizni anglatadi.

15

I

I-Sana_________ - Sinf-_____________ 8 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: G'afur Gulom. "Mening o'g'rigina bolam"IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - G'afur Gulom haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:

a) salomlashilsh b) navbatchi axborotic) davomatni aniqlash d) uyga vazifani tekshirish

IX-Darsning rejasi:a) o'tilgan mavzuni takrorlash b) yangi mavzu bayoni

c) mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Abdulla Qodiriy hayoti va ijodi haqida nimalami bilasiz?2. Yozuvchining ilk ijodiga mansub bo'lgan asarlami bilasizmi?3. Abdulla Qodiriyning qanday romanlari bor?4. Adibning nomi bilan ataluvchi qanday joy nomlarini bilasiz?XI-Yangi mavzu bayoni:

XX asr o‘zbek adabiyotining yirik namoyandasi G ‘afur G‘ulom 1903-yilning 10-may kuni Toshkentning Qo‘rg‘ontegi mahallasida tug‘ildi. U endigina 9 yoshga kirganda otasi G‘ulom Mirza Orif o£g‘li vafot etadi. Oradan olti yil o‘tar-o‘tmas bir etak bola mehribon onadan ham ayriladilar. Ukalari va singillari bilan yolg‘iz qolgan G‘afuming «qilmagan xizmati, tutinmagan ishi» qolmaydi. U oilani boqish uchun kosiblik, mixkorlik, aravakashlik qiladi, bosmaxonalarda harf teruvchi bo£lib ishlaydi. Biroq G£afur G‘ulom hayotning bu sinovlari qarshisida dovdirab qolmadi. U o‘zidagi iqtidomi faqat ma’rifat orqali ro‘yobga chiqarish mumkin ekanligini juda erta angladi. Awal boshlang‘ich maktabda, keyin o‘sha paytda urfbo‘la boshlagan rus-tuzem maktabida o£qidi. Muallimlar tayyorlaydigan maktabni ham bitirgach, awal o‘qituvchilik, so‘ng jurnalistlik qildi.

17

1914-yilda boshlangan Birinchi jahon urushi xalqning shundoq ham og‘ir hayotini butunlay izdan chiqardi. Garchi bu urush bizning yurtimizdan uzoqda — Yevropa maydonlarida kechgan bo‘lsa-da, Rossiya mustamlakachilari urush ortidagi turli qora ishlami bajarish uchun bizning o‘lkamizdan ham erkaklami majburan mardikorlikka olardi. Boquvchisiz qolgan xonadonlar, ayollar va bolalar tidkchilik o‘tkazishga nihoyatda qiynalar, o‘lkada yetishtiriladigan aksariyat noz-ne’matlami chor hukumati turli bahonalar, aldovlar bilan tashib ketardi. Shaharlarda ishsizlik, qimmatchilik va qahatchilik avj olgandi. Ko‘chalarda daydib yurgan tilanchilar va gadoylar safiga urush bo‘layotgan o‘lkalardan non qidirib qochib kelgan yuz minglab och aholi qo£shilgandi. Bag‘ri keng

o‘zbek xalqi ularga boshpana, o‘z bolalari rizqidan qiyib bo‘lsa-da, osh-non berardi. Rejissor Shuhrat Abbosovning «Toshkent — non shahri» filmini tomosha qilsangiz, bu voqealar ko‘lami va dahshatini yanada yaqindan his qilasiz.

Ushbu og‘ir kunlaming barchasini yosh G‘afur o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgani, yuragidan o‘tkazgani tufayli ham uning qalbida insonparvarlik, yetimparvarlik hislari juda erta uyg‘ondi. Shoiming o‘zi aytishicha, uning dastlabki she’riy mashqlari ham aynan yetim bolalarga bag‘ishlab yozilgan edi.

G‘afiir G‘ulom she’rlar bilan birga o‘nlab hikoyalar, «Netay», «Yod- gor», «Tirilgan murda» singari qissalar ham yozdi. Ikkinchi jahon urushi paytida esa adibni dunyoga tanitgan mumtoz she’riy asarlari — «Kuzatish», «Sen yetim emassan», «Vaqt», «Sog‘inish», «Onalar» singari she’rlari yaratildi.

Uning yana bir mashhur asari — «Shum bola» qissasi 1936-yilda yozilgan bo‘lsa-da, 60-yillarda adib uni qaytadan ishladi, yanada sayqalladi.

G‘afur G‘ulom Sharq mumtoz adabiyotining, zamonaviy o‘zbek she’riyatining katta bilimdoni edi. Shu sababli ham u Oybek va Hamid Olimjon bilan birga 1943-yilda 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi etib saylangandi.

Adib 1966-yilning 10-iyunida og‘ir xastalik tufayli vafot etgan.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.

1. G ‘afur G ‘ulomga «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni berilishining asosiy sababi nimada deb o‘ylaysiz?

2. Adib asarlari asosida yaratilgan qanday film yoki spektaklni tomosha qilgansiz?

3. Nima uchun «qora buvi» o‘g‘ridan qo‘rqmaydi?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

18

I-Sana_____________ - Sinf-_________________ 9 Tekshirdim__________III-Darsning mavzusi: Usmon Nosir "Bolaligimda"IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Usmon Nosir haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:

1. G‘afur G£ulomga «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni berilishining asosiy sababi nimada deb o‘ylaysiz?

2. Adib asarlari asosida yaratilgan qanday film yoki spektaklni tomosha qilgansiz?

3. Nima uchun «qora buvi» o‘g‘ridan qo‘rqmaydi?XI-Yangi mavzu bayoni:

Dunyo adabiyoti tarixida shunday shoirlar o‘tganki, ulaming umri va ijodi xuddi qorong‘i osmonni birdan yoritib yuborgan chaqmoqqa o‘xshaydi. Bilsangiz, bir lahzada chaqnab o£tib ketadigan chaqmoq ko‘plab elektrostansiyalar yillar davomida ishlab chiqaradigan quwatni o‘zida mujassam etadi. Rus shoiri M. Y. Lermontov, tatar ijodkori Abdulla To‘qay, o‘zbek adabiyotining favqulodda iste’dodli namoyandasi Usmon Nosir mana shunday yorqin siymolardandir. Garchi juda kam umr ko‘rgan bo‘lsalar-da, ular yozib qoldirgan asarlaming ahamiyati asrlarga tatigulikdir.

Usmon Nosir bor-yo‘g‘i 32 yil yashagan bo‘lsa, shuning 6-7 yilidagina erkin ijod qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi.

Bo‘lg‘usi shoir 1912-yilning 13-noyabrida Namangan shahrida dunyoga keldi. Uning hunarmandchilik bilan ro‘zg‘or tebratadigan otasi

19

1

bu paytda og‘ir xasta yotgan bo‘lib, bola go‘dakligidayoq olamdan o£tadi. Usmon o‘z otasi mehrini, uning erkalashlarini ko‘rmay o‘sdi. To‘rt yashariigida onasi Xolambibi shu yerlik Nosirhoji degan kishiga turmushga chiqadi va oila Qo‘qonga ko‘chib keladi. Usmonjon shahardagi intematda o‘qiydi, tarbiyalanadi.

1931-yilda Usmon Nosir Samarqanddagi Oczbekiston dorilfununi (hozirgi Samarqand davlat universiteti)ga o‘qishga kiradi. U tengdoshlari orasida o‘zining izlovchan fikri, fanlami tez o‘zlashtira olishi, shoirlik iste’dodi va sho‘x-sha’n tabiati bilan yaqqol ajralib turardi. Usmon Nosir nafaqat adabiyotni, balki dunyo tarixi, falsafasi, san’atini ham chanqoqlik bilan o‘zlashtirishga, buyuklarga ergashib ijod qilishga oshiqardi. Bu intilishlar shoiming dastlabki asarlaridayoq o‘zini ko‘rsatar, yoshgina yigit bitiklarida katta g‘oyalar, badiiy tafakkurning erkin parvozlari, fikrning o‘tkir yolqinlari yaqqol aks etardi. Mana, uning Samarqanddan onasiga yozgan she’riy maktubi — «Oq yuvib, oq tarab» she’ridan ayrim lavhalar. Unda shoir bolaligida ko‘rgan sargardonliklarini tabiat manzaralariga uyg‘un holda qayta jonlantiradi, o‘quvchini o‘z xotiralariga oshno etadi:

Esingdami, g‘arib ona, Sarg‘ayib yerga tushganiU qishlaming zahri? Bir ko‘m-ko‘k yaproqning.Yuzni momataloq qilgan Qon, yoshlar-la to‘lgandaU yillarning qahri? U ko‘zlaring seni,Mehribonim, yodga tushdi, Tuproqqa yuz tutgandaBir kuni kuz nahori, Umring bahori...Usmon Nosir uchun tabiat manzaralari she’riy asami qo‘shimcha

tashbehlar bilan bezash, go‘zallashtirish vositasi emas edi. U tabiatni go‘yo ona anglab, o‘zini esa shu ona bag‘riga doimiy talpinuvchi farzand hisoblardi. Uning she’rlarida har bir fasl, yer, osmon, quyosh, yulduz va oy, daraxtlar va chechaklar, qushlar va hayvonlar badiiy umumlashma, obraz darajasiga o‘sib chiqadi.


1. Usmon Nosir hayoti va ijodi qaysi jihatlari bilan Sizda ko‘proq taassurot qoldirdi?

2. Aksariyat shoirlar ijodida tabiatga qayta-qayta murojaat etilishining sababi nimada, deb o‘ylaysiz?

3. Biz yashaydigan olamni «ona yer», «ona tabiat» deb atashimizning boisi nimada?

4. Usmon Nosir she’rlarida tabiat qanday ranglarda, obrazli ifodalarda kuylanishini aniq misollarda ko‘rsating.


20

I-Sana_________ - Sinf-_____________ 10 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: O'tkir Xoshimov "Dunyoning ishlari”IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - O’tkir Xoshimov haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. Usmon Nosir hayoti va ijodi qaysi jihatlari bilan Sizda ko‘proq taassurot qoldirdi?

2. Aksariyat shoirlar ijodida tabiatga qayta-qayta murojaat etilishining sababi nimada, deb o‘y!aysiz?

3. Biz yashaydigan olamni «ona yer», «ona tabiat» deb atashimizning boisi nimada?

XI-Yangi mavzu bayoni:0 ‘tkir Hoshimov 1941-yilda Toshkentning Do‘mbirobod mahdlasida

tug‘ilgan. Yoshligidan ilmga, adabiyotga, san’atga qiziqqan bo‘lajak yoziivchi 5-sinfda o‘qib yurgan vaqtidayoq, demak, Siz tengi yoshlarida she’r mashq qila boshlagan edi. Dastlabki kitobi esa yozuvchining talabalik yillariga to‘g‘ri keladi. Octkir Hoshimov hayot qozonida qaynagan, yozuvchi sifatida hayotdan bir qadam ham ajramay qalam tebratgan ijodkor. U amaliy va ijodiy ishni baqamti olib bordi. Adibning hayot yo‘liga diqqat qiladigan bo‘lsak, u xat tashuvchi, musahhih, muxbir, gazetada bo‘lim mudiri, nashriyotda va jurnalda bosh muharrir kabi bosqichlami bosib o‘tganiga guvoh bo‘lamiz. Keyingi yillarda bir necha marta xalq deputatligiga saylangan adib Oiiy Majlisda qo‘mita raisi sifatida ham faoliyat ko‘rsatgan. Biroq bir lahza bo‘lsa-da, adabiy ijod bilan

21

aloqani uzgani yo‘q. Keyingi 8— 10-yilda ham adibning qator sermazmun kitoblari, publitsistik maqolalari chop etildi. Hozirda adibning «Urushning so‘nggi qurboni», «Muhabbat» kabi ko‘plab hikoyalari, «Nur borki, soya bor», «Ikki eshik orasi», «Tushda kechgan umrlar» nomli romanlari, «Odamlar nima derkin», «Shamol esaveradi», «Ikkikarra ikki besh», «Bahor qaytmaydi», «Dunyoning ishlari» nomli qissalari respublikamiz va xorijda sevib o‘qilmoqda. «Qatag‘on», «Inson sadoqati», «To‘ylar muborak» dramalari mamlakatimiz teatrlarida sahnalashtirilgan. Respublika radiosida efirga berilayotgan, televideniyasida ko‘rsatilayotgan bir qancha radio va telespektakllar ham hassos yozuv- chimiz asarlari asosida yaratilgandir. Bugun xalqimiz 0 ‘tkir Hoshi- movni ulkan adib, o‘tkir nafasli jumalist, faol siyosatdon arbob sifatida taniydi, hurmat qiladi. Bu hurmatning boisi uning biz yuqorida tilga olgan asarlari, jo‘shqin ijtimoiy faoliyatidir.

Bolalar, bugun Siz bilan yozuvchining «Dunyoning ishlari» qissasi haqida gaplashamiz va Sizga bu asarni to‘liq o‘qib chiqishni maslahat beramiz. Chunki mazkur asar eng ezgu, eng samimiy tuyg‘ular haqida, eng e’zozli zot — ona to‘g‘risida hikoya qiladi. Onaning qanday inson ekanligini yaxshi bilamiz. U insonga hayot beradi, yuvib-taraydi, tarbiyalaydi. Ona uchun eng to‘tiyo narsa, o‘g‘ilmi-qizmi, uning farzandi. Ona o‘z farzandi uchun hamma narsaga, hatto jonini qurbon qilishga ham tayyor. Shuning uchun bo Isa kerak, ona haqida behisob she’rlar to‘qilgan, dostonlar, katta-katta asarlar bitilgan. Kichik maqollardan tortib, muborak hadislarimizgacha ona madh etiladi, e’zozlanadi. 0 ‘tkir Hoshimovning bu asari har biri o‘ziga mustaqil sujetli hikoyalardan tashkil topgan. Undagi «Gilam paypoq», «Oq-oydin kechalar», «Tush», «Alla», «Oltin baldoq», «0‘ris bolaning oyisi», «Iltijo» kabi hikoyalar kishini befarq qoldirmaydi, ularda o‘g‘li uchun har qanday mashaqqatga, jon fido qilishga tayyor, shaiqona axloq-odob qoidalarini o‘zida mujassam etgan Ona madh etiladi. Barcha hikoyalar mazmuni ona obrazi tofayli yaxlitlik kasb etadi. Asar ortiqcha maishiy tafsilotlar, jimjimadorliklardan xoli. Shu tufayli ham katta qiziqish va hayajon bilan o‘qiladi. Bu qissa, oqsoqol adibimiz, 0 ‘zbekiston Qahramoni Said Ahmad aytganidek, «...dostondek o‘qiladi. Uni o‘qib o‘z onalarimizni o‘ylab ketamiz...»


1. Octkir Hoshimov haqida nimalar bilasiz? Gapirib bering.2. «Dunyoning ishlari» qissasining umumiy mazmuni haqida so‘zlab

bering.3. Asarda tasvirlangan ona obrazi bilan barchamizning onalarimiz

o‘rtasida qanday o‘xshashliklar ko‘ramiz.Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

22

I-Sana_________ Sinf-_____________ 11 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Mirtemir. "Bulut”IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Mirtemir. "Bulut" haqida ilmiy tushunchalar b e rish . Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. 0 £tkir Hoshimov haqida nimalar bilasiz? Gapirib bering.2. «Dunyoning ishlari» qissasining umumiy mazmuni haqida so'zlab


o£rtasida qanday o£xshashliklar ko£ramiz.XI-Yangi mavzu bayoni:

КоЧ-u tog‘lik,Bog‘-u rog‘lik o‘zbek elim.Momo yurti,Bobo yurti, chambilbelim.Zar-u gavhar — yaltiroq tosh, nedir olmos,Sen biz uchun ham non, ham osh, mangu meros.

0 ‘quvchining xotirasiga bir o‘qishdayoq mixlanib qoladigan bu quyma satrlar 0 ‘zbekiston xalq shoiri Mirtemir qalamiga mansubdir.

Mirtemir Tursunov 1910-yilda, o£zi yozganidek, Qoratog£ etakla- rida— Turkiston shahrining Iqon qishlog‘ida tug‘ilgan. Awal bobosi qo‘lida va eski maktabda tahsil olgan. So‘ng Toshkentga kelib, «Almaiy» nomidagi bolalar namuna ish maktabida tarbiya ko£radi. Samarqanddagi

23

0 ‘zbekiston Davlat pedagogika akademiyasida o‘qiydi. 0 ‘qishni bitirib maktablarda muaUimlik qiladi, nashriyotlarda, Yozuvchilar uyushmasida ishlaydi.

Shoiming birinchi she’d «Tanburim ovozi» 1926-yili, 16 yoshida e’lon qilinadi. 1928-yili uning «Shu’lalar qo‘ynida» nomli ilk she’riy to‘plami nashr etiladi. Keyin «Zafar», «Qaynashlar», «Tong» to‘plamlari dunyo yuzini ko‘radi.

30-yillarda u juda ko‘p vaqtini taijimalarga bag‘ishlaydi. A. S. Pushkin, M. Y. Lermontov, N. A. Nekrasov, T. G. Shevchenko she’rlarini, dostonlarini o‘zbekchaga o‘giradi. Umuman taijima sohasida Mirtemir nihoyatda barakali ijod qilgan. Antik dunyo shoiri Homer, shuningdek, Shota Rustaveli, Henrix Heyne, Tagor, Maxtumquli, Berdaq, Nozim Hikmat she’riy asarlari, «Manas» qirg‘iz xalq eposi, «Qirq qiz» qoraqalpoq xalq dostoni Mirtemir domla zahmatlari tufayli o‘zbek o‘quvchisiga yetib kelgan.

Shoir umri davomida o‘nlab she’rlar va dostonlar to‘plamlarini chop ettirdi. «Bong», «Poytaxt», «0‘ch», «Surat», «Qoraqalpoq daftari», «Tingla, hayot!», «Izlaganim», «Tog‘day tayanchim», «Yodgorlik» ka- bilar ulaming ichida eng mashhurlaridir. Bu to‘plamlaming mundarijasiga qarasangiz, inson hayotining barcha pallalaridagi kechmishlar, tuyg‘ular, taassurot va xotiralar jamuljam bolganini ko£rasiz. Chunki Mirtemir xoh yirik doston yozsin, xoh sahna asarlari yoki katta-katta asarlami taijima qilsin, qat’i nazar, biron kun ham she’r yozishni tark etmagan.

Shoiming ijodidagi bosh mavzu nima deb so£ralsa, yurtga, tabiatga oshiqlik, bolalik xotiralariga sadoqat, o‘z xalqidan faxrlanish, uni chin dildan sevish va ardoqlash deb aytish mumkin. Mirtemir she’rlarida bu mavzular ko‘pincha birikib, omuxtalashib keladi. Bir she’ming o‘zida ham tabiat go‘zalligi, ham xotiralar, ham iftixor tuyg'usi va yarn hayotga muhabbat kabi tushunchalaming ifodalanishini ko'rish mumkin.

Shoir umrining oxirida «Yodgorlik» deb nomlangan she’riy to‘plam tayyorladi. Va unga so‘nggi yillardagi eng sara she’rlarini jamlab, o‘zidan keyingi avlodlariga ma’naviy tuhfa qilib qoldirdi.

Mirtemir 1978-yil 24-yanvarida 68 yoshida vafot etdi.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.

1. Mirtemir hayoti va ijodi haqida so‘zlab bering.2. Shoiming birinchi she’ri va to‘plami qanday nomlanadi, ular qachon

e’lon qilingan?3. «Mirtemir — taijimon» mavzusida suhbatlashing.4. Shoir ijodidagi bosh mavzular haqida so‘zlang.Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

24

I-Sana_________ - Sinf-_____________ 12 Tekshirdim__________III-Darsning mavzusi: Ibroyim Yusupov.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Mirtemir. "Bulut" haqida ilmiy tushunchalar berish . Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. 0 ‘tkir Hoshimov haqida nimalar bilasiz? Gapirib bering.2. «Dunyoning ishlari» qissasining umumiy mazm uni haqida so‘zlab


ocrtasida qanday o‘xshashliklar ko‘ramiz.XI-Yangi mavzu bayoni:

0 ‘zbekiston va Qoraqalpog'iston xalq shoiri Ibroyim Yusupov qardosh Qoraqalpog‘istonning Chimboy tumani hududidagi Azot ovulida 1929- yilning 5-inay kuni tavallud topgan. O r ta maktabni tugallab, Qora- qalpog‘iston pedagogika institutiga o kqishga kirgan va uni 1949-yilda muvaffaqiyatli bitirgan. Talabalik yillarida yaqqol namoyon bo‘lgan uning izlanuvchanligi, ijodga moyilligidan xabardor institut rahbariyati Ibroyimni shu dargohda o kqituvchi sifatida ishga olib qoladi. I.Yusupov1961-yilgacha inazkur institutda talabalarga til va adabiyot ilmidan saboq beradi.

1961-1962-yillarda u Qoraqalpog‘istonning markaziy adabiy nashri bo im ish «Amudaryo» jum alining bosh muharriri vazifasini bajaradi.1962-1965-yillarda esa respublikaning Tarix. til va adabiyot ilmiy-

25

tekshirish institutida a w a l ilm iy xodim , keyin sektorm udiri bo'lib ishlaydi.Ibroyim Yusupov respublika adabiy jam oatchiligi o ‘rtasida qozongan

obro‘-e ’tibori tufayli uzoq yillar davom ida (1965—1980) Q oraqalpog‘istonYozuvchilar uyushm asiga raislik qiladi. Ayni shu yillari qoraqalpoq m illiyadabiyotining barcha yo'nalishlarida diqqatga loyiq asarlar yaratiladi,yozuvchilar safiga yosh , umidli ijodkorlar kelib q o ‘shiladi.

I. Yusupov 1980 - 1985-yillarda respublikaning markaziy gazetasidabosh muharrir vazifasini bajargan bo4sa. mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan to 2000-yilgacha Qoraqalpog‘iston M a'naviyat va ma’rifatmarkazining raisi lavozimida fidokorona xizmat qildi.

Ibroyim Yusupovning dastlabki she'rlari o 'tgan asrning 40-yillario ‘rtalaridan - u institutda o ‘qib yurgan kczlariyoq e ’lon qilina boshlagan.Shundan buyon ijodkorning 30 dan ortiq she’riy va nasriy kitoblario‘quvchilar qokliga yetib bordi. Shoirning «Kun chiqish yo4lovchisiga».«Qoraqalpoqni ko‘p maqtamang kokzimcha», «Qora tol», «Tumalar».«Mening yigit vaqtim...» singari o ‘nlab she’rlari. «Akatsiya gullaganjoyda», «Gilamchi xotin haqida haqiqat», «Dala armonlari», «Mangubuloq» kabi dostonlari zamonaviy qoraqalpoq adabiyotining salmoqliyutuqlari bo‘lib qoldi.

Serqirra ijodkor Ibroyim Yusupov qoraqalpoq milliy dramaturgiya vasahna san’ati rivojiga ham sezilarli hissa qo‘shgan. Uning «Qirq qiz»(1965), «Aktrisaning iqboli» (1967), «Umirbek laqqi» (1971) dramalari,«Ajinivoz» librettosi uzoq yillar davomida tomoshabinlarolqishiga sazovorbo'lgan.

Kovp yillik samarali ijodiy faoliyati, qoraqalpoq va okzbek xalqlari o ‘rtasidagi do4st!ik va qardoshlik m unosabatlarining rivojlanishiga qo‘shgan ulkan hissasi. davlat va jamoat ishlaridagi ibratli faoliyati uchun Ibroyim Yusupov 2004-yilda « 0 ‘zbekiston Qahramoni» degan yuksak unvonga sazovor bo‘ldi.

Xll-Mustahkamlash:

1. 0 4zbek va qoraqalpoq xalqlarining qadimdan bir oila farzandlari kabi ahil va inoq yashab kelayotganiga hayotdan misollar keltiring.

2. Ibroyim Yusupovning mehnat faoliyati uning hayoti davomida qaysi sohalar rivojiga ko‘proq hissa qo‘shganini anglatadi?

3. «Qadrdon so‘qmoqlaD> she’rining yozilishiga nimalar sabab bo'lgan. deb o'ylaysiz?

O'quvchilarni baholash. Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

26

I-Sana_________ - Sinf-_____________ 13 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Alisher Navoiy.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Alisher Navoiy haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum",VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baholashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Mirtemir hayoti va ijodi haqida so£zlab bering.2. Shoiming birinchi she’ri va to‘plami qanday nomlanadi, ular qachon

e’lon qilingan?3. «Mirtemir — taijimon» mavzusida suhbatlashing.4. Shoir ijodidagi bosh mavzular haqida so£zlang.XI-Yangi mavzu bayoni:

/Alisher Navoiy 1441-yilning 9-fevralida Hirot shahrida tug‘ildi. Bu shahar hozirda Afg£onistonning markaziy shaharlaridan. Alish^ming otasining oti G‘iyosiddin Muhammad edi. Uni «Kichkina bahodir» ham der ekanlar. Onasining ismi ma’lum emas.

Alisher juda kichik yoshlaridan she’r va musiqaga havas qo‘yadi, olim-u shoirlar davrasida ulg‘ayadi. Uning otasi temuriylar xonadoniga yaqin odamlardan edi. Ulamikiga zamonasining mashhur kishilari tez- tez kelib turar edilar.

Yosh Alisher uch-to‘rt yoshlarida she’r yod olib, ko‘plarni hayratga soldi. Besh yoshida maktabga bordi. Bo‘lajak sulton Husayn Boyqaro bilan biiga o£qidi.

1447-yilda mamlakat podshohi Shohruhmirzo vafot etib, yurtda notinchlik boshlandi. Alisherlar oilasi Iroqqa ko£chadi. Olti yoshlik Alisher yo‘lda bir tasodif bilan zamonasining mashhur tarixchisi Sharafiddin

27

Ali Yazdiyga duch keladi. Odob va muomala bilan buyuk tarixchi mehrini qozonib, duosini oladi.

Alisher xonadoni Hirotga 1451-yilda qaytadi. Yo‘lda yana qiziq voqea yuz beradi. Ilgari shahardan shaharga karvonlar qatnar, bordi-keldilar shular yordamida bo‘lar va ular ko‘pincha tunda yurib, kunduzlari darn olar edilar. Xullas, tunda ot ustida mudrab borayotgan o‘n yoshdagi Alisher egardan yiqilib tushadi, uyqu zo‘ridan uyg‘onmay, karvondan ajralib qoladi.

Ertalab uyg‘onsa, cho‘li biyobon. Nariroqda oti o‘tlab turibdi. Odam zoti yo‘q. Quyosh ko‘tarilib kelmoqda. Bir lahza uni qo‘rquv va vahima bosadi, biroq o‘zini tezda qo‘lga olib, yo‘lga tushadi. Ko‘p o‘tmay, uni izlab kelayotgan o‘z kishilariga duch keladi va eson-omon ota-onasi bag‘riga boradi.

1452-yilda taxtga Abulqosim Boburmirzo chiqadi va Alisheming otasi Sabzavorga hokim qilib tayinlanadi. Alisher Sabzavorda o‘qishni davom ettiradi/

1452—57-yillarda u dastlab Sabzavorda, so‘ng Mashhadda yashadi.She’rga, musiqaga mehri oshib bordi. Farididdin Attor, Nizomiy Gan-javiy, Shayx Sa’diy, Xusrav Dehlaviy asarlarini sevib o‘qidi. Ayniqsa,Attorning «Mantiq ut-tayr» («Qush nutqi») kitobi yosh Alishemingxayolini tamom egallab oldi. Ota-ona tashvishga tushdilar. Kitobni be-kitdilar. Lekin kitob tamom yod bo‘lgan edi.

U Hirotga 1464-yilda keladi, lekin ko‘p o‘tmay, Samarqandga ketishgamajburbo‘ladi. Samarqandda u 1469-yilga qadar yashadi. Temuiiylamingbosh shahri buyuk shoir hayotida o‘chmas iz qoldirdi. Bu haqda u ko‘pyozgan.

Nihoyat Alisheming maktabdosh do‘sti Husayn Boyqaro taxtga chiqishi bilan uni Hirotga chaqirib oladi va muhrdor qilib tayinlaydi. 1472-yildan vazirlik martabasiga ko‘tariladi, 1487—88-yillarda Astrobodda hokim bo‘lib ishlaydi. Umrining oxiriga qadar shohning eng yaqin kishisi bo‘lib qoladi. Shu yillari mamlakat osoyishtaligi, yurt obodligi yo‘lida ulkan ishlar qiladi/

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Alisher Navoiy siymosining milliy-ma’naviy hayotimizda tutgan

o‘mi haqida so‘zlab bering.2. Alisheming bolalik yillari to‘g‘risida nimalami bilasiz?3. Yosh Alisher o‘qigan dastlabki kitoblar va ulaming mualliflari haqida

qanday tushunchaga egasiz?4. «Alisher Navoiy va temuriy shahzodalar» mavzusida suhbat o‘tkazing.5. Alisher Navoiyning o‘rta yoshlik yillari hayoti va ijodi haqida so‘zlang.Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

28

I-Sana_________ - Sinf-_____________ 14 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Zahiriddin Muhammad Bobur.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Zahiriddin Muhammad Bobur haqida ilmiy tushunchalar berish.

Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Alisher Navoiy siymosining milliy-ma’naviy hayotimizda tutgan

o‘rni haqida so'zlab bering.2. Alisheming bolalik yillari to^risida nimalami bilasiz?3. Yosh Alisher o‘qigan dastlabki kitoblar va ulaming mualliflari haqida

qanday tushunchaga egasiz?4. «Alisher Navoiy va temuriy shahzodalar» mavzusida suhbat o‘tkazing.5. Alisher Navoiyning o‘rta yoshlik yillari hayoti va ijodi haqida so‘zlang.XI-Yangi mavzu bayoni:

Bobur 1483-yilning 14-fevralida Andijonda tug‘ildi. Otasi temuriyzoda Umarshayx Farg‘ona viloyati hukmdori edi. Onasi Qutlug‘ Nigorxonim Toshkent hokimi Yunusxonning qizi edi.

Bo‘lajak shoir 12 yoshida ekan, otasi bevaqt halok bo‘lib, Farg‘ona hokimligi uning zimmasiga tushadi. 15 yoshida bobomeros Samarqandni zabt etadi. 16 yoshida bu azim shahami tashlab chiqishga majbur bo‘ladi. Keyin ham ikki marotaba bu shahami egallashga muvaffaq bo‘ldi. Lekin saqlab qolish nasib etmadi. Samarqandni ham, Andijonni ham qo‘ldan berib, tog‘-u toshlarda besh-o‘n yigiti bilan goh otliq, goh yayov yurgan paytlari ham bo‘ldi. Nihoyat, 1503-yilda Jayhun (Amu)ni kechib, Xuro- songa o‘tdi. Kobul va G‘aznani qo‘lga kiritdi. So‘ng 1526-yilda esa

29

U 1530-yilning 26-dekabrida Agrada vafot etdi. Keyinroq uning xoki, vasiyatiga muvofiq, Kobulga ko‘chiriladi.

Bobur ikki she’riy to‘plam — devon tuzgan. Shulardan bittasi yetib kelgan. Ikkinchisining taqdiri noma’lum. Hozirda bizning qo'limizda uning to‘rt yuzdan ortiq she’ri bor. Shundan ikki yuzdan ortig‘i ruboiydir.

Ruboiy sharq she’riyatida keng tarqalgan she’r turlaridan, to‘rtlik. Aruzning ma’ium vaznidagina yozilgan. Bobur ruboiylari har jihatdan to‘kis, mukammal she’riy asarlardir. Ularda Bobur hayotining manzaralari aks etadi. Shoir o‘z umrining achchiq-chuchuk kunlaridan so‘z ochadi.

Mana, ayrim namunalar:Ko‘ngli tilagan murodig‘a yetsa kishi Yo barcha murodlami tark etsa kishi.Bu ikld ish muyassar bo‘lmasa olamda,Boshini olib bir sorig‘a ketsa kishi.

Endi Bobuming ushbu ruboiyini yozgan holatini ko‘z oldimizga keltiraylik. U 19—20 ôshlarda, g‘ayrati dunyoga sig‘magan paytlari. Lekin Samarqandni ikki marta olib’ ikki marta ham tashlab chiqishga majbur bo‘ldi. Andijon xiyonatchilar qo‘liga o‘tgan. Ikki-uch yil tog‘-u toshlarda sarson-sargardon yurdi. Nihoyat, hammasi joniga tegdi. Va yuqoridagi satrlar qog‘ozga tushdi.

Mana yana bir holati: nihoyat u bir qarorga keldi. Amudaryodan o‘tdi-yu bir hamla bilan Kobul va G‘azna shaharlarini jangsiz egallab oldi. Lekin butun ko‘ngli Amudaryoning bu tomonida, ona Vatanida. U tirik yursa qaytadi. Shu umid bilan yashaydi. U yozadi:

Beqaydmen-u xarobi siym ermasmen,Ham mol yigcishtirur laim ermasmen.Kobulda iqomat etti Bobur, dersiz,Andoq demangizlarkim, muqim ermasmen.

Bobur bugun xalqimizning sevimli farzandlaridan bo‘lib turihdi. U haqda dostonlar, romanlar yozilgan, kinofilmlar ishlangan. Andijonda va Toshkentda ulkan bog‘i Ьафо etilib, haykali o‘matilgan.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Bobur kim? Uning ota-bobolari, avlodlari haqida nimalar bilasiz?

Uning tariximiz, madaniyatimizdagi xizmatlari haqida-chi?2. Boburning tarjimayi holi haqida so‘zlab bering.3. Ruboiy haqida ma’lumot bering. Bobur ruboiylari haqida nimalar

deya olasiz?4. «Beqaydmen-u xarobi siym ermasmen» ruboiysida qanday fikr ilgari

surilmoqda? Shoir nima demoqchi?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

I-Sana_________ - Sinf-_____________ 15 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Muqimiy.IV-Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad - Muqimiy haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonuniarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Bobur kim? Uning ota-bobolari, avlodlari haqida nimalar bilasiz?

Uning tariximiz, madaniyatimizdagi xizmatlari haqida-chi?2. Bobuming taijimayi holi haqida so‘zlab bering.3. Ruboiy haqida ma’lumot bering. Bobur ruboiylari haqida nimalar

deya olasiz?4. «Beqaydmen-u xarobi siym ermasmen» ruboiysida qanday fikr ilgari

surilmoqda? Shoir nima demoqchi?XI-Yangi mavzu bayoni:

0 ‘n to‘qqizinchi asrning ikkinchi yarmi va yigirmanchi asming boshlarida, ya’ni ilk mustamlakachilik davrida ravnaq topgan milliy uyg‘onish adabiyotining zabardast vakillaridan bin Muhammad Aminxo‘ja Muqimiydir.

Shoir ijodini o‘rganish uning hayotlik chog‘idanoq boshlangan. Shoir hayotligi davrida uning ijodiga bildirilgan turli-tuman munosabatlar, bahslar, maqolalar bunga guvohlik beradi. Muqimiy vafotidan keyin shoirning devoni ilk bor «Devoni Muqimiy» (1907-yil) nomi bilan nashr etildi. Unda she’riy namunalar qatori hassos shoiming qisqacha tarjimayi holi va ijodi haqida ma’lumot ham beriladi. 1910-yilda Portsev litografiyasida shoiming hajviy she’rlari «Muqimiy maa hajviyot» nomi bilan nashr etildi, 1912-yilda esa Muqimiyning yana bir she’riy to‘plami chop qilindi.

31

Shoir ijodini jiddiy va samarali o‘rganish o‘tgan asming 30-yillarida boshlandi. Bu davrda Muqimiy asarlarini to‘plash, o‘rganish, nashr etish qizg‘in va samarali olib borildi. Gazeta va jumallarda qator maqolalar e’lon qilindi. Bu xayrli ishning boshida otaxon shoirimiz G‘afur G‘ulom turdi. 1938-yilda G \G ‘ulom tomonidan tuzilib «Muqimiy bayozi» deb nomlangan to‘plam katta ahamiyatga ega boidi. 1950-yilda Muqimiyning «Лирика и сатира» nomli ikkinchi to‘plami Moskvada rus tilida nashr etildi.

1953-yil Muqimiy ijodini o‘rganish tarixida yangi davr bo‘ldi. Shu yili shoir vafotining 50 yilligi munosabati bilan Muqimiy hayoti va ijodiga oid maxsus kitoblar chiqarildi, shoiming «Tanlangan asarlar»i o‘zbek va rus tillarida nashr etildi, Muqimiy hayoti va ijodi tadqiqiga bag‘ishlangan bir qancha nomzodlik dissertatsiyalari yoqlandi. Shu tariqa adabiyotshu- nosligimizda muqimiyshunoslik degan yangi ilmiy yo‘nalish vujudga keldi.

Muhammad Aminxo‘ja Mirzaxo‘ja o‘g‘li Muqimiy 1850-yilda Qo‘qon shahrida Bekvachcha mahallasida, nowoy oilasida tug‘ildi.

Muqimiy dastlab o‘z mahallasidagi mulla Abduxalil maktabida tahsil oladi. Shoiming ilm o‘rganishi va badiiy ijodga erta qiziqishida uning volidasi, qobiliyatli ayol Oyshabibi aytib bergan ko‘plab ertak va qo‘shiq- laming ta’siri kuchli bo‘ldi.

Muqimiy dastlab Qo‘qondagi «Hokim oyim» madrasasida ta’lim oladi. 1872—73-yillarda Buxoroga borib, u yerdagi «Mehtar anbar» madrasasida o‘qishni davom ettiradi. 1876-yilda o‘qishni tamomlab Qo‘qonga qaytadi. Uylanadi. Shoir dastlab yer qurilishi mahkamasida mirzalik, so‘ngra Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda pattachilik qiladi.

Moddiy muhtojlik Muqimiy oilasining buzilishiga olib keladi. Xotini o‘g‘lini onasiga tashlab, boshqa kishiga turmushga chiqadi. Shoir o‘z ota hovlisini tark etib, shu mahallada joylashgan Hazrat madrasasidan bir hujra oladi. Shu «hujrai tang va torlikda bekaslik va g‘ariblik chirog‘ini yoqib» muhtojlikda umr o‘tkazadi.• Muqimiy hayotini mutolaa va ijod qilishga bag‘ishlaydi. Zamonasining

yetuk xattotlaridan bo‘lgan Muhammad Yusuf Xattotdan ta’lim olib, xushxat kotib bo‘lib yetishgan Muqimiyga xattotlik asosiy kasb va tirikchilik manbayi bo‘lib xizmat qiladi.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Muqimiy hayoti va faoliyati haqida gapirib bering.2. Muqimiy adabiy merosi qancha misrani tashkil etadi?3. Shoiming ilk she’rlari qachon va qayerda nashr etilgan?4. Sayohatnoma janrida ko‘proq nimalar haqida hikoya qilinadi?5. Muqimiy «Sayohatnoma»laridan tanqidiy fikrlarjoy olgan holatlarga

misollar keltiring.Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

32

I-Sana_________ Sinf-_____________ 16 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Sa'diy Sheroziy.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Sa'diy Sheroziy haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baholashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Muqimiy hayoti va faoliyati haqida gapirib bering.2. Muqimiy adabiy merosi qancha misrani tashkil etadi?3. Shoiming ilk she’rlari qachon va qayerda nashr etilgan?4. Sayohatnoma janrida ko‘proq nimalar haqida hikoya qilinadi?5. Muqimiy «Sayohatnoma»laridan tanqidiy fikrlarjoy olgan holatlarga

misollar keltiring.XI-Yangi mavzu bayoni:

U kishining ismi sharifi Shayx Muslihiddin Sa’diy Sherozlydir. «Shayx» deb ko‘proq so‘fiylar boshlig‘iga, din arboblariga nisbatan aytilgan. Taxallusidan ma’lum bo‘lganidek, sherozlik. Sheroz Eronning mashhur shaharlaridan.

Sa’diy nomini dunyoning juda ko‘p mamlakatlarida biladilar. Sharqda u qanchalar hurmat bilan tilga olinsa, G‘arbda ham bu shoiming e’tibori shuncha balanddir.

Sababi nimada? Sababi shundaki, u ajoyib g£azallar yozdi. Bu g‘azallar hikmatli fikrlarga boy edi. Go‘zal o‘xshatishlarga, ta’sirli man- zaralaiga to‘la edi. Masalan:

«Ey sorbon, ohista ran oromi jonam meravad», —

33

deb boshlanar edi bir g£azali.Tuya yetaklovchini, karvonboshini «sorbon» deydilar. Oshiq shoir

unga qarata iltijo etmoqda:Ey sorbon, ohista yur, oromijon ketmoqdadur...

Ko£z oldingizga keltiring. Bepoyon sahro, karvon ohista yo£lga tushmoqda. Ilojsiz oshiq uning atrofida parvonadek aylanadi, karvonni qo£yib yuborgisi kelmaydi. Chunki bu karvonda uning joni, jahoni ketib bormoqda. Forschadagi «sorbon — ohista ron, oromi jon» so‘zlaridagi ohangdoshlik — ichki qoflya shu bir satming o£zidayoq nolakor musiqa yaratadi. Ayni paytda, qalqib-qalqib borayotgan tuyalar qatori, ular o‘rkachi ustida bir maromda tebranayotgan mahofalar (odam o‘tirib ketishga qilingan, kabinani esga tushiruvchi moslama uychalar). Bir satrda shuncha ma’no, shuncha ohang, shuncha dard bor edi. Shuning uchun ham uni Eronda qanchalar sevsalar, Turkis- tonda ham shuncha sevardilar. Eron-u Turkistonni qo‘ying, fransuz Volter, nemis Gyote o‘z asarlarida uning she’rlariga murojaat qiladilar.

Ayniqsa, shoiming «Guliston» va «Bo‘ston» nomli ikki asari uning nomini butun dunyoga tanitdi. Bu asarlar haqida gapirishdan oldin ikki og‘iz uning hayoti haqida ma’lumot beraylik. Chunki bu ikki asar uning o£z ko‘rgan-kechirgan, eshitgan-bilgan voqealari asosida maydonga kelgan.Darvesh to‘nni ham, to‘rni ham rad etadi. Gap insonning salla- to'nida emas, ilm-u donishda, agar kiyimda boclsa edi, salla ilingan qoziq yoki to‘qim urilgan eshak eng e’tiborli bo£lardi, deb qozi uyini tark etadi. «0‘sha darvesh men o‘zim edim» deb tugatadi Sa’diy hikoyasini.

«Guliston» asarida esa biz shoir boshiga tushgan ajab savdolarga duch kelamiz.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Sa’diy Sheroziy kim? Qayerda yashab ijod etgan? Qanday asarlarini

bilasiz?2. «Guliston» va «Bo£ston» asarlari haqida qanday ma’lumotlaiga egasiz?3. Sa’diy hayotidagi voqealar aks etgan qaysi hikoyalami bilasiz? Aytib

bera olasizmi?4. «Ayb qidirmaslik haqida»gi she’riy hikoyatda shoir o£quvchining

qanday inson bo£lishini xohlaydi?5. «Tab’i aybjo‘ylik bo‘lsa agar bas,Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

34

I-Sana_________ Sinf-_____________ 17 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Hamza Hakimzoda Niyoziy.IV-Darsning maqsadi

Ta'limiy maqsad - Hamza Hakimzoda Niyoziy haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baholashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Sa’diy Sheroziy kim? Qayerda yashab ijod etgan? Qanday asarlarini

bilasiz?2. «Guliston» va «Bo‘ston» asarlari haqida qanday ma’lumotlarga egasiz?3. Sa’diy hayotidagi voqealar aks etgan qaysi hikoyalami bilasiz? Aytib

bera olasizmi?4. «Ayb qidirmaslik haqida»gi she’riy hikoyatda shoir o‘quvchining

qanday inson bo‘lishini xohlaydi?5. «Tab’i aybjo‘ylik bo‘lsa agar bas,XI-Yangi mavzu bayoni:

Hamza Hakimzoda Niyoziy 1889-yilning 6-mart kuni Farg‘ona vodiysining yirik madaniy o‘choqlaridan bo‘lmish qadimgi Qo‘qon shahrida tug‘ilgan. Uning otasi Ibn Yamin mashhur tabib bo‘lgan. Shu sabab shoir o‘z taxallusiga Hakimzoda nomini qo‘shgan. Onasining ismi Jahonbibi edi.

Hamza dastlabki ta’limni shahardagi eski maktab va madrasalarda oldi, o‘sha paytda urf bo‘la boshlagan rus-tuzem maktabida rus tilini o‘rganishga harakat qildi.

Badiiy ijod sohasida uning dastlabki ustozlaridan biri tatar maorifchisi Abdulla To‘qmullin bo‘lgandi. Bu haqda keyinchalik adib shunday xotirlagan:

35

«1Л menim qo‘limda o‘z qalamim bilan yuz sahifadan ortig‘roq eski usuldagi yozishmalarimi ko‘rib, tarbiyag‘a kirishdi».

1909-yilda Hamza arab tilini o‘rganish uchun Buxoroga boradi. Biroq shahardagi diniy guruhlar o‘rtasidagi mojarolar tufayli Kogon shahriga chetlanib, u yerdagi matbaa korxonasida ishlaydi.

1910-yilda Toshkentga kelgan Hamza ma’rifatchilik faoliyatini boshlaydi. Bu yerda Munawarqori Abdurashidxon o‘g‘li boshchiligidagi jadidlar — yangilik tarafdorlari safiga qo‘shiladi. Shahaming Qashqar mahallasida usuli jadid (yangi usulda o‘qitadigan) maktabini tashkil qiladi.

Xuddi shunday maktabni 1911-yilda Qoeqonda ochganida, hukmron chor ma’murlaii tomonidan yopiladi. Ocsha yili Hamza haj safari davomida Afg‘oniston, Hindiston, Turkiya, Arabiston o‘lkalarida bo‘ladi. Yurtiga qaytib ma’rifatparvarlik ishini davom ettiradi, zamonasining dolzarb muammolari aks etgan badiiy asarlar yozishni kuchaytiradi. Uning Marg‘ilon va Qo‘qon shaharlarida ochgan maktablari yana tazyiqqa uchraydi:

«1914-yilning oxirlarida Marg‘ilonda maktab ochdim. Sakkizinchi oygacha bormay, Andreyev ismindag‘i Skobel (Fargbna shahri nomini chor hukumati shunday deb о ‘zgartirgan edi — tahr.) maorif rahbari tomonidan majburiy yopildi... Undanyana Xo‘qand kelib, yo‘qsil bolalar uchun pulsiz o‘qish maktabi ochdim... o‘zim 4 oyga davom ettirgandan keyin uyezd nachayligi Medinskiy tomonidan tintuv bo‘lib yopildi.

Hamza dastlab «Nihoniy» («yashirin», «maxfiy» ma’nosida) taxallusi bilan mumtoz adabiyotimiz janrlarida ijod qildi. Qariyb o‘n yil davomida yaratgan she’riy asarlarini to‘plab, 1914-yilda ilk qo‘lyozma devonini «Devoni Nihoniy» nomi ostida jamladi.

1915—1919-yillarda yozgan she’rlarini esa yettita to‘plam qiladi va ularga «Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar majmuasi» deb umumiy nom beradi. Bu majmuaga «Atir gul», «Oq gul», «Qizil gul», «Pushti gul», «Sariq gul», «Yashil gul», «Safsar gul» to‘plamlari kirgandi.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Hamza Hakimzoda N iyoziy hayotidagi eng muhim voqealar

to‘g‘risida so‘zlab bering.2. Hamza she’rlari bilan aytiladigan qanday qo‘shiqlarni bilasiz?3. Hamzaning ma’rifarparvar bo‘lib shakllanishiga nimalar sabab

bo‘lgan deb o ‘ylaysiz?4. Uning qaysi dramatik asarini to‘liq tomosha qilgansiz? Taassuro-

tingizni sinfdoshlaringizga gapirib bering.Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

36

I-Sana_________ Sinf-____________ 18 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Erkin Vohidov.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Erkin Vohidov haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Hamza Hakimzoda Niyoziy hayotidagi eng muhim voqealar

to‘g‘risida so‘zlab bering.2. Hamza she’rlari bilan aytiladigan qanday qo‘shiqlami bilasiz?3. Hamzaning ma’rifarparvar bo‘lib shakllanishiga nimalar sabab

bo‘lgan deb o‘ylaysiz?4. Uning qaysi dramatik asarini to‘liq tomosha qilgansiz? Taassuro-

tingizhi sinfdoshlaringizga gapirib bering.XI-Yangi mavzu bayoni: ,

Hozirgi zamon milliy adabiyotimizning yirik namoyandasi, 0 ‘zbekiston Qahramoni Erkin Vohidov 1936-yilning 28-dekabrida Farg‘ona viloyatining Oltiariq tumanida o‘qituvchi oilasida tavallud topgan. Vohidovlar oilasi 1945-yilda poytaxt Toshkentga ko‘chib keldi. Erkinjon awal o‘rta maktabda, so‘ng hozirgi 0 ‘zbekiston Milliy universitetining filologiya fakultetida ta’lim oladi. 1960-yilda o‘qishni bitirgach, nashriyotlarda muharrir, bosh muharrir, direktor lavozimlarida ishlaydi, yangi tashkil qilingan «Yoshlik» jurnalining oyoqqa turishiga rahbarlik qiladi.

Erkin Vohidov dastlabki she’rlarini maktabda o‘qib yurgan paytidayoq e’lon qila boshlagan, birinchi she’riy to‘plami esa «Tong nafasi» nomi bilan 1961-yilda chop etilgandi. Shundan buyon ijodkorning

37

qirqdan ziyod kitobi o‘quvchilarga tortiq etildi. Uning she’rlaridan tashqari «Palatkada yozilgan doston», «Ruhlar isyoni», «Istanbul fojiasi» singari dostonlari, «Donishqishloq latifalari» nomli hajviy turkumi, «Oltin devor» komediyasi, «Shoir-u she’r-u shuur» deb atalgan adabiy- falsafiy to‘plami XX asr o‘zbek adabiyoti rivojiga katta hissa bo‘lib qo‘shilgan. Erkin Vohidov dunyo she’riyatining yorqin vakillari S. Yesenin, A. Blok, L. Ukrainka, R. Hamzatov singari shoirlaming ko'plab asarlarini ona tilimizga tarjima qilgan. Ijodkor tomonidan ulug‘ nemis mutafakkiri Gyotening «Faust» asari o‘zbek tiliga yuksak mahorat bilan o‘girilishi esa (1974-yilda) nafaqat adabiyotimiz, balki madaniyatimiz tarixida ham muhim voqea bo4lib qoldi.

Erkin Vohidov she’riyatning ham barmoq, ham aruz, ham sarbast vaznlarida birdek yuksak saviyada ijod qiladi. Sho‘ro adabiyotshunos-ligida aruz vazni «eskirgan, zamonga javob bera olmay qolgan vazn», deya inkor qilina boshlagan bir paytda Erkin Vohidov «Yoshlik devoni» (1969) kitobini yozgan, undan joy olgan o‘nlab go‘zal g'azallari bilan bunday da’volaming puch ekanini isbotlagandi. U «0‘zbekiston xalq shoiri» degan yuksak unvonga sazovor bo‘lgan ijodkordir.

Darhaqiqat, Erkin Vohidov o‘zining butun faoliyati va ijodini xalqimiz orzu-o‘ylarini badiiy ifodalash, miUatimiz taqdiriga daxldor muam- molami dadil ко4arib chiqish, kishilarimiz madaniy-estetik saviyasini yuksaltirishdek ezgu maqsadlarga yo‘naltirgandir. Bu jihatdan shoiming 1968-yilda yozilgan «0‘zbegim» qasidasi alohida e’tiborga molik.

Sharq mumtoz she’riyatida qasidalar asosan podshohlar, amir-u xonlar sha’niga, ular tomonidan qilingan xayrli ishlarni olqishlash maqsadida bitilardi. Erkin Vohidov esa ona xalqi — 0 ‘zbegimga qasida bag‘ishlaydi! Bu ijodiy jasorat yana shunisi bilan muhimki, u yozilgan paytlari sobiq sho‘ro mamlakatidagi barcha millatlar «sovet xalqi» degan umumiy, sun’iy nom bilan atalar, odamlaming muayyan millat vakili ekani bilan faxrlanishiga mutlaqo yo‘l qo‘yilmasdi.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.’ 1. Sinfdoshlaringiz bilan Erkin Vohidov hayoti va ijodi to£g‘risida savol-

javob uyushtiring.2. Ota-onangiz yordamida Erkin Vohidov she’rlari bilan aytiladigan

qo‘shiqlar ro‘yxatini tuzing.3. «0‘zbegim» qasidasida xalqimiz tarixining qaysi sahifalari tilga

olinadi?4. Oasidadaei:Sen na zardusht, sen na buddiy, senga na otash, sanam,Odamiylik dini birla toza iymon, о ‘zbegim, — Uyga

vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

38

I-Sana_________ Sinf-____________ 19 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Abdulla Oripov.IV-Darsning maqsadiTa'limiy maqsad - Abdulla Oripov haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:11. Sinfdoshlaringiz bilan Erkin Vohidov hayoti va ijodi to‘g‘risida savol-

javob uyushtiring.2. Ota-onangiz yordamida Erkin Vohidov she’rlari bilan aytiladigan

qo‘shiqlar ro‘yxatini tuzing.3. «0‘zbegim» qasidasida xalqimiz tarixining qaysi sahifalari tilga

olinadi?4. Oasidadagi:Sen na zardusht, sen na buddiy, senga na otash, sanam,Odamiylik dini birla toza iymon, о ‘zbegim, —

XI-Yartgi mavzu bayoni:

Davlatimiz madhiyasini bilasiz, albatta. Tantanali marosimlarda aytilganini ko‘p ko‘rgansiz. 0 ‘zingiz ham yod olgansiz. Xalqaro mu- sobaqalarda sportchimiz g£olib kelib, bayrog‘imiz ko‘tarilganida, madhiyamiz yangraganini g‘urur va iftixor bilan kuzatgansiz. Faqat tanta- nalarda emas, u bizga doim hamroh. Radio va televideniye har bir kunini mana shu madhiyamiz bilan boshlaydi va u bilan tugatadi. Chunki u — bizning davlatimiz ramzi, mustaqilligimiz ramzidir. U — dunyodagi qanchadan qancha mamlakatlar orasida tengma-teng yashab kela- yotganimiz ramzidir. Mana shu madhiyaning soezlari muallifini bila-

39

sizmi? Uni yozgan Abdulla Oripov bo‘ladi.Abdulla Oripov — bugungi o‘zbek adabiyotining zabardast vakillari-

dan. Mashhur shoir, taijimon, jamoat arbobi, 0 ‘zbekiston Qahramoni.Shoir 1941-yilning 21-martida Qashqadaiyo viloyati Koson tumani-

ning Neko‘z qishlog‘ida tug‘ilgan. Otasi Orif bobo ko‘pni ko‘igan, donishmand kishilardan edi. Elda e’tiborli, ko‘p yillar rahbar bo‘lib kelgan, so‘zni topib so‘zlaydiganlardan edi. Mustaqillik kunlariga yetishib, o‘g‘lining shon- shuhratini ko‘rib vafot etdi. Onasi Turdi Karvon qizi shoirtabiat, xalq adabiyotini nozik his qiluvchi fozila ayollardan edi. Erta vafot etdi. Lekin suyukli o‘g‘lining birinchi kitobini ko‘rib ketdi. Ehtimolki, Abdullaning kelajagini bashorat qilib ketdi. Bu tuyg‘ular uning «Onajon» she’rida juda samimiy ifodalangan. So‘ngroq u shu nomda butun bir kitob ham yozadi.

Bo‘lajak shoir Neko‘zdagi o‘rta maktabda o‘qidi. Ta’lim-tarbiyasida oila muhitining ta’siri katta bo‘ldi. To‘rt aka-ukaning hammasi adabiyot muxlisi edilar. Kattasi institutni bitirib, maktabda dars berar, ikkitasi oliy

o‘quv yurtlarida o‘qishar, uyida yaxshi kitoblar ko‘p bo‘lar edi. She’rga, kitobga mehr Abdullada maktab yoshida paydo bo‘ldi. Dastlabki she’rlari o‘quvchiligida bosildl Birinchi maslahatchilari akalari va muallimlari bo‘ldilar.

Abdulla Oripov 1958-yilda o‘rta maktabni oltin medal bilan bitirib, Toshkentga keladi va SAGU (hozirgi 0 ‘zMU)ning filologiya fakultetiga o‘qishga kiradi. 1963-yilda ushbu fakultetning jumalistika bo‘limini tamomlaydi va nashriyotlarda ishlaydi. Birinchi kitobi 1965-yilda «Mitti yulduz» nomi bilan bosilib chiqadi. Bu mitti kitobcha adabiyotimizga katta iste’dod kirib kelayotganini ma’lum qiladi. Yosh shoir she’rlaridagi hech kimnikiga o‘xshamagan dard va ohanglar, kutilmagan o'xshatish — manzaralar, dadil xulosalar birdan hammaning diqqatini ocziga qaratib oladi. Unga o‘z davrining eng mashhur adiblari, masalan, Abdulla Qahhor e’tibor bilan qaragan va salohiyatiga yuksak baho bergan edi.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni jpaholash.. 1. Abdulla Oripovning hayot yo‘li haqida so£zlab bering.2. Shoiming qanday asarlarini bilasiz?3. 0 ‘zbekiston Davlat madhiyasi so‘zlarini yoddan aytib, tushuntirib

bera olasizmi?4. «0‘zbekiston» qasidasida nima haqda gap ketadi? Sizda u qanday

taassurot qoldirdi?5. «0‘zbekiston, Vatanim manim!» satrining asar yozilgan davr uchun

bo‘lgan ahamiyatini qanday tushunasiz?6. Shoir ona Vatan tarixi haqida so‘z yuritganida qaysi siymolar haqida

to‘xtab o‘tishni lozim ko‘radi va nima uchun?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

40

I-Sana_________ - Sinf-____________ 20 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: O'lmas Umarbekov.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - O'lmas Umarbekov haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:. 1. Abdulla Oripovning hayot yo£li haqida so‘zlab bering.2. Shoirning qanday asarlarini bilasiz?3. 0 £zbekiston Davlat madhiyasi so‘zlarini yoddan aytib, tushuntirib



boMgan ahamiyatini qanday tushunasiz?6. Shoir ona Vatan tarixi haqida so‘z yuritganida qaysi siymolar haqida

to‘xtab o‘tishni lozim ko‘radi va nima uchun?XI-Yangi mavzu bayoni:

0 ‘zbek adabiyotining taniqli vakillaridan biri 0 ‘lmas Umarbekov 1934-yil 25-yanvarda Toshkent shahrida tug£ilgan. Mirobod mavzeyidagi buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy asos solgan 40-maktabda o‘qigan. Maktabni a’lo baholarga, oltin medal bilan bitirib, 0 ‘rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi 0 ‘zbekiston Milliy universiteti)ning filologiya fakultetiga o‘qishga kirgan. 1956-yili oliy tahsilni tugatmasidanoq respublika radiosiga ishga kirib, bu yerda awal muharrir, so‘ng bosh muhanir lavozimida o‘n besh yil ishlagan. Socng turli rahbarlik lavozimlarida, jumladan, «0‘zbekfilm» kinostudiyasida, Madaniyat vazirligida,

41

Vazirlar Mahkamasida xizmat qilgan.0 ‘. Umarbekovning hikoyalardan iborat ilk to‘plami 1958-yili nashr

etilgan. Shundan so‘ng o‘tgan 35 yillik ijodi davomida «Xatingni kuta- man», «Yurak so‘zlari», «Boboyong‘oq», «Menga ishonmaysanmi?», «Yulduzlar», «Hayot abadiy», «Charos», «Ko‘prik», «Bolgar qo‘shiqlari», «Oltin yaproqlar», «Qiyomat qarz», «Yer yonganda» kabi o‘nlab hikoyalar va qissalar to‘plamlari e’lon qilindi. Yozuvchining 1963-yili chop etilgan «Sevgim, sevgilim» nomli qissasi buyuk adib Abdulla Qah- hor tomonidan yuksak baholanib, yosh ijodkoming keyingi faoliyati uchun katta ruhiy madad beradi. U birin-ketin «Kimning tashvishi yo‘q», «Urush farzandi», «Yoz yomg‘iri», «Jo‘ra qishloq», «Oq qaldirgeoch», «Damir Usmonovning ikki bahori» kabi qissalarini yozib chop ettiradi. Badiiy adabiyotning murakkab janrlaridan bo‘lgan romannavislikka qo‘l urib, 1970-yili «Odam bo‘lish qiyin» romanini e’lon qiladi. Bu roman o‘z vaqtida yoshlar o‘rtasida nihoyatda sevib о‘qilgan, qizg‘in bahs-u munozaralarga sabab bo‘lgan edi. Shundan so‘ng 0 ‘. Umaibekov nasriy asarlar yozish bilan biiga sahna va kino uchun pyesalar hamda kinossena- riylar yaratish sohasida ham o‘z iqtidorini sinab ko‘ra boshlaydi. 70— 80-yillar uning teatr va kino uchun asarlar yozish borasidagi izlanishlarida eng barakali davr bo‘ldi. Dastlabki «Oqar suvlar» pyesasi hozirgi Abror Hidoyatov nomidagi Yoshlar drama teatrida va turli viloyat teatrlarida sahnalashtiriladi. Shundan so‘ng uning «Sud», «Yoshlik dengizi», «Komis- siya», «Qiyomat qarz», «Kuzning birinchi kuni», «Shoshma, quyosh», «0‘z arizasiga ko‘ra», «Kurort», «Yer yonganda» pyesalari dunyo yuzini ko‘radi. Bularning aksariyati Hamza nomidagi (hozirgi Milliy) akademik drama teatrida qo‘yiladi va uzoq vaqt sahnadan tushmay, tomoshabinlar mehrini qozonadi. Bu pyesalar asosidagi spektakllarda o‘zbek teatr san’atining ulkan namoyandalari Shukur Burhonov, Sora Eshonto‘rayeva, Nabi Rahimov hamda Zikir Muhammadjonov, To‘ychi Oripov, Turg‘un Azizov, Rixsi Ibrohimova kabi san’atkorlar yetakchi rollami ijro etadilar.


1. 0 ‘lmas Umarbekovning taijimayi holi haqida so‘zlang.2. Yozuvchining qaysi hikoyalar to‘plamini bilasiz?3. 0 ‘. Umarbekovning qanday qissalari bor?4. «0‘lmas Umaibekov va teatr» mavzusida suhbatlashing.5. Adibning o‘zbek kinosi rivoji uchun qilgan xizmatlari haqida so‘zlang.6. «Qizimga maktublap> asari qanday sharoitda va nima maqsadda yara-

tilgan?7. Asar asosida yozuvchining bolalik davri haqida suhbatlashing.Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

42

I-Sana_________ - Sinf-____________ 20 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: O'lmas Umarbekov.IV-Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad - O’lmas Umarbekov haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:, 1. Abdulla Oripovning hayot yo‘li haqida so‘zlab bering.2. Shoiming qanday asarlarini bilasiz?3. 0 ‘zbekiston Davlat madhiyasi so‘zlarini yoddan aytib, tushuntirib



bo‘lgan ahamiyatini qanday tushunasiz?6. Shoir ona Vatan tarixi haqida so‘z yuritganida qaysi siymolar haqida

to‘xtab o‘tishni lozim ko‘radi va nima uchun?XI-Yangi mavzu bayoni:

0 ‘zbek adabiyotining taniqli vakillaridan biri 0 ‘lmas Umarbekov 1934-yil 25-yanvarda Toshkent shahrida tug‘ilgan. Mirobod mavzeyidagi buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy asos solgan 40-maktabda o‘qigan. Maktabni a’lo baholarga, oltin medal bilan bitirib, 0 ‘rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi 0 ‘zbekiston Milliy universiteti)ning filologiya fakultetiga o‘qishga kirgan. 1956-yili oliy tahsilni tugatmasidanoq respublika radiosiga ishga kirib, bu yerda awal muharrir, so‘ng bosh muharrir lavozimida o‘n besh yil ishlagan. So‘ng turli rahbarlik lavozimlarida, jumladan, «0£zbekfilm» kinostudiyasida, Madaniyat vazirligida,

41

I-Sana_________ Sinf-____________ 21 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Turob To'la.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad-T urob To'la. haqida ilmiy tushunchalar berish.

Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:

1. 0 £lmas Umarbekovning taijimayi holi haqida so‘zlang.2. Yozuvchining qaysi hikoyalar to‘plamini bilasiz?3. 0 ‘. Umarbekovning qanday qissalari bor?4. «0‘lmas Umarbekov va teatr» mavzusida suhbatlashing.5. Adibning o‘zbek kinosi rivoji uchun qilgan xizmatlari haqida so‘zlang.6. «Qizimga maktublap> asari qanday sharoitda va nima maqsadda yara-

tilgan?7. Asar asosida yozuvchining bolalik davri haqida suhbatlashing.XI-Yangi mavzu bayoni:

Okzbekistonda xizmat kokrsatgan san’at arbobi. O'zbekiston xalq shoiri Turob ТоЧа 1918-yilning 24-dekabrida hozirgi Janubiy Q ozog‘iston viloyatining Turbat q ishlog‘ida tug‘ilgan. Ota-onasidan erta ayrilgan Turobjon bolalar uyida ta’lim-tarbiya oladi. 1934-1938-yillarda Toshkent teatr bilim yurtida. 19 3 8 -1 9 4 1 -yillar oralig‘ida Toshkent pedagogika instituti til va adabiyot fakultetining kcchki bolim ida o kqiydi. kunduzi esa ishlab ijodiy va hayotiy tajribalarini boyitadi. 0 ‘qishni bitirgach, respublikamizning m adaniy-ma’rifiy tashkilotlarida turli vazifalarda

43

sidqidildan mehnat qiladi. Jumladan. yoshlar gazetasida adabiy xodim, O bzbekiston Davlat radioeshittirish qo‘mitasida muharrir va suxandon. 0 ‘zbekiston Davlat nashriyoti (O'zdavnashr)da muharrir, « 0 4zbekfilm» kinostudiyasida ssenariy bo4imi mudiri. respublika Kinochilar uyushmasida kotib, Madaniyat vazirligi san’at ishlari boshqarmasi boshlig‘i. Hamza nomidagi teatr direktori. 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi huzuridagi Adabiyotni targ‘ib etish markazi rahbari singari vazifalami bajaradi.

Turob To‘la ijodiy faoliyatini 15-16 yoshidan boshlagan. Uning dastlabki to'plami 1939-yilda «She’rlar» nomi bilan chop etilgan. Ikkinchi jahon urushi yillarida shoim ing «Shodligim» (1941-yil), «Tabassum» (1944-yil) nomli to‘plamlari e ’lon qilindi. Ulardan joy olgan aksariyat asarlarda barcha xalqlar qatori o ‘zbek xalqining ham koknglida to'lib- toshgan fashizmga nafrat. tinch va osoyishta hayotni qo‘msash, urushga ketgan farzandlarini sog‘inish hislari badiiy ifoda etilgan edi.

Urushdan keyin faol ijodiy mehnatga sho‘ng‘igan Turob To‘laning birin-ketin «Baxt tongotari» (1948-yil), «Muborakbod» (1949-yil), «Bolalar dostoni» (1950-yil), «Qanotlan, qo‘shiqlarim» (1955-yil), «Tanlangan asarlar» (1958-yil), «Oromijon» (1961-yil), «Gulyor» (1968- yil), «Oftob navzada» (1974-yil) singari she’r va dostonlar tolplamlari. zamondosh o‘zbek adabiyoti va san’ati namoyandalariga bag'ishlangan «Nafosat» (1967-yil), «Kamalak» (1972-yil) nomli adabiy portret va xotiralar kitobi o ‘quvchilar q o iiga yetib bordi. Jumladan. shoiming «Qanotlan, qo‘shiqlarim» to‘plamidan o ‘rin olgan aksariyat she’rlari {«Hayo bilan», «Sumbula», «Ko‘chalar», «Do'ppi tikdim», «Sartarosh qo^shigl» va boshqalar) respublikamizning kobplab iste’dodli san’atkorlari tomonidan qo^shiq qilib kuylanib. xalqimiz qalbidan chuqur o ‘rin egajladi. Turob T ola shu tariqa zamonaviy o ‘zbek qolshiqchilik san’ati rivojiga salmoqli hissa qo'shgan ijodkor sifatida tanildi.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Adibning hayoti va ijodi haqida gapirib bering.2. X. To^xtaboyevning qaysi asarlarini bilasiz?3. «Sariq devni minib» romanini to‘liq o ‘qib chiqing.4. Romanning bosh qahramoni qanaqa bola? Unga to'liq tavsif berishga

harakat qiling.5. Hoshimjonning xatti-harakatidagi ijobiy sifatlar nimada? Salbiy jihat-

lar-chi? U

yga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

44

I-Sana_________ - Sinf-____________ 22 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Janni Rodari.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Janni Rodari haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.

V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorliktexnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Adibning hayoti va ijodi haqida gapirib bering.2. X. To“xtaboyevning qaysi asarlarini bilasiz?3. «Sariq devni minib» romanini to4iq o ‘qib chiqing.4. Romanning bosh qahramoni qanaqa bola? Unga to'liq tavsif berishga

harakat qiiing.5. Hoshimjonning xatti-harakatidagi ijobiy sifatlar nimada? Salbiy jihat-

lar-chi? * XI

-Yangi mavzu bayoni:Janni Rodari 1920-yilning 23-oktabrida Italiya shimolidagi Omenva

shahrida hunamiand oilasida tavaliud topdi. Jannining bolalik yillari ma- shaqqatli kechdi. Uning otasi Juzeppe Rodarining kasbi novvoy bo'lib, * Jannining bolaliizs, adibning o kzi ta'kidlaijanidek, «olov jizillab turadigan tandir yonida, un va ko‘mir solingan qoplar orasida» kechdi. Jannining otasi nisbatan erta vafot etadi. Tirikchilik ogkirlashgacl% ularning oilasi boshqa shaharga ko‘chib ketadi. Janni bolaligida qo‘g ‘irchoq yasovchi usta yoki rassom bo'lishni va boshqa qiziqarli kasblami egallashni orzu qilgan edi. Biroq kambag'allik tufayli hech orzu qilmagani diniy maktabga

45

o ‘qishga kirishga majbur boiadi. Chunki bu yerda o ‘quvchilarga ovqat va kiyim-kechak tekin berilar edi. Shunday boisa-da. Rodari bu maktabda ikki yildan ortiq o'qiy olmaydi.

Yosh Janni universitetga o'qishga kiradi. Ayni vaqtda boshlang'ich maktabda o ‘qituvchilik bilan shug'ullanadi. Maktabdagi o ‘quv jarayoni. bolalar bilan yaqindan muloqotda b oiish , ularning fei-atvori. qiliqlari. qiziqishlarini chuqur oTganish Rodarining bolalar yozuvchisi sifatida shaklianishida jiddiy omil b o id i. deya olamiz. Yosh o ‘qituvchi Janni Rodari o'quvchilari bilan uzoq suhbat qurar. ulaming ba’zanjavob berish mushkul boigan xilma-xil savollaridan zavqlanar, bu savollarga javob berish uchun turli xil voqealarni hikoya qilib berardi. J.Rodari bu jarayonda o ‘zi ham bilmagan holda kichik ertaklar to‘qir. ulami yosh do'stlariga aytib berar edi. Keyinchalik u o'zi to'qigan ertaklami qog‘ozga tushira boshlaydi. Ana shu tarzda yozuvchining ilk to'plami - «Quvnoq she’rlar kitobi» yuzaga keladi. Shundan keyin u Italiyada va boshqa mamlakatlarda mohir ertakchi adib sifatida taniladi. Yozuvchining «Chippolinoning sarguzashtlari». «Telefonda aytilgan ertaklar». «Jelsamino yolg'onchilar mamlakatida», «Osmondagi tort». «Televizorga kirib qolgan Jip». «Rim ertaklari», «Uchtadan oxiri bor ertaklar» kabi mutoyibaga boy, ta’sirchan hikoyalar turkumi maydonga keldi. Bu asarlaming ko'pchiligi ovzbek tilida ham nashr etilgan. Janni Rodari asarlari o'zin ing xayolotga boyligi. samimiy mutoyibasi bilan o'quvchini hayratga soladi. Janni Rodari ahamiyati jihatidan N obel m ukofotiga teng bo'lgan Hans Kristian Andersen mukofotiga sazovor boigan adib edi. Mashhur yozuvchi 1980- yil 14-aprelda vafot etdi. Siz quyida Janni Rodarining «Uchtadan oxiri bor ertaklar» turkumidagi «Hurishni eplolmagan kuchukcha» hamda «Rim ertaklari» kitobidan olingan «Shahzoda Plombir» nomli ertaklar bilan tanishasiz.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Adibning hayoti va faoliyatini hikoya qilib bering.2. Janni Rodarining mohir ertakchi b o iib yetishishiga nimalar sabab

boid i?3. Adib qanday xalqaro mukofotga sazovor boigan?4. Janni Rodari ertakchilikka qanday yangilik kiritdi?5. «Hurishni eplolmagan kuchukcha» ertagidagi kuchukcha obrazining

uch xil yakundagi holatini izohlab bering.Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

46

I-Sana______________ - Sinf-_________ 23 Tekshirdim______________III-Darsning mavzusi: Odil Yoqubov.IV-Darsning maqsad:i Ta’limiy maqsad-O d il Yoqubov haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad -O ’quvchilami o ’z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o ’zaro hurmat, jamoa bo’lib ishlash, o’zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko’nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O’quvchilami mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikmi aniq ifodalashga o ’rgatish, til madaniyatini o ’stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlami o ’rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, “Aqliy hujum” ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko’rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:


IX-Darsning rejasi:a) o ’tilgan mavzuni takrorlash b) yangi mavzu bayoni

c) mustahkamlash. d) O’quvchilami baxolashX-O’tilganlarni takrorlash:1. Adibning hayoti va faoliyatini hikoya qiiib bering.2. Janni Rodarining mohir ertakchi bo‘lib yetishishiga nimalar sabab

boMdi?3. Adib qanday xalqaro mukofotga sazovor bo‘lgan?4. Janni Rodari ertakchilikka qanday yangilik kiritdi?5. «Hurishni eplolmagan kuchukcha» ertagidagi kuchukcha obrazining

uch xil yakundagi holatini izohlab bering.XI-Yangi mavzu bayoni: •

Bo'lajak yozuvchi 1926-yil 20-oktabrda hozirgi Janubiy Qozog‘istonviloyatiga qarashli Qarnoq q ish log id a tug‘ilgan. 0 ‘sha yerda o'rta maktabni tugatib, armiya xizmatiga kctgan. U armiya saflariga chaqi- rilganida Ikkinchi jahon urushi tugash arafasida edi. Shu paytda Yaponiya . davlati bilan urush boshlanib, O.Yoqubov ana shu urushda ishtirok etadi. 50-yillarda u armiya xizmatidan qaytib. O'rta Osivo davlat universitetining filologiya fakultetida o'qiydi. So'ngra turli yillarda O'zbekiston Yozuvchi- lar uyushmasida, «Literatumaya gazeta»da. « 0 ‘zbekfiIm» kinostudiyasida, nashriyotlarda ishlaydi. 1982—1987-yillarda « 0 ‘zbekiston adabiyoti va san'ati» gazetasini, 1987-1991-yillarda respublika Yozuvchilar uyush-

47t I ■: 11

masini boshqaradi. Keyin O'zbekiston Atamalar qo'mitasi raisi. so'ngra Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati assambleyasining birinchi vitse- prezidenti lavozimida faoliyat yuritadi.

Odil Yoqubovning dastlabki yirik asari 1951 -yilda bosilib chiqqan «Tengdoshlar» povesti edi. So'ngra uning «Dastlabki qadam» (1953-yil). «Ikki muhabbat» (1955-yil) hikoyalari to'plami, «Tilla uzuk» (1961-yil) qissa va hikoyalar to‘plamlari chop etiladi, «Chin muhabbat» (1955-yil), «Aytsam tilim, aytmasam dilim kuyadi», «Yurak yonm og‘i kerak» (1958- yil), «Olma gullaganda» (1961-yil) pyesalari yaratiladi. Birin-ketin «Bir felyeton qissasi». «Muqaddas», «Qanot juft boiadi», «Izlayman». «Billur qandillar» qissalari e'lon qilinadi.

Odil Yoqubov o ‘zbek adabiyotida roman janrini rivojlantirishga ulkan hissa qo'shgan adibdir. Uning turli davrlarda yaratilgan «Er boshiga ish tushsa...» (1966-yil). «Ulug‘bek xazinasi» (1973-yil), «К о‘Ьпа dunyo» (1982-yiI), «Diyonat» (1977-yil), «Oqqushlar, oppoq qushlar» (1988-yiI) romanlari kitobxonlaming mehrini qozongan. Bu romanlarda yozuvchi gohi o‘rta asrlar vatanimiz tarixidagi buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, U lug‘beklar hayoti, ulaming ulug‘vor ishlari haqida hikoya qilsa. gohi zamonaviy mavzulami qalamga olib. odamlar o'rtasidagi mehr-oqibat. muhabbat, adolat, burch kabi yuksak tuyg'ulami asrash to ‘y ‘risida fikr yuritadi. Shuninti uchun ham bu asarlar hoziryachaС? •/ w *o ‘quvchilar tomonidan sevib o ‘qiladi.

Mustaqillik yillarida ham yozuvchi barakali ijod qildi. Uning «Adolat manzili» (1998-yil) romani. «Muzaffar Temur» (1996-yil), «Bir koshona sirlari» (2000-yil) singari pyesalari hamda o ‘nlab hikoyalarida xalqimiz o ‘tmishi.va bugungi kunining dolzarb muammolari badiiy tadqiq etildi. Yozuvchi 1985-yilda 0 ‘zbekiston xalq yozuvchisi unvoniga ega boMgan bo‘lsa, 1994-yilda «D o‘stlik». 1998-yilda esa «El-yurt hunnati» ordenlari bilan mukofotlangan.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni bholash.

1. Yozuvchi Odil Yoqubovning hayoti va ijodini gapirib bering.2. Odil Yoqubovning nasriy asarlaridan qaysilarini bilasiz?3. Adibning tarixiy mavzularga bagishlangan qanday romanlari bor?4. «Qatag‘on davri» qurbonlari b o ig a n qaysi ijodkorlami bilasiz?5. «M uzqaymoq» hikoyasida qaysi davr voqealari aks etgan?6. Hibsga olingan otaning holatini so ‘zlab bering.


48

I-Sana______________ - Sinf-________ 24 Tekshirdim___________III-Darsning mavzusi: Said Ahmad.IV-Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad - Said Ahmad haqida ilmiy tushunchalar berish.

Tarbiyaviy maqsad -O ’quvchilarni o ’z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o ’zaro hurmat, jamoa bo’lib ishlash, o ’zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko’nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O’quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikmi aniq ifodalashga o’rgatish, til madaniyatini o ’stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlami o’rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, “Aqliy hujum” ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko’rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O’quvchilarni baxolashX-O’tilganlarni takrorlash:1. Yozuvchi Odil Yoqubovning hayoti va ijodini gapirib bering.2. Odil Yoqubovning nasriy asarlaridan qaysilarini bilasiz?3. Adibning tarixiy mavzularga bagishlangan qanday romanlari bor?4. «Qatag‘on davri» qurbonlari b o ig a n qaysi ijodkorlami bilasiz?5. «M uzqaymoq» hikoyasida qaysi davr voqealari aks etgan?6. Hibsna olinân otanimr holatini so'zlab berine.

XI-Yangi mavzu bayoni :

0 ‘zbekiston xalq yozuvchisi, «O ‘zbekiston Qahramoni» Said‘Ahmad Husanxo‘jayev 1920-yilning 10-iyunidaToshkent shahrining «Samarqand darboza» mahallasida tug‘ilgan. Avval o ‘rta maktabda, so‘ng Navoiy nomli pedagogika institutida o ‘qigan. Bo‘lajak yozuvchining ilk m ashqi-«Ishqi- boz» nomli hajviy hikoyasi o ‘n olti yoshlarida «Mushtum» jumalida chop , etilgani uchun uning dastlabki ish faoliyati ham shu jumal bilan bog‘liq.

Ikkinchi jahon urushi yillari Said Ahmad «Qizil 0 ‘zbekiston» (hozirgi «O ‘zbekiston ovozi») gazetasi tahririyatida, keyinroq «Sharq yulduzi» jumalida ishladi.

0 ‘tgan asming 50-yillari boshlarida yozuvchi ko‘plab ziyolilar qatorida qatag‘onga uchrab, «xalq dushmani» degan tuhmatlar bilan qamaladi. Bu

49

siyosat qoralangandan so‘ng Said Ahmad ham nohaq jazodan ozod etilib, o ‘z oilasiga qaytadi. 0 ‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasida adabiy maslahatchi bo‘lib ishlaydi. Said Ahmadning birinchi kitobi «Tortiq» nomli hikoyalar to‘plami bo‘lib, 1940-yilda nashr etilgan. Shundan so ‘ng uning «Er yurak» (1942-yil), «Farglona hikoyalari» (1948-yil), «Muhabbat» (1949-yil) to'plamlari. «Qadrdon dalalar» (1949-yil), «Hukm» (1958-yil) qissalari e ’lon qilindi. Uning ijodida «Ufq» romani alohida o‘rin tutadi. 60-yillarda bu asaming dastlabki ikki kitobi chop etilgan. Keyinroq uchinchi kitobi ham e ’lon qilinib, trilogiya sifatida adabiyotimiz xazinasini boyitdi. Bu asar xalqimizning Ikkinchi jahon urushi arafasida. urush yillari va undan keyingi ilk davrlardagi hayoti, fidokorona mehnati, kurashlari, orzu-armonlarini badiiy aks ettiradi. 1988-yili adibning «Jimjitlik» romani nashrdan chiqadi. Said Ahmad 70—80-yillarda o ‘z hikoyalari asosida «Kelinlar qo‘zg‘oloni», «Kuyov» nomli pyesalar yozadi. Milliy teatrimizda ilk bor sahnalashtirilgan bu spektakllar xalqimiz o ‘rtasida juda katta shuhrat topib, hozirgacha teatrlar sahnasidan tushmay keladi. Bundan tashqari yozuvchining o ‘nlab hajviy hikoyalari televizion miniaturalar teatri orqali. «Xandon pista» ( 1994-yil), «Biro'pichning bahosi» (1995-yil) to'plamlari orqali xalqimizning ma’naviy mulkiga aylangan.

Said Ahmad keyingi yillarda yana bir qator yangi hikoyalar va xotiralar to‘plamlari e ’lon qildi. Ayniqsa. Oybek, G ‘afur G ‘ulom? Abdulla Qahhor, Mirtemir, Shuhrat, Saida Zunnunova, 0 ‘lmas Umarbekov kabi adabiyotimizningzabardast vakillari haqidagi xotiralari keng e ’tirof topdi. Adibning ko'pgina asarlari xorijiy tillarga ham tarjima qilingan.

Said Ahmad 2008-yilda vafot etdi.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Sizningeha «Qoplon» hikoyasini yozishga yozuvchini nimalar undagan?2. Hikoya qahramoni Qurbonboy yashash va tirikchilik o ‘tkazishning

qanday yo ‘lini o ‘zi uchun kasb qilib olgan?3. Qurbonboyning Qoplon haqidagi «Odamningyaxshisini darrov taniydi.

Sizga tez o ‘rganib ketadi» degan ta’rifini uningo‘ziga nisbatan qanday shaklda ishlatgan bo'Iardingiz?

4. Qurbonboy Tillayevning xotinida o ‘zi to'g'risida ijobiy taassurot qoldirish uchun qanday yo ‘l tutgan bo‘lishi mumkin deb o ‘ylaysiz?

5. Hikoyadagi «Bir mahal qarasa, ko'chaning narigi betida Qurbonboy Qoplonni yetaklab yuribdi. Chaqirsa it qaradi-yu, Qurbonboy qaramadi» degan tasvir orqali hikoya qahramoni va itning qanday xususiyatlari ifoda etilgan?


50

I-Sana______________ Sinf-___________ 25 Tekshirdim________III-Darsning mavzusi: Musa Jalil.IV-Darsning maqsadi :Ta’limiy maqsad — Musa Jalil haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O’quvchilarni o ’z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o’zaro hurmat, jamoa bo’lib ishlash, o ’zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko’nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O’quvchilamimustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikmi aniq ifodalashga o ’rgatish, til madaniyatini o ’stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlami o ’rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, “Aqliy hujum” ,VII-ODarsda foydalaniladigan jihozlar: ko’rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O’quvchilarni baxolashX-O’tilganlarni takrorlash:1. Sizningcha «Q oplon» hikoyasini yozishga yozuvchini nimalar undagan?2. Hikoya qahramoni Qurbonboy yashash va tirikchilik o ‘tkazishning

qanday y o ‘lini o ‘zi uchun kasb qilib olgan?3. Qurbonboyning Qoplon haqidagi «Odamning yaxshisini darrov taniydi.

Sizga tez o ‘rganib ketadi» degan ta’rifini uning o ‘ziga nisbatan qanday shaklda ishlatgan bolardingiz?

4. Q urbonboy T illayevn in g xotinida o ‘zi to kg ‘risida ijobiy taassurot qoldirish uchun qanday yoM tutgan bo‘lishi mumkin deb o ‘ylaysiz?

5. Hikoyadagi «Bir mahal qarasa, ko'chaning narigi betida Qurbonboy Qoplonni yetaklab yuribdi. Chaqirsa it qaradi-yu, Qurbonboy qaramadi» degan tasvir orqali hikoya qahramoni va itning qanday xususiyatlari ifoda etilgan?

XI-Yangi mavzu bayoni :Dunyo adabiyotida shunday siymolar borki, ular nafaqat ijodiy

faoliyati, balki insoniy matonati bilan ham kelgusi avlodlarga ibrat namunasi bo‘lib qolgan. Yurtimizni mo‘g4ul bosqinchilaridan himoya qilish janglarida mardlarcha halok bo‘lgan buyuk mutafakkir Najmiddin Kubro, bir q o ida yarog\ bir q o id a qalam bilan temuriylar saltanatini qayta birlashtirmoq uchun cheksiz iabr-u jafolar chekkan Bobur Mirzo, inso-

51i n — — — — m i

niyatni fashizm atalmish vabodan qutqarish y o iid a qurbon boigan chexshoiri Yulius Fuchik shular jumlasidandir.

Musa Mustafo o ‘g ‘li Jalilov — Musa Jalil 1906-yilning 15-fevralidaRossiyaning Orenburg gubemasida dehqon oilasida dunyoga keladi. Udastlab o\aildagi boshlang‘ich maktabda savod chiqaradi. Oilasi shahargako‘chib kelgach, Orenburgdagi mashhur «H usayniya» madrasasidatahsilini davom ettiradi. M usa talaba tengdoshlari orasida o ‘ziningizlanuvchanligi, ko‘p narsaga qobiliyatli ekani bilan ajralib turar edi. Uningilk she’ri Turkiston fronti nashri hisoblangan «Q izil yulduz» gazetasida1919-yilda bosilib chiqadi. Shundan so ‘ng birin-ketin ommalashib bo-rayotgan turli gazeta va jumallarda shoim ing qator sh e’rlari va dostonlarie io n qilinadi.

Musa Jalil 1925-yilgacha yozgan asarlarini jam lab «B iz boramiz!» nomi ostida sh e’rlar va dostonlardan iborat dastlabki to ‘plamini o ‘quvchilarga hadya etadi. 1929-yilda «O^rtoqqa», 1934-yilda esa «Ordenli m illionerlar» nom li kitoblari chop etiladi. O kz bilim i va tajribalarini oshirish maqsadida M oskva davlat universitetining adabiyot fakultetiga o ‘qishga kirgan M usa Jalil 1931-yilda uni m uvaffaqiyatli bitiradi.

Shoir 1940-yilda yaratilgan «Xat tashuvchi» nom li poem asida xat tashuvchi y ig it Tem irbulat bilan dehqon q iz F ayro‘zaning s o f mu- habbatini, sam im iy insoniy kechinmalarini yorqin sh e’riy b o‘yoqlarda aks ettirgandi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, Musa Jalil serqirra iste’dod egasi edi. U M oskva davlat konservatoriyasi huzurida tashkil qilingan tatar opera studiyasi repertuarining badiiy mukammal asarlar bilan ta’minlanishida alohida faollik k o‘rsatadi. Dastlabki tatar m illiy operalarining yaratilishiga shoim ing o ‘zi munosib hissa qo^shadi. Uning bastakor Jiganov bilan ham- korlikda yaratgan «Oltin soch» operasi butun mamlakatda katta dovm g‘ qozongani. davlat mukofoti bilan taqdirlangani buning yorqin daliiidir.

Keyinchalik M usa Jalil Tatariston yozuvchilari uyushm asiga rahbarlik qilar ekan, ona yurtida ijod qilayotgan shoir-yozuvchilar boshini qo- vushtirish, ularning badiiy mahoratini oshirish borasida samarali ish olib bordi.

Xll-Mustahkamlash: O'quchilarni baholash.1. Musa Jalilning hayoti va ijodi qanday davrda kechdi?2. Shoiming serqirra faoliyati o ‘z ichiga nimalami qamrab oladi?3. «Moabit daftari»ning yaratilish tarixini so ‘zlab bering.4. Bu qoiyozm aning taqdiri qanday kechgan ekan?5. «lshonma» she'rida shoim ing qanday kechinmalari badiiy ifodasini

topgan?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

52

I

I-Sana_________ - Sinf-___________ 26 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Gulxaniy.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Gulxaniy haqida ilmly tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-ODarsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. Musa Jalilning hayoti va ijodi qanday davrda kechdi?2. Shoiming serqirra faoliyati o ‘z ichiga nimalami qamrab oladi?3. «Moabit daftari»ning yaratilish tarixini so‘zlab bering.4. Bu qo‘lyozmaning taqdiri qanday kechgan ekan?5. «lshonma» she'rida shoiming qanday kechinmalari badiiy ifodasini

topgan?XI-Yangi mavzu bayoni:

Muhammadsharif Gulxaniy XVI11 asr oxiri — XIX asrning 20-yillarida Qo‘qonda yashab ijod qilgan mashhur masalnavis adib va hassos shoirdir. Jo‘shqin fe'lligi va olovqalbligi tufayli o ‘ziga Gulxaniy taxallusini tan- lagan. Keyinchalik she’rlarida Jur'at taxallusini ham qo‘llagan. Bizgacha uning o ‘zbek va tojik tillaridagi 12 g'azali, Qo^qon xoni Amir Umarxonga bag‘ishlangan 1 qasidasi va «Zarbulmasal» asari yetib kelgan.

Gulxaniyning hayoti, asosan, Q o‘qon va Namanganda kechgan. U tirikchilik vajidan hammomda o4 yoquvchi ham bo‘lgan, Q o‘qon xoni Amir Olimxon navkarlari safida xizmat ham qilgan (1801—1810-yiIlar). Mustaqil mutolaa y o i i bilan mumtoz adabiyotni o ‘qib o ‘rgangan. Olimxon vafotidan keyin taxtga o ’tirgan Amir Umarxon (shoir Amiriy) Gulxa-

53

niyni saroy shoirlari davrasiga jalb etgan. U ko‘proq oddiy insonlarga manzur boiadigan she’rlar. hajviy asarlar bitgan.

Gulxaniy o ‘zbek va tojik tillarida yaratgan «Barmog‘im», «Ey, to'ti», «Lola ko'ksidek bag'rim...» singari g'azallarida link qahramonning ruhiy kechinmalari ta'sirli ifoda etilgan. Uning «Bideh» (bergil, ber menga) radifli g'azalida o'zining navkarlik davridagi og‘ir hayoti tasvirlanadi. Mazkur asarda muallif katta ijtimoiy masalalami — o‘z davrining harbiy tartibi, rasm-riisumlari. navkarlar hayotini ta’sirli misralarda bayon etgan. G kazalning lirik qahramoni obrazi umumlashma obraz darajasiga ko‘tarilgan.

G ulxan iy o^zining noyob is te ’dodi, xalq hayotini kuzatish orqali orttirgan tajribasi, turmushga haqqoniy qaray bilishi tufayli xalqchil ijodkor sifatida adabiyotim iz tarixidan m unosib o ‘rin egallagan. U ning ijodiy merosi hajman katta b o ‘lmasa-da. XIX a sr o ‘zbek m illiy adabiyoti rivojiga samarali ta’sir k o4rsatgan.

«ZARBULMASAL»

0 ‘z davri voqeligini badiiy ifoda etgan tanqidiy-hajviy yo‘na!ishdagi «Zarbulrnasab> asari Gulxaniyga katta shuhrat keltirdi. Unda hayotning dolzarb muainmolari, turli odamlar o ‘rtasidagi munosabatlar. xalqturmush tarzi va udumlari haqida majoziy uslubda so ‘z yuritiladi. Insonga xos xususiyatlar boshqa jonli vajonsiz narsalarga ko‘chirib tasvirlangan asarlar majoziy asar deyiladi. Gulxaniy ham, qizim, senga aytamarL kelinim, sen eshit qabilida qushlar misolida o ‘z davri voqeligi manzaralarini tasvirlaydi. Toj-u taxt talashlari, umshlar natijasida yurt vayron. xalq xarob bo‘lgan. 0 ‘sha davrda Buxoro va Qo‘qon xonliklari o ‘zaro urishib yurganlari uchun ham asarda Buxoro go‘yoki vayronalarga boy muzofot sifatida tasvirlanadi.

Asar qahramonlari o kz nutqlarida vaziyatga mos kokplab maqollami keltiradilar, tokg ‘rirog‘i, maqollar yordamida gapiradilar. Shu bilanbirga, ular bir-birlariga turli masal va hikoyatlami aytib beradilar.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Gulxaniy haqida bilganlaringizni gapirib bering.2. «Kabutar bilan Z og‘» hikoyatidan qanday ma’no uqdingiz?3. QoMidan kelmagan ishga uringan kishi, albatta, shannanda bo‘ladi,

degan fikr qaysi masal da aks etgan?4. «Tuya bilan Bo‘taloq» hikoyati nima haqda? Bo'taloq onasidan nega

xafa boidi? Ona tuyaning javobini sharhlang.Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.I-Sana_____________ -Sinf-_________________ 27 Tekshirdim__________

54

III-Darsning mavzusi: Avaz O'tar.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Avaz O'tar haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlardaishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniqifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Gulxaniy haqida bilganlaringizni gapirib bering.2. «Kabutar bilan Zog‘» hikoyatidan qanday ma’no uqdingiz?3. QoMidan kelmagan ishga uringan kishi, albatta. shannanda boMadi,

degan flkr qaysi masalda aks etgan?4. «Tuya bilan Bo'taloq» hikoyati nima haqda? Bo'taloq onasidan nega

xafa bo‘ldi? Ona tuyaning javobini sharhlang.XI-Yangi mavzu bayoni:

0 4zbek mumtoz adabiyotining taniqli vakili Avaz CTtar o ‘g ‘Ii o ‘zining m a’rifatparvarlik ruhidagi asarlari bilan adabiyotimiz tarixida alohida o ‘rin tutadi. Avaz 0 ‘tar o ‘g 1 i 1884-yil 25-avgustda Xiva shahrida hunarmand oilasida tug‘ilgan. Shoim ing otasi Polvonniyoz ОЧаг G adoyniyoz o ‘g ‘li sartarosh edi. Xalq o ‘rtasida usta ОЧаг nomi bilan mashhur b o ig a n bu kishi san’at va adabiyotga juda qiziqar, o ‘z zam onasining yetuk adiblari Ogahiy. Komil Xorazmiy, Mujrib Xonaxarobiy, Bayoniy kabi shoirlar bilan d o‘stona munosabatda bo‘lib. tez-tez suhbatlashar. doim iy muloqot qilar edi.

Usta 0 ‘tar o ‘z uyida yuqorida tilga olingan shoir-u san’atkorlar. madaniyat ahli bilan suhbatlar uyushtirar, tabiiyki, Avaz ham ularda ishtirok etardi. Yosh A vazning sh e’riyatga erta havas q o vyishining sababi ham

55

h ■ *

shunda bo‘!sa. ajab emas.Otasi Avazni sakkiz yoshida maktabga beradi. Avaz maktabdan ke

yingi tahsilni madrasada davom ettiradi. U X o‘ja Hofiz, Nizomiy, Jomiy, Lutfiy, Navoiy, Fuzuliy ijodini qiziqib o ‘rganadi. Bundan tashqari Munis, Ogahiy, Komil, Femz kabi shoirlar bilan yaqindan muloqotda bo'ladi. Ular ta’sirida she’rlar yoza boshlaydi va tez orada iste’dodli shoir sifatida taniladi. Ma’lumotlarga ko'ra. Avaz 0 ‘tar o ‘n to‘rt yoshlaridayoq she’r yozishga kirishgan, o ‘n sakkiz yoshlarida yetuk shoir nomini olib, ko‘pchilikning e’tiboriga tushgan. Iste’dodli shoir Avaz О4arto‘g ‘risidagi xabarlar xon saroyigacha yetib boradi. Uni saroyga taklif etadilar. Shoir bir qancha vaqt Xiva xoni saroyida ijod qiladi. Biroq lining bu yerdagi faoliyati ko‘p davom etmaydi. Avvalo, saroydagi biqiq ijodiy muhit shoiming ko‘ngliga o ‘tirmaydi, qolaversa, uning she’rlariga hasad bilan qaragan ayrim kimsalar turli bo‘htonlar to'qib, Avazni xonga yomon ko‘rsatadilar. Xonning buyrug‘i bilan shoimi 200 darra urib jazolaydilar va hatto uni aqldan ozganga chiqarib, yomon otliq qiladilar. Tazyiq va xo‘rliklardan bezgan shoir saroyni tark etadi va ota kasbi sartaroshlik bilan tirikchilik qila boshlaydi, ijod bilan qizg‘in shug4illanadi. Biroq shoirga nisbatan tazyiqlartag‘in davom etadi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II vafotidan so‘ng otasi o4miga taxtga o ktirgan Isfandiyorxon ham unga zulm qiladi, sogkligvi busiz ham nochor bolgan Avazni boglab 50 darra urdi- radi. Ma'naviy va jismoniy qiynoqlardan muttasil azob chekkan shoir uzoq yashay olmaydi - ovttiz besh yoshida vafot etadi.

Avaz 0 ‘tar mumtoz she’riyatning g ‘azal, muxammas. masnaviy, mus- tazod, ruboiy. qit’a kabi keng tarqalgan janrlarida ajoyib asarlar yaratdi. Shoir o ‘z she'rlarini to'plab kattagina devon tuzgan va uni «Saodatul- iqbol» deb nomlagan. Asarlar to'plami bir necha marta nashr etilgan.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholsh.

1. Avaz 0 ‘tar hayoti va ijodi haqida so‘zlab bering.2. Avaz 0 ‘taming hukmdorlar tomonidan ko‘plab tahdid va tazyiqqa

uchrashining sabablari to‘g ‘risida mulohaza yuriting.3. Shoiming xon saroyida uzoq tura olmasligining sabablari nimalar

boigan, deb c/ylaysiz?4. Shoir «Til» she’ri orqali xorijiy tillami bilish kishi vajamiyat hayotiga

qanday ijobiy ta’sirlar ko‘rsatishini bashorat qiladi?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

56

I-Sana_________ - Sinf-____________ 28 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Abay.IV-Darsning maqsadi:IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad Abay haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirishRivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. Avaz ОЧаг hayoti va ijodi haqida so'zlab bering.2. Avaz О‘taming hukmdorlar tomonidan ko‘plab tahdid va tazyiqqa

uchrashining sabablari to‘g‘risida mulohaza yuriting.3. Shoiming xon saroyida uzoq tura olmasligining sabablari nimalar

bo‘lgan, deb o ‘ylaysiz?4. Shoir «Til» she’ri orqali xorijiy tillami bilish kishi va jamiyat hayotiga e

qanday ijobiy ta'sirlar ko^rsatishini bashorat qiladi?XI-Ya.ngi mavzu bayoni:

Abay Qo‘nonboyev qozoq mumtoz adabiyotining asoschilaridan biri, buyuk shoir va ma’rifatparvar hisoblanadi. Shoiming asl ismi Ibrohim bo‘lib, Abay uning taxallusidir. Shoir 1845-yil 10-avgustda Qozog'istonning Yettisuv viloyati Chingiztog'’ (hozirgi Abay) tumanida chorvador boy oilasida tugildi. Avval Yettisuvdagi Ahmad Rizo madrasasida o ‘qidi. Keyinchalik ms maktabiga qatnab rus tili va adabiyotini o ‘rgandi. Bo‘lajak shoir bir tomondan Sharq allomalari - Firdavsiy, Nizomiy, Navoiy, Fuzuliy ijodidan bahramand bo‘lgan boisa , rus tili orqali rus va g ‘arb adabiyoti vakillarining ijodi bilan yaqindan tanishdi.

57^ ....... I I . I ............................... I , . . — I ’ I I I

Shoiming ijodi voshlik chog'laridan she’r yozish va o‘lan aytishdan boshlandi. Abay o ‘zigacha og‘zaki kuylab kelingan o'lanlarni yozma adabiyotga olib kirgan shoirdir. Shoir oianlami yozma yaratishdan tashqari ularga kuy bastalab. mahorat bilan kuylagan. U bastalagan 17 ta o‘lan kuyi hozirgacha oqinlar tomonidan sevib ijro etilyapti.

Abay ma'rifatparvar shoir edi. U o'z she’rlarida tarqoq qozoq qabi- lalarini birlashishga. hamjihatlikka chaqirdi. ilmli va ma’rifatli bo'lishga undadi. Shoir bir o ‘lanida:

0 Lz i bilan yovlashgan yurtim. tingla!O'zi bilan dovlashgan yurtim, tingla!Dardingga davo bolsin o'lanlarim.Bir-birini ovlashgan yurtim. tingla! —

deya iztirob chekadi. Abayning «Sho‘rlik qozog‘im», «Boy bolasi bilan kambag'al bolasi», «11m o'rgan». «ОЧап» kabi she’rlarida ham ilg‘or millatlardan o£mak olib qoloqlikdan chiqish, chidam va mashaqqat bilan ilm-fanni egallashga da’vat yaqqol sezilib turadi. Shoir yirik voqeaband asarlar ham yaratgan. Uning «Iskandar». «Mas'ud». «Azim rivoyati» kabi dostonlari hozirgacha el orasida mashhur. Bu teran falsafiylik bilan yo‘g‘rilgan, ezgulik va yaxshilikka da'vat qiluvchi asarlarni sevimli shoirlarimiz Mirtemir va Uyg‘un o‘zbek tiliga tarjima qilishgan.

Abay ijodiy merosining salmoqli qismini xalqni ilm-ma’rifatga, ma- daniyatga da’vat qiluvchi «Naqliya so‘zlar» majmuasi tashkil etadi. Hassos adib va shoir ushbu asarida inson hayotida muhim o'rin tutadigan aql, ilm-ziyo, insof va adolat, yaxshi xulq, muomala madaniyati, din, e ’tiqod, davlatni idora qilish, xalqlar, elatlarning ahil, do‘stona munosabatda bo‘lishlari haqida mulohaza yuritadi. Asar 44 bo‘limdan iborat. Buyuk oqin Abay qalamiga mansub ushbu «so‘‘z»laming har biri yoshlar uchun ezgulikka da’vat, yoinon xulqlardan ogoh bo'lishga chorlovchi chaqiriqlar sifatida yangraydi. «Naqliya so'zlar» asari o'zbek tilida «Nasihatlar»*nomi bilan mashhur bo'lib ketgan. Bu asami sevimli bolalar yozuvchisi Nosir Fozilov o'zbekchaga tarjima qilgan. Quyida «Nasihatlar» kitobidan ayrim o'gitlar bilan tanishasiz. Qadrli bolajonlar, ushbu pandnoma asarni to iiq o'qib chiqing. Undagi koni foyda nasihatlar sizga abadiy y o ‘ldosh bo‘lishiua aminmiz.w-

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash:1. Abay hayoti va ijodi to'g'risida bilganlaringizni gapirib bering.2. Abayning qozoq adabiyotiga qo'shgan ulkan hissasi qaysi asarlarda

namoyon boiadi?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

58

I-Sana_________ - Sinf-____________ 29 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Zulfiya.IV-Darsning maqsadiTa'limiy maqsad - Zulfiya haqida ilmiy tushunchalar berish.Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Abay hayoti va ijodi to‘g ‘risida bilganlaringizni gapirib bering.2. Abayning qozoq adabiyotiga qo'shgan ulkan hissasi qaysi asarlarda

namoyon bo‘ladi?3. «Nasihatlar»ning « 0 ‘n yettinchi so ‘z»idan olingan parchada G'ayrat,

Aql, Yurak o ‘rtasida qanday bahs bo‘lib o'tdi? Bahsda hakamiik qilgan limning ularga bergan maslahatini sharhlashga harakat qiling.

4. « 0 ‘ttiz ikkinchi so ‘z»da ilm o ‘rganishning bir necha shartlari haqida gap ketadi. Mazkur shartlami izohlab bering.

XI-Yangi mavzu bayoni:

59

Zulfiya fsroilova xalqimizning atoqli va ardoqli vakili. O 'zbckiston xalq shoiri, xalqaro «TvJilufar». Javoharlal Neru nomidagi hamda Davlat mukofotlari sohibasidir. U 1 9 1 5-yi 1 i Toshkent shahrining qadimiy Degrez mahallasida lavallud topgan. Avval boshlang'ich maktabda, so 'ng xotiII- qizlar t>ilim yurtida tahsil olgan. I 935—1 938-yillarda 0 ‘zfc>elci:ston Fanlar akademiyasining Til va adabiyot instituti aspiranturasida o ‘qigan. Shundan keyin turli nashriyotlarda ishlagan. 1953-yildan 1 980-yilgacha. qariyb o 'ttiz Vi I Siii yaqin respublikamizda keng tarqalgan «Saodat» nomli xotin- qizlar jumalida bosh muharrir bo'lgan.

Zulfiyaning dastlabki she’rlari «Hayot varaqlari» nomi bilan 1932- yilda bosilib chiqqan. Shundan so'ng shoiraning «She’rlar» va «Qizlar qo‘shig‘i» (1938-yil), «Uni Farhod der edilar» (1943-yil). «Hijron kunlarida» (1944-yil). «Dalada bir kun» (1948-yil), «Tong qo'shig'i» (1953-yil), «Yuragimga yaqin kishilar» (1958-yil), «Kuylarim sizga» (1965-yil), « 0 ‘ylar», «Shalola» kabi o ‘nlab she’riy to"plamlari chop etildi.U atoqli o ‘zbek shoiri Hamid Olimjon bilan oila qurgan. Biroq ular orzularga to‘la hayot kechirayotgan pallada - 1944-yili mashina avariyasi tufayli turmush o ‘rtog‘idan ayriladi. Shundan so‘ng umr bo‘yi o ‘z mu- habbatiga sodiq qolib, Hamid Olimjonning ishlarini sabot bilan davom ettiradi. Uning «Semurg‘», «Zaynab va Omon» dostonlari asosida pyesa va opera librettolarini yaratadi. 0 ‘zi ham «Quyoshli qalam», «Mushoira», «Xotira siniqlari» kabi poemalar yozadi. Rus, ukrain, ozarbayjon, hind shoiralarining she’rlarini o ‘zbek tiliga tarjima qiladi.

Zulfiya keng tanilgan jamoat arbobi edi. U Osiyo, Afrika va Yev- ropaning o ‘nlab davlatlarida boMib. xalqaro xotin-qizlar hamda adabiyot namoyandalarining harakatlarida faol ishtirok etardi. Yurtboshimiz Islom Karimov ta’riflaricha «Uning jahon minbarlaridan yangragan shc'rlari Sharq ayolining aql-u zakosi, fazl-u kamolining yorqin ifodasi sifatida millionlab she’riyat muxlislariga odamiylik, muhabbat va sa- doqatdan saboq bergan». Shoiraning she’rlari ingliz, nemis, ms, bolgar, xitoy, hind, yapon, arab. fors, vetnam kabi juda ko‘p xorijiv tillarga tarjima qilingan edi. Shoira 1997-yil 82 yoshida vafot etgan.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarnibaholash

1. Shoira Zulfiya qayerda tugilgan. qaysi o ‘quv yurtini tugatib, qanday faoliyat bilan shug‘ullangan?

2. Zulfiya qanday she’riy to‘plamlar va dostonlar muallifi?3. Zulfiya Isroilovaning jamoat arbobi sifatidagi faoliyati haqida gapirib

bering.4. Shoira asarlari qaysi xorijiy tillarga tarjima qilingan?5. Zulfiya mukofotiija kimlar sazovor bo‘ladi?


60

I-Sana_________ Sinf-____________ 30 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Pirimqul Qodirov.IV-Darsning maqsadi:Ta'lim iy maqsad - Pirimqul Qodirov haqida ilmiy tushunchalar berish.

Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. Shoira Zulfiya qayerda tugMlgan. qaysi o lquv yurtini tugatib, qanday faoliyat bilan shug‘ullangan?

2. Zulfiya qanday she’riy to‘plamlar va dostonlar muallifi?3. Zulfiya Isroilovaning jamoat arbobi sifatidagi faoliyati haqida gapi ib

bering.4. Shoira asarlari qaysi xorijiy tillarga tarjima qilingan?5. Zulfiya mukofotiga kimlar sazovor boiadi?

XI-Yangi mavzu bayoni :Pirimqul Qodiro\- 1 928-yilnint> 25-oktabrida hozirgi Xo'jand v'iloyati

hududidagi KcngkoM qishloy'ida cho'pon oilasida dunyoga kclgan.Kolxozlashtirish ( 1930—1 933-y.) davrida ko'pchilik qatori uning ota-

si o'ziga to'cj Qociir cho'pon ham cjliIoc) cjilinadi. Bu voqea ko'p bolali oilaniriii kundalik tirikchiligigagina emas, farzandlarning keyingi taqdiriga ham og‘ir ko'lankalar soladi.

Iklcinchi jahon urushi yillaricia o'spirin Pirimqul kolxozdagi rnashaq- qatli yumushlarni bajarishda kattalarga yelkadosh bo'ldi, bir parcha qora non topib ycyish qanchalar C] iyinliizin i o 'z ko‘zlari bilan ko'rdi.

Qishloq maktabida yaxshi o'qigani. ilm-u >jodga chanqoqligi tufayli

61

izlab-izlab Toshkent davlat universitetini topib keldi va uning sharq- shunoslik fakultetiga o ‘qishga kirdi. 1951-yilda bu fakultetni muvaffaqiyatli bitirgach, bir muddat Til va adabiyot institutida ishladi. P. Qodirov adabiy ijodning sir-u sinoatlarini chuqurobrganish maqsadida Moskvadagi aspirantura o'qishiga kiradi va 1954-yilda ustozi Abdulla Qahhor asar- larining til va uslubiy jihatlari tadqiq etilgan nomzodlik dissertatsiyasini yoqlaydi.

Talabalik paytidayoq Pirimqul Qodirov o fczining dastlabki kitobi - «Student!ar»ni e ’lon qildi. Shundan keyin uning ko'plab hikoyalari, «Me- ros», «Егк», «Qadrim». «Yayra institutga kirmoqchi». «Najot» singari qissalari, «Uch ildiz», «Qora ko‘zlar», «Olmos kamar», «Yulduzli tunlar», «Avlodlar dovoni» nomli yirik romanlari millionlab o ‘quvchilarini topdi.

Pirimqul Qodirovning yuqorida sanalgan asarlari turli mavzulami. har xil kasb egalari hayotini badiiy aks ettiradi. Ulaming birida paxtakorlar («Meros»), boshqasida ziyolilar («Uch ildiz»), yana birida neft konlarini izlovchilar («Qadrim») hayoti qalamga olingan boblsa-da, barchasida inson taqdiri, uning ruhiy dunyosi qatlamlari chuqur mushohada qilinadi.

Abdulla Qodiriy, Oybek singari adiblar boshlab bergan tarixiy mavzu- lartalqini P. Qodirovni ham jiddiy izlanishlar sari rag'batlantirdi. U qariyb yigirma yillik umrini mana shu izlanishlarga bagishladi. Holbuki, sho‘ro zamonida milliy tarix qatlariga nazar tashlash, uni xolis yoritish nihoyatda qaltis ish sanalar, yozuvchini yomon otliqqa chiqarish hech gap emas edi. P. Qodirovning dastlabki tarixiy asari - «Yulduzli tunlar» («BobuD>) romani atrofida ham sho'ro mafkurachilari chakana vahima qo‘z g ‘amadilar.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Pirimqul Qodirovni tarixiy mavzuga murojaat qilishga undagan sabablar

nimalar edi deb o^ylaysiz?2. «Yulduzli tunlar» romanini o'qigan boMsangiz yoki u asosida yaratilgan

videofilmni ko‘rgan bo‘lsangiz. sinfdoshlaringizga bu asaming sujetini qisqacha gapirib bering.

3. Bobur va boburiylar to"g‘risida nimalami bilasiz? Ulaming faoliyati Hindiston tarixida qanday iz qoldirgan?

4. «Avlodlar dovoni» romanidan olingan parchada Hindiston tabiati va odamlariga xos qanday uyg‘un jihatlar ko‘rsatilgan?

5. Alvaro Pakavira singari odamlar tarix sahnasida qanday rol o‘ynaydilar? Ularning ishlarini oqlash mumkinmi?


62

I-Sana_________ Sinf-____________ 31 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Tog'ay Murod.IV-Darsning maqsadiTa'limiy maqsad - Kelishik shakllari haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlami takrorlash:

1. Pirimqul Qodirovni tarixiy mavzuga murojaat qilishga undagan sabablar nimalar edi deb o ‘ylaysiz?

2. «Yulduzli tunlar» romanini o‘qigan bo‘lsangiz yoki u asosida yaratilgan videofilmni ko‘rgan bo‘lsangiz. sinfdoshlaringizga bu asarningsujetini qisqacha gapirib bering.

3. Bobur va boburiylar to‘g‘risida nimalami bilasiz? Ulaming faoliyati Hindiston tarixida qanday iz qoldirgan?

4. «Avlodlar dovoni» romanidan olingan parchada Hindiston tabiafi va odamlariga xos qanday uyg‘un jihatlar ko‘rsatilgan?

5. Alvaro Pakavira singari odamlar tarix sahnasida qanday rol o4ynaydilar? Ulaming ishlarini oqlash mumkinmi?

XI-Yangi mavzu bayoni:Bu yozuvchining taijimayi holi ham o ‘z qahramonlariniki singari od-

diyginadir.U janubiy viloyatlarimizdan boim ish Surxondaryoning Denov tuma-

niga qarashli X o‘jasoat qishlog4ida 1948-yilda tug‘ildi. Qishloqdagi o ‘rtamaktabda o ‘n yil o ‘qigach, 1966—1972-yillarda hozirgi 0 ‘zbekiston Milliyuniversitetining jumalistika fakultetida ta’lim oldi. Bu fakultet o ‘sha yil-

63

I-Sana_________ Sinf-____________ 31 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Tog’ay Murod.IV-Darsning maqsadiTa'limiy maqsad - Kelishik shakllari haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. Pirimqul Qodirovni tarixiy mavzuga murojaat qilishga undagan sabablar nimalar edi deb o ‘ylaysiz?

2. «Yulduzli tunlar» romanini o‘qigan boMsangiz yoki u asosida yaratilgan videofilmni ko‘rgan bo‘lsangiz. sinfdoshlaringizga bu asarningsujetini qisqacha gapirib bering.

3. Bobur va boburiylar to‘g ‘risida nimalami bilasiz? Ulaming faoliyati Hindiston tarixida qanday iz qoldirgan?

4. «Avlodlar dovoni» romanidan olingan parchada Hindiston tabiafi va odamlariga xos qanday uyg‘un jihatlar ko‘rsatilgan?

5. Alvaro Pakavira singari odamlar tarix sahnasida qanday rol o4ynaydilar? Ulaming ishlarini oqlash mumkinmi?

XI-Yangi mavzu bayoni:Bu yozuvchining taijimayi holi ham o ‘z qahramonlariniki singari od-

diyginadir.U janubiy viloyatlarimizdan boim ish Surxondaryoning Denov tuma-

niga qarashli X o‘jasoat qishlog4ida 1948-yilda tugMldi. Qishloqdagi o ‘rtamaktabda o ‘n yil o'qigach, 1966-1972-yillarda hozirgi 0 ‘zbekiston Milliyuniversitetining jumalistika fakultetida ta’lim oldi. Bu fakultet o ‘sha yil-

63

lari ko‘plab yosh iste’dodlarga o ‘z ijodiy yo‘lini topishi, jiddiy asarlar yozib dastlabki muvaffaqiyatlami qo‘lga kiritishida muhim maktab rolini o‘ynagan edi. Fakultetdagi qaynoq, nisbatan erkin ijodiy muhit, o ‘z davrining yirik shoir-yozuvchilari bilan tez-tez o ‘tkazilib turadigan uchra- shuv-muloqotlar. yotoqxonalarda to tongga qadar tugamaydigan she’riyat kechalari — bularning bari iste’dod g ‘unchalarining tez yetilishi, kamol topishidajiddiy turtki rolini o ‘ynardi. Ko‘p mualliflaming respublika inat- buotida muntazam qatnashishi ham ayni shu fakultetda o ‘qib yurgan yillariga tolg ‘ri kelardi. Tog‘ay Murod ham talabalik paytidayoq o ‘nlab hikoyalar yozgan bo‘lsa-da, ulami e ’lon qilishga shoshilmas, o'zidan, bi- limlaridan ko‘ngli to‘lmasdi. U iloji boricha ko‘proq o ‘qish, bu orqali esa faqat o ‘zimizning ijodkorlamigina emas, balki dunyoning eng zo ‘r adiblari tajribalarini ham o 4zlashtirishni istardi.

U, shu niyatdan kelib chiqib. tirikchilikka yetarli maosh beradigan qanday ish taklif qilinsa, o ‘sha yerga borib ishlardi. Masalan, 1972-1976- yillarda respublika radiosining «Vatandoshlar» (xorijiy ellarga m o‘l- jallangan) tahririyatida xizmat qilgan b o isa , undan keyin « 0 ‘zbekiston fizkulturachisi» gazetasida, 1982-yildan 1985-yilgacha esa «Fan va turmush» jumalida xizmat qildi. Tog‘ay Murod o ‘zining ijodiy rejalariga birovlaming aralashishini, unga ta’sir o ‘tkazishga bo‘lgan urinishlami hecham yoqtirmas, shovqin-suronli davralardan o ‘zini olib qochar edi. Butun fikri-zikri o ‘qib-ovrganish, tinimsiz ijodiy mehnat qilish bilan band bo‘lardi. Shu tufayli ham, yozuvchi sifatida xalqqa ancha tanilib qolgan bo‘lishiga qaramay, 1985—1987-yilIar ichida Moskvadagi Jahon adabiyoti institutida ham tahsil olib qaytdi.

Afsuski. iste’dodli yozuvchi Tog‘ay Murod ayni ijodiy kuchga to‘lgan paytda —55 yoshida hayotdan ko‘z yumdi. Uning ijod stoli ustida tugal- lanmagan qator yirik asarlarning, tarjimalarning qo“lyozmalari goldi.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Tog‘ay Murod va unga tengdosh yozuvchilar ijodiga xos b oigan asosiy

xususiyatlami biror asar misolida ko'rsatishga harakat qiling.2. Tog‘ay Murodning darslikda keltirilgan qissasidan boshqa yana qanday

asarlarini o ‘qigansiz?3. «Yulduzlar mangu yonadi» qissasi Siz hozirga qadar o ‘qigan boshqa

yozuvchilar asarlaridan ko‘proq nimasi bilan farq qiladi?4. Bo‘ri polvon tabiatan qanaqa odam? Nega u o ‘ttizga kirguncha uylan-

may yurdi?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

64

I-Sana_________ Sinf-____________ 32 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Jumaniyoz Jabborov.IV-Darsning maqsadiTa'limiy maqsad - Jumaniyoz Jabborov haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifanibajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Darsturi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorliktexnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:



c) mustahkamlash. d) O'quvchilarni baxolashX-O'tilganlarni takrorlash:1. Tog‘ay Murod va unga tengdosh yozuvchilar ijodiga xos bo‘lgan asosiy

xususiyatlami biror asar misolida ko'rsatishga harakat qiling.2. Tog‘ay Murodning darslikda keltirilgan qissasidan boshqa yana qanday

asarlarini o ‘qigansiz?3. «Yulduzlar mangu yonadi» qissasi Siz hozirga qadar o ‘qigan boshqa

yozuvchilar asarlaridan ko‘proq nimasi bilan farq qiladi?4. Bo‘ri polvon tabiatan qanaqa odam? Nega u o ‘ttizga kirguncha uylan-

may yurdi?XI-Yangi mavzu bayoni:

J. Jabborov 1930-yil 25-oktabrda Qashqadaryo vilovatining Koson tumaniga qarashli Po‘lat qish!og4ida tugMIgan. Qishloq maktabida o ‘qib, uni tugatgach, 1 9 4 7 -1 952-yillarda hozirgi 0 ‘zbekiston M illiy universitetining filologiya fakultetida tahsil oladi. So‘ng Moskvadagi Oliy adabiyot kursida o ‘qiydi. 1953-yildan boshlab o ‘n yil davomida O lzbe- kitson Yozuvchilar uyushmasining asosiy adabiy-badiiy nashri hisoblangan «Sharq yulduzi» jurnalida avval bo‘lim mudiri, so ‘ngra m as’ul kotib lavozimlarida ishlaydi. 60-70-yillarda hozirgi « 0 ‘zbekiston ovozi»

65

gazetasida, yuqori idoralarda m as’ul lavozim larda faoliyat yuritadi. 1981- yildan G ‘afur G 4ilom nom idagi A dabiyot va san’at nashriyotida direktor, 1985-yildan esa Respublika Yozuvchilar uyushm asida adabiy maslahatchi. 1990-yildan boshlab o ‘n besh yildan ortiq davr m obaynida 0 ‘zbekiston Davlat m ukofotlari qo'm itasida m as’ul kotib, rais o'rinbosari b o‘lib x iz- mat qildi.

J.Jabborovning dastlabki sh e’rlari o'tgan asm ing 50-yilIari boshlarida matbuotda e ’lon qilingan. 1953-yili shoim ing «Vatanimni kuylaym an» nom li ilk sh e’riy to'p lam i nashr etiladi. Shundan s o ^ g uning «Bahor nafasi» (1956-yil), «Maqsad yo4ida» (1958-yil), «TogMar sadosi» (1961- yil), «Ona yer qo‘shig‘i» (1962-yil), «Subhidam xayollari» (1964-yil), «Ilhom daqiqalari» (1971-yil), «Sohillar hikoyasi» (1974-yil), «E’tiqod» (1978-yil), «Xayolimda o kzing» (1985-yil), «Ko‘nglim go‘zali» (1991- yil), «Ajab dunyo sevgisi» (1996-yil), «Hayrat olami» (2004-yil), «Sevgim samosi» (2006-yil), «Yulduzlarda xayolim» (2006-yil) kabi o ‘ttizdan ortiq she’riy, nasriy va dramatik asarlari to'plamlari chop etiladi. Bu to'plam- lardagi asarlarda shoim ing ona yurtiga muhabbati, uning bunyodkor. oliyjanob kishilari mehnatiga hurmati. tabiat go'zalliklari. yaratish zavqi. buyuk ajdodlarga so'nmas ehtiromi. do‘stlik, muhabbat. sadoqat. vafo. insoniylik kabi bezavol fazilatlami ulugiash kayfiyati aks etadi.

To'plamlarda shoirning lirik kayfiyati ifodalangan she’rlar, g'a- zallardan tashqari «Guliston», «T oglar sadosi», «Ona yer q o 'sh ig i» . «YoMdagi o'ylar». «Quyosh yurti» kabi o ‘ndan ortiq dostonlari, « 0 ‘jarlan>, «To'ydan oldin tomosha». «Yillar o'tib», «Cho'l chaqmog'i», «Mening oppoq kabutarlarim». «Al-Farg“oniy» kabi sahna asarlari ham jamlangan.

Jumaniyoz Jabborov mohir tarjimon sifatida ham o ‘zbek kitobxonlari orasida-e’tibor topgan. Jahon adabiyotining Bayron, Lermontov, Shevchenko, Tagor. Hofiz Sheroziy, Ubayd Zakoniy kabi ulug* shoirlari ijodidan ' namunalar, ayniqsa. buyuk fors shoiri Abdulqosim Firdavsiyning «Shoh- noma» asaridan kattagina qismini o'zbek tiliga she’riy tarjima qilib, boshqa xalqlar bilan adabiyotlar orqali aloqalarni mustahkamlashda ko'pgina xizmatlar qildi.

Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Sizning kitob javoningiz bormi? Uni qanday kitoblar bilan to‘ldirib

borgan bo4lar edingiz?2. «Kitob javonim » she'rida qanday g ‘oya ilgari surilgan?3. She’rda nomlari zikr etilgan shoirlar hayoti va ijodiga oid nimalami

bilasiz?Uyga vazifa adib asarlaridan na'munalar o'qish.

66

I-Sana_________ Sinf-____________ 33 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Chingiz Aytmatov.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Chingiz Aytmatov haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. Sizning kitob javoningiz bormi? Uni qanday kitoblar bilan to‘ldirib borgan bo‘lar edingiz?

2. «Kitob javonim» she’rida qanday g ‘oya ilgari surilgan?3. She’rda nomlari zikr etilgan shoirlar hayoti va ijodiga oid nimalami

bilasiz?XI-Yangi mavzu bayoni:

Aytmat bobomni kocrmaganman. U 1918—20-ylllarda vafot etgan. Men esa 1928-yil 12-dekabrda tug‘ilganman. Bizning Shakar ovulimiz chekkasidagi Qurqurov daryosi qirg‘og‘ida eski, yerga botib borayotgan tegirmon toshi bor. Yillar o‘tgan say in u ko‘proq yemirilib, yerga chuqurroq sin- * gib bormoqda. Ana shu yerda bobomning tegirmoni boclgan. Bu tegirmon bir yilcha ishlagan, xolos, keyin yonib ketgan. Shundan keyin inqirozga uchragan bobom 12 yoshli o'g'li To‘raqul — mening otam bilan u yerdan ketib, temiryo‘1 tonnellari qurilishida ishlagan. Shu yerdan mening otam ms bojxona ma’muriyati yordamida Avliyoota shahridagi rus-

67

tuzem m aktabiga o ‘qishga kirdi. Keyin u ikki m arotaba Moskvada o ‘qidi. Qirg‘izistonda rahbarlik lavozimlarida ishladi. Onam — Nagima Hamzayevna Aytmatova o'qimishli, o ‘z davrining ilg‘or ayollaridan b o ‘lgan. Bu narsa ota- onamga meni rus madaniyati, tili va adabiyotiga oshno qilish imkonini bergan.

Buvim esa har yozda meni toqqa olib ketardi. U ovuldagi eng aqlli va hurmatga sazovor ayollardan edi. U m en uchun ertak, doston, qadimiy qo‘shiqlarning bitmas-tuganmas xazinasi edi. Ehtimol, 0‘shanda buvim o czi sezmagan holda o ‘z tilimni sevishga, hurm at qilishga o‘rgatgandir. Bunga hech qanday shubham yo‘q.

Ona tili! U haqda nihoyatda ko‘p gapirilgan. Lekin uning sirli m o ‘jizasini tasvirlab b o ‘lmaydi. Bolalikda shuurga singdirilgan ona tiligina qalbni she’riy at bilan sug‘orishi, insonda milliy g ‘urum ing ilk kurtaklarini uygcotishi va ajdodlar tilining naqadar serqirra va sermazmun ekanligini anglatishi mumkin. Bolalik nafaqat quvnoq davr, bolalik — inson shaxsi shakllanishining ilk davri hamdir.

Buvim mening bolaligimni turli ertak, qocshiq, dostonlar bilan bezagan. U meni turli davralarga, t о‘y-hashamlarga o‘zi bilan birga olib borardi. Menga tez-tez o ‘zining tushlari haqida gapirib berardi. Bu tushlar shunchalik qiziq ediki, u mudrab uxlab qolgan vaqtida ham m en uni uyg£otib, tushning davo- mini aytib berishini so'rardim. Qisqa tushlar m eni qoniqtir- masdi. Shunda buvim qocshnilarinikiga chiqib, «qarzga» tush so'rar va menga so‘zlab berardi. Keyinchalik tushundimki, buvim bu tushlam i m en uchun to £qib berarkan.

Buvim ko‘p о Ч тау vafot etdi. Endi m en shaharda, o ‘z uyimizda yashay boshladim. Keyin maktabga bordim. Ikki yil o ‘tgach, sevimli ovulimga qaytib bordim. Bu safargi kelishim uzoq va qiyinchilik bilan kechdi. 1937-yil mening otam — partiya'xodimi, Moskvadagi qizil professura institutining ting- lovchisi — qatag‘on qilindi. Bizning oila ovulga ко 'chib lêldi. xi

l-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.

1. «Oq кета» qissasi boshlanishida bolaning ikki ertagi bo‘lgani haqida gap boradi. Siz shu ertaklarning qaysilar ekanligini aniqlay oldingizmi?

2. Qissada bolaning ikki ertagi haqida gapira turib, «Keyin biron- tasi ham qolmadi» deyilgani sababini tushuntiring.


I-Sana_________ Sinf-____________ 34 Tekshirdim_________III-Darsning mavzusi: Shukur Xolmirzayev.IV-Darsning maqsadiTa'limiy maqsad Shukur Xolmirzayev haqida ilmiy tushunchalar berish. Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir- birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish, guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash, fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalarVIII-Tashkiliy qism:




1. «Oq kema» qissasi boshlanishida bolaning ikki ertagi bo‘lgani haqida gap boradi. Siz shu ertaklarning qaysilar ekanligini aniqlay oldingizmi?

2. Qissada bolaning ikki ertagi haqida gapira turib, «Keyin biron- tasi ham qolmadi» deyilgani sababini tushuntiring.

XI-Yangi mavzu bayoni:Sh. Xolmirzayev 1940-yilning 24-m artida

Surxondaryo viloyatida, Boysun tumanidagi Shahidlar gnzari- da dunyoga keldi. Otasi Fayzulla Xolmirza o‘g‘li asli Bu- lung-urdan bo lib, shocrolar tuzumining dastlabki davrida yuqori lavozimlarda ishlagan. Millatning asl farzandlari qatag‘on qilingan 1937—1938-yillarda shocrolar xurujidan qochib Boysunga ketishga majbur bo‘lgan. Bu yurtda bo‘lajak adibning onasiga uylanadi. CTsha yerda tuman gazetasiga muharrirlik qiladi. Lekin u qonsiragan sho‘ro hukumati changalidan qutula olmaydi. 1940-yilning o‘rtalarida qamoqqa olingan Fayzulla Xolmirza o‘g‘li sovug‘i qahrli Magadan ocrmonlarida og4r melinatdan sillasi qurib, 1944-yilda vafot etadi. Bo‘lajak yozuvchining onasi ham ishchan va o‘ziga

69

yarasha m a’lumotli ayol edi. Shu bois u uzoq yillar tum an miqyosidagi rahbarlik lavozimlarida ishlab keldi.

Shukur Xolmirzayev Boysundagi o ‘rta maktabni tugatgach, 1958-yilda Toshkent davlat universiteti (hozirgi 0 ‘zbekiston Milliy universiteti)ning filologiya fakultetiga o£qishga kirdi va uni 1962-yilda bitirdi. Shundan so‘ng Toshkentdagi bir qator nashriyot va gazeta-jumallar tahririyatlarida mehnat qildi.

Shukur Xolmirzayev juda erta ijod qila boshladi. Uning dastlabki kitoblari talabalik vaqtida chop etildi. Adib «Oq otli» deb ataluvclii birinchi qissasi bilanoq, o ‘quvchilar e’tiborini qozondi. «To'lqinlar» qissasi esa mashhur yozuvchi Abdulla Qahhor e ’tiboriga sazovor bo ld i. Sh. Xolmirzayev ilk qadam- laridanoq adabiyotga o ‘ziga xos ovoz, o ‘zgacha tasvir usuli va alohida badiiy idrokka ega yozuvchi kirib kelganligini ko‘r- satdi.

Sh. Xolmirzayevning «Oq otli» (1962), «To‘lqinlar» (1963), «Ocn sakkizga kirmagan kim bor» (1964), «Taqdir bashorati» (1968), «Yo‘llar, yo‘ldoshlar» (1973), «Yur, tog‘larga ketamiz» (1976), «Cho£loq tuma» (1978), «Tuproq ko‘chalar» (1978), «Qush tili» (1982), «Qahramonning so‘nggi kunlari» (1984), «Tog‘larga qor tushdi» (1986), «Abdulla Nabi о ‘gaining so‘nggi kunlari» (1983), «Esiz, Eshniyoz!» (1988), «Bulut to csgan oy» (1997) kabi hikoya va qissalari o ‘quvchilar e’tiborini qozongan. Adibning «So‘nggi bekat» (1976), «Qil ko‘prik» (1984), «Yo‘lovchi» (1987), «01abo‘ji» (1991), «Dinozavr» (1996) asarlari o‘zbek romanchiligi taraqqiyotida o cziga xos o crin tutadi. Yozuvchi 1987-yilda «Qora kamar» dramasini yozdi. Inson taqdiri butun fojiaviy ko‘lami bilan aks ettirilgan bu drama adabiyotimizda m uhim o‘rin tutadi. Asarda yolg‘on e ’tiqod insonlami qay kunlarga solishi va e ’tiqodsizlik millatni qanchalar tubanlashtirishi mumkinligi yorqin obrazlar orqali haqqoniy aks ettiriladi.Xll-Mustahkamlash: O'quvchilarni baholash.1. Asar matniga tayanib, paxta terimiga borgan joylari hikoya

qahramoniga nimasi bilan yoqqanligini tushuntiring.2. Hikoyachi Ergashning yoshi, tabiati va hissiy dunyosi haqida

matnga asoslanib fikr yuriting.3. Ergashning «...uddalik» bobida ham attcha jo ‘n edik» tarzida-

gi iqrori qahramon tabiatining qay jihatini namoyon etadi? «Uddasizlik» Ergashning kamchiligimi yoki fazilati?


70

Documents

Farg ona XTMFMTTEB tasarrufidagi ning YOSH ...shuhratbek.uz/wp-content/uploads/2018/09/Adabiyot...Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash. Bir-