F:BULETINI 3 -2017 u2-2017 - ishp.gov.al · vjecar pas nje citologjie normale. Depistimi i bazuar në HPV nuk duhet të fillojë para moshës 30-35 vjec. Vetëm ADN e tipeve onkogjenike

Institutit të Shëndetit PublikBuletini i

Nr. 3 - 2017

INSTITUTI I SHËNDETIT PUBLIK

1BULETINI 3 - 2017

BULETINI I INSTITUTIT TË SHËNDETIT PUBLIK

Buletini iInstitutit të Shëndetit PublikNr. 3-2017


2 BULETINI 3 - 2017

BORDI I BULETINIT

Kryetar:

Arjan Bregu

Anëtarë:

Genc Burazeri, Eduard Kakarriqi, Silva Bino,Arben Luzati, Gentiana Qirjako, Ervin Toçi

Asistent shkencor:

Herion Muja

Redaktore letrare:

Glediona Tola, Kleopatra Sava

Design & Layout Genc Musa

ISBN: 978-99956-32-59-5

3BULETINI 3 - 2017


NJOFTIME PËR POLITIKAT SHËNDETËSORE

BULETINI I INSTITUTIT TË SHËNDETIT PUBLIK Nr. 3-2017

PËRMBAJTJA

KËRKIM SHKENCOR ORIGJINAL

Elona Nurkaj, Roland Shuperka, Aulona ZotajAlkooli dhe Shëndeti Publik .................................................................................... 39

Alban Ylli, Kozeta Filipi, Klodjan Rjepaj, Albana Ahmeti,Eduard KakarriqiSfidat dhe zhvillimet në fushën e depistimit të Kancerit të Qafës së Mitrësnë Shqipëri. Mësimet dhe ndërhyrjet për veprim .......................................................... 7

Rovena Daja, Urim Brecani, Artan Bego, Silvia BinoRaport epidemiologjik i helmimit ushqimor në Tropojë, Korrik 2017 .......................... 19

RAPORTIM SHPËRTHIMI EPIDEMIK

Lindita Tafaj, Odeta ÇatoMërkuri dhe Konventa e Minamatës në Shqipëri, si pritet të përfshihetsistemi shëndetësor në zbatimin e Konventës ............................................................. 27


4 BULETINI 3 - 2017

5BULETINI 3 - 2017


KËRKIM SHKENCORORIGJINAL


6 BULETINI 3 - 2017

7BULETINI 3 - 2017

BULETINI I INSTITUTIT TË SHËNDETIT PUBLIKKËRKIM SHKENCOR ORIGJINAL

Sfidat dhe zhvillimet në fushën e depistimit tëKancerit të Qafës së Mitrës në Shqipëri. Mësimetdhe ndërhyrjet për veprim

Alban Ylli12, Kozeta Filipi1, Klodjan Rjepaj3, Albana Ahmeti1,Eduard Kakarriqi12

1Instituti i Shëndetit Publik, Departamenti i Epidemiologjisë dhe SistemeveShëndetësore2Fakulteti i Mjekësisë, Universiteti i Mjekësisë3Minstria e Shëndetësisë

Abstrakt

Incidenca e Kancerit të Qafës së mitres (CACE) në Shqipëri është e krahasueshmeme mesataren e vendeve të rajonit Mediterranean, ndërsa mortaliteti paraqitet më ilartë. Shqipëria, një vend me një ekonomi në tranzicion, është kandidat për t uanëtarësuar në Komunitetin Europian (EU). Për të vlerësuar koston e problemit, nepërdorëm të dhënat e mortalitetit dhe të incidencës, moshën mesatare të diagnozës,të ardhurat kombëtare për kokë (Albania s Gross National Product per capita) dhedisa të dhëna të kostos së trajtimit. Në vendet e EU-së mortaliteti dhe incidenca eCACE janë në rritje, në Shqipëri trendi i incidencës mbetet i qëndrueshëm me njëtendencë të lehtë për rritje. Vdekjet e CACE në Shqipëri shkaktojnë një humbjeafërsisht të 1150 vite jete për vit. Jetëgjatësia e pritshme midis femrave shqiptareështë 78 vjec, mesatarja e moshës së vdekjeve 50 vjec duke rezultuar në rreth 28vite të humbura për cdo grua. Një mesatare prej 40 vdekje në vit mund të rezultojëme 1150 vite të humbura në Shqipëri çdo vit


8 BULETINI 3 - 2017

HyrjeKanceri i Qafes së mitrës (CACE) mund tëprekë si gratë në moshë deri dhe ato më tëvjetrat, por më i shpeshtë mbetet në moshat30-50 vjec, ndërsa haset shumë rrallë nëmoshat 25 vjec.CACE është një ndër 10 kancerat më tëshpeshtë te femrat. Vendet e RajonitMediterran kanë një incidencë mesatare 7.1për 100 000 femra me një mortalitet prejincidence ratio 0,25. Midis vendeve të këtijrajoni që nuk bëjnë pjesë në KomunitetinEuropean (EU) niveli i incidencës i kapërcen10/100 000 gra, ndërsa në vendet e rajonitBallkanik mbetet ende në nivele të ulëta.Raporti i mortalitetit me incidencën është mëi lartë se 0,5 në Libi, Marok, Algjeri, Egjipt,Jordani, etj. Shqipëria është vendi meincidencë dhe mortalitet më të ulët në rajoninBallkanik por më i lartë se vendet e RajonitMediterran Lindor (Giordano et al. 2016).Incidenca e CACE në Shqipëri është ekrahasueshme me mesataren e vendeve tërajonit Mediterran, ndërsa mortalitetiparaqitet më i lartë.Shqiperia, një vend me një ekonomi nëtranzicion, është kandidat per t uanetarësuar në Komunitetin Europian.Vetëm gjysma e 3.6 milionë banorëve tëpopullatës shqiptare është e mbuluar ngasigurimet shëndetësore, megjithatë kujdesiprimar është shumë i arritshëm për gjithëpopullatën nëpërmjet rreth 400 qendrave tëkujdesit shëndetësor publik në të gjithëvendin. Diagnoza e kancerit dhe trajtimi i tijqë prej vitit 2014 ofrohen falas, por shumicae shërbimeve janë të përqëndruara në tëvetmin spital onkologjik në Tiranë, nëkryeqytetin e vendit (Anttila et al. 2013).Më shumë se gjysma e rasteve me kancergjiri dhe kancer të qafës së mitrësdiagnostikohen në stade të avancuara (IIIose IV), kjo për shkak të mundësisë së

pamjaftueshme për diagnostikë dhe tëmenaxhimit të shërbimeve të kontrollit tëkancerit për një raport më të madh në popullatë.Programet e depistimit të kancerit nukekzistojnë në Shqipëri. Vetëm 5 000 10 000Pap teste të marra lexohen cdo vit në mënyrëoportune, në mënyrë të pa organizuar dhekryesisht privatisht. Biopsitë dhe trajtimi ilezioneve preneoplazike (duke përdorur loopelectrosurgical excision procedure LEEP)janë të kufizara vetëm në pak qendra në qytetine Tiranës. Rrjeti i shërbimit prenatal, i cili mundtë jetë shtylla kurrizore për këto shërbimedepistimi me kusht që të përzgjidhenteknologjitë e përshtatshme bazuar në aftësitëqë ofrojnë këto qendra të kujdesit prenatal,është i zhvilluar mire.Vendet e industrializuara dhe të zhvilluara kanëeksperienca të gjera, rreth organizimit dhemenaxhimit të programeve të depistimit, dhepërdorimit dhe vlefshmerisë së testevedepistuese (Coleman 2008). KomunitetiEuropian ka përditësuar protokollet e Cilësisësë Sigurisë së testeve të depistimit të kancerittë qafës sëmitrës në vitin 2015 (von Carsa etal. 2015).Protokollet ëenvizojnë se Gjendet një evidencëshkencore e qartë për depistimin e kancerit tëqafës së mitrës që bazohet në vlefshmërinë etesteve për ADN e tipeve onkogjenike të HPVsi testi primar që nëse aplikohet me një protokolltë përshtatshëm është më shumë efektiv sedepistimi i bazuar në citologji në parandalimine kancerave invazive të CACE. Mbetet për tushtuar se, ky test sjell një rritje në disa raste të efekteve negative si në aspektin e referimit tërasteve të panevojshme për diagnostikë dhe nëdrejtim të mbi-diagnostikimit dhe atë të mbi-trajtimit të lezioneve të panevojshme (von Carsa2015).Organizata Botërore e Shëndetësisë (ËHO) kazhvilluar në vitin 2014 versionin e përditësuar përkontrollin e CACE në sherbimin primar parësor.

9BULETINI 3 - 2017


Disa elemente vendimare të EU dhe tëprotokolleve të OBSH-së janë si më poshtë: Nevoja për triage për gratë me HPV+(citologji, nëse është pozitive atëherëkolposkopi). Së paku në një interval cdo 5 vjet pasrezulatetve negative të testit: risku kumulativ 5vjecar i lezioneve high-grade CIN pas një testinegativ për HPV është më i ulët se risku 3-vjecar pas nje citologjie normale. Depistimi i bazuar në HPV nuk duhettë fillojë para moshës 30-35 vjec. Vetëm ADN e tipeve onkogjenike tëHPV, vlerësohen të vlefshme sipas EU. Asnjë testim i dyfishtë me citologji dheHPVDisa nga këta aktorë janë përfshirë nëdokumentat teknike shqiptare dhe protokollete përshkruara në këtë raport.

Materiali dhe metodatNë këtë artikull ne japim një analizë të peshëssë CACE në shëndetin publik dhe në shoqëri,si dhe trendin në kohë, dhe shpërndarjagjeografike në rajonin shqiptar. Kjo analizëështë e bazuar në të dhëna të ndryshme ngaRegjistri Spitalor i Spitalit Onkologjik, nëQendrën spitalore Universitare, nga të dhënate mjekëve të familjes dhe në vleresimet eGLOBOCAN. Indikatorët janë mosha estandardizuar kur krahasimet bëhen midisvendeve dhe nivelet jepen për 100 000 banorë.Për të vlerësuar koston e problemit, nepërdorëm të dhënat e mortalitetit dhe të

incidencës, moshën mesatare të diagnozës, tëardhurat kombëtare për kokë (Albania s GrossNational Product per capita) dhe disa të dhenatë kostos së trajtimit.Për të përshkruar progresin dhe boshllëqet nësistemin shëndetësor lidhur zbulimin e hershëmtë CACE, u bazuam në raportimet endërhyrjeve të fundit (vetëm 5 vitet e fundit)dhe dokumenta të shumtë teknikë te pabotuar.Ndërhyrjet kanë përfshirë analizë të sistemitshëndetësor, ngritjen e kapaciteteve, lidhje merrjetet përkatëse për kontrollin e kancerit,ndërgjegjësimin, dhe ndërhyrjet e bazuara nëShërbimin Shëndetësor Primar (PHC). Kyartikull vë në dukje, dhe identifikon mësimet enxjerra, boshllëqet dhe fuqinë, ndërsa evidencabazohet në marrjen në konsideratë tëkomponenteve për progres të mëtejshëm.Per te pare interesin publik ne lidhje me termatkanceri i qafes se mitres dhe kanceri i gjirit ,

dhe vleresimin e ndergjegjesimit te popullatesshqiptare ne teresi, jane perdorur te dhenat eShqiperise nga Google Trends.

RezultatetTrendi dhe shpërndarja e problemitMbështetur në Figurën 1, Shqipëria ka relativishtnjë mortalitet të lartë nga CACE krahasuar meincidencën aktuale e cila tregon një kontroll tëulët të sëmundjes përfshirë zbulim të vonshëmdhe trajtim joefektiv. Niveli i mortaliteti tëCACE në Shqipëri është 55% më i lartë semesatarja e nivelit të mortalitetit në EU, ndërsanivelet e incidencës janë të krahasueshme.


10 BULETINI 3 - 2017

Incidence Mortality

Serbia 20.9 9.2

Morocco 14.1 8.4

Montenegro 13.3 6

Croatia 11.8 4.2

Algeria 10.4 6.1

Bosnia and Herzegovina 9.1 3.7

Albania 7.1 2.8

Mediterranean EU Countries* 7.1 1.8

Tunisia 6.3 3

Turkey 4.2 1.6

Lebanon 3.8 1.8

Jordan 3.6 1.9

Syria 2 0.8

Egypt 1.6 1

Megjithatë pesha e CACE në shëndetësimbetet krejtësisht e ulët krahasuar me kancerine gjirit, dhe është i dyti pas kancerit të gjirit nëmoshën riprodhuese (GLOBOCAN 2012).

Figura 2. Mosha specifike (15-44) e incidencës së kancerave midis grave në Shqipëri

Figura 1. CACE në Shqipëri dhe në Vendet e Rajonit Mediterran. Incidenca e moshëssë standardizuar dhe mortaliteti (/100 000 banorë)

Figura 2 e tregon këtë fakt nga incidenca nëgrup moshat specifike të standardizuarmidis grave 15-44 vjec.

11BULETINI 3 - 2017


Ne vendet e EU-së mortaliteti dhe incidenca eCACE janë në rritje, në Shqipëri trendi iincidencës mbetet i qëndrueshëm me një

Figura 3. Trendi në kohë i nivelit të incidencës për periudhën 2003 -2014 , bazuar nëRegjistrin e Qendrës Spitalore Universitare. Niveli i incidencës /100 000

tendencë të lehtë për rritje. Të dhënat ngaRegjistri i Qendrës Spitalore Universitare etregojnë qartë këtë (Figura 3).

Jo të gjitha rajonet e Shqipërisë kanë të njëjtinnivel sëmundje; kjo kur shihet nga analiza e tëdhënave të regjistrit të mjekut të familjes, duketreguar një koncentrim të rasteve në zonat mëtë urbanizuara në vend, Tiranë, Durrës dheKorcë, ndjekur nga Shkodra, Fieri dhe

Figura 4. Shpërndarja rajonale e një niveli mesatare për vit për periudhën 2010-2014.Të dhëna nga regjistri i mjekut të familjes (/100 000)

Elbasani. Mbështetur tek të dhënat nuk vihenre raste nga Saranda (të dhënat nuk shihen)për më shumë se 5 vjet në studim, duke hedhurdhe hipotezen e mjekimit dhe të trajtimit jashtëvendit të këtyre rasteve duke qënë pranë kufirit(Figura 4).



Kostoja e CACE shoqërisë shqiptareVdekjet e CACE në Shqipëri shkaktojnë njëhumbje afërsisht të 1150 vite jetë për vit.(Jetëgjatësia e pritshme midis femrave shqiptareështë 78 vjec (World Bank), mesatarja emoshës së vdekjeve 50 vjec rezulton rreth 28vite të humbura për cdo grua. Një mesatareprej 40 vdekje në vit mund të rezultojë me1150 vite të humbura në Shqipëri cdo vit).Pesha është më e lartë kur fokusohemi nëpaaftësitë dhe vitet e humbura të jetës (DALY),sepse në këto raste ne nuk matim vetëm vdekjetpor sëmundjen dhe potencialin e saj në cilësinëe jetës së pacientëve. Ne vlerësuam më shumëse 4000 vitet e humbura të jetës (DALY), ngakjo sëmundje cdo vit në vend (rreth 100 rastetë reja për vit me një mesatare të moshës sëdiagnozës cdo vit në vend rreth 40 vjec dukeshkaktuar 39 vite jetë shëndosha të humburapër cdo grua të sëmurë dhe rreth 4000 vitet ehumbura të jetës (DALY)).Pesha e sëmundjes përhapet nga fusha eshëndetësisë në atë të produktivitetit ekonomikpër shkak të sëmudjes dhe vdekjes. Llogaritennga 600 deri në 2600 vite jetë produktive tëplota ose të pjesshme të humbura cdo vit ngakanceri cervical (vdekjet shkaktojnë 15 viteproduktive të humbura për cdo grua të moshës50 vjec ndërkohë që gruaja mund të jetëproduktive deri në moshën 65 vjec. Nga anatjeter, sëmundja fillon në një moshë mesatarerreth 40 vjec për më shumë se 100 raste tëreja në Shqiperi dhe rezulton në 25 vite tëhumbura për cdo grua, ose në total rreth 2600vite jete produktive të humbura në vit. Kjohumbje produktiviteti për Shqipërinë rezultonnë një humbje të përllogaritur në vlerën 3 000000 USD deri në 13 000 000 USD (bazuarnë GDP per capita të vendit llogaritet afërsisht5000 USD). Por ka dhe kosto të tjera që irëndojnë shoqërisë lidhur me kujdesinshëndetësor për sëmundjen, kosto e familjeve

dhe e prindërve me përfundimet negative tëlargëta që vihen re në edukimin e fëmijëve. Këtokosto mund të vlerësohen në shumë milionaUSD të tjera.Ndërhyrjet në depistim llogariten të jenë shumëkosto efektive ose Best Buy nga OBSH(WHO 2011) dhe në Shqipëri llogariten tëkushtojnë më shumë se 0.5 USD për frymë(per capita), dhe do të jetë në vlerën e më pakse 1 500 000 USD në vit për të gjithë vendin.Duhet përmendur se në këto kosto janëpërfshirë dhe të gjitha kostot e sistemitshëndetësor.

Politikat dhe ndërhyrjet gjatë 5 viteve të funditGjatë viteve të fundit janë kryer shumëvlerësime dhe analiza të sistemit shëndetësor,si vlerësime të kapaciteteve, aktivitetendërgjegjësimi, politika zhvillimi dhe përgatitjae protokolleve të depistimit; në 2010 uorganizua ëorkshop ndërkombëtar me fokusdepistimin për kancer, me mbështetjen e disaeksperteve më të mirë në Europë për depistimine kancerit të qafës së mitrës. Ministria eShëndetësisë në 2011 aprovoi PlaninKombëtar për Kontrollin e Kancerit. Po në këtëvit Rrjeti Mediterran, i drejtuar nga MinstriaItaliane e Shëndetësisë dhe Qendra përDepistimin e Kancerit në Torino filloimbështetjen për organizimin e ëorkshopeve mefocus analizën krahasuese midis vendeve tërajonit Mesdhetar. Me mbështetjen e UNFPAdhe të ECCA (European Association ofCervical Cancer Screening) në 2012 u kryeanaliza e parë e sistemit shëndetësor përmundësitë e kryerjes së depistimit të kancerittë gjirit dhe të qafës së mitrës. Në 2013 membështetjen e UNFPA, një grup mjekëshgjinekologë dhe citologë, përfaqësues tëMinistrisë së Shëndetësisë dhe specialistë tëISHP-së, kryen studimin për vlerësimin ekapaciteteve në të gjitha spitalet rajonale, dhe

13BULETINI 3 - 2017


pasi kryen intervista në personelin shëndetësorpërgatiten rekomandimet për ndërhyrje.Mbështetur ne keto aktivitete te kryera, negjetjet e ketyre analizave, ISHP ne 2013pergatiti dokumentin e pare me rekomandimetperkatese per depistimin e kancerit te qafesse mitres.Disa nga pikat kryesore janë listuar më poshtë: Nënvizohen problemet në lidhje mevlefshmëinë, riskun e lartë dhe shërbimin eetikës nëprogramet depistuese ekzistueseopurtunistike. Nevojitet kontrollii cilësisë dhe sistemii informacionit. Propozohen qendrat e grave tëshërbimit paresor, për të kryer depistimin (dukeintegruar ekzaminimin klinik të gjinjve nëshërbimin parësor). U dhanë rekomandime për centralizimine leximit të testit dhe decentralizimin e përdorimittë kolposkopisë. Rekomandime për fillimin gradual tëdepistimit të organizuar. Propozime të vecanta për ngritjekapacitetesh sipas niveleve shëndetësore. Përparësi për përdorimin e testit tëHPV si test primar depistues. Sugjerime për ndërthurjen e depistimittë kancerit të qafës së mitrës me programindepistues të sëmundjeve kronike (check upprogram).Gjatë vitit 2014 u krye një aktivitet advokacieshumë i rëndësishëm Deklarata e mencurisei cili u firmos nga figura politike, ministra,zëvendës ministra, anëtarë të parlamentit dhepersonalitete publike. Dokumenti vë në dukjerëndësinë e parandalimit të kancerit të qafës

së mitrës dhe mbrojtjes së jetës së grave ngakjo sëmundje.Në vitin 2016, Ministria e Shëndetësisë membështetjen e EU (TAIEX), organizoi njëëorkshop kombëtar me fokus ndërtimin eprogramit të depistimit të kancerit të qafës sëmitrës në Shqipëri.Gjatë periudhës 2015-2016, grupi i punës ndërinstitucional i kryesuar në ISHP dhe Qendra eKontrollit të Cilësisë, zhvilloi udhëzuesin përdepistimin e kancerit të qafës së mitrës nëShërbimin e Kujdesit Paresor. Udhëzuesi umiratua nga Ministri i Shëndetësisë në Dhjetortë vitit 2016.Aktivitetet për ngritjen e kapaciteteve nëkontrollin e kancerit kanë filluar në 2014, mekursin e trajnimit 4 ditor për menaxhimin eprogrameve depistuese për profesionistët qëpunojnë në Drejtoritë e Shëndetit Publik. Në2015 dhe 2016 u kryen trajnime të akredituaratre ditore me fokus praktikimin e depistimit tëkancerit të qafës së mitres nënivelin e kujdesitshëndetësor primar, mbështetur në udhezimete miratuara. Në këto trajnime morrën pjesë 120mjekë, mami dhe infermiere nga Tirana dheFieri. Gjatë vitit 2016, në vijim të këtyre kursevetë trajnimit u organizuan aktivitete depistimi nëdy qendra shëndetësore të Lundrës dhe Farkësnë Tiranë dhe qendrën shëndetësore tëLibofshës në Fier.

NdërgjegjësimiNë Figurat e mëposhtme 5 dhe 6 vihet re njëinteres i lartë në rritje i popullatës për kancerine gjirit (i shprehur mbi bazën e kërkimeve nëinternet), dhe në të njëjtin trend për kancerin eqafës së mitrës.



Nga raporti dhe analizat e përgatitura mbi këtëpunë, mund të përmbledhim sfidat kryesore nëprogramet e depistimit të kancerit të qafës sëmitrës:

Depistimet e paorganizuara sjellin kostofinanciare për gratë.

Mbulesë e ulët dhe më shumë e mundshmetestimi cdo vit i te njëjtit grup grash. Mungesa e sistemit të informacionit. Cilësi e ulët vlerësimi. Numër i kufizuar personeli të kualifikuarnë shërbimin shëndetësor primar. Kapacitete të kufizuara në citologji dhekolposkopi dhe të përqëndruara në Tiranë.

Figura 6. Volumi në vite i kërkimeve rreth kanceri i gjirit në website Googlegjatë periudhës 2009-2015

Figura 5. Volumi javor i kërkimeve rreth kanceri i qafës së mitrës në website Google gjatëperiudhës 2012-2016

Përfundime dhe rekomandimeImplementimi i programeve pilot teorganizuara ishte burimi kryesor i experiencëssë krijuar për të nxjerrë mësimet bazë.Shërbimi shëndetësor parësor do të jetë bazapër zhvillimin e programeve depistuese, si nëzonat rurale dhe ato urbane.Në zonat rurale janë mamitë përgjegjëse përsigurimin dhe administrimin e mostrave ngaqendrat shëndetësore.Qendrat e grave vlerësohen si më të miratpër kryerjen e testit primar në shërbiminshëndetësor parësor në zonat urbane.Prokurimi i kiteve për teste në nivel lokal

15BULETINI 3 - 2017


rezulton të jetë i pamundur, dhe këshillohet tëprokurohet i centralizuar nga Ministria eShëndetësisë dhe t ju shpërndahen qendraveshëndetësore nëpërmjet Drejtorive të ShëndetitPublik.Qendrat shëndetësore mund të ftojnë gratëlehtësisht duke kryer një numër grash të testuaranë vit. Shpeshtësia e grave që vijnë për t utestuar dhe për t u këshilluar rritet shumë nëfillim dhe pasohet dhe me rrëmujë. Infermieretnevojiten për të mbështetur ftesat, vecanërishtnë zonat urbane.Testi i HPV u vu re se ishte shumë praktik dhelehtësisht i administrueshëm nga qendratshëndetësore. Testet me vetë-marrje mbetentestet më të mundshme në vendet pa akses dheku ka mungesë pesoneli shendetesor të trajnuar.Drejtoritë e kujdesit shëndetësor mund të luajnënjë rol të rëndësishëm në monitorimin e procesitnë rajon (gjithashtu dhe në mbështetjen logjistikepër transportimin e mostrave).Mënyra e komunikimit dhe aftësitë në cdo niveltë sitemit mund të ndikojnë në besueshmëri, nëpërdorim dhe e reflektuar kjo në mbulesë.Cilësia e shërbimeve varion gjerësisht midispoliklinikave dhe spitaleve. Mënyra më e mirëdo të jetë që gratë që dalin pozitive duhet tëshkojnë për ndjekje për citologji dhe kolposkopinë Qendrën Spitalore Universitare në Tiranë.Pasi të kryhen trajnimet përkatëse dhe tëvendosen standardizimet në cilësi, spitaletrajonale mund të kryejnë ekzaminimet ekolposkopisë.Plotësimi i sistemit të informacionit tradicionaldo të jetë një barrë për personelin shëndetësor.Për një program të gjerë, ky system duhet tëzëvendësohet me një sistem të dixhitalizuar.Investimet, e pakta në teknologji, do tëndihmonin në mënjanimin e ngarkesës në qendrat

shëndetësore, spitale dhe Instituti i ShëndetitPublik do të menaxhoje të dhënat (Ponti et al.2017).Ne zonat rurale grate grate kontaktoheshin melehte se ne zonat urbane, dhe natyrisht dhe nivelii pergjigjes ishte me i larte ne ato rurale. Ne zonaturbane, procesi i ftesave ka nevoje permbështetjen e shume burimeve.Trajnimet, supervizimi dhe monitorimi i personelitdo të vazhdojë të jetë një sfidë që ka nevojë përpotenciale.Në rrugën përpara, ndërtimi i një programi tëgjerë të organizuar në Shqipëri kërkon mbështetjene katër komponentëve: Qëndrueshmëri (bazuarnë rregullore, drejtuar nga MSH); Siguri dhe etikë(standarde, sistem transferimi dhe përgjegjshmëri);Shrirje graduale (duke filluar me shkallëpilotimesh në disa rajone); Efikasitet (borddrejtuesish, menaxhim, indikatorë tëperformancës).Gjatë këtij procesi rekomandohen objektivat emëposhtme sipas afateve kohore. 2017-2019: depistim në shkallë të gjerënë zonat e përzgjedhura (Tirana, Fieri, Dibra)dhe më vonë në 2019-2020 zhvillimi i programitkombëtar. 2017-2018: 30 000 40 000 gra dhegjatë 2020-2021: mbi 70 000. Mbështetur nëtë dhënat e INSTAT popullata e grave të moshës30-60 është 6110208. Sipas një vlerësimi ftesau dërgohen 122 242 grave në cdo 5 viteshpeshtësi.Palët e interesuara të cilat do të kenë një rol nësistemin e ri dhe që do të sigurojnëqëndrueshmërinë dhe cilësinë e programeve janëMinistria e Shëndetësisë, Qendra SpitaloreUniversitare, Qendra e Kontrollit të Cilësisë,spitalet rajonale, dhe qendrat e grave dhe qendratshëndetësore.



Kutia përmbledhëse

Çfarë dihet rreth kësaj çështjeje?Kanceri i qafës së mitrës përbën një problem madhor për shëndetin e femrave dhenjë cështje të rëndësishme për shëndetin publik dhe sistemin shëndetësor nëpërgjithësi.Çfarë të rejash sjell ky raport?Incidenca e kancerit të qafës së mitrës në Shqipëri është e krahasueshme memesataren e vendeve të rajonit Mediterranean, ndërsa mortaliteti paraqitet më ilartë. Në Shqipëri trendi i incidences mbetet i qëndrueshëm me një tendencë tëlehtë për rritje.Ka një koncentrim të rasteve në zonat dhe rajonet më të urbanizuaratë Shqipërisë. Sëmundja shoqërohet me kosto të larta personale, familjare dhe socialesi dhe ne terma të indikatorit DALY. Ndërkohë, ndërgjegjësimi i popullatës lidhurme kancerin e qafës së mitrës duket së është rritur me kalimin e kohës.Cilat janë implikimet për shëndetin publik?Shërbimi shëndetësor parësor duhet të jetë baza për zhvillimin e programevedepistuese, si në zonat rurale dhe ato urbane. Drejtoritë e kujdesit shëndetësormund të luajnë një rol të rëndësishëm në monitorimin e procesit në rajon.

Bibliografia

Anttila A et al. Boosting Inovation and Cooperation European Cancer Control. Key Findingsfrom the European Partnership for Action Against Cancer. Chapter 4: Building Europeancapacity and expertise in secondary cancer prevention: towards a common core curriculumfor cancer screening. 2013.

Coleman et MP et al. Responding to the challenge of cancer in Europe. 2008.

Giordano L et al. The EUROMED CANCER network: state-of-art of cancer screening programmesin non-EU Mediterranean countries. EU med paper Eur J Public Health. 2016 Feb;26(1):83-9.

GLOBOCAN 2012. Estimated cancer incidence mortality and prevalence worldwide. IARC 2012.

Ponti A, Anttila A, Ronco G, Senore C. Cancer Screening in the European Union. Report on theimplementation of the Council . Recommendation on cancer screening. 2017.

von Carsa L et al. 2015.Quality Assurance for quality assurance in Cervical cancer screening.

World Bank. http://data.worldbank.org/country/albania.

WHO. From Burden to Best Buys : Reducing the Economic Impact of Non-CommunicableDiseases in Low- and Middle-Income Countries. World Health Organisation. World EconomicForum. 2011.

http://data.worldbank.org/country/albania

17BULETINI 3 - 2017


RAPORTIM SHPËRTHIMIEPIDEMIK



19BULETINI 3 - 2017


Raport epidemiologjik i helmimit ushqimor nëTropojë, Korrik 2017.

Rovena Daja1, Urim Brecani2, Artan Bego1, Silvia Bino1

1DEKSI, Instituti i Shëndetit Publik2Drejtoria e Shëndetit Publik, Tropojë

Abstrakt

Në datën 17.07.2017 Instituti i Shëndetit Publik njoftohet nga shefi i higjienës dheepidemiologjisë në D.SH.P Tropojë, për një rritje të pazakontë të rasteve megastroenterite në Urgjencën e Spitalit te Bajram Currit. Menjëhere u ngrit grupi ipunës i përberë nga specialistë të Shërbimit të Epidemiologjisë të DSHP Tropojë,Departamentit të Epidemiologjisë dhe Kontrollit të Sëmundjeve Infektive (ISHP)për të kryer hetimin epidemiologjik. Të dhënat klinike dhe të dhënat epidemiologjikecuan në konkluzionin se kemi të bëjmë me një helmim ushqimor nga qoftet tëkonsumuara në një qebaptore, Tropojë. Mostrat e feceve të marra nga ISHP tekpacientët pa filluar mjekimin me antibiotik nga Laboratori i Enterobakterieve pranëDepartamentit të Epidemiologjisë dhe Kontrollit të Sëmundjeve Infektive, (ISHP)pas 24 orëve evidentuan praninë e bakterieve Salmonella dhe brenda 48 orëvepërcaktoi agjentin shkaktar Salmonella enteritidis. Pra në këte rast kemi të bëjmëme një helmim ushqimor nga konsumimi i qofteve të shkaktuar nga Salmonellaenteritidis.

RAPORTIM SHPËRTHIMI EPIDEMIK



HyrjeShumica e personave të infektuar me Salmonellaenteritidis kanë diarre, temperaturë dhe dhimbjebarku, 12 deri në 72 orë pas infeksionit.Sëmundja zgjat 4 deri 7 ditë dhe shumica erasteve shërohen edhe pa marrë trajtim. Gjithsesinë disa persona diarrea është tepër e rëndë dhepacienti mund të hospitalizohet. Infeksioni mundtë përhapet nga zorrët në rrymën e gjakut dhemë pas në vende të tjera të trupit dhe mund tëshkaktoje vdekje në rast se personi nuk trajtohetmenjëherë me antibiotikë. Personat e moshuardhe foshnjat si dhe ata me dëmtime të sistemitimunitar kanë më shume gjasa të kenë sëmundjetë rëndë nga infeksioni nga Salmonella.

Hetimi epidemiologjik dhe rezultatetDr. Urimi Brecani, shefi i epidemiologjisë sëDSHP Tropojë ka marrë njoftim nga Spitali iBajram Currit rreth orës 1430 të datës17.07.2017 për një rritje të konsiderueshme tëpazakontë rastesh me gastroenterite, mbi 30raste në ditë. U ngrit menjëherë grupi i punësme specialistë nga DSHP-Tropojë: Dr. UrimBrecani (shefi i higjienës dhe epidemiologjisë),Shkëlzen Malaj (kryevaksinator / ndihmësepidemiolog) dhe Fatmira Madani (Laborantepranë punktit spitalor).Ky grup pune ka kryer hetimin epidemiologjikditën e hëne pasdite, të martën dhe deri në orën10:00, datë 18.07.2017 janë paraqitur nëurgjencën e Spitalit të Bajram Currit në total80 raste me gastroenterite. Nga hetimiepidemiologjik rezultoi se në datën 16.07.2017,ora 18.00, një banor i B.Curri, 26 vjec ështëparaqitur në urgjencën e Spitalit te BajramCurrit me temperaturë të lartë, diarre, dhimbjeepigastrike dhe të vjella. Ky është rasti i parë ikëtij shpërthimi epidemik me origjinë ushqimore.Shenjat klinike i kanë filluar 4 orë paskonsumimit të bukës me katër qofte në një

qebaptore. Ai ka marrë perfuzion dhe ështëlarguar. Shenjat klinike vazhdonin dhe ditën emërkure date 19.07.2017. Ai u rikthye nëurgjencë dhe i morëm fece për koprokulturesepse ai nuk kishte filluar mjekim me antibiotik.Ky është pacienti i parë i cili është pasuar ngaraste të tjera në orët e para të mëngjesit të datës17.07.2017. Të gjithë personat e paraqitur kanëkonsumuar qofte në një qebaptore, e cilandodhet në Tropojë me pronar nga Gjakova qëkanë ambientin me qera në qytetin e BajramCurrit. Nuk disponojnë as lejen nga QKL (nr.Nipt). Ata nuk kanë asnjë dokumentacionHigjeno-sanitar. Lokali është mbyllur dhe ështëbllokuar në datë 17.07.2017, pasdite. Janëmarrë mostra fecesh për koprokulturë në datë17.07.2017 dhe 18.07.2017 nga laborantja epunktit të spitalit Tropojë. Numri i rasteve tëparaqitur në urgjencë vazhdonte të rritej dhe përshkak të mungesës të kapaciteteve të laboratorittë DSHP Tropojë u kërkua ndihme më especializuar nga shefi i higjienës dheepidemiologjisë në D.SH.P Tropojë, Dr. UrimBrecani, për ISHP, Tiranë në datën 17.07.2017,(ora 1800 ). Menjëherë u ngrit grupi i punës ipërbërë nga epidemiologë dhe laborantë ngaDepartamenti i Epidemiologjisë dhe Kontrollittë Sëmundjeve Infektive, (ISHP), për të kryerhetimin epidemiologjik për rastin në fjalë.Nga hetimi epidemiologjik (Figura 1) rezultoi senë total janë paraqitur 104 persona te rritur dhefëmijë me helmim ushqimor dhe asnjë prej tyrenuk është shtruar në spital. Në urgjencën epediatrisë janë paraqitur 14 fëmijë të moshës2-14 vjeç me helmim ushqimor, të cilët kanëkonsumuar qofte bashkë me prindërit e tyre nëqebaptoren në fjalë. Të rritur janë 90 persona,pjesa më e madhe e tyre janë rikthyer sërisht nëurgjencë për të marrë serum. Asnjë pacient nukështë shtruar në spital.

21BULETINI 3 - 2017


Figura 1. Shpërndarja e rasteve

Rasti i parë është në datë 16.07.2017 i pasuarnga raste të tjera. Numri i rasteve është ulur nëdatën 18 dhe në datë 19 kemi vetëm 8 raste tëreja të cilëve ju janë shfaqur shenjat klinike 24

orë pas konsumimit të qofteve por nuk janëparaqitur në urgjencë dhe në datën 20 nuk kemiasnjë rast të ri sepse qebaptorja është mbyllurnë datën 17.07.2017 (Figura 2).

Figura 2. Shpërndarja e rasteve sipas ditëve

Më poshtë paraqitet grafikisht shpërndarja erasteve sipas grup-moshave, ku mbizotëronmosha e re 15-30 vjeç sepse kjo moshë

frekuenton më shumë qebaptoren e qytetit(Figura 3).



Figura 3. Shpërndarja e rasteve sipas grup moshave

Shenjat klinikePacientët kanë patur kryesisht diarre të ujshmepa gjak dhe pa mukus, temperaturë te lartë derinë 390C, të shoqëruar ose jo me të vjella, nauze

dhe dhimbje epigastrike. Diagnoza e vendosurnë urgjencë është gastroenterite dhe helmimushqimor.

Figura 4. Shpërndarja e rasteve sipas shenjave klinike

23BULETINI 3 - 2017


LaboratoriTetë pacientëve të paraqitur në urgjencë në datë19.07.2017 pa filluar mjekimin ju morënkoprokultura (me tamponët përkatëse). U mornjë pjatë me katër shtame të mbjella ngalaborantja e DSHP Tropojë për te vazhduarekzaminimin e tyre në ISHP.Mostrat e feceve të marra nga Laboratori iEnterobakterieve pranë Departamentit tëEpidemiologjisë dhe Kontrollit të SëmundjeveInfektive, (ISHP) pas 24 orëve evidentuanpraninë e bakterieve Salmonella dhe brenda48 orëve përcaktoi agjentin shkaktarSalmonella enteritidis.

Përgjigjia e shëndetit publikTë gjitha rastet referojnë se kanë ngrënë nënjë qebaptore në Bajram Curri nga data16.07.2017 deri në datën 17.07.2017 dhe ngaanaliza e menusë për çdo rast vërejmë sekonsumi i qofteve përbën ushqimin kryesor të

përbashkët të konsumuar.DSHP Tropojë komunikoi menjëherë meInspektoratin Shtetëror Shëndetësor të Tiranësdhe të Kukësit me një shkresë të posaçme kuu sugjerua edhe mbyllja provizore e aktivitetitpër të ndërprerë zinxhirin e infeksionit.Restoranti është mbyllur në datën 17.07.2017pasdite nga pronari me sugjerimin e shefit tëepidemiologjisë Tropojë. Shërbimi i DSHP,Tropojë morri mostra nga përbërësit që gjetine lokal në momentin kur shkoi për inspektimdhe ato janë bllokuar dhe u ruajten në frigorifernë DSHP Tropojë. Kushtet higjeno sanitarenuk ishin te mira. Pronari dhe një kamerier qëpunonte në lokal kanë pasur problemeshëndetësore por ne nuk mundëm tëkontaktonim.Ndërkohë u njoftua dhe Agjensia e Kontrollittë Ushqimit (AKU) e cila duhet të hetojëorigjinën e mallit të këtyre produkteve si dhekushtet e ruajtjes dhe përpunimit të tyre.



Kutia përmbledhëse

Bibliografia

CDC. National Shigella surveillance system [annual summaries]. Atlanta: CDC; 2012 [cited 2012Sep 21]. Available from: http://www.cdc.gov/nationalsurveillance/shigella_surveillance.html.Cohen J. Infectious Disease, 2nd edition. 2003

Haley, CC, Ong, KL, Hedberg, K, Cieslak, PR, Scallan, E, Marcus, R et al. Risk factors forsporadic shigellosis, Food Net 2005. Foodborne Pathog Dis. 2010;7(7):741 7.Heymann DL. Control of Communicable Disease Manual. 2008.

KAKARRIQI EZ. Analiza epidemiologjike e semundjeve infektive ne Shqiperi. 1996.Tibayrenc M. 2007, Encyclopedia of Infectious Diseases. 2007.

WHO. Foodborne disease outbreaks: Guidelines for investigation and Control. World HealthOrganization. 2008.

Talley N, Locke GR, Saito Y. GI Epidemiology. 2007.Von Seidlein, L, Kim, DR, Ali, M, Lee, H, Wang, X, Thiem, VD et al. A multicentre study of

Shigella diarrhoea in six Asian countries: disease burden, clinical manifestations, andmicrobiology. PLoS Med. 2006;3(9):e353.

Çfarë dihet rreth kësaj çështjeje?Salmonella enteritidis njihet si një ndër shkaktarët e zakonshëm të helmimeve meorigjinë ushqimore. Për këtë arsye rekomandohet që gjithnjë të zbatohen rregullat,procedurat dhe të respektohen standarded në fuqi lidhur me ruajtjen, përgatitjn dhetregëtimin e produkteve ushqimore.Çfarë të rejash sjell ky raport?Në këtë raport përshkruhet një episod shpërthimi epidemik në Tropojë, ku njënumër i pazakontë personash u paraqitën pranë shërbimeve shëndetësore me shenjatdhe simptomat tipike të helmimit ushqimor. Hulumtimi i menjëhershëm dhe profesionali rastit konkuldoi se kishim të bënim me një helmim ushqimor, duke izoluar dheshkaktarin Salmonella eneritidis. Helmimi rezultoi si pasojë e mos respektimit tëkushteve higjieno-sanitare nga subjekti që tregëtonte produktet ushqimore tëkontaminuara. Të gjitha strukturat ishin vigjilente dhe e kufizuan shpërthimin në kohë.Cilat janë implikimet për shëndetin publik?Strukturat e shëndetit publik duhet të jenë gjithnjë në gatishmëri për t ju përgjigjursituatave të mundshme të shpërthimeve epidemike në vend. Bashkëpunimi i ngushtëme strukturat e tjera të kujdesit shëndetësor dhe monitorimi i vazhdueshëm i situatësjanë gjithashtu të domosdoshme.

http://www.cdc.gov/nationalsurveillance/shigella_surveillance.html

25BULETINI 3 - 2017


NJOFTIME PËR POLITIKATSHËNDETËSORE



27BULETINI 3 - 2017


Mërkuri dhe Konventa e Minamatës në Shqipëri, sipritet të përfshihet sistemi shëndetësor në zbatimine Konventës

Lindita Tafaj1, Odeta Çato2

1Departamenti Shendeti dhe Mjedisi, Instituti i Shëndetit Publik,2Kordinatore e projektit Vlerësimi fillestar i Minamatës në Shqipëri

Abstrakt

Konventa e Minamatës mbi mërkurin është një marrëveshje ndërkombëtare që kasi qëllim mbrojtjen e shëndetit dhe mjedisit nga efektet negative të mërkurit. Ajo hyrinë fuqi në hyri në dt. 16 gusht 2017. Sistemi shëndetësor ka një rol shumë tërëndësishëm në zbatimin e kësaj Konvente, nisur nga roli i institucioneve shëndetësorenë identifikimin e risqeve, forcimin e shërbimeve shëndetësore për diagnostikimin ehershëm dhe trajtimin e duhur, ndërgjegjësimin e popullatës për risqet e mërkurit,eliminimin e përdorimeve të mërkurit në shëndetësi, etj. Në vitin 2016 në Shqipërika nisur zbatimi i Projektit Vlerësimi fillestar për Minamatën , i cili zbatohet ngaProgrami i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin UNDP, në kuadër të të cilitShqipëria synon të përshpejtojë përgatitjet për ratifikimin e Konventës së Minamatësdhe përmbushjen e detyrimeve që rrjedhin nga ky ratifikim. Në kuadër të këtij projektijanë kryer tashmë disa aktivitete; ndër më kryesorët janë vlerësimi i legjislacionitkombëtar dhe vlerësimi i kapaciteteve institucionale për zbatimin e detyrimeve qërrjedhin nga ratifikimi i Konventës së Minamatës. Ka nisur gjithashtu inventarizimi iburimeve të mërkurit në nivel kombëtar. Rezultatet e vlerësimit të legjislacionit dhekapaciteteve institucionale që lidhen me sistemin shëndetësor janë përmbledhur nëkëtë artikull. Vëmendje tërhiqet tek mangësitë ekzistuese, duke sugjeruar edhezgjidhjet përkatëse.




Hyrje

Konventa e MinamatësKonventa e Minamatës mbi mërkurin është njëtraktat global që ka si qëllim mbrojtjen eshëndetit dhe mjedisit nga efektet negative tëmërkurit. Konventa tërheq vëmendjen për njëmetal të kudondodhur në natyrë, që kapërdorime të gjera në objekte të përdorimit tëpërditshëm dhe shkarkohet në atmosferë, tokëdhe ujë nga një shumëllojshmëri burimesh.Kontrolli i shkarkimeve antropogjene të mërkuritgjatë gjithë ciklit të jetës së tij ka qenë një faktorkyç në formësimin e detyrimeve sipas Konventëssë Minamatës (Mercury Convention).Kjo Konventë e ka marrë emrin nga Minamata,qytet në Japoni, ku në vitet 50 ndodhi njëincident me pasoja të rënda për shëndetin dhemjedisin për shkak të shkarkimeve të ujëraveindustriale të ndotura me metilmërkur në gjirin eMinamatës dhe detin Shiranui, Japoni. Si rezultati konsumit të peshkut dhe produkteve të tjeradetare, ku metilmërkuri bioakumulohet, mijëranjerëz vuajtën nga helmim i rëndë, më shumë se1700 prej tyre vdiqën apo vuajtën paaftësi ekeqformime të rënda. Ky incident dhe raste tëtjera të ngjashme, si dhe potenciali i madh qe kamërkuri për t u transportuar në distanca të largëtapërbënë arsyen e nisjes së përpjekjeve për njëmarrëveshje ndërkombëtare për të mbrojturshëndetin dhe mjedisin nga efektet e mërkurit.Konventa e Minamatës u adoptua ngaKonferenca e të Plotfuqishmëve më 10 tetor2013 në Japoni, pas diskutimit në pesë sesionetë Komitetit Negocijues Ndërqeveritar, dhehyri në fuqi në dt. 16 gusht 2017.Pikat më të rëndësishme të Konventës sëMinamatës përfshijnë mos lejimin e minieravetë reja të mërkurit, mbylljen e atyre ekzistuese,ndalimin e menjëhershëm apo gradual tëpërdorimit të mërkurit në një numër produkteshdhe procesesh, masat e kontrollit mbi emetimetnë ajër dhe shkarkimet në tokë dhe ujë, etj..

Konventa gjithashtu trajton ruajtjen epërkohshme të mërkurit dhe nxjerrjen jashtëpërdorimit të mbetjeve të tij pa dëmtuar mjedisin,zonat e ndotura me mërkur, si dhe çështjetshëndetësore që lidhen me ekspozimin ndajmërkurit e komponimeve të tij.Shqipëria e firmosi Konventën e Minamatësmbi mërkurin më 09.10.2014, çka ështësanksionuar nëpërmjet VKM nr. 663, datë08.10.2014 që miratoi në parim këtë Konventë.

Mërkuri - një metal toksik me veti të veçantaMërkuri është një metal i rëndë që ndodhet nëTokë. Ka shumë burime natyrore të mërkurit,të cilat krijojnë nivele sfondi të mërkurit nëmjedis, të cilat kanë ekzistuar edhe përpara setë shfaqej njeriu.Është i vetmi metal që është në gjendje të lëngëtdhe avullon lehtësisht në kushte normale, dukeu transportuar në distanca të largëta, ku edhemund të depozitohet.Ekspozimi ndaj mërkurit mund të ndikojë nëzhvillimin neurologjik të fetusit dhe nivele të lartatë mërkurit në gjak janë lidhur me ulje tëpjellorisë, dëmtim të trurit dhe nervave dhesëmundje të zemrës tek të rriturit. Aibioakumulohet në zinxhirin ushqimor, veçanërishtnë organizmat ujore, duke përbërë problemserioz për sigurinë ushqimore. Edhe nëpërqëndrime të ulëta mërkuri përbën rrezik përshëndetin dhe mjedisin.Metilmërkuri, forma më toksike dhebioakumulative e mërkurit, që paraqet riskun mëtë lartë për njerëzit dhe kafshët, formohetkryesisht në mjedise ujore përmes procesevemikrobike natyrore (UNEP 2013).

Burimet e emetimeve dhe shkarkimeve tëmërkurit në ajër, tokë dhe ujëMërkuri gjendet në shumë minerale, por gjendetedhe si papastërti në shumë materiale tëvlefshme, si metalet me ngjyra dhe lëndët e

29BULETINI 3 - 2017


djegshme fosile, veçanërisht qymyrguri. Aktivitetinjerëzor, veçanërisht minierat dhe djegia eqymyrit, ka rritur mobilizimin e mërkurit nëmjedis, duke rritur sasitë e tij në atmosferë, tokë,ujëra të brendshme dhe oqeane. Shumicaekëtyre shkarkimeve njerëzore të mërkurit kanëndodhur që nga viti 1800, duke shoqëruarrevolucionin industrial të bazuar në djegien eqymyrgurit, shkrirjen e mineraleve të metaleve,dhe ethet e arit në vende të ndryshme të botës.Të njëjtat forca lëvizëse vazhdojnë të ekzistojnënë njëfarë mase edhe sot me rritjen ekonomiketë Azisë dhe Amerikës së Jugut, me gjenerimine energjisë nga qymyrguri dhe me nevojën e lartëpër metale, përfshirë edhe atë për arin. Mërkuriështë përdorur në shumë vende për nxjerrjen earit në shkallë artizanale përmes amalgamimit,përdorim i cili vazhdon ende sot.Ka tre tipe të shkarkimeve të mërkurit, që dopërshkruhen shkurtimisht më poshtë:Burimet natyrale të emetimeve dheshkarkimeve të mërkurit - Nga korja e Tokësmërkuri çlirohet në rrugë të ndryshme, si përmesshpërbërjes natyrale të mineraleve që përmbajnëmërkur, nga vullkanet dhe aktivitetet e tjeragjeotermale, etj.Burimet njerëzore të emetimeve dheshkarkimeve të mërkurit Këto burimevlerësohet se kontribuojnë rreth 30% të sasisëtotale të mërkurit që hyn në atmosferë çdo vit.Këto burime ndahen në të paqëllimshme , si

djegia e qymyrgurit apo prodhimi i çimentos, dhetë qëllimshme , kur mërkuri përdoret qëllimisht

p.sh. për të nxjerrë arin përmes amalgamimit aponë industrinë e prodhimit të sodës dhe klorit.Edhe produktet e konsumit, si bateritë, bojërat,çelësat elektrikë, pajisjet elektrike e elektronike,termometrat, sfigmomanometrat, llampat,pesticidet, medikamentet dhe produktetkozmetike, shpesh përmbajnë sasi tëkonsiderueshme të mërkurit, dhe incinerimi imbetjeve të tyre mund të përbëjë burim tërëndësishëm të shkarkimeve të mërkurit nëatmosferë. Incineratorët e pajisur me kontrolline duhur kanë emetime shumë të ulta. Burim imërkurit në mjedis është edhe amalgamadentare, ku amalgama mund të çlirohet gjatëprodhimit, përgatitjes së mbushjeve, ndërrimittë tyre, apodjegies së trupave në krematoriume.Ri-emetimi dhe ri-mobilizimi i mërkurit Rreth60% e emetimeve në ajër përbëhen ngari-emetimi, që është rezultat i proceseve natyroreqë konvertojnë format inorganike dhe organiketë mërkurit në mërkur elementar, që është volatildhe kthehet në atmosferë. Edhe djegia e pyjevekontribuon në këtë fenomen, ku mërkuri idepozituar mbi bimët ri-emetohet në atmosferë.Në mjediset ujore ri-mobilizimi ndodh p.sh kurpërmbytjet shkaktojnë lëvizjen e mërkurit tëdepozituar dhe ri-futjen e tij në sistemet ujore.Këto procese ndodhin vazhdimisht.



Figura 1. Cikli global i mërkurit (burimi UNEP 2013)

Projekti Vlerësimi fillestar për Minamatën(MIA)Në vitin 2016 në Shqipëri ka nisur zbatimi iProjektit Vlerësimi fillestar për Minamatën ,i cili zbatohet nga Programi i Kombeve tëBashkuara për Zhvillimin UNDP, zyra nëShqipëri. Objektivi i këtij projekti është t imundësojë Qeverisë Shqiptare të identifikojëkërkesat dhe nevojat në nivel kombëtar përratifikimin e Konventës së Minamatës dhe tëkrijojë një bazë të shëndoshë për të ndërmarrëdetyra të tjera në të ardhmen në kuadër tëzbatimit të kësaj Konvente. Në kuadër të këtijprojekti Shqipëria synon të përshpejtojëpërgatitjet për ratifikimin e Konventës sëMinamatës dhe përmbushjen e detyrimeve qërrjedhin nga ky ratifikim.Komponentët kryesore të projektit janëvlerësimi i legjislacionit dhe politikave në lidhjeme zbatimin e dispozitave të Konventës,

ndërmarrja e një vlerësimi fillestar të mërkurit,identifikimi i burimeve të emetimeve të mërkuritnë ajër dhe shkarkimeve të tij në tokë dhe ujë,vlerësimi i nevojave institucionale dhekapaciteteve për zbatimin e Konventës dheintegrimi (mainstreaming) i prioritetevekombëtare mbi mërkurin në politikat dhe planetkombëtare.Në kuadër të këtij projekti janë kryer tashmëdisa aktivitete, ndër më kryesorët prej të cilëvejanë vlerësimi i legjislacionit kombëtar dhevlerësimi i kapaciteteve institucionale përzbatimin e detyrimeve që rrjedhin nga ratifikimii Konventës së Minamatës. Ka nisur gjithashtuinventarizimi i burimeve të mërkurit në nivelkombëtar sipas një metodologjie të mirë-përcaktuar si dhe është kryer trajnimi përkatëspër mbledhjen dhe analizimin e të dhënave meagjencitë dhe institucionet përkatëse. Në këtëkuadër, do të kryhet një inventar i gjithë

31BULETINI 3 - 2017


burimeve të mundshme relevante të të dhënavembi mërkurin, do të identifikohen burimet eshkarkimeve dhe emetimeve të mërkurit,aktivitetet ricikluese si edhe sasitë përkatëse, dotë identifikohen sektorët që përdorin mërkurinsi edhe sasitë e mërkurit të përdorur, etj.

Permbledhje e rezultateve të deritanishmetë projektit, që lidhen me sistemin eshëndetësisëProjekti do vazhdojë deri në fund të vitit 2018.Më poshtë po rendisim disa nga aktivitetet ekryera deri tani dhe rezultatet përkatëse qëlidhen direkt ose indirekt me sistemin eshëndetësisë:

Vlerësimi i legjislacionit dhe politikave në lidhjeme zbatimin e dispozitave të Konventës lidhurme disa nene të sajNë kuadër të këtij aktiviteti është kryer njëanalizim dhe vlerësimpërkundrejt detyrimeve tëKonventës i kuadrit ligjor shqiptar që lidhetdirekt ose indirekt me mërkurin. Struktura dhemetodologjia e këtij vlerësimi të legjislacionitshqiptar ekzistues në lidhje me zbatimin eKonventës u mbështet në dokumentin eIOMC1 Struktura dhe Përmbajtja qësugjerohet për Raportin e Vlerësimit fillestar tëMinamatës (UNDP 2016), dhe në Listën eNRDC për autoritetet ligjore për të zbatuarKonventën e Minamates mbi Mërkurin(NRDC).Më poshtë po japim gjetjet e analizës sëlegjislacionit kombëtar lidhur me detyrimet qërrjedhin nga disa nene të Konventës sëMinamatës, që lidhen direkt ose indirekt mesistemin e Shëndetësisë:

Neni 4 Produktet me mërkur të shtuarNë lidhje me pjesën II të Shtojcës A të këtijneni të Konventës mbi masat që duhen marrëpër heqjen graduale nga përdorimi të amalgamëssë dhëmbëve, nuk u gjet asnjë legjislacionin nëfuqi në Shqipëri mbi amalgamën e dhëmbëve.Bazuar në rezultatet e inventarit të mërkurit,është e nevojshme përgatitja e dispozitave përheqjen graduale nga përdorimi të amalgamësdentare. Në varësi të rezultateve të inventaritqë po kryhet, si minimum, mund të merren nëkonsideratë masat e parashikuara ngaRregullorja e propozuar e Parlamentit Evropiandhe e Këshillit për Mërkurin që shfuqizonRregulloren (EC) Nr 1102/2008, që janëpërdorimi i amalgamës së dhëmbëve vetëm nëformë të kapsuluar dhe që klinikat detare tëpajisen me ndarësit e amalgamës për të mbajturdhe për të mbledhur mbetjet e amalgamës qëpërmbajnë mërkur.Pesticidet (produktet për mbrojtjen e bimëve-PMB) përpara se të importohen apo vendosennë treg në Shqipëri i nënshtrohen procesit tëregjistrimit. Lejohen të regjistrohen në Shqipërivetëm PMB të regjistruara, me lëndë aktive qëlejohen të përdoren në BE. Një situatë engjashme është për produktet biocide,legjislacioni mbi të cilat është duke u plotësuar.Megjithatë, një ndalim i qartë i PMB-ve dheprodukteve biocide që përmbajnë mërkur, nëmënyrë të ngjashme me atë që kërkohet ngaKonventa dhe Rregullorja e BE mbimërkurinmund të jetë pjesë e masave ligjorepër zbatimin e Konventës. Baza ligjoresekondare për të mundësuar zbatimin e Ligjit95/2015 Për produktet dhe shërbimet biocide

1Inter-Organization Programme for the Sound Management of Chemicals



në shëndet publik lidhur me vlerësimin e PB sidhe autorizimin e tyre, nuk është miratuar ende.

Neni 12 Zonat e ndoturaNë Shqipëri ka tashmë bazë ligjore përparandalimin e krijimit të pikave të nxehtamjedisore të reja, si dhe për të adresuarpërgjegjësinë për ndotjen, për rehabilitimin ezonave të ndotura dhe për shpenzimetpërkatëse. Ligji Nr. 10431, dt. 9.6.2011 Përmbrojtjen e mjedisit , sipas parimit ndotësipaguan përcakton detyrimet dhe përgjegjësitëe prodhuesve të rinj të mbetjeve, për tëshmangur krijimin e pikave të nxehta të rejanga proceset industriale.Konferenca e Palëve të Konventës do tëmiratojë udhëzime për identifikimin dhekarakterizimin e zonave të ndotura, duke marrënë konsideratë vlerësimin e risqeve përshëndetin publik njerëzor dhe për shëndetinmjedisor, mundësitë për menaxhimin e risqeve,vlerësimin e përfitimeve dhe kostove dhevlefshmërinë e rezultateve. Këto udhëzimeduhet të merren parasysh në se zhvillohet njëplan kombëtar i veprimit për identifikimin dhevlerësimin e zonave të ndotura nga mërkuridhe komponimet e tij dhe për menaxhimin erisqeve përkatës.

Neni 14 Ngritja e kapaciteteve, asistencateknike dhe transferimi i teknologjisëEkzistojnë në vend dispozita për ngritjen ekapaciteteve në fushat e lidhura me zbatimin eKonventës, si mjedisi, kujdesi shëndetësor.Nevojitet legjislacion specifik në Shqipëri përngritjen e kapaciteteve dhe ndihmën teknikepër zbatimin e Konventës së Minamatës.Bazuar në vlerësimin e kapaciteteve që do tëkryhet në kuadër të këtij projekti MIA, do të

planifikohet ngritja e kapaciteteve përkatëse nëkuadër të Planit të Veprimit të Minamatës.Neni 16 Aspekte shëndetësorePas rezultateve të inventarit të mërkurit, i cili popërgatitet në kuadër të MIA-s, mund të shfaqetsi nevojë hartimi i një strategjie dhe planipërkatës veprimi për të identifikuar dhe për tëmbrojtur popullatat në rrezik në lidhje memërkurin dhe komponimet e tij, veçanërishtpopullatat vulnerabël; gjithashtu zhvillimi iudhëzimeve shëndetësore mbi reduktimin eekspozimit, vendosja e objektivave përreduktimin e ekspozimit ndaj Hg dhe edukimi ipublikut do të ishin me vlerë të madhe.Detyrimet e punëdhënësve për edukimin dheinformimin e punëmarrësve mbi risqetprofesionale në vendin e punës dhe për masatparandaluese janë të përcaktuara tashmë meLigjin nr 10237, dt. 18.2.2010 Për sigurinë dheshëndetin në punë dhe në VKM-në mbiagjentët kimikë në vendin e punës. Vlerat kufi tëekspozimit për mërkurin dhe komponimetinorganike të mërkurit dyvalent, duke përfshirëoksidin mërkurik dhe klorurin e mërkurit II(matur si mërkur) në vendin e punës janë dhënënë shtojcën i të kësaj VKM-je.Edhe pse është krijuar një sistem për edukimine vazhdueshëm profesional të burimevenjerëzore në sistemin e kujdesit shëndetësor,është e nevojshme të forcohen kapacitetetinstitucionale dhe shëndetësore profesionale përparandalimin, diagnostikimin, trajtimin dhemonitorimin e risqeve shëndetësore që lidhen meekspozimin ndaj mërkurit dhe komponimeve tëtij. Ky veprim mund të jetë veçanërisht inevojshëm në zonën pranë ish-uzinës së sodësnë Vlorë, ku ndotja mund të jetë ende në niveletë rëndësishme (rezultatet e inventarit të mërkuritmund të konfirmojnë këtë propozim).

33BULETINI 3 - 2017


Neni 18 Informimi i publikut, ndërgjegjësimidhe edukimiLigji Nr. 10138, dt. 11.5.2009 Mbi shëndetinpublik përcakton informimin, edukimin dhendërgjegjësimin e popullatës rreth çështjeveshëndetësore si një ndër veprimtaritë bazë tëshëndetit publik, si dhe si një nga funksionetmë të rëndësishme të Institutit të ShëndetitPublik dhe strukturave rajonale të shëndetitpublik.Ligji Nr 27/2016, dt. 17.03.2016 Përadministrimin e kimikateve , Ligji Nr 10 431,dt. 9.6.2011 Për mbrojtjen e mjedisit , LigjiNr. 119/2014, dt 18.09.2014 Për të Drejtëne Informimit , Ligji Nr. 146/2014, dt.30.10.2014 Për njoftimin dhe konsultiminpublik dhe Ligji Nr. 8672, dt. 26.10.2000Për aderimin e Shqipërisë në Konventën e

Aarhus-it ofrojnë një bazë të përshtatshme nëlidhje me të drejtën për të ditur e transparencëndhe u kërkojnë autoriteteve publikepromovimin e informacionit, ndërgjegjësimindhe edukimin e publikut në lidhje me mbrojtjene mjedisit dhe zhvillimin e qëndrueshëm,rreziqet e mundshme nga përdorimi i kimikatevetë rrezikshme, etj.Megjithatë, është e nevojshme të kryhet punëkonkrete për informimin e publikut lidhur merisqet e shoqëruara me ekspozimin ndajmërkurit, burimet potenciale të ekspozimit, etj.

Neni 19 Kërkimi, zhvillimi dhe monitorimiSipas nenit 42 të ligjit Nr. 10 138, dt. 11.5.2009Mbi shëndetin publik , tërësia e masave në

shëndetin mjedisor përfshin monitorimin dhevlerësimin e ndikimit të mjedisit në shëndet,mbikëqyrjen e normave higjieno-shëndetësore,edukimin qytetar për mbrojtjen e mjedisit e tëshëndetit, si dhe ndërhyrjet për eliminimin apominimizimin e ndikimit të drejtpërdrejtë apo tëtërthortë të efekteve mjedisore në shëndet.Në kreun VI Monitorimi i mjedisit të ligjitNr. 10 431, datë 9.6.2011"Për mbrojtjen e

mjedisit përcaktohet se monitorimi i gjendjessë mjedisit përfshin monitorimin e ndikimevetë ndotjes së mjedisit mbi shëndetin e njeriut.Agjencia Kombëtare e Mjedisit përgatitprogramet vjetore të monitorimit të mjedisit,ku përfshihen metalet e rënda. Po ky ligj kërkonmbështetjen dhe organizimin e arsimit dhetrajnimit për mbrojtjen e mjedisit dhe zhvillimine qëndrueshëm, përmes sistemit arsimor,kërkimit shkencor, arsimit dhe trajnimit gjatëgjithë jetës.Nevojitet të zhvillohen më tej kërkimi dhemonitorimi i mërkurit sipas kërkesave të nenit19 të Konventës.

Përmbledhje e rezultateve të analizës sëinstitucioneve të përfshira në menaxhimin emërkuritNë Shqipëri ka një sërë institucionesh eorganizatash të cilat janë angazhuar meproblematikën e mërkurit, sidomos nëkontekstin e zonave të ndotura, monitorimevemjedisore dhe inventarëve të shkarkimeve(PRTR).Lidhur me produktet me përmbajtjemërkuri, Ministria e Shëndetësisë (MSH)është autoriteti kompetent për hartimin e akteveligjore dhe nënligjore në fushën e kujdesitshëndetësor, ndërmjet të cilave për shërbiminstomatologjik e produktet kozmetike. Në bazëtë Ligjit Nr. 27/2016, dt. 17.03.2016 Mbimenaxhimin e kimikateve ,MSH ështëpërgjegjëse për marrjen e informacionit mbisigurinë dhe rreziqet e kimikateve të rrezikshmepër shëndetin, me qëllim hartimin e masaveparandaluese kurative, veçanërisht për rastete emergjencave shëndetësore. Gjithashtu,MSH lëshon autorizim tregtimi për pajisjetmjekësore dhe autorizim importi për produktetbiocide. Kapacitetet e MSH lidhur mevlerësimin dhe autorizimin e produkteve biocidejanë të kufizuara dhe deri tani nuk ka përvojëp.sh. me bojërat për mbrojtjen e anijeve nga



dekompozimi (antifouling), të cilat mund tëpërmbajnë edhe mërkur. Kjo ministri ka njërrjet institucionesh në qendër dhe bazë:Drejtoritë e Shëndetit Publik në 24 rrethe dheDrejtoritë Rajonale të Shëndetit në 12 qarqe.Në zbatim të pikës 2 të nenit 13 të ligjit nr. 26/2017 për produktet kozmetike duhet tëmiratohet me VKM një listë e substancave tëndaluara ose me përdorim të kufizuar përproduktet kozmetike.Nevojitet të plotësohet legjislacioni sekondarmbi produktet kozmetike dhe produktetbiocide dhe të informohet dhe të formohetInspektoriati Shtetëror Shëndetsor mbikërkesat e reja ligjore mbi produktet kozmetikedhe produktet biocide.

Agjencia Kombëtare e Barnave dhePajisjeve Mjekesore (AKBPM) ështëinstitucion në varësi të Ministrisë së Shëndetësisëi specializuar për analizën, regjistrimin, kontrolline barnave dhe inspektimin e veprimtarive nëfushën farmaceutike, si dhe për regjistrimin epajisjeve mjekësore. Nuk ka bazë të dhënashpër paisjet mjekësore që përmbajnë mërkurtë importuara më parë dhe që mund të jenëstok në magazina dhe nuk raportohet mbipërmbajtjen e mërkurit. Për pajisjet mjekësoreështë ngritur një inspektoriat I posaçëm në bazëtë ligjit 89/2014 Për pajisjet mjekësore .Vazhdon të importohet amalgama dentare,pavarësisht se përdorimi i saj duket të jetë ikufizuar.

Instituti i Shëndetit Publik (ISHP) kakapacitete të kufizuara lidhur me vlerësimin eprodukteve biocide. Këto kapacitete janë tëmjaftueshme për vlerësimin e PB që përdorennë shëndet publik, si insekticidet, rodenticidetapo dezinfektantët, por jo për vlerësimin etipeve të tjera të produkteve biocide, siç janëbojërat për mbrojtjen e anijeve nga

dekompozimi (antifouling), të cilat potencialishtmund të përmbajnë edhe mërkur.Nevojitet vendosja e objektivave kombëtareqë synojnë parandalimin e kariesit dentar dhepromovimin e shëndetit, duke minimizuarnevojën për restaurimin e dhëmbëve, si dhepromovimi i përdorimit të praktikave më tëmira mjedisore në objektet dentare për tëreduktuar shkarkimet e mërkurit dhekomponimeve të mërkurit në ujë dhe tokë.Përgjithësisht duket se mungon njohuria dhendërgjegjësimi lidhur me problemetshëndetësore e mjedisore të mërkurit nëprodukte.

Zonat e ndoturaMinistria e Mjedisit harton legjislacionin dhepolitikat kombëtare për mjedisin. Ajo luan rolkoordinues me donatorët për të mundësuarfinancimin e projekteve që reduktojnë riskunnë vendet e kontaminuara.Zona më e ndotur me mërkur në Shqipëri, zonae ish-Uzinës së Sodë PVC në Vlorë ështëpastruar nga një projekt i financuar nga qeveriaHollandeze që ka përfunduar në vitin 2011, pornuk ka monitorim lidhur me situatën mbasrehabilitimit.Shoqëria civile ka bërë përpjekje për vlerësimtë risqeve dhe për ndërgjegjësimin e banorëvepër rrezikun që iu kanoset duke jetuar në njëvend të ndotur.

Aspekte shëndetësoreMinistria e Shëndetësisë ka për mision hartimindhe zbatimin e politikave e të strategjive tëzhvillimit në sektorin e kujdesit shëndetësor.Nuk ka ndonjë program apo strategji përidentifikimin dhe mbrojtjen e popullatave në risknga mërkuri dhe as ndonjë program arsimorpër parandalimin e ekspozimit në punë ndajmërkurit. Gjithashtu, mungojnë kapacitete tëmjaftueshme institucionale dhe shëndetësore

35BULETINI 3 - 2017


profesionale për parandalimin, diagnozën,trajtimin dhe monitorimin e risqeveshëndetësore që lidhen me ekspozimin ndajmërkurit dhe përbërjeve të mërkurit.Departamenti I Shëndetit dhe Mjedisit në ISHPështë angazhuar në vitet 90 në studime mbimërkurin në flokë, por vitet e fundit studime tëtilla mungojnë.Mungon një stategji për edukimin dheinformimin e komuniteteve të prekura në veçantidhe publikut të gjerë.Instituti i Shëndetit Publik ka një departmenttë veçantë për promovimin e shëndetit, i ciliduhet tëangazhohet më shumë nëndërgjegjësimin lidhur me problematikënspecifike të mërkurit, aq më tepër që sistemi ishëndetësisë duket se është më relevanti, dukepatur në këtë sistem autorizimin e produktevebiocide, pajisjet mjekësore si dhe produktetkozmetike e aspektet shëndetësore.Vërehen mangësi në dhënien e informacionitpër shoqërinë civile dhe publikun e gjerë, sidhe në përfshirjen e shoqërisë civile në veprimekonkrete për menaxhimin e risqeve mjedisore.Mungojnë publikime për mërkurin, nëprogramet shkollore mungon informacion përmërkurin. Mungojnë material trajnuese përrritjen e kapaciteteve institucionale dheprofesionale.Ka patur përpjekje të shoqërisë civile, sistudime e publikime të qendrës EDEN dheveprimtari ndërgjegjësuese të saj lidhur memërkurin, veçanërisht në zonën e ndotur të ish-Sodë PVC, që do ishte mirë të replikoheshindhe zgjeroheshin.

Kërkimi, zhvillimi dhe monitorimiNë përgjithësi, vihet re mungesë e aftësiveteknike të monitorimit dhe testimit të mërkuritnë matricat e ndryshme mjedisore dhe treguesite ekspozimit të njeriut. Edhe ata pak laboratorëqë kryejnë analiza kimike të mërkurit nuk janë

të akredituar për këtë tregues. Nevojitetakreditimi i laboratorëve që kryejnë analizatkimike të mërkurit.Mungojnë pothuaj pothuajse plotësishtkapacitetet teknike të autoriteteve inspektuesetë mjedisit, shëndetit dhe mbikqyrjes se tregutlidhur me adresimin e mërkurit. Gjithashtuduhen aktivitetet trajnuese edhe për autoritetetdoganore lidhur me kontrollin doganor përimportin dhe eksportin e mërkurit dhekomponimeve të mërkurit.

Përfundime dhe rekomandimeSiç është konstatuar nga analiza e legjislacionitlidhur me zbatimin e detyrimeve të Konventëssë Minamatës, duhet të plotësohet baza ligjoree kimikateve që adreson kërkesat e Konventëslidhur me mërkurin, që duhet të ndiqet ngaanaliza prej të gjithë institucionet relevante edetyrimeve që rrjedhin nga Konventa eMinamatës dhe marrja e masave për plotësimine tyre. Nevojitet të plotësohet legjislacionisekondar mbi produktet kozmetike dheproduktet biocide dhe të informohet dhe tëformohet Inspektoriati Shtetëror Shëndetësormbi zbatimin e kërkesave të reja ligjore mbiproduktet kozmetike e ato biocide.Në Shqipëri ka një sërë institucionesh eorganizatash të cilat janë angazhuar meproblematikën e mërkurit, sidomos nëkontekstin e zonave të ndotura, monitorimevemjedisore dhe inventarëve të shkarkimeve(PRTR).Duket se nevojitet forcimi i papaciteteve lidhurme problematiken e mërkurit. Këtij qëllimimund t i shërbejë hartimi i një programi modulartrajnimi për mërkurin dhe plotësimin ekërkesave të Konventës së Minamatës, që tëpërshtatej për të gjithë palët e interesuara sipasneneve të Konventës.Nevojitet një program apo strategji përidentifikimin dhe mbrojtjen e popullatave në risk



nga mërkuri dhe as ndonjë program arsimorpër parandalimin e ekspozimit në punë ndajmërkurit.Zona e ndotur e ish-Uzines së Sodë PVC,Vlorë, është rehabilituar në vitin 2011, por qënga ky veprim, me përjashtim të disapërpjekjeve të shoqërisë civile, asnjëmonitorim nuk duket se është bërë përvlerësimin e risqeve për shëndetin dhe mjedisin,për identifikimin e popullatave në risk, sidomospër popullatat vulnerabël. Në këtë kuadër,duhet të bëhen më shumë përpjekje për tësiguruar që kujdesi shëndetësor në këtë zonëtë jetë i përshtatshëm për parandalimin,diagnostikimin, trajtimin dhe monitorimin përpopullatat potencialisht të dëmtuara ngaekspozimi ndaj mërkurit. Edhe zona të tjerapotencialisht të ndotura, psh pranë fabrikavetë çimentos, incineratorëve të mbetjeve, dhepranë proceseve të shkrirjes së metaleve mengjyra, do meritonin vëmendje përsa i përketvlerësimit të risqeve për shëndetin e banorëve.Përgjithësisht, nevojitet forcimi i kapaciteteveinstitucionale dhe shëndetësore profesionale përmonitorimin e risqeve shëndetësore që lidhenme ekspozimin ndaj mërkurit, parandalimin,diagnozën, dhe trajtimin.Duket se mungon njohuria dhe ndërgjegjësimilidhur me problemet shëndetësore e mjedisoretë mërkurit në produkte. Identifikimi i mërkuritnë produkte përmes etiketimit të tyre do tëmundësonte uljen e riskut të ekspozimit përshkak të mosnjohjes së pranisë së elementit tërrezikshëm, siç është p.sh. rasti i thyerjes sënjë llampe me përmbajtje mërkuri, dhe dondikonte në menaxhimin e duhur të këtyreprodukteve në fund të ciklit të jetës, duke ulurkështu ekspozimin e njerëzve dhe ndotjen emjedisit. Vërehen mangësi në dhënien einformacionit për shoqërinë civile dhe publikun

e gjerë, si dhe në përfshirjen e shoqërisë civilenë veprime konkrete për menaxhimin e risqevemjedisore. Kërkohet angazhim i institucionevepërgjegjëse në sistemin e shëndetësisë e mjedisitpër të mundësuar ndërgjegjësimin dheinformimin e publikut lidhur me problematikëne mërkurit.Mbetjet e klinikave dentare nuk mblidhen etrajtohen në mënyrë të diferencuar. Në klinikatdentare duhet të futet si kriter përdorimi iseparatorëve të amalgamës. Vendosja eobjektivave kombëtare që synojnëparandalimin e kariesit dentar dhe promovimine shëndetit, duke minimizuar nevojën përrestaurimin e dhëmbëve, si dhe promovimi ipërdorimit të praktikave më të mira mjedisorenë objektet dentare për të reduktuarshkarkimet e mërkurit dhe komponimeve tëmërkurit në ujë dhe tokë do ndihmonineliminimin gradual të amalgamës dentare apominimizimin e ekspozimit ndaj mërkurit.Infrastruktura laboratorike për analizimin emërkurit duket se është pamjaftueshme,laboratorët kanë mangësi materiale e financiaretë vazhdueshme dhe të gjitha laboratorët qëpotencialisht mund të analizojnë mërkurin nëmatrica mjedisore nuk janë të akredituar përkëtë tregues. Është nevojë imediate forcimi ikapaciteteve analitike dhe akreditimi ilaboratorëve për analizat e mërkurit. Mungonkontrolli për ruajtjen, manipulimin dhe nxjerrjenjashtë përdorimit nga laboratorët të mbetjevetë rrekikshme, përfshirë ato me përmbajtjemërkuri. Përgatitja e një manuali për këtë qëllimdo ndihmonte për shmangien e shkarkimit nëujëra të kimikateve të rrezikshme të mbeturanga aktivitetet analitike të laboratorëve kimikë.Është domosdoshmëri forcimi i koordinimit dhepërfshirja e institucioneve shkencore nëprojekte të monitorimit të mërkurit në mjedis.

37BULETINI 3 - 2017


Bibliografia

Mercury Convention on Mercury (available from 08.09.2017),http://www.mercuryconvention.org/Convention/tabid/3426/language/en-US/Default.aspx.

NRDC Checklist of legal authorities to implement Minamata Convention on Mercury, (availablefrom 08.09.2017) https://www.nrdc.org/sites/default/files/int_15101301a.pdf.

UNEP, 2013: Global Mercury Assessment 2013 Sources, Emissions, Releases and EnvironmentalTransport.

UNDP, 2016, Minamata Initial Assessment Report- suggested structure and content, May2016.

http://www.mercuryconvention.org/

Convention/tabid/3426/language/en-US/Default.aspx

https://www.nrdc.org/sites/default/files/int_15101301a.pdf



39BULETINI 3 - 2017


Alkooli dhe Shëndeti Publik

Elona Nurkaj1, Roland Shuperka1, Aulona Zotaj1

1Departamenti i Promocionit Shëndetësor, Instituti i Shëndetit Publik

AbstraktAbuzimi me alkoolin vazhdon të jetë një sfidë për shëndetin publik, duke i vënë njëbarrë të rëndë si bashkësisë dhe individëve, ashtu edhe shërbimeve shëndetësore,juridike dhe shërbimeve të tjera publike. Gjithashtu abuzimi me alkoolin ose përdorimii dëmshëm i alkoolit është një nga faktorët kryesore që kontribuon në shtimin enumrit të vdekjeve të parakohshme dhe sëmundjeve të shmangshme në të gjithëbotën dhe ka impaktin më të madh në shëndetin publik. Ky raport synon të informojëpublikun lidhur me dëmet e shumta që shoqërojnë konsumin e tepruar të alkoolit, tëjapë përgjigje lidhur me disa nga pyetjet më të shpeshta të publikut lidhur me alkoolinduke ofruar orientimet përkatëse në varësi të situatës. Veprimet ndaj problemeve tëshkaktuara nga alkooli duhet të jenë pjesë e planifikimit të një natyre komunitare,për shkak të natyrës së gjerë të problematikës që përfshijnë. Gjithashtu, këto veprimeduhet të jenë pjesë e përpjekjeve për përmirësimin e shëndetit të përfshira nëprogramet dhe politika qeveritare. Në ndërmarrjen e këtyre veprimeve duhet paturparasysh lidhja midis kontekstit, mjedisit rrethues dhe komunitetit. Gjithashtu, atoduhet të kenë si target individët dhe grupet që i rrethojnë, duke pasur parasyshkarakteristikat dhe nevojat e tyre




HyrjeAbuzimi me alkoolin vazhdon të jetë një sfidëpër shëndetin publik, duke i vënë një barrë tërëndë si bashkësisë dhe individëve, ashtu edheshërbimeve shëndetësore, juridike dheshërbimeve të tjera publike. Gjithashtu abuzimime alkoolin ose përdorimi i dëmshëm i alkoolitështë një nga faktorët kryesore që kontribuonnë shtimin e numrit të vdekjeve tëparakohshme dhe sëmundjeve të shmangshmenë të gjithë botën dhe ka impaktin më të madhnë shëndetin publik.Në shumë vende përdorimi i dëmshëm i alkoolitnga të rinjtë dhe gratë është një shqetësim qëvjen duke u shtuar. Pirja deri në intoksikim siedhe episode të alkool pirjes së fortë janë tëshpeshta sidomos tek adoleshentët dhe te tërinjtë, dhe impakti negativ i përdorimit tëdëmshëm të alkoolit është më i madh te grupi itë rinjve te të dy sekseve. Norma e dëmtimeveprenatale përfshin sindromën alkoolike të fetusitsi edhe shumë defekte dhe deficiteneurobiologjike që dëmtojnë në zhvillimin dhefunksionimin social. Efektet e kësaj lloj pirjejeka pasoja jo vetëm për ata që e pinë, por edhenë pjesën tjetër të shoqërisë. Ka fakte në rritjeqë i atribuojnë këtij lloj konsumimi alkooli,dëmtime akute që lidhen me dhunën dheaksidente automobilistike, të cilat përfshinëedhe këmbësorët.Megjithëse ka ndryshime tek modelet dhekonteksti i alkoolpirjes në nivele kombëtare,rajonale dhe lokale, në vitin 2002 përdorimi idëmshëm i alkoolit është vlerësuar si shkak irreth 2.3 milion vdekjeve të parakohshme nëtë gjithë botën (3.7 % e vdekshmërisë globale)dhe është përgjegjës i 4.4% të numrit tësëmundshmërisë globale. Ndërsa duke iureferuar të dhënave të OBSH për RajoninEuropian: alkooli bëhet shkak i 6.8 % (nëEuropën Perëndimore) dhe 12.8% (nëEuropën Lindore) i vdekjeve të parakohshmedhe të invaliditetit dhe dhuna ndërpersonale

shkakton 73 000 vdekje në vit në RajoninEuropian.Mbetet për t u theksuar fakti se probleme tëshëndetit publik të shkaktuar nga përdorimi idëmshëm i alkoolit ose abuzimi me të janë tëkonsiderueshme në vende me nivele tëndryshme zhvillimi dhe me efektivitetin eshërbimeve shëndetësore. Në nivel global,ndërmjet 20 faktorëve risku për shëndetin,përdorimi i dëmshëm i alkoolit është shkakukryesor i vdekjeve në vendet e zhvilluara mevdekshmëri të ulët, dhe i treti ndër faktorëtkryesorë në vendet e zhvilluara pas duhanit dhehipertensionit, dhe i 11 në vendet në zhvillimme vdekshmëri të lartë.Përdorimi i dëmshëm i alkoolit mund tëparandalohet nëpërmjet strategjive dhendërhyrjeve për të zvogëluar dëmtimet që lidhenme alkoolin dhe për këtë duhen përdorurstrategji efektive dhe me kosto efektive.Alkoolizmi, dmth përdorimi abuziv i alkoolitështë një problem që prek shume fusha të jetësshoqërore dhe publike dhe përbën objektdiskutimi të fushave të ndryshme siç janëHistoria, Antropologjia, Ekonomia,Psikologjia, sociologjia, shkencat biologjikedhe Mjekësore.Perspektivat e zgjidhjes se alkoolizmit i takojnëne radhe të pare sektorit të Shëndetit Publikqë përbën shkencën dhe artin e parandalimittë sëmundjeve dhe si rrjedhim zgjatjes se jetës.Promocioni i shëndetit luan një rol kryesor neketë drejtim ne saje të sensibilizimit të popullatësdhe organizimit të përpjekjeve të gjithëshoqërisë për njohjen e rreziqeve të ndryshmedhe zbatimin e masave parandaluese.Njohja e detyruar e dëmtimeve nga alkooli,këshillimet e shkurtra nga mjeket ambulatoree aftësimi i tyre për të ulur rreziqet e alkoolitdhezhvillimi i mëtejshëm i veprimeve praktikepërkatëse janë 4 objektiva me rëndësi tëkulturës shëndetësore dhe të veprimtarisë semjekësisë parandaluese.

41BULETINI 3 - 2017


Gjatë hartimit të programeve duhet pasurparasysh dhe përvoja specifike e grumbulluarnë praktikën e përditshme mjekësore. Pacientetalkoolike paraqesin një shumëllojshmërifaktorësh që ndërhyjnë duke nxitur përhapjendhe zhvillimin e mëtejshëm të alkoolizmit.Tregu botëror dhe faktorët ekonomikepërhapin në shkalle të gjere përdorimin ealkoolit. Në etapën e tanishme alkoolin epërdorin rreth gjysma e popullatës se rritur nëbotë afërsisht (49 %).Një pjesë e tyre e përdorin në sasia të madhaduke arritur në helmimin kronik me alkool , icili është shkaktari kryesor i sëmundjeve qëprekin melçinë e zeze, zemrën dhe enët e gjakut,sistemin nervor dhe cfaqjen e kacereve nëorganet e ndryshme.Rreth 1 në 4 burra dhe 1 në 10 gra në Europëdhe në Amerikën Veriore e përdorin alkoolinnë nivele të dëmshme për shëndetin.Rreth 3-5% e popullatës në Europë dhe nëAmerikën Veriore janë të varur prej alkoolitduke pasur shume të vështire shkëputjen prejtij, ndërsa ne vendin tone vetëm 2% epopullsisë është e varur nga alkooli.Ne vitin 2000 alkoolizmi përbente 4% tësëmundjeve në përgjithësi.Në shoqërinë moderne tregu i alkoolit përbënnjë biznes të madh.Industria e alkoolit në vendete jo të industrializuara tejkalon prodhiminKombëtar.Alkooli përdoret nga 18-90% e burrave dhenga 1-80% e grave në bote.Nga viti 1970 numrii përdoruesve ka filluar të ulet në Europë dheAmerikën veriore, ndërsa është rritur në AzinëJuglindore dhe vazhdon të jete i ulur në vendetIslamike. Në Kinë përdoret nga 12.5% epopullatës dhe rreth 20% nga popullata eSh.B.A.Para shekullit të XIX qëndrimet e shoqërisëndaj dëmeve të alkoolit kishin karakter moralduke i konsideruar demet e alkoolit si mëkatedhe aktet e dhunshme të të dehurve si veprime

keqbërëse dhe kriminale në fillim të shekullitXIX dukuria e vartësisë nga alkooli ekarakterizuar nga paaftësia për tu frenuar dhenga humbja e kontrollit çoi në ndryshimin eimazhit të alkoolistit jo me si njeri me moraldhe karakter të dobët dhe si i pashprese por sinjë individë i pafat i prekur nga një sëmundjeqë ka nevoje për përkrahje dhe kujdesmjekësor.Puna për të ulur demet e alkoolit duke pakësuarpërdorimin e tij në popullatë dhe për mjekimine rasteve të lehta dhe të mesme janë dy ngapolitikat bazë të shëndetit publik mbialkoolizmin.Megjithatë mjekët e shërbimit ambulator hasinpengesa serioze gjatë punës së përditshme.Për ketë qellim duhet një mbështetje me efuqishme nga organet qeveritare dhe një trajnimi posaçëm dhe më i përparuar teorik dhepraktik. Organet e shëndetit publik angazhohenpër kryerjen e depistimeve dhe realizimin eprogrameve që sigurojnë uljen e risqeve tëndryshme nga alkooli.Megjithatë mjekët e shërbimit ambulator gjejnëvështirësi të mëdha në praktiken ambulatorepër shkak të pranisë se katër kontradiktavembi përdorimin e alkoolit që janë : Alkoolisjell kënaqësi dhe dëme; alkoolin disa epërdorin disa jo; problemi i alkoolit takohet sinë individët me kulture si dhe në njerëzit e paarsimuar, biznesi i madh që shoqëron tregtinëe alkoolit e bën të vështire marrjen e vendimevepolitike për mbrojtjen e shëndetit.

Situata e konsumit të alkoolit në Europëdhe pasojatÇdo vit 60.000 të rinj Europian vdesin ngaefektet e keqpërdorimit të alkoolit.Një prej katër vdekjeve të moshës 15 19 vjeçlidhet me alkoolin.Përveç kësaj midis 40%-60% e vdekjeve nga aksidentet dhe incidentetvjen nga përdorimi i alkoolit.Konsumi i alkoolit dhe veçanërisht intoksikimi



akut me alkool duket shpjegon atë proporciontë konsiderueshëm të dallimeve në vdekshmërite të rriturit e rinj si dhe te femrat dhe meshkujtmidis Europës Perëndimore dhe saj Lindore.Kostoja sociale, ajo e shërbimeve shëndetësore,e sigurimeve, e zbatimit të ligjit dhe ajo penaleqë lidhen me të piret dhe kostoja që vjen ngahumbja e prodhimit shkojnë në 1-3% e GDP-se.Konsumi i pijeve alkoolike mendohet se ështëpërgjegjës për rreth 9% të të gjithë peshës sesëmundjeve në rajonin Europian, duke rritur ndertë tjera rrezikun për cirroze hepatite,tension tëlarte të gjakut, sëmundje të zemrës, hemorragjicerebrale, pankreatit dhe kancer të gojës,faringut, ezofagut, stomakut, mëlçisë dhe zorrësse trashë.Alkooli dëmton në mënyre akute sferënpsikomotore dhe njohëse të njeriut, dëmtimi isferës së kontrollit emocional mund të çojë nëushtrim dhune ndaj vetes dhe ndaj të tjerëve.Përveç kësaj alkooli shton rrezikun eproblemeve në familje, në vendin e punës dheproblemeve sociale siç janë moskryerja e punës,mungesa në punë, papunësia, aksidentet,futja në borxh dhe problemet e strehimit.Mbi 90% e vendeve të Rajonit Europian kanënjë konsum alkooli që kalon 2 litra alkool absolutnë vit (që është niveli i sugjeruar nga praktika seshkakton shkallën më të ulët mesatare tëvdekjeve).Rajoni Europian ka konsumin me të lartë nëbotë. Por mesatarja prej 7.3 litrash e alkoolit tëpastër për person në vitin 1998 fsheh dallime tëmëdha midis vendeve që shkojnë nga njëminimum prej 13.3 litra për person. Duke ishtuar kësaj edhe atë konsum që nukregjistrohet, atëherë situata ndryshon ndjeshëmpër disa vende duke e çuar shifrën deri në 20litra për person.Nga pikëpamja rajonale po çfaqen disatendenca.Vendet nordike paraqesin nivele tëqëndrueshme të konsumit të alkoolit, mepërjashtim të Suedisë, e cila po kalon një rënie.

Konsumi po rritet në Letoni dhe Lituani,ndërsanë Estoni po tregon një ulje të lehte.Midis 15vendeve të Bashkimit Europian Irlanda është ivetmi vend ku konsumim po rritet ndjeshëm,megjithëse po rritet edhe në Greqi, Luksemburgdhe Portugali por me pak. Ne gjashte vende tëtjera ai është në rënie dhe në pese të tjera poqëndron stalle, persa i takon vendeve tëEuropës qendrore dhe Lindore ai po rritet nëRepublikën Çeke, Rumani, Maqedoni dheShqipëri. Po ashtu persa i takon ish-RepublikaveSovjetike, ai po rritet në Bjellorusi dhe nëFederatën Ruse.Hartimi i politikave të alkoolit në rajoninEuropian vazhdon të bejë progres, me gjithëdobësitë në disa vende. Shumë vende kanëplanet e veprimit kombëtar për alkoolin tëkoordinuara dhe me objektiva dhe aktivitetekyçe. Ndryshimet në politika gjate këtyre vitevetë fundit kanë treguar një konvergjencë në disamasa për politikat e alkoolit. Përpjekjet specifikepolitike për të reduktuar ngasjen e automjetevenë gjendje të duhur po tregojnë për masaefektive në nivele vendi ndërsa shume vendekane ulur limitin e alkoolit në gjak dhe kanë rriturzbatimin e ligjit. Në shumë vende janë shtuardispozitat ligjore për mjedise pa alkool për tëofruar një siguri publike me të madhe dhe vendepunë me të sigurta. Masat për disiplinimin ereklamës së alkoolit kanë gjetur përgjigje tëndryshme. Disa vende kane vendosur kufizimendërsa disa të tjera i kane lehtësuar ato. Nëpërgjithësi, vendet e Europës perëndimore kanëlëvizur drejt politikave me strikte ndaj alkoolit,kanë reduktuar konsumin për fryme dhe kanëulur nivelin e dëmtimeve nga alkooli në njëshkalle me të madhe se shume vende tëEuropës qendrore dhe lindore.Ka ende dobësi në efektivitetin e politikave.Zbatimi i kodeve, rregulloreve ose legjislacionitështë një faktor shumë i rëndësishëm përarritjen e efektivitetit politik.Presionet nga jashtë nga industria e pijeve

43BULETINI 3 - 2017


alkoolike, tregtimi dhe tregtia ilegale militojnëkundër progresit. Mungesa e vullnetit të mirëkolektiv për të njohur seriozitetin e problemevetë alkoolit dhe dëmtimeve të mëdha tëshkaktuara nga ai në shoqëri janë një pengesëe mëtejshme.Me një kompleks të duhur të masave politike,është e mundur të kufizohet shtrirja e dëmtimitnga alkooli pa iu drejtuar politikave me orientimnga abstenimi prej tij.Sipas evidencave të punës kërkimore,njëpolitike e cila përdor taksimin dhe kontrollin eaksesit fizik, që mbështet masat kundër ngasjestë automjeteve i dehur dhe investon gjerësishtnë trajtim dhe veçanërisht në shëndetin parësor,ka të ngjare të ketë sukses në reduktimin enivelit të problemeve. Strategjitë e reduktimitose të kufizimit të reklamës mund ti shtohenkëtij kompleksi për sa kohe ka shprese përnjë efektivitet afatgjatë.

Çfarë është alkoolizmi?Alkoolizmi, i njohur edhe si vartësia nga alkooli,është një sëmundje e cila përfshin katërsimptomat e mëposhtme:1. Dëshire e papërmbajtur për të pire;2. Humbje e kontrollit, pra të mos jesh negjendje te ndalosh të pirën nëse ke filluar;3. Vartësi fizike, simptomat e tërheqjes prej tijsi ndjenja e të vjellës, djersitje, dridhje, ankthpas ndalimit të të pirës,4. Toleranca: nevoja për te pirë sasira gjithnjëe më të mëdha alkooli për të ardhur ne qejf .

A është alkoolizmi një sëmundje?Po, alkoolizmi është një sëmundje. Dëshira epapërmbajtur për te pire alkool mund te jete aqe fuqishme sa edhe ajo për ujë apo buke. Njëalkoolik do te vazhdoje te pije pavarësisht ngaproblemet familjare, legale apo shëndetësoreSi shume sëmundje alkoolizmi është kronik, qëdo të thotë se ai mund të zgjatsë gjatë gjithë

jetës se një personi. Zakonisht ai ndjek një ecurite parashikueshme dhe ka simptomat e veta.Risku për tu berë alkoolist varet si nga gjenetashtu edhe nga mënyra e jetesës së personit.

A trashëgohet alkoolizmi?Ne fakt studimet tregojnë se alkoolizmi ka bazefamiljare. Trashëgimia e gjeneve te një personie shpjegon pjesërisht alkoolizmin, por edhemënyra e jetesës është një faktor. Aktualishtpo punohet për te zbuluar rolin e gjeneve nealkoolizëm. Shoqëria, stresi si dhedisponueshmeria e alkoolit janë faktorë te tjerëqe rrisin riskun e alkoolizmit.Por mos harroni se risku nuk është një fat. Kjonuk do të thotë se domosdoshmërish fëmija enjë alkoolisti do të bëhet alkoolist. Disa njerëzbëhen alkooliste edhe pse ne familjet e tyre nukka pasur fare probleme të alkoolit. Por duke editur se ju jeni nën risk, është një gjë e mirë qëju ndihmon për të mbrojtur veten që mos tëbëheni alkoolist.

A mund të kurohet alkoolizmi?Jo. Ne stadin aktual alkoolizmi nuk mund tëkurohet. Edhe pse alkoolisti mund të këtë njëkohe të gjatë që nuk ka pirë, ai prapë do tëbjerë në një mëkat të ripirjes. Që të mosndodhë kjo ai duhet të shmangë pijet alkoolike.

A mund të trajtohet alkoolizmi?Po, alkoolizmi mund të trajtohet. Programet etrajtimit te alkoolizmit përdornin si këshilliminashtu dhe medikamentet për te ndaluar pirjene tij. Shumica e alkoolistëve kërkojnë ndihmëpër të lënë alkoolin. Me mbështetje dhe trajtimshumë alkooliste ndalojnë të pirën dhe fillojnëndërtimin e një jete të re.

Cilat medikamente e trajtojnë alkoolizmin?Ka një seri medikamentesh qe përdoren përtrajtimin e alkoolizmit. Valium dhe Librium



përdoren ndonjëherë gjatë ditëve të para pasinjë person ndalon të pirët, për ta ndihmuar atëqë të heqë dorë prej tij. Megjithatë këtomedikamente nuk mund të përdoren paskalimit te ditëve te para, pasi organizmi mësohetshumë shpejt me to. Medikamente të tjerapërdoren qe ti ndihmojnë njerëzit të qëndrojnëesëll. Një medikament qe përdoret për këtëqëllim është ReVia. Kur kombinohet mekëshillime te mjekut ai mund të ndihmojë nëpakësimin e dëshirës se madhe për të pirëalkool ose mund ta pengojë një person qe tikthehet përsëri të pirës së fortë. Një tjetërmedikament është Antabuse që bën njëdekurajim të pirës, pasi e bën tjetrin të ndihetkeq kur pi alkool.Megjithatë nuk ka një ilaç magjik që mund tëshërojë këdo dhe kurdo. Zhvillimi imedikamenteve të tilla po përbën një ngaprioritetet bazë të atyre që merren mealkoolizmin.

A funksionon trajtimi i alkoolizmit?Për shumë njerëz ai funksionon. Megjithatë sipër shumë sëmundje kronike ai jep rezultate tëndryshme në vartësi të njeriut. Disa ndalojnëtë pirën dhe qëndrojnë esëll. Disa kanëperiudha të gjata të të qënurit esëll memomente pirjeje. Ndërsa te tjerë nuk ndalojnëdot fare. Megjithatë një gjë është e qartë. Samë gjatë një person qëndron pa pirë aq mëtepër mundësi ka që ai të mos bjerë pre iripirjes.

A duhet të jesh alkoolist që të keshprobleme me alkoolin?Jo. Alkoolizmi është vetëm një lloj i problemevetë alkoolit. Edhe abuzimi me alkool mund tëjetëpo aq i dëmshëm. Një person mund të abuzojeme alkoolin , pra ai mund të pije shumë dheshume shpesh dhe te mos krijoje vartësi nga

alkooli. Disa nga problemet që mund të sjelleky abuzim janë mos përmbushja e punëve,shkollës ose përgjegjësive familjare, ndalimi ngapolicia duke i dhëne makinës i dehur, përplasjetme makinë dhe gjendje shëndetësore që lidhenme të pirët. Ndonjëherë edhe e pira ne aktivitetesociale apo e pira e moderuar mund të jetë edëmshme për shembull kur je shtatzëne ose kurnuk je mirë me shëndet.

A ka grupe specifike njerëzish me tepërmundësi të kenë probleme me alkoolin?Abuzimi me alkool dhe alkoolizmi nuk duant ia dinë për gjininë, racën apo kombin.Megjithatë përgjithësisht ka me tepër gra sesaburra që varen nga alkooli ose kanë problememe alkoolin. Problemet me alkoolin janë metë mëdha në moshën 18-29 vjeç dhe me tëpakta në moshën mbi 65 vjeç. Gjithashtu dihetse njerëzit që e fillojnë alkoolin në mosha tëhershme si 14 vjeç e me pak, kanë shumëmundësi qe te kenë probleme me alkoolin gjatëjetës së tyre, sesa ata që e fillojnë më vonë.

A mundet që një person me probleme tëalkoolit ta reduktoje pirjen?Varet. Nëse ai person është diagnostikuar sinjë alkoolik përgjigja është jo . Alkoolikëtqë tentojnë ta ulin dozën rralle arrijnë sukses.Kursi më i mirë i shërimit është abstenimi ndajalkoolit. Ndërsa njerëz te cilët nuk janëalkooliste, por që kanë pasur probleme qëlidhem me alkoolin mund ta reduktoje dozën ealkoolit. Nëse nuk e bëjnë dot këtë, atëherëata duhet ta ndërpresin atë fare.

Cili është niveli i sigurtë i të pirës?Për shumicën e të rriturve përdorimi i moderuari alkoolit deri në dy gota në ditë për burrat dhenjë për gratë dhe të moshuarit shkakton pakose aspak probleme.

45BULETINI 3 - 2017


Por disa njerëz nuk duhet të pinë fare si:a. Gratë shtatzëna ose ato qe planifikojnë njështatëzanib. Ata që kanë ndërmend te ngasin makinënose ata që punojnë në punë që kërkojnëvëmendje të madhe (me makineri me shpejtësitë mëdha)c. Njerëzit që marrin medikamente të caktuarapa recete ose me receted. Njerëzit me gjendje shëndetësore të cilatmund të keqësohen nga të pirëte. Alkoolistët në kurë e sipërf. Të rinjtë me moshë nën 18 vjeç

A duhet pire gjate shtatzënisë?Jo. E pira gjatë shtatzënisë është e rrezikshme.Alkooli mund të këtë një numër efektesh tekfetusi. Fëmija mund të lindë me vonesëmendore ose me probleme të të mësuarit aposjelljes që mund të zgjasin për gjithë jetën.Dihet që këto probleme mund të parandalohen100% nëse nuk pihet alkool gjatë barrës.Mënyra më e mirë për gratë që janë shtatzënaose kanë ndërmend të mbeten, është të mospinë asnjë pikë alkool.

A vepron alkooli ndryshe tek të moshuarit?Efektet e alkoolit ndryshojnë me moshë . Kohae reagimit më e ngadaltë, probleme me dëgjimindhe shikimin dhe një tolerance më e ulet ndajefekteve te alkoolit, i vendosin të moshuarit nënjë risk më të lartë e për t u rrezuar, për tupërplasur me makinë dhe lloje të tjeradëmtimesh që mund të vijnë nga të pirët.Të moshuarit po ashtu kanë tendencë të marrinmë tepër medikamente se të rinjtë. Përzierja ealkoolit me medikamente mund të jetë shumëe rrezikshme, madje fatale. Më tepër se 150medikamente ndërveprojnë në mënyrë tëdëmshme me alkoolin. Përveç kësaj shumëgjendje të zakonshme shëndetësore të kësajmoshe si ulçera, tensioni, alkooli mund tirendojë dhe më tepër. Ndryshimet fizike të

pleqërisë mund ti bëjnë të moshuarit që tëndjehen në formë edhe me shume pak alkool.Pra të moshuarit duhet të reduktojnë pirjen ealkoolit vetëm në një gote në ditë.

A vepron alkooli ndryshe tek femrat ?Po. Gratë dëmtohen më lehte se burrat paspirjes të se njëjtës sasi të alkoolit. Kjo madjeedhe kur merret në konsideratë pesha trupore.Kjo ndodh pasi gratë kanë më pak lëngje nëtrup kështu që e njëjta sasi alkooli tek atokoncentrohet më tepër. Po ashtu mendohet segratë kanë një shtresë të brendshme që veshstomakun mëtë holle dhe me sasi mëtë vogëltë enzimës detoksifikuese alcohol dehydrogenase.Si pasojë një grua mund të dehet me gjysmëne sasisë që dehet një burrë. Prandaj për gratërekomandohet sasi më e vogël alkooli.Përveç kësaj, abuzimi kronik me alkool i dënonmë tepër gratë sesa burrat. Vartësia nga alkoolidhe problemet që lidhen me të, si dëmtimi itrurit, zemrës dhe mëlçisë përparon shumë meshpejt tek gratë sesa tek burrat.

Është alkooli i mirë për zemrën?Studimet kanë treguar se pirësit e moderuarmeshkuj të cilët kanë pirë dy ose me pakgota në ditë kanë më pak mundësi të vdesinnga sëmundje të zemrës sesa ata që nuk pinëfare alkool ose ata që pinë më tepër se kaq.Mendohet se kjo sasi alkooli ndihmon në kiminëe gjakut duke mos lejuar koagulimin e gjakutnë arteriet e zemrës.Nëse ju nuk jeni pirës është më mirë që të mose filloni atë për këtë arsye. Ju mund të mbroheninga sëmundjet e zemrës përmes metodave tëtjera si ushtrimeve, dietësNë fakt pirja e fortë rrit riskun për sëmundjezemre, hemorragji cerebrale dhe tension të lartesi dhe cirroze të mëlçise.

A duhet ndërprerë alkooli kur jeni dukemarrë mjekim?



Mundësisht. Me tepër se 150 medikamentendërveprojnë nëmënyrë të dëmshme mealkoolin. Këto ndërveprime mund të sjellindëmtime, sëmundje madje edhe vdekje.Efektet e alkoolit rriten nga medikamente qëdeprimojnë sistemin nervor qëndror si ato qëmerren për gjumë, antihistaminikët,antidepresivët, ata kundër ankthit dhe disamedikamente kundër dhembjes. Po ashtu edhedisa medikamente kundër diabetit, tensionit tëlarte, sëmundjeve të zemrës mund të kenëndërveprim të dëmshëm me alkoolin. Nëse ju

jeni duke marrë medikamente, do të bënit mirëtë pyesnit mjekun nëse mund të pinit apo joalkool gjatë asaj kohe.

Pasojat e konsumit të alkoolitModelet e pirjes të alkoolit varen nga : kultura;modelet tradicionale te konsumit; frekuenca epirjes ku ndahen: pirës i rende, i moderuar dhei lehte.Negativiteti social, psikologjik dhe fizik. Meposhtë po paraqesim disa nga problemet tëlidhura me intoksikimin dhe pirjen e rëndë.

Probleme sociale Probleme psikologjike Probleme fizike

- Debate familjare - Pagjumësi - Hepatit

- Dhuna familjare - Depresion - Cirroze

- abuzim dhe neglizhence e fëmijëve

- Ankth - Kancer(goje,laring,ezofag)

- Aksidentet shtëpiake - Amnezi - Gastrite

- Abstenim nga puna - tentative vetëvrasje - Pankreas

- Pune joeficiente - Vetëvrasje - Deficiencat e ushqimit

- Dehja publike - Ndryshime ne personalitet - Obeziteti

- Huliganizmi i tifozëve - Shqetësime deliriumi - Diabet

- Demi kriminal - Halucinacione - Sëmundje te zemrës

- Grabitje,vjedhje - Demencia - Presion i larte i gjakut

- Agresioni,vrasja - Keqpërdorim i drogave te

tjera

- Dëmtime te trurit

- Ngasja e makinës ne dehje Neuropati, miopati

- Aksidente rrugore ne

trafik

- Disfunksion seksual

- Aktet seksuale devijante - Infertilitet

- Shtatzëni e padëshiruar - Dëmtim i fetusit

- Divorcet,borxhet - Toksikim hemopatik

- Braktisja e shtëpisë - Reagimet me drogat e

tjera

- Mungesa e strehimit

- Veshtiresite në pune

Tabela 1. Pasojat e konsumit të alkoolit

47BULETINI 3 - 2017


1. Efektet e pirjes se alkoolit ndryshojnësipas individëve dhe varen nga gjatësia, pesha,gjinia dhe mënyra se si ata e pinë. Kështu njëperson me trup dhe peshe me vogël, mund tedehet më lehtë dhe shpejt se dikush me trupdhe peshe më të vogël. Kjo vlen dhe për ataqë kane me pak eksperiencë , ne krahasimme pirësit me eksperiencë . 2. Alkooli mund të japë efekte tëndryshme edhe tek i njëjti person, në varësi tellojit të pijes se konsumuar, sa është pire dhesa shpejt është pire. Duhet ta dini qe pijet eforta,(p.sh. rakia), absorbohen me shpejt sepijet e lehta (p.sh. vera). Gjithashtu, një stomakplot, e pengon deri diku thithjen e alkoolit. 3. Nuk është e lehte të dale pija. Njëmelçie të shëndoshë i duhet të paktën një ore,qëtë eliminojë një unit alkool nga trupi. 4. Nëse pini sasi të madhe alkoolimenjëherë, do të sforconi shumë mëlçinë dhepjesë të tjera të trupit. Është e këshillueshme,që pas episodeve të intoksikacionit të mos pinialkool të paktën për 48 orë. Kështu do ti jepnimundësi trupit tuaj të rimarrë veten. 5. Duke qene se alkooli ç rregullonorientimin ne hapësire dhe në kohë, do të ishtee këshillueshme të mos pini alkool, nëse dot ju duhet të drejtoni makinën, të punoni memakineri të ndryshme, të përdorni pajisjeelektrike, apo edhe të notoni , apo të merrenime ndonjë aktivitet sportiv. Nëse dikush do tëpije alkool pas aktivitetit që ka kryer, është erëndësishme që më parë të rehidrohet dukepire ujë. 6. Femrat shtatzëne, por edhe ato që poplanifikojnë një shtatzëni, këshillohen të mospinë më shumë se një, apo dy unit, një herë nëdy jave. Konsumimi i alkoolit mund tëreduktojë fertilitetin dhe ndikon direkt nëzhvillimin e fëmijës, sepse pengon rritjen,shkakton prapambetje mendore, ose anomalitë tjera.

7. Alkooli ka efekte afatgjatë në shëndetin epersonave. Alkooli mund të shkurtojë deri 10-12vite jetë. Shkatërron gradualisht qelizat e mëlçisëdhe mund të çoje deri në cirrozë hepatike. Alkoolipërmban shumë kalori, ndaj mund të reduktojëoreksin. Kështu personat që pinë shpesh vuajnënga mungesa e vitaminave dhe janë më tëprekshëm nga sëmundjet infeksione. 8. Alkooli shkakton cirroze hepatike qeshkon drejt kancerit te mëlçisë dhe është një ngagjashte shkaqet më të shpeshta të vdekjeve nëAmerikë (numërohen rreth 27.000 vdekje në vit). 9. Alkooli rrezikon seriozisht përgjigjetseksuale. Studimet tregojnë se edhe kur merret nedoza te vogla ai mund të ulë potencën seksuale temeshkujt, frenon ereksionin dhe pakësonkënaqësinë. 10. Alkooli vepron si frenues i sistemit nervor.Mund të bëhet shkak për depresione dhe akuzohetsi përgjegjës për mbi 10.000 vetëvrasje ne vit. 11. Një unit alkool është e barabartë me 1clalkool të pastër. Kjo është ekuivalente me sasinëe alkoolit që gjendet në një gotë të vogël verë (9%alkool për volum).Problemet e shkaktuara nga alkooli janëkomplekse. Ata mund të jenë aktuale, apopotenciale, ata mund të dëmtojnë individin apo tëtjerët përreth, komunitetin apo shoqërinë në tërësi.Veprimet ndaj problemeve të shkaktuara duhet tëjenë pjesë e planifikimit të një natyre komunitare,për shkak të natyrës së gjerë të problematikës qëpërfshijnë. Gjithashtu, këto veprime duhet të jenëpjesë e përpjekjeve për përmirësimin e shëndetittë përfshira në programet dhe politika qeveritare.Pra, në ndërmarrjen e këtyre veprimeve, duhet tëkemi parasysh lidhjen mes kontekstit, mjedisitrrethues dhe komunitetit. Ato duhet të kenë si targetindividët dhe grupet që i rrethojnë, dukepasur parasysh karakteristikat dhe nevojat e tyre.



Bibliografia

Peter Anderson , Lars Moller, Gauden Galea. Alcohol in the European Union , Consumtion,harm and policy approaches.

Roland Shuperka & grup autoresh. Më Pak Alkool më Mirë.

BULETINI I INSTITUTIT TË SHËNDETIT PUBLIK:Rr. Aleksandër Moisiu, Nr. 80, Tiranë, SHQIPËRI

E-mail: [email protected] Tel: 04 23 74 756, Fax: 04 23 70 058

9 789995 632595

ISBN 999563259-45

http://www.win2pdf.com

Documents

F:BULETINI 3 -2017 u2-2017 - ishp.gov.al · vjecar pas nje citologjie normale. Depistimi i bazuar në HPV nuk duhet të fillojë para moshës 30-35 vjec. Vetëm ADN e tipeve onkogjenike