Federalno ministarstvo zdravstva · 10 Rezultati istraživanja vezani za praksu dojenja i nadohranu su pokazali slijedeće: Dvije trećine odnosno 74,1% djece ispod dvije godine starosti

Federalno ministarstvo zdravstva

Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine

Unicef

Istraživanje o anemiji među djecom i ženama

u Federaciji Bosne i Hercegovine

Izvještaj za opštu populaciju

Sarajevo, 2012

2

Nosioci istraživanja:

Federalno ministarstvo zdravstva

Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine

Direktor istraživanja

Prim. dr Željko Ler, direktor ZZJZ FBiH

Autori izvještaja:

Aida Filipović Hadžiomeragić, Dragana Nikšić, Irena Jokić, Enida Imamović,

Aida Čemerlić Kulić, Aida Vilić Švraka, Edo Hasanbegović

Dizajn naslovne strane:

Dalida Karić Hadžiahmetović

Štampa:

Meligraf - Sarajevo

3

Predgovor

Stranica za predgovor

5

SADRŽAJ

PREDGOVOR ......................................................................................................................... 3

SKRAĆENICE ........................................................................................................................ 7

SAŽETAK ............................................................................................................................... 9

1. UVOD ................................................................................................................................ 13

2. CILJEVI ISTRAŽIVANJA .................................................................................................. 14

2.1 OPŠTI CILJEVI ................................................................................................................ 14

2.2 SPECIFIČNI CILJEVI ........................................................................................................ 14

3. METOD ISTRAŽIVANJA .................................................................................................. 15

3.1 CILJNE GRUPE ............................................................................................................... 15

3.2 UZORAK ........................................................................................................................ 15

3.3 INSTRUMENTI ISTRAŽIVANJA ........................................................................................... 17

3.4 KRVNE ANALIZE ............................................................................................................. 18

3.5 ANTROPOMETRIJSKA MJERENJA ..................................................................................... 19

4. ETIČKA KOMPONENTA ISTRAŽIVANJA ........................................................................ 21

5. UČESNICI U ISTRAŽIVANJU ........................................................................................... 21

6. OBUKA ZA RAD NA TERENU ......................................................................................... 22

7. PILOT ISTRAŽIVANJE ..................................................................................................... 22

8. MEDIJSKA PROMOCIJA ISTRAŽIVANJA ....................................................................... 22

9. IMPLEMENTACIJA ISTRAŽIVANJA NA TERENU .......................................................... 22

10. KONTROLA KVALITETA ISTRAŽIVANJA .................................................................... 23

11. UNOS I OBRADA PODATAKA ...................................................................................... 24

12. REZULTATI .................................................................................................................... 25

12.1 REZULTATI ISTRAŽIVANJA KOJI SE ODNOSE NA DOMAĆINSTVA ......................................... 25

12.2 REZULTATI KOJI SE ODNOSE NA DJECU I ŽENE ................................................................ 30

12.3 ISHRANA ..................................................................................................................... 33

12.4 OBJEKTIVAN NALAZ ...................................................................................................... 46

12.5 STANJE UHRANJENOSTI ............................................................................................... 53

13. DISKUSIJA ..................................................................................................................... 59

14. ZAKLJUČCI .................................................................................................................... 64

15. PREPORUKE ................................................................................................................. 65

16. UČESNICI U ISTRAŽIVANJU ......................................................................................... 66

17. REFERENCE .................................................................................................................. 68

18. PRILOG CD .................................................................................................................... 71

7

Skraćenice

CINDI Integrirani, po zemljama rasprostranjeni, interventni progam za

nezarazne bolesti (Countrywide Integrated Nonocommunicable

Diseases Intervention)

DALY'S Izgubljene godine života usljed invalidnosti ili onesposobljenosti

(disability-adjusted life years)

EURODIET Projekat Evropske unije „Ishrana za zdrave životne stilove u Evropi“

FAO Organizacija za hranu i poljoprivredu

F BiH Federacija Bosne i Hercegovine

ITM /BMI Indeks tjelesne mase/body mass index

MICS Istraživanje o ženama i djeci - istraživanje višestrukih pokazatelja

(Multiple Cluster Indicator Survey)

PK Popisni krug

SD Standardna devijacija

SZO/WHO Svjetska zdravstvena organizacija, World Health Organization

UNICEF Dječiji fond Ujedinjenih nacija

T/D Težina za dob

T/V Težina za visinu

V/D Visina za dob

9

Sažetak

Istraživanje o anemiji među djecom i ženama reproduktivne dobi u Federaciji Bosne i

Hercegovine je obavljeno sa ciljem utvrđivanja prevalence anemije, stanja uhranjenosti i

navika u ishrani kod ciljnih skupina (djeca uzrasta 0-59 mjeseci i 5-15 godina i žena starosti

15-49 godina), kako bi se razvile adekvatne strategije i programi za reduciranje i prevenciju

pojave anemije.

Istraživanje je obavljeno u periodu april-juni 2012. godine na području svih deset

kantona Federacije BiH na reprezentativnom uzorku od 1.680 domaćinstava, od čega 40% u

urbanim i 60% u ruralnim područjima. Obuhvaćena su djeca uzrasta 0-59 mjeseci, djeca

uzrasta 5-15 godina i žene reproduktivne dobi (15-49 godina), ukupno 2.389 ispitanika u sve

tri grupe.

Istraživanje je uključilo anketiranje (upitnik za domaćinstvo, upitnik o navikama ishrane

za djecu uzrasta 0-59 mjeseci, djecu uzrasta 5-15 godina i žene 15-49 godina), određivanje

statusa hemoglobina u krvi i antropometrijska mjerenja djece (visina/dužina i težina).

Rezultati istraživanja vezani za prisustvo anemije su pokazali slijedeće:

Kod djece uzrasta 6-59 mjeseci anemija je prisutna u 18,4% slučajeva, uglavnom u

umjerenom i blagom obliku (18,2%), sa značajno većom zastupljenošću u ruralnim

područjima, bez razlika u odnosu na pol. Anemija je najučestalija u dobi od 1 do 2 godine,

nakon čega postepeno opada. Anemija je najčešća kod djece uzrasta 6-59 mjeseci čije su

majke najnižeg stepena obrazovanja, sa statističkom značajnošću razlika. Anemija je

najučestalija među djecom koja žive u domaćinstvima sa prihodima ispod 300KM (36,1%), sa

statističkom značajnošću razlika.

Ukupno 11,5% djece uzrasta 5-15 godina je bilo anemično, uglavnom sa blagim i

umjerenim oblikom anemije, bez statistički značajnih razlika u odnosu na tip naselja i pol.

Anemija je češća kod djece uzrasta 5-15 godina čije su majke nižeg stepena obrazovanja, i

najučestalija među djecom uzrasta 5-15 godina koja žive u domaćinstvima sa prihodima ispod

300 KM (26,3%), sa statističkom značajnošću razlika.

Anemija je prisutna kod 22,1% žena starosti 15-49 godina, od čega u umjerenom i

blagom obliku nađena kod 21,7% žena, dok je u ozbiljnom obliku prisutna samo kod 0,4%

žena, sa značajno većom zastupljenošću u ruralnim područjima. Anemija je najčešća kod

žena sa najnižim stepenom obrazovanja (bez škole 26,7 % i sa osnovnom školom 25,7%), a

pojavljuje se i među ženama sa višim i visokim obrazovanjem (25,5%) i najučestalija je među

ženama sa prihodima domaćinstva ispod 300KM (28,2%).

10

Rezultati istraživanja vezani za praksu dojenja i nadohranu su pokazali slijedeće:

Dvije trećine odnosno 74,1% djece ispod dvije godine starosti doji ili je dojilo barem

djelimično. U dobi od 12-15 mjeseci kontinuirano doji 28% djece, a u dobi od 15-23 mjeseca

doji 19,2% djece. U dobi od 0-23 mjeseca infant formula je korištena u 33,1% slučajeva, a u

dobi do 6 mjeseci, formulu je dobivalo 40,9% djece. Kravlje mlijeko se široko koristi prije

navršenih godinu dana starosti - u dobi od 6-11 mjeseci kravlje mlijeko je dobivalo 66,7%

djece, a nastavlja se davati i u drugoj godini. Prije navršenih 6 mjeseci, dvije trećine djece su

dobivale čaj, a sok od voća njih trećina (33%).

Rezultati istraživanja vezani za prehrambene navike su pokazali slijedeće:

Bijelo meso jednom sedmično i češće konzumira 96,4% ispitanika, među kojima 39%

njih ga konzumira 3 i više puta sedmično, crveno meso jednom sedmično i više konzumira

79,6% ispitanika, a mesne prerađevine 81% ispitanika. Ipak, petina ispitanika (20,1%)

konzumira crveno meso manje od jednom sedmično. Riba se rijetko konzumira, čak 55,4%

ispitanika konzumira ribu manje od jednom sedmično.

Svježe voće, osim citrusnog, 6-7 puta sedmično konzumira samo 11,6% ispitanika.

Skoro petina ispitanika konzumira svježe citrusno voće manje od jednom sedmično (19,2%).

Preko trećine ispitanika (36,2%) konzumira svježe žuto i narandžasto povrće manje od

jednom sedmično. Svježe zeleno lisnato povrće se rijetko koristi, preko polovine ispitanika ga

konzumira 1-2 puta sedmično ili manje (41,5% odnosno 14,5%). Također, 16% ispitanika

konzumira mahunarke manje od jednom sedmično, a čak 82,3% ispitanika ne konzumira

povrtne sokove na sedmičnoj osnovi, a voćne sokove 37,1% ispitanika.

Istraživanje je pokazalo da nema statistički značajne povezanosti između pojave

anemije i unosa namirnica iz grupe hem i non hem.

Međutim, energijom bogate, a nutritivno siromašne namirnice se često konzumiraju -

slatkiše svakodnevno konzumira petina ispitanika (21,1%), a među djecom uzrasta 5-15

godina njih gotovo trećina (31,3%.) I keksi i kolači, slatka bezalkoholna pića, kao i čips i

grickalice se također učestalo konzumiraju, 3-5 puta nedjeljno ih konzumira preko trećina

ispitanika, a čak 16,9% djece uzrasta 5-15 godina konzumira grickalice svakodnevno.

Rezultati istraživanja vezani za stanje uhranjenosti djece su pokazali slijedeće:

Zakržljalost (niska tjelesna visina u odnosu na dob) pokazuje niske vrijednosti –

prisutna je kod 6% djece uzrasta 0-5 godina, 3,2% djece uzrasta 5-10 godina i 3,5% djece

uzrasta 10-15 godina.

Pothranjenost (niska težina za dob) je prisutna kod samo 1,3% djece uzrasta 0-5

godina i 1,2% djece uzrasta 5-10 godina.

11

Mršavo je 4% djece uzrasta 0-5 godina (težina za visinu), dok nizak indeks tjelesne

mase (ITM) za dob ima 3,9% djece uzrasta 5-10 godina i 5,5% djece uzrasta 10-15 godina.

Pothranjenost je u odnosu na posmatrane indekse značajno češće zastupljena među

djecom 5-10 i 10-15 godina starosti iz ruralnih područja, te među dječacima uzrasta 5-15

godina.

Prekomjerno teško (težina u odnosu na visinu/dužinu) je čak 18% djece uzrasta 0-5

godina, od kojih je 7,3% gojazno, skoro trećina odnosno 31,2% djece uzrasta 5-10 godina, od

kojih je 13,3% gojazno (indeks tjelesne mase za dob), a kod djece uzrasta 10-15 godina

prekomjerna težina je prisutna kod 22,3% djece, od kojih je gojaznost prisutna kod 3,9%

ispitanika (indeks tjelesne mase za dob).

Prisustvo anemije, uz nezadovoljavajuću praksu dojenja i nadohrane, nezdrave

prehrambene navike i izrazito prisutnu gojaznost, ukazuju na potrebu javno zdravstvenog

djelovanja i međusektorske saradnje, u cilju unaprjeđenja zdravlja i prevencije nutritivnih

poremećaja posmatranih populacionih grupa, kao i populacije u cjelini.

13

1. UVOD

Anemija usljed nedostatka željeza je najučestlija deficijencija kako u svijetu, tako i kod

nas (1). Anemija zahvata sve dobne skupine, a mala djeca i žene u reproduktivnoj dobi su pod

najvećim rizikom.

Poznato je da anemija usljed nedostatka željeza, kao i druge nutritivne deficijencije,

predstavlja rizik za razvoj mnogih oboljenja i može biti odgovorna za visoku stopu obolijevanja

i umiranja (2).

Različiti mikronutritivni deficiti su odgovorni za oko 7,3% globalnog opterećenja

bolestima, a deficijencija željeza i vitamina A, su rangirane među 15 vodećih uzroka globalnog

opterećenja bolešću (3). Ukoliko posmatramo mortalitetnu statistiku Svjetske zdravstvene

organizacije, uočava se da oko 0,8 miliona smrti (1,5% od ukupnih smrti), može biti dovedeno

u vezu sa deficijencijom željeza svake godine i gotovo isto toliki broj sa deficijencijom vitamina

A.

Po definiciji pod anemijom se smatra snižen nivo hemoglobina u krvi. Vrijednosti

hemogolobina na osnovu kojih se utvrđuje anemija su fiziološki definisane i razlikuju se prema

starosti i spolu.

Prevalenca anemije je različita za određene dobne skupine, pri čemu je utvrđeno da je

ona, u zemljama sa niskim dohotkom, najučestalija kod trudnica, novorođenčadi i male djece

uzrasta 1-2 godine (50%), potom kod školske djece (40%), kod adolescenata (30-55%), kod

žena starijih od 15 godina (35%) i kod predškolske djece (25%). U zemljama s visokim

dohotkom prevalenca anemije je mnogo niža ali je i tu najprisutnija kod trudnica i djece (1).

Rizični faktori za nastanak anemije su nizak unos hrane životinjskog porijekla bogate

željezom, neadekvatan unos vitamina C iz voća i povrća; unos narminica koje smanjuju

apsorpciju željeza, period života kada su potrebe za željezom izrazito visoke (npr. rast i razvoj,

trudnoća); gubitak krvi, akutne i hronične infekcije i parazitoze, te deficiti drugih

mikronutrijenata, posebno vitamina A, B12, folata i riboflavina (2-4).

U Bosni i Hercegovini je do sada provedeno nekoliko istraživanja koja su se bavila

utvrđivanjem prisustva anemije u određenim ciljnim skupinama, kao i procjenom stanja

uhranjenosti i navika u ishrani, koji se mogu dovesti u vezu sa anemijom (5,6).

Međutim, do sada nisu rađena istraživanja vezana za procjenu učestalosti anemije kod

male djece, djece školskog uzrasta i adolescenata, te žena reproduktivne dobi, koje su

posebno vulnerabilne populacione skupine. Također, nisu rađena ispitivanja navika u ishrani,

kojim bi se mogao procijeniti unos željeza, kao i drugih mikronutrijenata, značajnih za

prevenciju anemije, odnosno podsticanje apsorpcije željeza.

14

Stoga se ovo istraživanje, osim utvrđivanja prisustva anemije određivanjem vrijednosti

hemoglobina u ispitivanim populacionim grupama i utvrđivanja stanja uhranjenosti djece,

usmjerilo i na procjenu prehrambenh navika, kojim bi se procijenio unos željeza i pratećih

zaštitnih materija, te unos namirnica koje mogu kompromitovati unos odnosno apsorpciju

željeza.

Ključni pokazatelji koji su proizašli iz ovog istraživanja biće izuzetnog značaja za

planiranje i preduzimanje adekvatnih programa i mjera.

2. CILJEVI ISTRAŽIVANJA

2.1 Opšti ciljevi

Utvrditi prevalencu anemije i karakteristike unosa hrane kod djece i žena u Federaciji

BiH, kako bi se razvile adekvatne strategije i programi za reduciranje i prevenciju pojave

anemije usljed nedostatka željeza.

2.2 Specifični ciljevi

Utvrditi prevalencu anemije kod djece uzrasta 6 do 59 mjeseci, djece uzrasta 5 do 15

godina i osoba ženskog spola starosti 15-49 godina u Federaciji BiH;

Utvrditi stanje uhranjenosti djece uzrasta 0 do 59 mjeseci i 5 do 15 godina;

Utvrditi praksu ishrane dojenčadi i male djece;

Utvrditi unos hrane vezan za učestalost konzumiranja namirnica iz grupe hem i non-

hem;

Utvrditi postoje li razlike u pojavi anemije u odnosu na starost, tip naselja,

socioekonomsko stanje;

Utvrditi postoje li razlike u pojavi anemije u odnosu na učestalost konzumiranja

pojedinih grupa namirnica (hem i non-hem);

Utvrditi karakteristike unosa željeza iz hrane (hem i non-hem namirnice) kod osoba kod

kojih je utvrđeno prisustvo anemije (pol, starost, tip naselja);

15

3. METOD ISTRAŽIVANJA

Istraživanje o prisustvu anemije među djecom i ženama u općoj populaciji na teritoriji

Federacije BiH je provedeno tokom 2012. godine.

3.1 Ciljne grupe

Istraživanjem su obuhvaćena djeca uzrasta 0-59 mjeseci, djeca uzrasta 5-15 godina i

osobe ženskog spola starosti od 15-49 godina.

Pod djecom mlađom od 5 godina se podrazumijevaju djeca uzrasta do petog

rođendana za što se koristi termin „djeca uzrasta 0 do 59 mjeseci“.

Pod djecom uzrasta od 5 do 15 godina se podrazumijevaju djeca uzrasta od

navršenog petog rođendana do petnaestog rođendana.

Žene od 15 do 49 godina podrazumijevaju žene od petnaestog rođendana do

pedesetog rođendana.

3.2 Uzorak

Tačan broj stanovnika i domaćinstava u Bosni i Hercegovini nije poznat, jer popis

stanovništva nije provođen od 1991. godine. Službena procjena Agencije za statistiku Bosne i

Hercegovine je da u BiH ima 3,8 milion stanovnika ili oko 1,15 miliona domaćinstava.

Međutim, nekoliko okvira glavnog uzorka kreiranih u posljednjoj dekadi za potrebe izbora

uzoraka domaćinstava za statističke ankete procjenjuju taj broj na oko 3,5 miliona stanovnika

ili 1,05 miliona domaćinstava. Federacija Bosne i Hercegovine pokriva 51% teritorija države ili

oko 62% njenog stanovništva.

Okvir uzorka

Uzorak za ovo istraživanje na području Federacije BiH je odabran iz Okvira glavnog

uzorka kreiranog krajem 2010. godine za potrebe MICS4 ankete. Prvobitno je bilo planirano

da se za potrebe ovog okvira uzorka ažurira 500 popisnih krugova (PK), ali je na kraju

ažurirano 484 popisnih krugova, jer 10 krugova nije bilo moguće posjetiti zbog poplava, dok

su podaci za 6 krugova odbačeni iz razloga lošeg kvaliteta podataka.

Veličina uzoraka

Veličina uzorka je određena Protokolom istraživanja. Uzorak za opću populaciju je

sadržavao 1680 domaćinstava, dizajniran na očekivanoj stopi neodgovora u ovoj anketi.

Očekivana stopa neodgovora je procijenjena na oko 25%. Ovakav način izbora uzorka za

16

osnovnu populaciju omogućuje pravilnu izradu pondera domaćinstava i pouzdane procjene

rezultata.

Zbog prirode istraživanja (krvne analize i sl.) u uzorku je planiran veći broj

domaćinstava kako bi se obezbjedio dostatan broj ciljne populacije istraživanja, prevashodno

najmlađe kategorije ispitanika. S obzirom da su domaćinstva predstavljala ulaz do ciljne

populacije istraživanjem nije predviđeno obuhvatanje svih članova domaćinstava sa spiska.

Procesom terenskog rada obuhvaćena su samo ona domaćinstva koja su u svom sastavu

imala pripadnike ciljne populacije.

Stratifikacija uzorka

Stratifikacija uzorka ima za cilj da poboljša efikasnost uzorka i indikatora bitnih za

istraživanje. Okvir uzorka za osnovnu populaciju je podijeljen u 4 stratuma:

Stratum 1: domaćinstva sa djecom uzrasta 0- 59 mjeseci (1.373 domaćinstava)

Stratum 2: domaćinstva sa djecom uzrasta 5-15 godina (2.691 domaćinstava)

Stratum 3: domaćinstva sa ženama uzrasta 15-49 godina (3.472 domaćinstva)

Stratum 4: preostala domaćinstva (5.864 domaćinstava)

Implicitna stratifikacija po kantonima, opštinama i tipu naseljenih mjesta (gradska i

ruralna) je primijenjena u procesu izbora uzorka. Na taj način i uz primjenu očekivane stope

neodgovora od 25%, izabran je uzorak od 1.680 domaćinstava čija je distribucija po

stratumima prikazana u sljedećoj tabeli:

Tabela 1. Distribucija domaćinstava u uzorku za Federaciju BiH prema stratumima

Stratum Broj domaćinstava

u uzorku

Domaćinstva sa djecom uzrasta 0-59 mjeseci

godine

650

Domaćinstva sa djecom uzrasta 5-15 godina 310

Domaćinstva sa ženama starosti 15-49 godina 720

Ukupno 1.680

Planirano je da se u 1.680 domaćinstava istraživanjem obuhvati 1.300 žena starosti

15-49 godina, 500 djece uzrasta 0-59 mjeseci i 500 djece uzrasta 5-15 godina. Raspodjela

domaćinstava i ciljne populacije po kantonima je prikazana na sljedećoj tabeli.

17

Tabela 2. Raspodjela domaćinstava i ciljne populacije po kantonima Federacije BiH

Kanton: Broj

domaćinstava Broj djece do

5 godina Broj djece od 5-15 godina

Broj žena od 15-49 godina

Unsko-sanski 228 75 78 175

Posavski 16 4 6 13

Tuzlanski 365 105 102 291

Zeničko-dobojski 336 103 95 256

Bosansko-podrinjski 29 7 8 22

Srednje-bosanski 181 55 65 138

Hercegovačko-neretvanski 149 45 41 116

Zapadno-hercegovački 73 25 28 68

Sarajevo 269 72 68 195

Kanton 10 34 9 9 27

UKUPNO FBiH 1.680 500 500 1.301

3.3 Instrumenti istraživanja

Instrumente istraživanja čini set upitnika prilagođenih predmetu istraživanja. Korišteni

su sljedeći instrumenti istraživanja: upitnik za domaćinstvo, upitnik za djecu uzrasta 0-59

mjeseci, upitnik za djecu uzrasta 5-15 godina, upitnik za žene starosti od 15-49 godina, a kod

anemičinih ispitanika i 24-časovni upitnik o unosu hrane po sjećanju. Upitnici su pripremljeni

na osnovu međunarodno preporučenih upitnika, prilagođenih situaciji u našoj zemlji.

Upitnik za domaćinstvo

Upitnik za domaćinstvo sadrži pitanja koja se odnose na osnovne demografske, socio-

ekonomske karakteristike domaćinstva i dostupnost namirnica u domaćinstvu (Prilog 2).

Individualni upitnici za djecu uzrasta od 0-59 mjeseci, djecu 5-15 godina i žene 15-49 godina

Upitnici za ispitivanje dnevnih i sedmičnih navika ishrane su obuhvatili set pitanja o

navikama u ishrani odnosno učestalosti konzumiranja određenih namirnica i pića, te pitanja o

praksi ishrane djece 0-23 mjeseca. Upitnici sadrže i pitanja vezana za zdravstveno stanje

ispitanika (aktuelne, preležane bolesti). Upitnici su prilagođeni uzrasnim kategorijama

ispitanika: Upitnik o ishrani djece od 0-59 mjeseci, modifikovani je upitnik Kalifornijskog Odjela

za javno zdravstvo (Child Nutrition Questions - California Department for Public Health);

Upitnik o ishrani djece uzrasta od 5-15 godina je modifikovani i prošireni upitnik studije

Zdravstveno ponašanje školske djece (Health Behaviour of School Children) i Upitnik za žene

18

od 16 do 49 godina starosti (modifikovani upitnik Houshould istraživanja) (Prilozi 3-5). Upitnik

o unosu hrane u toku dvadeset četiri sata po sjećanju je baziran na metodologiji istraživanja

„An Interactive 24-hour Recall for Assessing the Adequacy of Iron and Zinc Intakes in

Developing Countries“ (7). Ograničenja u primjeni ovog upitnika odnose se na djecu mlađu

od 8 godina, za koju su odgovarali roditelji ili članovi uže porodice. Ovaj upitnik je primjenjen

samo kod osoba kod kojih su vrijednosti hemoglobina prilikom mjerenja bile ispod referentnih

vrijednosti prema kriterijima Svjetske zdravstvene organizacije (8).

Za procjenu unosa hrane odnosno unosa pojedinih grupa namirnica korišteni su

indikatori preporučeni u Izvještaju o monitoringu ishrane u oblasti javnog zdravstva u

zemljama evropskog regiona „Making way for a healthier lifestyle, Monitoring Public Health

Nutrition in Europe, List of indicators“ (12) i indikatori za procjenu prakse dojenačke ishrane i

ishrane male djece Svjetske zdravstvene organizacije i Unicef-a (13).

Tabela 3. Indikatori za procjenu nutritivnog unosa

Indikator Operativna mjera

Konzumacija i dostupnost povrća

(isključujući krompir i povrtni sok)

Prosječni dnevni unos po glavi stanovnika < od 300

g/dan /ili uzeto sa voćem 400g/dan ili 5-6 porcija*

Konzumacija i dostupnost voća

(isključujući voćni sok)

Prosječni dnevni unos po glavi stanovnika < od 100

g/dan ili uzeto sa povrćem 400g/dan*

Konzumacija i dostupnost mesa i

proizvoda od mesa

< 80g/dan može biti udruženo sa povećanjem

prevalence deficijencije željeza*

Dojenje Dojenje do 0-23 mjeseca; stopa isključivog dojenja do 6

mjeseci starosti**

Kontinuirano dojenje Stopa kontinuiranog dojenja sa 12-15 mj. i 20-23

mjeseca starosti**

* Indikatori CINDI, EURODIET

** SZO/UNICEF Indikatori za procjenu prakse ishrane dojenčadi i male djece

3.4 Krvne analize

Za krvne analize je korištena kapilarna krv iz prsta ispitanika. Vrijednost hemoglobina

u krvi je utvrđena po metodologiji definisanoj u publikaciji Anemia Testing in Population-Based

Surveys, korištenjem HemoCue fotometra (Photometer, HemoCue Hb 301/SET) (9).

Za procjenu anemije na osnovu vrijednosti hemoglobina korištene su referentne

vrijednosti Svjetske zdravstvene organizacije (10, 11). Djeca uzrasta od 0-6 mjeseci se ne

uključuju u procjenu, jer do 6 mjeseci starosti, nose adekvatne rezerve željeza iz perinatalnog

perioda, te su pod malim rizikom od razvoja anemije.

19

Tabela 4. Definicija anemije na osnovu vrijednosti hemoglobina prema kriterijima Svjetske zdravstvene organizacije

Dobna skupina Blaga do umjerena anemija (Hb g/dl)

Ozbiljna anemija (Hb g/dl)

Djeca od 6-59 mjeseci 7 - 10,9 < 7

Djeca od 5-11 godina 7 - 11,4 < 7

Djeca od 12-14 godina 7 - 11,9 < 7

Žene >od 15 godina 7 - 11,9 < 7

Također su za ocjenu ozbiljnosti anemije s aspekta javno zdravstvenog značaja

korišteni kriteriji Svjetske zdravstvene organizacije (8):

Prevalenca anemije 40%, ozbiljan javno zdravstveni problem

3.5 Antropometrijska mjerenja

Stanje uhranjenosti djece je utvrđeno antropometrijskim mjerenjima visine/dužine i

težine djece uzrasta 0-15 godina. Antropometrijska mjerenja su obavili posebno educirani

anketari-mjerači, pri čemu je korištena sljedeća oprema: za mjerenje težine korištena je

Unicef-ova digitalna elektronska vaga Seca 881U, do 150 kg maksimalne težine, sa

preciznošću od 100 gr, te poratabilna korita i visinomjeri (Seca 206), sa preciznošću od 0,1

cm, za mjerenje visine odnosno dužine djece koja ne mogu stajati. Mjerenja su obavljena po

standardnim protokolima mjerenja težine i visine/dužine iz Istraživanja zdravstvenog i

socijalnog stanja djece i žena u FBiH (Mulitple Cluster Indicator Survey) i Istraživanja riziko

faktora u nastanku hroničnih nezaraznih bolesti u FBiH.

Stanje uhranjenosti djece je procijenjeno na osnovu odstupanja indeksa stanja

uhranjenosti od medijane referentne populacije, a za referentnu populaciju su korišteni

Standardi rasta djece 0-5 godina Svjetske zdravstvene organizacije 2006., (14) i SZO

reference za školsku djecu i adolescente 2007. (15).

20

Tabela 5. Definicije indikatora stanja uhranjenosti djece

Indikator Definicija

Prevalenca zakržljalosti

djece

Procenat djece ispod 5 godina odnosno uzrasta 5-15 godina čija je

tjelesna visina u odnosu na dob ispod -2 odnosno -3 standardna

odstupanja od srednje vrijednosti referentne populacije *,**

Prevalenca

pothranjenosti djece

Procenat djece ispod 5 godina odnosno djece uzrasta 5-10 godina čija

je tjelesna težina u odnosu na dob ispod -2 odnosno -3 standardne

jedinice odstupanja od srednje vrijednosti referentne populacije*,**

Prevalenca mršavosti

djece

Procenat djece ispod 5 godina odnosno 5-10 godina čija je tjelesna

težina u odnosu na tjelesnu visinu ispod -2 odnosno -3 standardne

jedinice odstupanja od srednje vrijednosti referentne populacije*, **

Procenat djece 5-15 godina čiji je indeks tjelesne mase

(težina(kg)/visina(m)2) u odnosu na dob ispod -2 odnosno -3

standardne jedinice odstupanja od srednje vrijednosti referentne

populacije**

Prevalenca

prekomjerne

težine/gojaznosti kod

djece

Procenat djece ispod 5 godina čija je tjelesna težina u odnosu na

tjelesnu visinu iznad +2 odnosno +3 standardne jedinice odstupanja od

srednje vrijednosti referentne populacije*

Procenat djece uzrasta 5-15 godina čiji je indeks tjelesne mase

(težina (kg)/visina (m)2) u odnosu na dob iznad +1 odnosno +2 i više

standardnih jedinica odstupanja od srednje vrijednosti (mediane)

referentne populacije**

* WHO Child Growth Standards 2006

** WHO Growth Reference 5-19 years 2007

Za klasifikaciju ozbiljnosti malnutricije u populaciji djece 0-59 mjeseci korišteni su

kriteriji Svjetske zdravstvene organizacije (16)

Tabela 6. Klasifikacija ozbiljnosti malnutricije u populaciji djece uzrasta 0-59 mjeseci, SZO

Indikator

Prevalenca (%)

Niska Srednja Visoka Veoma visoka

Pothranjenost (težina za dob

21

4. ETIČKA KOMPONENTA ISTRAŽIVANJA

U istraživanju su poštovani principi Helsinške deklaracije, usvojeni na 18. Svjetskoj

skupštini održanoj juna 1964. godine.

Za potrebe istraživanja je izrađen obrazac za Informirani pristanak ispitanika i

Informirani pristanak ispitanika-roditelja, namijenjen za maloljetna lica, koji potpisuje roditelj u

ime dijeteta ispitanika. S obzirom da je u istraživanju prevalence anemije u Federaciji BiH u

2012. godini, radi obavljanja biohemijskih mjerenja u cilju utvrđivanja vrijednosti hemoglobina

korišten humani materijal (krv), za istraživanje je dobivena saglasnost Etičkog komiteta

Ljekarske komore.

5. UČESNICI U ISTRAŽIVANJU

Organizaciona struktura učesnika u istraživanju je zasnovana na metodologiji

definisanoj u istraživanju An Anemia Testing in Population Based Surveys i iskustvima

prethodnih istraživanja provedenih na populacionom nivou. Istraživanjem je upravljao direktor

istraživanja ispred Zavoda za javno zdravstvo FBiH, uz podršku užeg i šireg istraživačkog

tima.

Ključne osobe u realizaciji istraživanja su entitetski koordinator i članovi užeg i šireg

istraživačkog tima. Zadaci svih članova tima su detaljno opisani u Protokolu istraživanja.

Entitetski koordinator je u saradnji sa članovima užeg istraživačkog tima, kojeg su činili

specijalisti iz oblasti javnog zdravstva, definisao metodologiju istraživanja i koordinirao

provođenje svih faza istraživanja.

Širi istraživački tim su činili profesori medicinskog fakulteta iz oblasti javnog zdravstva i

pedijatrije – hematologije, te stručnjaci iz oblasti statistike i informatike koji su radili na izradi

uzoraka, izradi baze podataka i statističkoj obradi podataka.

Terenski tim su činili kantonalni koordinatori za opštu populaciju (6), anketari (10) i

mjerači (11). Izbor kantonalnih koordinatora je izvršen prema kriterijima datim u protokolu

istraživanja, a birani su specijalisti iz kantonalnih zavoda za javno zdravstvo.

Jedan tim na terenu se sastojao od dva člana: anketara i mjerača. Članovi terenskog

tima su bili odgovorni za provođenje istraživanja u odabranim domaćinstvima na kantonu, kao

i poštivanje vremenskih rokova i utvrđene metodologije rada.

Rad na terenu su organizovali kantonalni koordinatori za opštu populaciju, a

superviziju je obavio imenovani član užeg istraživačkog tima (Prilog 1).

22

6. OBUKA ZA RAD NA TERENU

Obuka za rad na terenu je obavljena početkom aprila 2012. godine i trajala je 5 dana,

a sadržavala je obuku za odabir domaćinstava, popunjavanje anketnih upitnika, obavljanje

antropometrijskih mjerenja, obuku za rad na terenu sa HemoCue fotometrom, te svakodnevno

praćenje obavljenog terenskog rada. Praktični dio obuke za određivanje hemoglobina u krvi

kod djece i žena je obavljen u domovima zdravlja u Sarajevu.

Koordinatori i anketari su prošli obuku za primjenu upitnika o 24-časovnom

konzumiranju namirnica, tj pristupu koji treba primijeniti pri intervjuisanju kako bi se dobile što

detaljnije informacije o unosu hrane u toku proteklog dana. Također, usvojili su vještine koje

se odnose na ocjenu veličine standardnih porcija.

Obuku je prošlo šest kantonalnih koordinatora, 10 anketara i 11 mjerača.

7. PILOT ISTRAŽIVANJE

Prije pristupanja glavnom istraživanju, tokom obuke, izvršeno je pilot istraživanje na

uzorku od 3-5 domaćinstava za svaki tim, pri čemu su testirani jasnoća pitanja u svim

upitnicima, potrebno vrijeme, te primjena HemoCue aparata za određivanje vrijednosti

hemoglobina iz kapilarne krvi.

Na kraju obuke i poslije provedenog pilot istraživanja definisan je uniforman pristup

domaćinstvima, te razjašnjene uočene nejasnoće u anketnim upitnicima i mjerenjima.

8. MEDIJSKA PROMOCIJA ISTRAŽIVANJA

Provođenju terenskog dijela istraživanja je prethodila medijska promocija. Istraživanje

je prezentovano putem štampanih i elektronskih medija da bi se stanovništvo informisalo o

planiranom istraživanju i njegovom značaju. U sklopu navedenih aktivnosti, u više navrata su

izdavane pisane informacije, federalni koordinator istraživanja je promovirao istraživanje u

medijima, kantonalni koordinatori su najavili provođenje istraživanja putem lokalnih štampanih

i elektronskih medija, a gdje je bilo potrebno istraživanje je bilo najavljivano i u vjerskim

objektima.

9. IMPLEMENTACIJA ISTRAŽIVANJA NA TERENU

Istraživanje na terenu je počelo sredinom aprila i trajalo je do kraja juna, različito po

kantonima u zavisnosti od veličine uzorka. Za teritoriju Federacije BiH formirano je šest radnih

timova, koji su se sastojali od anketara i mjerača, te kantonalnog koordinatora.

Federalni supervizori istraživanja (2) su tokom provođenja istraživanja redovno

komunicirali sa kantonalnim koordinatorima, te posjetili svaki tim tokom terenskog rada.

23

10. KONTROLA KVALITETA ISTRAŽIVANJA

U istraživanju se primjenila jedinstvena metodologija i standardizacija postupaka za

prikupljanje podataka (odgovarajuća stručna uputstava i obrasci za unos podataka),

uniformna baždarena oprema za potrebe istraživanja i obučeni anketari sa potvrđenim

kvalitetom za obavljanje istraživačkog rada na terenu.

Nadzor nad terenskim radom se provodio svakodnevno od strane kantonalnih

koordinatora istraživanja i obuhvatio je kontrolu izvođenja anketiranja, verifikaciju prikupljenih

podataka i stalnu komunikaciju sa odabranim timom anketara, kako bi se na vrijeme rješavali

svi problemi u toku terenskog rada.

Kantonalni koordinatori su u saradnji sa užim istraživačkim timom pratili i vršili kontrolu

uzorkovanja i kontrolu provođenja terenskog rada po kantonima prema definisanoj

metodologiji istraživanja za opštu populaciju. Kontrola rada na terenu podrazumjevala je

kontrolu metodologije rada, popunjenih anketa i broja odgovarajućih članova domaćinstva

koje treba anketirati, kao i kontrolu izmjerenih vrijednosti hemoglobina, te kontrolu

antropometrijskih mjerenja.

Svakodnevno vođenje evidencija o obavljenim posjetama u domaćinstvima i ishodima

posjete bila je obaveza anketara a podaci su se evidentirali u evidencioni obrazac za

anketare.

Prema predviđenoj metodologiji rada, ukoliko u domaćinstvu nije prisutna ciljna

populacija, navedeno domaćinstvo se napuštalo, bez popunjavanja upitnika, i prelazilo se u

iduće domaćinstvo. Ukoliko član domaćinstva nije bio dostupan u vrijeme prve posjete,

obaveza tima je bila da izvrši najmanje 2 odvojene posjete pri pokušaju da uradi anketu u

domaćinstvu, i najmanje 2 odvojene posjete pri pokušaju da uradi anketu i mjerenje

pojedinaca iz ciljnih grupa.

Anketari su bili obavezni pregledati svaki upitnik po završetku intervjua prije nego što

tim napusti domaćinstvo. Na taj način se obezbjeđivala sigurnost da je svako od pitanja bilo

postavljeno, da su svi odgovori jasni i razumljivi i da je rukopis anketara čitak.

Po završetku anketiranja u domaćinstvu, timovi su sve ankete, odnosno popunjen

upitnik za domaćinstvo i sve upitnike za odgovarajuće članove domaćinstva detaljno

pregledavali i grupisane dostavljali svom koordinatoru.

Provođenje istraživanja u općoj populaciji je praćeno i od strane federalnih

supervizora, koji su bili u redovnom kontaktu sa kantonalnim koordinatorima. Federalni

supervizori su pored stalne kontrole tokom prikupljanja podataka obavili i superkontrolu tokom

rada na terenu, u cilju provjere da li je procedura prikupljanja podataka obavljena u skladu sa

predviđenom metodologijom, tj. da li su anketari i koordinatori pratili instrukcije iz uputstva

dobijene tokom obuke za istraživanje.

24

11. UNOS I OBRADA PODATAKA

Nakon dobivanja popunjenih upitnika sa terena i njihove finalne kontrole u Zavodu za

javno zdravstvo Federacije BiH, urađen je unos podataka u za to posebno pripremljenu bazu,

koju je kreirao stručnjak za ovu oblast.

Unos podataka su obavile tri prethodno educirane osobe iz Zavoda za javno zdravstvo

Federacije BiH. Prije analize urađena je kontrola kvaliteta unesenih podataka.

Podaci su analizirani korištenjem softverskog programa SPSS (Statistical Package for

Social Science-Statistički paket za društvene nauke).

Urađena je deskriptivna statistička analiza koja je obuhvatila utvrđivanje učestalosti

odgovora na svako pojedinačno pitanje u upitnicima (informacioni panel za domaćinstva i

individualni upitnici). Na pojedinim pitanjima utvrđena je učestalost odgovora prema polu,

geografskom području, nivou hemoglobina i sl.

Tabeliranje podataka je izvršeno u skladu sa definisanim indikatorima i ciljevima

istraživanja. Za sve ove indikatore je izračunata relativna standardna greška (RSE), čije su

vrijednosti prikazane ispod odgovarajuće kolone u tabelama tako da je svaka standardna

greška prikazana ispod indikatora na koji se odnosi.

Za analizu je korišteno sljedeće: ako je: RSE

25

12. REZULTATI

U izvještaju su prikazani rezultati koji se odnose na demografske i socio-ekonomske

karakteristike domaćinstva, navike u ishrani djece i žena, vrijednosti hemoglobina u krvi, te

vrijednosti antropometrijskih mjerenja djece.

12.1 Rezultati istraživanja koji se odnose na domaćinstva

Karakteristike domaćinstava

Istraživanje je provedeno na teritoriji svih deset kantona Federacije BiH na uzorku od

1.680 domaćinstava, od čega je najviše domaćinstava bilo na području Tuzlanskog, (21,7%),

a najmanje u Posavskom kantonu (1%), 40% u gradskim područjima i 60% u ruralnim (Prilog

6, tabela 1).

Grafikon 1. Distribucija domaćinstava prema kantonalnoj pripadnosti

Preko trećine anketiranih domaćinstava ima u prosjeku 4,2 člana (37,1%) od čega u

gradskim područjima 4, a u ruralnim 4,4 člana. Do tri člana ima 29% domaćinstava, očekivano

više u gradskim domaćinstvima (36%). Najmanje anketiranih domaćinstava ima 6 i više

članova (15,6%), više u ruralnim sredinama (18,3%). U prosjeku, svako domaćinstvo ima više

od jedne žene starosti 15-49 godina (1,3). (Prilog 6, tabela 2 i 2.1).

13.6

1.0 1.7

10.8

8.9

4.3

16.0

2.0

20.021.7

USK PK TK ZDK BPK SBK HNK ZHK KS K10

%

26

Prihodi domaćinstva

Najveći procenat domaćinstava ima jedan izvor prihoda (51,5%). Niti jedan izvor

prihoda nema 6,1% domaćinstava i to 1,7% domaćinstava u gradskim i 8,3% u ruralnim

područjima (Prilog 6, tabela 3 i 3.1).

Grafikon 2. Domaćinstva prema broju prihoda po domaćinstvu, %

Anketirana domaćinstva koja imaju prihode u prosjeku imaju više od jednog prihoda

(1,5), više u gradskim (1,7) u odnosu na ruralne sredine (1,4).

Najveći broj domaćinstava kao glavni izvor novčanih prihoda navode platu kod

privatnih poslodavaca (44,6%), zatim platu u državnoj službi (25,3%), te penziju (10,7%).

Platu kod privatnih poslodavaca ima nešto više domaćinstava u gradskim (48,0%) nego u

ruralnim područjima (42,8%), dok platu u državnoj službi značajno više ostvaruju domaćinstva

u gradskim područjima (33,7%) u odnosu na ruralna područja (21,1%) (Prilog 6, tabela 4).

6.1

51.5

33.3

9.1

Nema prihoda Jedan prihod Dva prihoda Tri prihoda

%

27

Grafikon 3. Domaćinstva prema glavnom izvoru prihoda

Domaćinstva najčešće obezbjeđuju hranu kupovinom namirnica - (97,4%)

domaćinstava, bez razlika prema mjestu stanovanja. Na drugom mjestu je obezbjeđivanje

hrane putem sopstvene proizvodnje (72,5%), sa razlikom među gradskim (38,6%) i ruralnim

područjima (89,3%) (Prilog 6, tabela 5).

Grafikon 4. Način na koji domaćinstva obezbjeđuju hranu za svoje domaćinstvo

Rashode za troškove ishrane najveći procenat domaćinstava (47,8%) procjenjuje na

51-70% od ukupnih mjesečnih prihoda, nešto više u gradskim (56,5%) u odnosu na ruralne

44.6

25.3

3.50.1 0.5

5.17.0

10.7

Plata kod

privatnika

Plata u

državnoj

službi

Penzija Sopstveni

posao

Poljoprivreda Izdavanje

nekretnina

Socijalna

pomoć

Drugo

%

97.5

72.5

0.44.0

0.3

Kupovinom Sopstvenom

proizvodnjom

Pomoć od rođaka/

prijatelja/ komšija

Hrane se u narodnoj

kuhinji

Drugo

%

28

sredine (43,5%). Preko 70% ukupnih mjesečnih prihoda za hranu troši 14% domaćinstava,

slično u gradskim (15,1%) i seoskim sredinama (13,5%) (Prilog 6, tabela 6).

Grafikon 5. Rashodi domaćinstva za troškove ishrane u toku prethodnog mjeseca

Najveći procenat domaćinstava ima dovoljno prihoda za ishranu (88,2%) i ličnu

higijenu (85,2%), a najmanje za rekreaciju (13,9%). Postoje razlike između gradskih i ruralnih

domaćinstava po ovom pitanju (Prilog 6, tabela 7).

Grafikon 6. Prihodi domaćinstva u toku prethodnog mjeseca su bili dovoljni za:

88.285.2

63.1

52.2

28.7

13.9

84.881.4

Ishranu Ličnu higijenu Režijske

troškove

Higijenu

domaćinstva

Odjeću, obuću Zdravstvenu

zaštitu

Izlaske Rekreaciju

%

U oko trećine anketiranih domaćinstava (35,0%) je neko od članova bio/bila na

ljetovanju ili zimovanju u proteklih 12 mjeseci, sa razlikom između gradskih (53,8%) i ruralnih

(25,7%) sredina (Prilog 6, tabela 8).

3.6

32.2

2.4

14.0

47.8

Manje od 30% Od 30 do 50% Od 51 do 70% Preko 70% Ne zna

%

29

Preko polovine domaćinstava svoje materijalno stanje procjenjuje kao prosječno

(59,8%), kao loše 12,2% i 1,1% kao vrlo loše. Općenito, domaćinstva u ruralnim sredinama

materijalno stanje svog domaćinstva procjenjuju nešto lošije (Prilog 6, tabela 10).

Grafikon 7. Procjena nivoa materijalnog stanja domaćinstva

Osnovne kućanske aparate (frižider, televizor u boji, mašinu za pranje veša, bojler

itd.), posjeduje više od 90% domaćinstava, dok više od polovine ima personalni računar

(68,3%), telefon (71,1%) itd. Postoje razlike između gradskih i ruralnih domaćinstava. Pristup

internetu, kao jedan od značajnih pokazatelja materijalnog stanja ima 59,1% domaćinstava,

više u gradskim (76,6%) nego u ruralnim sredinama (50,4%) (Prilog 6, tabela 9).

Ispod trećine domaćinstava raspolaže mjesečnim prihodima u rasponu od 600-1.000

KM (28,8%), sa 300-600 KM raspolaže 23,2% domaćinstava, dok do 300 KM ima 8,6%

domaćinstava. Postoji razlika među gradskim i ruralnim domaćinstvima po ovom pitanju

(Prilog 6, tabela 11).

1.1

12.2

1.90.1

24.9

59.8

Vrlo loše Loše Prosječno Dobro vrlo dobro Ne zna

%

30

Grafikon 8. Ukupni mjesečni prihodi domaćinstva u KM

12.2 Rezultati koji se odnose na djecu i žene

Sociodemografske karakteristike ispitanika

Istraživanjem je obuhvaćeno ukupno 2.389 ispitanika ciljne populacije, od čega su

žene reproduktivne dobi (15-49 godina) činile 53,3%, djeca uzrasta do 5 godina 22,8% i djeca

uzrasta 5-15 godina 23,8%. Distribucija djece i žena po kantonima odgovara veličini ciljnih

populacija. Istraživanjem je obuhvaćen podjednak procenat dječaka i djevojčica (Prilog 7,

tabela 1; Prilog 8, tabela 1; Prilog 9, tabela 1).

Tabela 7. Distribucija ispitanika prema ciljnim skupinama

Ciljne skupine Broj učesnika

Djeca uzrasta 0-59 mjeseci 545

Djeca uzrasta 5-15 godina 569

Žene starosti 15-49 godina 1.275

UKUPNO 2.389

3.35.3

17.1

7.0

4.5

10.8

23.2

28.8

Do 100 KM 100-300 KM 300 - 600 KM 600-1000 KM 1000-1500 KM 1500-2000 KM Preko 2000

KM

Odbija da

odgovori

%

31

Rezultati istraživanja koji se odnose na djecu uzrasta 0-59 mjeseci

Istraživanjem je obuhvaćeno 545 djece uzrasta do 5 godina, od čega oko trećine u

gradskim sredinama (29,7%), te 53,6% djevojčica i 46,4% dječaka. U istraživanju je bilo 4,2%

djece do 6 mjeseci, od 6 mjeseci do 1 godine je nađeno 5,5% djece, a od 1-2 godine starosti

17,8%. Starijih od 2 godine je bilo 72,5%. Upitnik je popunjen i urađena analiza krvi

(hemoglobin) za 536 djece (98,3%) ovog uzrasta (Prilog 7, tabela 1).

Samo dvoje djece (0,4%) uzrasta 0-59 mjeseci obuhvaćene istraživanjem ne posjeduju

rodni list i to iz ruralnih sredina i stariji od 2 godine (Prilog 7, tabela 2).

Istraživanjem je pronađeno 2,2% djece uzrasta 0-59 mjeseci koja nemaju zdravstveno

osiguranje, više u ruralnim (2,6%) u odnosu na gradske (1,2%) sredine i to među djecom

starijom od 2 godine.

Skoro sva djeca su rođena u bolnici (99,1%) (Prilog 7, tabela 4).

Prema sjećanju majke, samo 3,3% djece je imalo porođajnu težinu ispod 2.500 grama,

malo više u ruralnim sredinama (4,0%) u odnosu na gradske (1,9%), te više dječaci (4,0%)

nego djevojčice (2,7%), a najviše uzrasta 12-23 mjeseci (7,2%) (Prilog 7, tabela 5).

Prema izjavi majki, 3,9% djece je imalo poteškoće u rastu i razvoju, od čega više u

gradskim (5,6%) nego u ruralnim sredinama (3,2%). Više dječaka je imalo ove poteškoće

(5,2% od svih dječaka) nego djevojčica (2,8%) (Prilog 7, tabela 6).

Tokom prošle godine, oko dvije trećine (62,7%) djece ovog uzrasta su posjetila

doktora. Najčešće, razlog za to je bila povišena temperatura (49,3%), a zbog anemije je kod

doktora bilo 1,8% djece ovog uzrasta, nešto više u gradskim sredinama (2,1%). Prema polu,

više djevojčica je zbog anemije bilo kod ljekara (2,2%) nego dječaka, te djeca uzrasta od 12-

24 mjeseca (5,9%). Djeca koja su imala poteškoće u pristupu zdravstvenoj zaštiti (2,0%) su

sva iz ruralnih sredina (2,9%) (Prilog 7, tabela 7, 7.1., 7.2 i 7.3).

Istraživanjem je utvrđeno da je 8,9% djece išlo u vrtić, očekivano više u gradskim

(14,6%) nego u ruralnim sredinama (6,3%), te češće djeca starija od 2 godine (10,5%).

Za većinu djece koja nisu išla u vrtić majke su izjavile da nisu imali potrebu (98,0%) za

to (Prilog 7, tabela 8 i 8.1.).

32

Rezultati istraživanja koji se odnose na djecu uzrasta 5-15 godina

Istraživanjem je obuhvaćeno 569 djece uzrasta od 5-15 godina, od čega 27,6% u

gradskim i 72,4% u ruralnim sredinama, te 51,5% djevojčica i 49,5% dječaka (Prilog 8, tabela

1.). Sva djeca ovog uzrasta imaju rodni list (Prilog 8, tabela 2.).

Među djecom ovog uzrasta, 28 djece (5%) nije osigurano, podjednako u gradskim i

ruralnim sredinama, podjednako djevojčice i dječaci, te nešto više djeca uzrasta 5-11 godina

(20/28) (Prilog 8, tabela 3).

Svako drugo dijete ovog uzrasta (53,8%) tokom prošle godine nije bilo kod ljekara. Od

onih koji su bili kod ljekara, najčešći razlog je bila povišena temperatura (51,5%), te ostalo

(43,5%), dok je za samo dvoje djece ovog uzrasta (0,8%) razlog posjete bila anemija. Prema

izjavi majke, nađeno je jedno dijete (0,3%) koje je imalo poteškoće u pristupu zdravstvenoj

zaštiti (Prilog 8, tabela 4, 4.1., 4.2 i 4.3).

Rezultati koji se odnose na žene

U istraživanju je nađeno 1.275 žena starosti 15-49 godina, od čega je za 1.267 njih

popunjen anketni upitnik i urađene analize hemoglobina, pa je obuhvat iznosio 99,4% (Prilog

9, tabela 1). Preko polovine žena ove starosti (59,8%) su završile srednju školu, nešto ispod

trećine (26,7%) osnovnu školu, dok je samo 2,4% bez završene škole. Među ženama koje

nisu završile školu, nešto više je starijih od 25 godina (2,8%), te podjednako u gradskim

(2,2%) i seoskim sredinama (2,6%) (Prilog 9, tabela 2).

Grafikon 9. Žene starosti 15-49 godina prema obrazovnom statusu i starosti, procentualna zastupljenost

0.8

53.4

1.0

11.5

74.3

13.1

2.8

58.6

12.1

44.9

0.8

26.5

Bez škole Osnovna škola Srednja škola Viša i fakultet

%

15-18 19-24 25+

33

Preko dvije trećine žena koje su učestvovale u istraživanju u Federaciji BiH nije

zaposleno (73,8%), više u ruralnim (80,2%) nego u gradskim (60,5%) sredinama, te sve žene

iz najmlađe starosne grupe od 15-18 godina. Među zaposlenim ženama (330), 68,8% njih ima

stalno zaposlenje, očekivano više u gradskim (78,8%) nego u ruralnim sredinama (60,5%) i

najviše starijih od 25 godina (72,9%) (Prilog 9, tabela 3 i 3.1).

U godini koja je prethodila istraživanju, mali broj ispitanica su imale potrebu da koriste

usluge socijalne zaštite (3,1%), pa je procenat žena koje su imale poteškoća u pristupu

socijalnoj zaštiti nizak, iznosi 2,2%, nešto je veći u ruralnim sredinama (2,6%) u odnosu na

gradske sredine (1,3) (Prilog 9, tabela 4 i 4.1).

Zdravstveno osiguranje nema 8,1% ispitanica, bez značajnih razlika između gradskih i

ruralnih sredina, te najviše žena u starosnoj podgupi od 19-24 godina (11%) (Prilog 9, tabela

5).

Usluge zdravstvene zaštite u prethodnoj godini je koristilo preko polovine ispitanica

(55,2%), podjednako u gradskim i ruralnim sredinama, kao i prema starosti žena. Među

ženama koje su koristile usluge zdravstvene zaštite, procenat onih koje su imale poteškoća u

pristupu zdravstvenoj zaštiti je nizak, iznosi 2,2% i nešto je veći u ruralnim (2,8%) u odnosu na

gradske sredine (1,0%) (Prilog 9, tabela 6).

12.3 Ishrana

Ispitivanja vezana za ishranu odnosno prehrambene navike uključila su analizu prakse

dojenja i nadohrane, te ispitivanje prehrambenih navika odnosno učestalost konzumacije

namirnica koje su bogati izvori željeza visoke iskoristivosti i bioraspoloživosti (hem namirnice),

učestalost konzumacije non hem namirnica, odgovornih za podsticanje apsorpcije željeza, kao

i učestalost konzumacije energijom bogatih a nutrijentima siromašnih namirnica, koje

ugrožavaju unos nutritivno vrijedne hrane.

Dojenje i nadohrana

Optimalna ishrana djece uzrasta do 2 godine, podrazumijeva isključivo dojenje

majčinim mlijekom u prvih šest mjeseci života, te nastavak dojenja odnosno kontinuirano

dojenje uz odgovarajuću i adekvatnu nadohranu do druge godine života.

Rezultati vezani za ishranu djece uzrasta 0-23 mjeseca su pokazali da je ukupno

74,1% djece uzrasta 0-23 mjeseca dojeno i to više u ruralnim područjima (75,2%) nego u

urbanim (60,4%). Četvrtina majki (25,9%) je izjavila da nije dojila svoju djecu (Prilog 7, tabela

9).

34

Grafikon 10. Učestalost dojenja kod djece uzrasta 0-23 mjeseca prema tipu naselja

38.6

29.5

40.7

24.2

35.2

31.8

Doji Ne doji Prestala dojiti ali dojila

%

Urbano Ruralno

U dobi od 12-15 mjeseci kontinuirano doji, odnosno nastavlja dojiti nakon što je počela

nadohrana 28% djece, dok procenat djece koja kontinuirano doje u dobi od 20-23 mjeseca

iznosi 19,2% (Prilog 7, tabela 9.1. i 9.2.).

Grafikon 11. Učestalost kontinuiranog dojenja djece uzrasta 12-15 mjeseci i kontinuiranog dojenja djece uzrasta 20-23 mjeseca

28.0

19.220.0

30.8

52.050.0

12- 15 mjeseci 20-23 mjeseca

%

Da Ne Prestala dojiti ali dojila

U ishrani djece uzrasta 0-23 mjeseca infant formula je korištena u 33,1% slučajeva, a

kao zamjenu za majčino mlijeko, u dobi od 0-6 mjeseci, infant formulu je dobivalo 40,9% djece


35

Grafikon 12. Upotreba infant formule djece uzrasta 0-23 mjeseca prema dobnim skupinama

33.1

40.9

66.9

59.1

65.570.0

34.530.0

Svi ispitanici Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca

%

Da Ne

Korištenje kravljeg mlijeka (nerazblaženo, razblaženo i mlijeko sa keksom ili brašnom)

u ishrani djece uzrasta 0-23 mjeseca je široko rasprostranjeno. U dobi od 6-11 mjeseci kravlje

mlijeko se upotrebljava u 66,7% slučajeva, a nastavlja se upotrebljavati i u drugoj godini života

(66,7%) (Prilog 7, tabela 11). Ovi podaci, a vidljivo je da je kravlje mlijeko upotrebljavano u

ishrani djece čak i u dobi prije navršenih šest mjeseci starosti, ukazuju na prisustvo izuzetno

nepovoljnih obrazaca kada je u pitanju ishrana djece najmlađe starosne grupe.

Grafikon 13. Upotreba kravljeg mlijeka kod djece uzrasta 0-23 mjeseca prema dobnim skupinama

57.3

14.3

42.7

85.7

33.3 33.3

66.766.7

Svi ispitanici Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca

%

Da Ne

36

Rezultati su pokazali da uvođenje dohrane generalno počinje rano. Prije šest mjeseci starosti

čak 71,4% djece dobiva čaj, sok od voća njih 33%, sok od povrća 19% djece, a žitarice njih

4,8% (Prilog 7, tabela 11).

Grafikon 14. Dohrana djece uzrasta 0-23 mjeseca prema dobnim skupinama

9.5 9.5

92.6

48.1

88.9

77.8

3.7

18.5

33.3 33.3

17.4

31.9

23.8

42.9

4.8 4.8

71.4

19.0

33.3

40.6

29.0

24.6

75.4

84.181.2

Ništa Voda Sok od

povrća

Sok od voća Čaj Žitarice Kravlje

mlijeko, ne

razblaženo

Kravlje

mlijeko

razblaženo

sa vodom

Mlijeko sa

keksom ili

prženim

brašnom

%

Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca

Navike u ishrani

Za ispitivanje unosa hrane odnosno prehrambenih navika vezanih za konzumaciju

hem i non hem namirnica korištena su pitanja o učestalosti konzumacije namirnica, a lista

namirnica se, osim na hem i non hem namirnice, koje su bogati izvori željeza odnosno

pospješuju apsorpciju željeza, fokusirala i na namirnice koje sadrže prazne kalorije, te

namirnice koje mogu inhibirati apsorpciju željeza.

Procjena učestalosti konzumacije hem namirnica odnosno namirnica životinjskog

porijekla, bogatih željezom visoke iskoristivosti je uključila učestalost konzumacije mesa i

mesnih prerađevina, ribe, piletine i ostalih mesa peradi i džigerice.

Rezultati su pokazali da preko polovine ispitanika ribu konzumira manje od jednom

sedmično (55,4%), dok poželjan unos od 1-2 puta sedmično ima 40,1% ispitanika. Ribu

najčešće konzumiraju žene. (Prilog 10, tabela 1).

37

Grafikon 15. Učestalost konzumiranja ribe prema strasnim grupama

55.4 53.9

40.142.3

37.040.9

4.2 3.0 5.00.3 0.5 0.3

53.9

60.0

3.3

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

Piletina i ostala mesa peradi se najčešće konzumira 1 do 2 puta sedmično (53,6%), a

potom 3 do 5 puta sedmično (39%), što je poželjni unos s obzirom da se ohrabruje

konzumacija bijelog mesa u odnosu na crveno. Piletinu i meso peradi najviše konzumiraju

djeca od 5-15 godina starosti (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 16. Učestalost konzumiranja piletine i mesa peradi prema strasnim grupama

3.6 4.3

53.657.5

52.4 53.0

39.0 40.0 39.3

3.81.8

4.1 4.33.5 3.4

36.5


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Crveno meso (teleće, juneće, janjeće) se najčešće konzumira 1 do 2 puta nedjeljno i takav

obrazac ima 56,1% ispitanika, a još 23,6% ispitanika konzumira crveno meso 3 i više puta

sedmično. Petina ispitanika (20,4%) konzumira crveno meso manje od jednom sedmično


38

Grafikon 17. Učestalost konzumiranja crvenog mesa prema starosnim grupama

20.4 20.5

56.158.5

54.1

22.1 21.3 23.0

1.4 1.0 1.8 1.4

19.422.8

56.2

20.0


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Jedan do dva puta nedjeljno mesne prerađevine konzumira 45,6% ispitanika. Djeca

uzrasta 5-15 godina generalno najčešće konzumiraju mesne prerađevine, a njih 37,7%

konzumira mesne prerađevine 3-5 puta sedmično (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 18. Učestalost konzumiranja mesnih prerađevina prema starosnim grupama

19.1 18.0

51.6

39.9

29.5

37.7

27.1

5.9 4.87.6

5.4

14.8

21.3

45.6 46.2

25.6


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Džigerica, koja predstavlja bogat izvor željeza, malo je zastupljena u ishrani svih

uzrasnih kategorija. Skoro dvije trećine ispitanika džigericu koristi manje od jednom sedmično.

Jedna trećina ispitanika (31,8%) je koristi 1 do 2 puta nedjeljno i to u najvećem procentu žene

uzrasta 5-15 godina (35,5%) (Prilog 10, tabela 1).

39

Kada su u pitanju jaja rezultati su pokazali da se jaja često koriste u ishrani. Najčešće

se konzumiraju 3 do 5 puta nedjeljno, takav obrazac ima 46,8% ispitanika, a najviše djeca

uzrasta 0-59 mjeseci odnosno njih 50,1% (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 19. Učestalost konzumiranja jaja prema starosnim grupama

38.2 37.039.4

48.545.0

9.0 7.810.1 8.9

6.0 6.16.7

4.4

35.9

46.8

50.1


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Voće i povrće predstavljaju dobre izvore željeza manje iskoristivosti i bioraspoloživosti, a imaju

ulogu i u pospješivanju apsorpcije željeza, te se istraživanje fokusiralo i na ispitivanje

učestalosti konzumacije mahunarki, svježeg zelenog, žuto narandžastog i drugog povrća, te

učestalosti konzumacije svježeg citrusnog i necitrusnog voća, drugog voća, koštunjavog i

suhog voća.

Konzumacija mahunarki, posebno u kombinaciji sa namirnicama koje su bogate

vitaminom C, posebno se ohrabruje. Pokazalo se da 16% ispitanika konzumira mahunarke

manje od jednom sedmično. Mahunarke se najčešće koriste u ishrani 1-2 puta nedjeljno

(66,6%), sa najvišim procentom u starosnoj grupi djece 2-5 godina, dok 3 do 5 puta nedjeljno

mahunarke u ishrani koristi 16,4% ispitanika (Prilog 10, tabela 1).

40

Grafikon 20. Učestalost konzumiranja mahunarki prema starosnim grupama

16.0 14.4

66.6 67.3 66.3 66.5

16.4 16.2 16.3

1.0 1.0 0.5 1.2

16.9 16.017.2


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Svježe povrće, tamno zeleno, kao salata, se najčešće konzumira 1-2 puta sedmično, a takav

obrazac pokazuje 41,5% ispitanika. Polovina žena konzumira zeleno lisnato povrće tri i više

puta sedmično, od čega 6-7 puta sedmično njih 17,5%, a 14,5% ispitanika ga konzumira

manje od jednom sedmično. (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 21. Učestalost konzumiranja svježeg zelenog lisnatog povrća prema starosnim grupama

14.5

41.543.9 42.9

40.1

30.0

33.8

14.0

8.110.4

17.5

25.9

8.6

19.8

27.022.1


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


41

Svježe narandžasto i žuto povrće se malo konzumira. Više od trećine ispitanika

(36,2%) ga konzumira manje od jednom sedmično, najmanje djeca uzrasta 2- 5 godina, njih

45,6% (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 22. Učestalost konzumiranja svježeg narandžastog i žutog povrća prema starosnim grupama

34.9 35.4 34.4 34.9

20.6

14.6

25.3

8.34.6

7.49.9

45.6

36.2

43.6

29.9

14.4


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Drugo povrće (jela, smrznuto, konzervirano) se najčešće konzumira 1-2 puta sedmično, kako

se izjasnilo 39% ispitanika, a najrjeđe ga konzumiraju djeca uzrasta 5-15 godina. Veoma mali

procenat ispitanika konzumira drugo povrće 6-7 puta u nedjelji (1.8%) (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 23. Učestalost konzumiranja drugog povrća (jela, smrznuto, konzervirano) prema

starosnim grupama

47.7 47.8

39.0 38.035.1

41.1

11.59.5

12.1

1.8 1.8 2.1 1.7

45.1

53.3

12.4


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


42

Uloga vitamina C u pospješivanju apsorpcije željeza, posebno se naglašava. Kada je u

pitanju citrusno voće, rezultati su pokazali da se ova vrsta voća konzumira najčešće 1-2 puta

sedmično (43,2%), a skoro petina ispitanika ga ne konzumira na sedmičnoj bazi (19,2%)


Grafikon 24. Učestalost konzumiranja svježeg citrusnog voća prema starosnim grupama

19.2 20.3

43.245.3 44.6

41.9

30.6 31.4 31.1

7.0 6.6 5.37.9

18.7 19.1

27.8


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Generalno se pokazalo da je upotreba svježeg necitrusnog voća nedostatna. Samo

11,6% ispitanika konzumira drugo svježe voće 6-7 puta sedmično, najviše djeca uzrasta 2-5

godina (12,9%). Najčešće se konzumira 3-5 puta sedmično (43,1%), a 11,2% ispitanika

konzumira svježe necitrusno voće manje od jednom sedmično (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 25. Učestalost drugog svježeg svježeg necitrusnog voća prema starosnim grupama

11.29.6

34.1 33.535.8

33.5

43.1 41.843.5

11.6 12.9 10.9 11.411.611.5

43.9


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


43

Sokovi od povrća veoma rijetko konzumiraju jer se 82,3% ispitanika izjasnilo da sok od

povrća ne konzumira na sedmičnoj osnovi. Generalno se sok od povrća najčešće konzumira u

starosnoj grupi djece 2 do 5 godina. Također se i smrznuto i konzervisano voće veoma rijetko

konzumira - 87,5% ispitanika manje od jednom nedjeljno (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 26. Učestalost konzumiranja soka od povrća prema starosnim grupama

82.378.0

10.6 10.9 9.5 11.05.5 4.9 4.7

1.6 2.3 1.8 1.3

83.7 83.0

8.9


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Preko trećine ispitanika (37,1%) konzumira sokove od voća manje od jednom sedmično, ali se

pokazalo da se voćni sokovi generalno češće konzumiraju od sokova od povrća - 10,1%

ispitanika ih konzumira svakodnevno (Prilog 10, tabela 2).

Grafikon 27. Učestalost konzumiranja soka od voća prema starosnim grupama

31.629.4 30.4 30.2

23.321.9

23.1

10.111.9 11.8

8.8

37.137.8

39.5

26.826.1


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


44

Preko polovine ispitanika ne konzumira koštunjavo voće na sedmičnoj bazi (Prilog 10,

tabela 2).

Suho voće koje predstavlja bogat izvor željeza se u najvećem procentu konzumira

manje od jednom sedmično (62,3%), a trećina ispitanika ga konzumira 1-2 puta sedmično


Pored namirnica koje su dobri izvori željeza istraživanje se fokusiralo i na ispitivanje

učestalosti konzumacije energijom bogatih a nutrijentima siromašnih namirnica, jer one mogu

značajno kompromitovati unos nutritivno sadržajne hrane.

Kada su u pitanju keks i kolači istraživanje je pokazalo da 12,9% ispitanika konzumira

keks i kolače svakodnevno, a 41,6% ispitanika to čini 3-5 puta nedjeljno. U uzrastu od 5-15

godina, 3-5 puta sedmično keks i kolače kozumira 47,9% djece (Prilog 10, tabela 2).

Slatka bezalkoholna pića 6-7 puta sedmično konzumira 11,6% ispitanika, a među

njima najčešće djeca uzrasta 5-15 godina, njih čak 14,1%. Skoro trećina ispitanika (30,2%)

konzumira slatka bezalkoholna pića 3-5 puta nedjeljno (Prilog 10, tabela 2).

Grafikon 28. Učestalost konzumiranja slatkih bezalkoholnih pića prema starosnim grupama

22.1

28.9

36.1

30.6

33.9

38.9

30.231.9

29.9

11.6 11.614.1

10.4

20.1 20.9

28.9


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Petina ispitanika konzumira slatkiše 6-7 puta sedmično (21,1%), a među djecom 5-15

godina starosti, njih čak 31,3%. Također 3-5 puta sedmično slatkiše konzumira 33,4%

ispitanika, te je jasno da ovo predstavlja veoma nepoželjan obrazac (Prilog 10, tabela 2).

45

Grafikon 29. Učestalost konzumiranja slatkiša prema starosnim grupama

10.8

5.6

33.4

25.3 24.4

40.0

34.7

41.3

28.3

21.123.5

31.3

15.915.9

3.0

45.6


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Kada je u pitanju konzumacija čipsa i drugih grickalica, 9,7% ispitanika ih konzumira

svakodnevno, a među djecom uzrasta 5-15 godina grickalice 6-7 puta sedmično konzumira

njih čak 16,9%. Skoro trećina ispitanika konzumira čips i grickalice 3-5 puta sedmično (Prilog

10, tabela 2).

Grafikon 30. Učestalost konzumiranja čipsa i drugih grickalica prema starosnim grupama

23.7

11.9

35.4

28.430.2

40.0

31.3

46.4

19.4

9.712.2

5.66.5

35.0

47.6

16.9


godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%


Ostale masne namirnice prodavane kao brza hrana na sedmičnoj bazi konzumira

34,6% ispitanika. Međutim, skoro trećina djece uzrasta 5-15 godina (29,6%) konzumira ovu

hranu 3 i više puta nedjeljno, pokazujući nepovoljan obrazac (Prilog 10, tabela 2).

46

Komponente sadržane u čaju, kafi, kakau itd. smanjuju odnosno inhibiraju apsorpciju

željeza i na taj način mogu doprinijeti pojavi anemije, te je ispitivanje učestalosti konzumacije

namirnica uključilo i konzumaciju čaja, kafe, kakaa.

Rezultati su pokazali da čaj konzumira manje od jednom sedmično preko trećine

ispitanika (35,4%). Također, 39,1% ispitanika konzumira kakao i bijelu kafu manje od jednom

sedmično. Preko četvrtine žena (28.8%) kakao i bijelu kafu konzumira redovito odnosno 6-7

puta sedmično (Prilog 10, tabela 2).

12.4 Objektivan nalaz

Biohemijska procjena korištena za utvrđivanje prisustva anemije je uključila

određivanje vrijednosti hemoglobina iz kapilarne krvi.

Djeca uzrasta 6-59 mjeseci

Kod djece uzrasta 6-59 mjeseci anemija je nađena u 18,4% slučajeva, također gotovo

u potpunosti blagog do umjerenog stepena (18,2%) (Prilog 7, tabela 12). Anemija je značajno

češće prisutna među djecom 6-59 mjeseci u ruralnim područijma (20,6%) u odnosu na urbana

(13,2%) (χ²=3,902, p=0,048) i češće među dječacima (19,4%) nego među djevojčicama

(17,3%) ali bez statističke značajnosti razlika (χ²=0,282, p=0,596) (Prilog 11. 2, tabela 1 i 4).

Grafikon 31. Učestalost anemije kod djece uzrasta 6-59 mjeseci prema tipu naselja

0.2

13.2

20.3

79.4

0.3

18.2

86.881.6

Svi ispitanici Urbano Ruralno

%

Ozbiljna anemija Blaga do umjerena anemija Normalan nivo hemoglobina

Pokazalo se također da je učestalost anemije najveća u dobi od jedne do dvije godine,

a onda postepeno opada (Prilog 7, tabela 13).

47

Grafikon 32. Učestalost anemije kod djece uzrasta 6-59 mjeseci prema starosnim podgrupama

0.23.3

33.3

20.8 22.117.1

8.7

79.2 77.982.9

91.3

18.2

81.6

63.3

Svi ispitanici 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca 24-35 mjeseci 36-47 mjeseci 48-59 mjeseci

%


Također, anemija je najčešća kod djece čije su majke najnižeg stepena obrazovanja,

sa statističkom značajnošću razlika (χ²=14,814, p=0,002) (Prilog 11.6, tabela 1 i 1.1).

U odnosu na prihode domaćinstva, anemija je najučestalija među djecom koja žive u

domaćinstvima sa prihodima ispod 300KM (36,1%), sa statističkom značajnošću razlika

(χ²=9,311, p=0,025) (Prilog 11.6, tabela 2 i 2.1).

Tabela 8. Prihodi domaćinstva i anemija kod djece uzrasta 6-59 mjeseci

Prihodi domaćinstva Broj djece

6-59 mjeseci

Ima anemiju Nema anemiju

N % N %

Ispod 300KM 36 13 36,1 23 63,9

300-600KM 96 14 14,6 82 85,4

600-1000KM 149 25 16,8 124 83,2

1000 i više 171 28 16,4 143 83,6

Djeca uzrasta 5-15 godina

Kod djece uzrasta 5-15 godina anemija je nađena u 11,5% slučajeva, opet u u blagom

i umjerenom stepenu (Prilog 8, tabela 4). Anemija je češće prisutna među djecom u ruralnim

područjima (12,3%) u odnosu na urbana (9%) bez statističke značajnosti razlike (χ²=1,236,

p=0,266), a sa gotovo podjednakom zastupljenošću među dječacima (11,0%) i među

djevojčicama (11, 3%), bez statistički značajnih razlika (χ²=0,003, p=0,957). (Prilog 11.2,

tabela 2 i 5).

48

Grafikon 33. Učestalost anemije kod djece uzrasta 5-15 godina prema tipu naselja

0.2

9.012.1

87.6

0.2

11.3

88.6 91.0


%


Također, anemija je češća kod djece 5-15 godina čije su majke nižeg stepena obrazovanja, ali

bez statistički značajnih razlika (χ²=2,412, p=0,491) (Prilog 11.6, tabela 3 i 3.1).

U odnosu na prihode domaćinstva, anemija je najučestalija među djecom koja žive u

domaćinstvima sa prihodima ispod 300KM (26,3%), sa statističkom značajnošću razlika

(χ²=23,910, p=0,000) (Prilog 11.6, tabela 4 i 4.1).

Tabela 9. Prihodi domaćinstva i anemija kod djece uzrasta 5-15 godina

Prihodi domaćinstva Broj djece

5-15 godina


N % N %

Ispod 300KM 76 20 26,3 56 73,7

300-600KM 103 12 11,7 91 88,3

600-1000KM 153 12 7,8 141 92,2

1000 i više 141 8 5,7 133 94,3

Žene 15-49 godina

Niže vrijednosti hemoglobina od referentnih u najvećem procentu su zabilježene kod

žena starosti 15-49 godina koji iznosi 22,1% i gotovo u potpunosti je blagog do umjerenog

stepena (21,7%) (Prilog 9, tabela 7). Anemija je češće prisutna kod žena u ruralnim

područjima (23,9%) u odnosu na urbana područja, a utvrđeno je i da je razlika statistički

značajna (χ²=4,850, p=0,028) (Prilog 11.2, tabela 3).

49

Grafikon 34. Učestalost anemije kod žena starosti 15-49 godina prema tipu naselja

0.4

18.423.3

76.1

0.6

21.7

81.677.9


%


Također, anemija je najčešća kod žena bez škole i sa osnovnom školom (26,7% i 25,7%) ali

se pojavljuje i među ženama sa višim i visokim obrazovanjem (25,5%), bez statistički značajne

razlike (χ²=6,608, p=0,086) (Prilog 11.6, tabela 5 i 5.1).

U odnosu na prihode domaćinstva, anemija je najučestalija među ženama sa

prihodima ispod 300KM (28,2%), ali bez statistički značajnih razlika (χ²=5,859, p=0,119)

(Prilog 11.6, tabela 6 i 6.1).

Tabela 10. Prihodi domaćinstva i anemija kod žena starosti 15-49 godina

Prihodi domaćinstva Broj žena 15 - 49 godina


N % N %

Ispod 300KM 110 31 28,2 79 71,8

300-600KM 275 70 25,5 205 74,5

600-1000KM 348 80 23,0 268 77,0

1000 i više 358 68 19,0 290 81,0

Analize su uključile i testiranje povezanosti anemije sa konzumacijom hem (riba,

piletina i ostala perad, meso, mesne prerađevine, džigerica) i non hem namirnica (voće,

povrće).

Da bi se utvrdio nivo konzumiranja hem namirnica korištena je posebno izrađena skala

konzumiranja hem namirnica, pri čemu su se sumirali odgovori o učestalosti konzumacije

ribe, piletine, mesa, mesnih prerađevina i džigerice iz sva tri individualna upitnika. Krajnji skor

50

se računao na osnovu formule [(dobijeni sirovi skor-5)/24]*100. Veći skor odražava veći nivo

konzumiranja hem namirnica i obratno.

Na isti način se izračunavala skala konzumiranja non-hem namirnica (jaja, leguminoze,

zelena salata, citrusno voće, drugo povrće), po formuli [(dobijeni sirovi skor-5)/16]*100.

Testiranjem povezanosti anemije sa konzumacijom hem namirnica utvrđeno je da

ispitanici koji imaju vrijednosti hemoglobina u referentnim granicama postižu veći skor na skali

konzumacije hem namirnica od onih koji su anemični (Prilog 11.1., tabela 1), ali te razlike

nisu statistički značajne (T=-0,941, p=0,347) (Prilog 11.5, tabela 1).

Tabela 11. Učestalost anemije u odnosu na učestalost konzumiranja namirnica iz hem grupe

Ukupno opšta populacija: Broj

ispitanika N

Skor AS

(aritmetičkasredina)

T-test p vrijednost

Hem namirnice Ima anemiju 402 9,56

-0,941 0,347 Nema anemiju 1794 9,66

Također, kada je u pitanju konzumacija non-hem namirnica utvrđeno je da ispitanici

koji imaju niže vrijednosti hemoglobina od referentnih granica, postižu veći skor na skali

konzumacije hem namirnica (Prilog 11.1., tabela 2), utvrđeno je da razlika u konzumaciji non-

hem namirnica među ispitanicima koji su anemični u odnosu na ispitanike koji imaju normalne

vrijednosti hemoglobina nije statistički značajna (T=1,792, p=0,074) (Prilog 11.5., tabela 2).

Tabela 12. Učestalost anemije u odnosu na učestalost konzumiranja namirnica iz non-hem grupe

Ukupno opšta populacija: Broj

ispitanika N

Skor AS

(aritmetičkasredina)

T-test p vrijednost

Non-hem

namirnice

Ima anemiju 401 13,23 1,792 0,074

Nema anemiju 1794 12,92

Karakteristike unosa željeza iz hrane kod ispitanika kod kojih je utvrđeno prisustvo

anemije utvrđivane su na osnovu unosa namirnica grupe hem i iz namirnica grupe non hem u

odnosu na tip naselja, te dobne i polne skupine.

Testiranjem značajnosti razlika u pogledu unosa željeza iz namirnica grupe hem kod

anemičnih osoba u odnosu na dobne skupine nije utvrđena statistički značajna razlika u

konzumiranju hem namirnica među dobnim skupinama (Prilog 11.3, tabela 1).

51

Tabela 13. Unos namirnica iz HEM grupe kod anemičnih ispitanika - razlike prema dobnim skupinama

Hem namirnice: Broj

ispitanika N

Skor (aritmetička sredina (AS)

Standardna devijacija St Dev

Standardna greška St Err.

ANOVA

Frekvencija F

Signifikanta Sig.

Djeca uzrasta od 2 do 5 godina

63 9,19 1,900 ,239

1,825 0,163

Djeca od uzrasta 5 do 15 godina

64 9,44 2,115 ,264

Zene od 15 do 49 godina starosti

275 9,68 1,883 ,114

Total 402 9,56 1,928 ,096

Testiranjem značajnosti razlika u pogledu unosa željeza iz namirnica grupe non hem

kod anemičnih osoba u odnosu na dobne skupine utvrđena je statistički značajna razlika u

konzumiranju hem namirnica među dobnim skupinama (Prilog 11.3, tabela 2).

Tabela 14. Unos namirnica iz NON HEM grupe kod anemičnih ispitanika - razlike prema dobnim skupinama

Non-hem namirnice: Broj

ispitanika N

Skor AS

(aritmetička sredina)

Standardna devijacija St Dev

Standardna greška St Err.

ANOVA

Frekvencija F

Signifikanta Sig.


63 12,57 3,052 ,384

5,198 0,006


64 12,42 2,519 ,315

Zene od 15 do 49 godina starosti

274 13,57 3,232 ,195

Total 401 13,23 3,134 ,156

Testiranjem značajnosti razlika u pogledu unosa željeza iz namirnica grupe hem kod

anemičnih osoba u odnosu na tip naselja nije utvrđena statistički značajna razlika u

konzumiranju hem namirnica između ispitanika iz ruralnih i urbanih područja (Prilog 11.3,

tabela 3 i Prilog 11.5., tabela 3).

Tabela 15. Unos namirnica iz HEM grupe kod anemičnih ispitanika - razlike prema tipu naselja

Ukupno opšta populacija - imaju anemiju:

Broj ispitanika

N

Skor AS


T-test p vrijednost

Hem namirnice Urban 103 9,53

-0,187 0,852 Rural 299 9,58

Kada su u pitanju non hem namirnice, testiranjem značajnosti razlika u pogledu unosa

željeza iz namirnica grupe non hem kod anemičnih osoba, utvrđeno je da ispitanici iz ruralnih

52

područja više konzumiraju non hem namirnice od ispitanika iz urbanih područja, a razlika je

statistički značajna (Prilog 11.3, tabela 4 i Prilog 11.5., tabela 4).

Tabela 16. Unos namirnica iz NON HEM grupe kod anemičnih ispitanika, razlike prema tipu naselja

Ukupno opsta populacija - imaju anemiju:

Broj ispitanika

N

Skor AS


T-test p vrijednost

Non-hem

namirnice

Urban 103 12,51 -2,947 0,004

Rural 298 13,47

Testiranjem razlika u upotrebi hem namirnica među dječacima i djevojčicama u dobnoj

skupini od 2 do 15 godina koji imaju anemiju, utvrđeno je da dječaci postižu veći skor u

konzumaciji hem namirnica, ali da razlike nisu statistički značajne (Prilog 11.1, tabela 5 i Prilog

11.5., tabela 5).

Tabela 17. Unos namirnica iz HEM grupe kod anemične djece uzrasta 2-15 godina, razlike prema polu

Opsta populacija djece od 2 do 15 godina - imaju anemiju:

Broj ispitanika

N

Skor AS


T-test p vrijednost

Hem namirnice Ženski 64 9,30

-0,102 0,919 Muški 63 9,33

Kada su u pitanju non hem namirnice, testiranjem razlika u upotrebi non hem

namirnica među dječacima i djevojčicama u dobnoj skupini od 2 do 15 godina starosti koji

imaju vrijednosti hemoglobina ispod referentnih, utvrđeno je da razlike nisu statistički značajne

(Prilog 11.1, tabela 6 i Prilog 11.5., tabela 6).

Tabela 18. Unos namirnica iz NON HEM grupe kod anemične djece uzrasta 2-15 godina - razlike prema polu

Opsta populacija djece od 2 do 15 godina - imaju anemiju:

Broj ispitanika

N

Skor AS


T-test p vrijednost

Non-hem

namirnice

Ženski 64 12,83 1,354 0,178

Muški 63 12,16

Karakteristike unosa željeza putem 24 časovnog upitnika nisu analizirane zbog velikog

broja neodgovora i nevalidnih odgovora.

53

12.5 Stanje uhranjenosti

Rezultati antropometrijskih mjerenja, odnosno procjena stanja uhranjenosti prikazani

su za djecu uzrasta 0- 59 mjeseci, 5-10 godina i djecu uzrasta 10-15 godina.

Djeca uzrasta 0-59 mjeseci

Za djecu uzrasta 0-59 mjeseci ocjena stanja uhranjenosti je uključila utvrđivanje

indeksa tjelesne visine/dužine za dob (V/D), indeksa tjelesne težine za dob (T/D) i indeksa

tjelesne visine/dužine za težinu (T/V).

Rezultati su pokazali da je ukupno 6% djece uzrasta 0-59 mjeseci nisko za svoju dob

odnosno zakržljalo (V/D ispod -2SD, ispod -3SD), od čega je 2,8% njih umjereno zakržljalo

(V/D ispod -2SD) dok je njih 3,2% ozbiljno zakržljalo (V/D ispod -3SD), sa neznatno većom

zastupljenošću zakržljalosti među djecom iz ruralnih područja (6%) u odnosu na djecu iz

urbanih područja (5,6%) (Prilog 7, tabela 14) ali bez statistički značajnih razlika (χ²=0,379,

p=0,538) i sa gotovo jednakom zastupljenošću među dječacima (6%) i djevojčicama (6%)

(χ²=0,000, p=0,982) (Prilog 11. 4, tabela 1 i 2).

Grafikon 35. Distribucija indeksa dužina/visina za dob djece uzrasta 0-59 mjeseci prema tipu naselja

3.2 2.8

19.1

6.58.7

3.1

6.9

57.5

13.1

6.910.09.3

21.7

6.38.28.6

51.1

2.5

48.4

3.4 2.6

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%


Samo je 1,3% djece uzrasta 0-59 mjeseci pothranjeno (T/D ispod -2SD, ispod -3SD), i

skoro svi (1,2%) su umjereno pothranjeni (T/D ispod -2SD), sa neznatno većom

zastupljenošću pothranjenosti među djecom iz urbanih područja (1,9%) u odnosu na djecu iz

ruralnih područja (1,1%) (Prilog 7, tabela 15), bez statistički značajnih razlika (χ²=0,875,

54

p=0,350) i sa jednakom zastupljenošću među dječacima (1,2%) i djevojčicama (1,3)

(χ²=0,875, p=0,350) (Prilog 11.4, tabela 3 i 4).

Grafikon 36. Distribucija indeksa težina za dob djece uzrasta 0-59 mjeseci prema tipu naselja

0.2 1.1

27.7

9.8

4.21.9

3.7

52.2

30.4

8.7

3.13.9

10.2

4.7

53.1

3.9

26.5

53.5

0.80.3

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%


Ukupno 4% dj

Documents

Federalno ministarstvo zdravstva · 10 Rezultati istraživanja vezani za praksu dojenja i nadohranu su pokazali slijedeće: Dvije trećine odnosno 74,1% djece ispod dvije godine starosti