Felsefe-Sozlugu

7/27/2019 Felsefe-Sozlugu

1/109

ABSRD: Anlamsal eleri birbiriyle badamayan... Mantk asndan mantkkurallarna aykr olan dile getirir. Sama bir dnce , eleri birbirinitutmayan , birbiriyle badamayan dncedir. Sama bir yarg kendi iindetutarszl olan ya da tutarszl ieren bir yargdr.Anlamsz ile sama ayn anlamda deildirler. Samann bir anlam vardr fakat

yanltr anlamszn ise hibir anlam yoktur. Sama, felsefede usa aykrldile getirir. Usa aykr olan her ey samadr. Sama doru ile yanl arasndayer alan nc bir kavramdr. Yanl ile kartrlmamaldr. Her yanl samaolmayabilir

AGNOSTSZM:nsann, kendi deneyimleriyle elde ettii olgularn tesindehibir eyin varln bilemeyeceini ileri sren reti. Agnostisizm hem birterim , hem de felsefi kavram olarak Thomas Huxley tarafndan ortaya atld.Huxley agnostik szcn hem geleneksel Yahudi-Hristiyan tanrcln,hem de tanrtanmazlk retisini reddederek Tanrnn varl sorununu ortadabrakan dnrler iinkulland. Terim daha sonra geriye gtrlerek btnbilinemezci retileri kapsamtr. Agnostisizm, tarihsel olarak bilimindenetiminden yoksun insan dncesinin dt byk yanlglara bir tepkiolarak ortaya kmtr. lk tepkiyi Yunan antika bilgicilerinden duyumcusofistler vermitir. Onlara gre bilgi duyularn sonucudur ve duyular dndabilgi edinemez ve herkes iin geerli bilgi olamaz.

AHLAK: nsanlarn toplum iindeki davranlarn ve birbirleriyle ilikilerinidzenlemek amacyla bavurulan kurallar dizgesi, baka insanlarndavranlarn olumlu ya da olumsuz biimde yarglamakta kullanlan ltlerbtn. Tarih boyunca her insan topluluunda ahlak dizgesi var olmutur. Bu

dizge toplumdan topluma ve ayn toplum iinde adan aa deiiklikgsterir.Nesnel ya da toplumsal ahlak, insann toplumun teki bireylerinekar devini ierir. Bu kurallar yazl olmad iin biimsel bakmdanhukuktan farkl olmakla birlikte, gene de ahlak ile hukukun rtt, hattazdeletii durumlar vardr. Toplumsal yaama egemen olan hukukkurallaryla nesnel ahlak arasnda sk bir ba vardr. Toplumun genel ahlakgrlerine ve toplumsal vicdana uygun dmeyen hukuk dzenlemeleri,kendilerinden beklenen toplumsal ilevi yerine getiremeyeceinden uzunmrl olmaz. Ahlak duygusu ise "ahlaki davranlarn kayna olan duygu"olarak tanmlanabilir.

AKADEM veya AKADEMIA: Platon'un kurduu felsefe okulunun ad.

AKIL YASALARI: Akln zdelik, elimezlik, yeter neden ilkeleri

ALGI: (Os. drak, uur, Teferrs, Fr. Perception, Al. Perception,Wahrnehmung, Empfindung, Erfassung, ng. Perception, t. Percepzione)Nesnel dnyay duyular yoluyla znel bilince aktarma.

1. Etimoloji: Alg terimi, dilimizde de, Bat dillerinde de olduu gibi almakkknden tretilmitir. Bat dillerindeki perception terimi, Hint-Avrupa dilgrubunun almak anlamndaki kap kknden gelir, ilkin Latinceye aynanlamda capere szcyle gemitir.


2/109

2. Felsefe: Alg, d dnyann duyumlarla gelen imgesinin bilinte gerekleentasarmdr. Nesneler duyu rgenlerini etkiler. Bu etki bilince aktarlr. Ne varki alg, ar duyumlardan, ansal bir ilevi gerektirmesiyle ayrlr. rneingrme duyumuz, her iki gzmzde ve eitli planlarda beliren iki aaimgesi getirir. Bu iki aa imgesiansal bir ilevle tekleir. Tekleen bu

imgeye, bellekte biriken esli alglardan gerekli olanlar da arm yoluylaeklenkikten sonra aa algs gereklemi olur. zellikle grme, iitme vedokunma duyular insann bilincine kavram ve dnce yapm iin algsalgereler tarlar. Alg ilemini tarihsel srete duyumcular ar bir savlasadece duyularn, uscular da ayn arlkta baka bir savla sadece usun rnsaymlardr. Oysa alg duyusal-ansal bir ilevdir. Alman dnr Leibniz'egre de alg, bilind bir ilevdir. Alg, gerek anlamnda, znenin, kendisinindnda olan almas demektir. Bununla beraber ruhbilimciler ruhsal edimlerleilgili olarak, d alg'ya kar bir de i alg'nn szn ederler. Felsefede algterimi anlamda kullanlr : Alglama gc, alg ilevi, alg olgusu.

3. Ruhbilim: Ruhbilimde bir denein belli bir sreden birbirindenayrdedilebilen tepkiler gsterebildii evrenin tmne alg alan (Fr. Champde perception), algnn beyinde gerekletii sreye alg sresi (Fr. Temps deperception), algnn paralar arasndaki ilikilerden oluan yapya algsal yap(Fr. Structure perceptionelle), eitli nesnelerin bir btn olarak ya da birnesnenin zelliklerine ayrlmakszn alglanmasna algsal birlik (Fr. Uniteperceptionelle), duyularla gelen algsal gerelerin btnlenmesine veanlamlandrlmasna alglatrma (ng. Perceptualisation), ses iletimininbozulmasndan doan sarla alglama sarl (Ing. Perception deafness),alglayarak renmeye algsal renme (Ing. Perceptual learning), belli bir

rnee uygun olarak alglama eilimine algsal kurgu (Ing. Perceptual set),denir. Bk. Duyu, Duyum, Bilin, Algclk, Alglanr, Alglanmaz, Algn, AlgKarkl, Alg I.

ALENATON veya YABANCILAMA: nsann evresinden, iinden, emeininrnnden ya da benliinden uzaklama ya da ayrlma duygusunu dilegetiren kavram.ada yaamn zmlenmesinde ok kullanlan bu kavramdeiik anlamlara gelir.

1) Gszlk: nsann geleceini kendisinin deil, d etkenlerin, yazgnn,ansn ya da kurumlarn belirlediini dnmesi

2) Anlamszlk: Herhangi bir alanda etkinliin kavranabilirlik ya da tutarl biranlam tamad ya da genel olarak yaamn amasz olduu dncesi.

3) Kuralszlk: Toplumca benimsenmi davran kuralarna ballkduygusunun yokluu ve dolaysyla davran sapmalarnn, gvensizliin,snrsz bireysel rekabetin yaygnlamas.

4) Kltrel Yaygnlama: Toplumdaki yerleik deerlerden kopma duygusu.

5) Toplumdan Yaltlanma: Toplumsal ilikilerden dlanma ya da yalnz kalmaduygusu.


3/109

6) Kendine Yabanclama: nsann u ya da bu ekilde kendi gerekliinikavrayamamas

Terimi en iyi bilinen anlamyla Karl Marx kullanmtr. Marxa gre bu kavram,insansal rnlerin insan boyunduruu altna alan kart gler haline

gelmeleri ve bunun sonucu olarak da insan insan olmayana dntrmelerisrecini dile getirir. Tarihsel srete insan , tarihsel ve toplumsal yasalarnbilgisini edinip onlara egemen olamamasndan tr, toplumsal gelimeyiinsansal zn gelitirici bir biimde gelitirememitir. Toplumsal yasalarnbilincine varmadan toplumsal gelimeyi bilinle ve insanca ynetmekolanakszd. Bu bilgisizliin sonucu olarak, tarihsel srete hep kendisineyabanc, e deyile insansal olmayan rnler ortaya koymutur. Bundan trinsan, yaratt zdeksel ve tinsel dnyasn durmadan zenginletirdii haldebizzat kendisini zdeksel ve tinsel olarak durmadan yoksullatrmtr. Bununsonucu olarak insan , bizzat kendi kendisine yabanclam ve insan olmayanadnmtr.

ALOGSME:(Fr. Mantk) Mantkdclk... Geree sezgi ya da inanlavarabileceini ileri sren retiler, geree mantksal uslamlamaylavarlabileceini yadsdklar iin bu adla anlmlardr. zellikle usaykrclar,inanclar ve sezgiciler, genellikle de gizemciler bu adla nitelenirler. Bk.Mantkd, Sezgicilik, nanclk, Gizemcilik.

ALTBLN:(Os. Tahteuur, Matahteuur, Nimemuur, Gayr me'urun bih,uuralt, Fr. Subconscient, Al. Unterbewusst. ng. Subconscios, t.Subcosciente, Subcoscio) Bilin srelerini etkileyen bilind ruhsal

sreler... Dilimizde daha ok bilinalt deyimiyle dilegetirilmektedir. Kimiszcklerde (rnein Bk. Lalande, Vacabulaire de la Philosophie, Paris, 1926,c. II, s. 805) gsz bilin (Os. Zayf uur, Fr. Faiblement conscient) olaraktanmlanm ve bilind (Os. Gayr uur, Fr. nconscient) deyimiyle anlamdasaylmtr. Bk. Bilinalt, Bilind, Bilin, Frydclk.

ALTIK: (Os. Mtedahil, Arazi, Madun, Tekabl basit; Fr. Subelterne, Al.Subeltern, Subelternirt, Untergeordnet; ng. Subaltern, Subalternate; t.Subalterna, Subalternata) Tmel ve tikel kartln tayan nermelerinbirbirlerine gre durumu.... Altk nermeler, nicelike karolumlunermelerdir

AMORAL: Ahlak d.

AMPRZM:Bilginin tek kaynann deney olduunu ileri sren reti... Bureti bilginin sadece duyumlardan geldiini ve deney dnda hibir yoldanbilgi edinilemeyeceini savunur. Bilginin duyumlara dayand sav, ustan vedoutan bilgi olmadanlamn ierir. Ampirizm, duyumdan ayr bilgiprensipleri olarak aksiyomlarn, akli prensiplerin, doutan fikirlerin vekategorilerin varln inkar eder. Dolaysyla btn bilgimizin dayandesaslarn duyulabilir tecrbenin eseri ve mahsul olduunu ileri srer. nsel(apriori) olan hibir eyi kabul etmez.

Ampirizm, insann doutan bir takm bilgi esaslar olduunu iddia eden


4/109

idealizm ve rasyonalizmin karsndadr. Ampirizme gre akl, mantki bir rolesahiptir, yani olaylardan deil, mahedelerden elde edilen nermeleri, tutarlbir sistem halinde tanzim etmek rolne sahiptir.

Ampirizm, u nemli yanlglar tar: diyalektikten yoksun olduu iin tek

yanldr, bilgi srecinde deneyin roln metafizik bir tutumla saltklatrr.kinci olarak ve bundan tr bilgi srecinde dncenin roln kmser.nc olarak ve bundan tr bilgi srecinde dncenin grelibamszln yadsr. Drdnc olarak ve bunlardan tr de znel renmesrecini etkin bir sre olarak deil, edilgin bir sre olarak grr.

Ampirist John Locke doutan, nsel, bir bilgi olmadn tantlamak iin bolevha ( tabula rasa) deyimini kullanmtr. Locke gre insan beyni, doduuanda, bo bir levha gibidir. Bu levha, yaandka, duyular yoluyla elde edilenalglarla dolacaktr. Bu yzdendir ki yeni doan ocuk hibir ey bilmez veaptallarn levhalar mr boyu bo kalr. nk doutan bilgi yoktur. Bilgi,ancak duyularla elde edilebilir. Kendisine sz edilmeyen bir eyikendiliinden bilen bir tek kii gsterilemez. Anadan doma krde renk bilgisiyoktur, nk rengi alglayamamaktadr.

AMPRK DEY:(Tr. Marksbilim) Kuramsal deyi kart, eylemsel deyi...Herhangi bir olgunun kuramsal deyimi, ampirik deyiminden bakadr.rnein, ekonomide deer kuramsal deyi, fiyat ayn olgunun ampirikdeyimi'dir. Artk-deer ve kar deyileri de byedirler. Birincisi ayn olununkuramsa deyimini, ikincisi ampirik deyimini dilegetirirler. Ampirik deyi'lekuramsal deyi , her zaman, birbirine uygun dmezler. rnein deer ve fiyat

ayn deildirler, bir maln deeri on kuru olduu halde fiyat on be kuruolabilir. Ampirik olgu, kuram (Fr. Torie)'dan uzaklaabilir ama kuramszanlalmaz. Bu iki deyi biimi arasndaki nemli farkn anlalmamas, ekonomialannda birok yanl sonulara varlamsnn nedeni olmutur.

ANALTK FELSEFE:2. Dnya Savandan sonra ngilterede ve ABD ile bazskandinav lkelerinde yaygnlaan ve felsefenin asl ura alannn dil vedildeki kavramlar zmlemek olduunu, bu yolla kafa karklyaratangeleneksel felsefe sorunlarnn zlebileceini savunan felsefe akm.

Akmn kurucusu ve en byk temsilcisi Avusturyal filozof Ludwig

Wittgensteindir. 1945-60 yllar arasnda gelien analitik felsefe bir ldengiliz dnrleri Bertrand Russel ve G.E. Mooreun 1900lerden balayarakgelitirdikleri gerekilik ve okuluk dncesinden tremi olan 1930larnmantksal olguculuunun devamdr.

Analitik felsefenin temel hareket noktas felsefenin tek konusunun dil olduuanlaydr. 20. yzyl balarnda gelien mantksal olguculuktan felsefeninkendisinin bilgi retmedii grn ve felsefe tarihinde yapt vermidnrlerin aslnda dilin yaratt sorunlarla uram olduklar grndevralan analitik felsefe, felsefenin dilsel yaplar zmlemekte asli uranbulabileceini savundu.

Analitik felsefe, Russel ve mantksal olgucularn anlaylarn temelinde yatan,


5/109

mantk araclyla bir mkemmel biimsel dil kurmay amalar. Ancak buamacndan uzak kalarak gndelik dile ynelmitir. Buna gre saduyununkayna olan ve sradan insanlarn konutuklar dil, zaten tam ve yetkindir.Felsefeye den, dilin bu gndelik kullanmnn dna kmas sonucu belirensahte sorunlar gidermektir.

ANABOLSME: (Fr. Foster) Besinlerin protoplazmaya dnmesi... Yaambilimbilgini profesr Michael Foster, metabolizma olayn ikiye ayrm vebunlardan hcrelerin ypranna katabolisme, bu y5;pran onarmak iinhcre iinde besinlerin protoplazmaya dnmesine anabolisme andnvermitir. Bu, ngiliz dnr Spencer'in intgration adn verdii birzmleme olaydr. Foster'e gre her iki yaambilimsel ilem birbirine karters ynde ilerler. Bk. Metabolisme, Katabolisme, zmleme.

ANARZM:Bata devlet olmak zere btn baskc kurumlar ortadankaldrmay neren reti. Anarizme gre devlet egemen snfn karlarnkorumakla grevlendirilmi gereksiz bir kurumdur. zgrl gerekletirmekiin en bata devlet yklmaldr. Devlet hibir zaman yeni bir toplum anbalatmak iin kullanlamaz. Temsilcilik, gereklere dayanmayan birdlktr; bu gibi dlkler insanlar insan dla dntrr. Baskyerine zgr ibirlii, korku yerine kardelik ve sevgi gerekletirilmelidir.Devlet yerine ibirliinin douraca dernekler ve buderneklerin birlemesiylemeydana gelen federasyonlar kurulmaldr. Uyum bu birlemelerin doaldengesiyle gerekleecektir. eitli birlikler her an yn ve biim deitirerekher an etkin yn ve biimi kullanacaklardr. Devlet ile birlikte her trlbaskc kurum yok edilmelidir. nsan; bir retici olarak anamaln

otoritesinden, bir vatanda olarak devletin otoritesinden, bir birey olarakdinsel trenin otoritesinden kurtulmal ve zgr bir gelime olananakavumaldr. Btn insansal yetenekler ancak baszc (anarist) birtoplumda, hibir baskyla engellemeksizin, zgrce gerekleebilir.

ANDIRIM: (Os. Mnasebet, Tecanp, Mcaneset, Mareket, Mabehet,Mmaselet, Temsil, Mnasele, Mteabihat, Tebih, Delili ebeh, Kyas Fkhi,Makele; Fr. Analogie, Al. Analogie, ng. Analogy, t. Analogia) Oranlararasnda benzerlik.

1. Etimoloji: Avrupa dillerinde Yunancann nisbet anlamndaki analoyia

szcnden tretilmitir. Bilimsel terim olarak nisbet bakmndan benzerlikanlamn verir. Trkede andrm, eanlaml olarak andr, andrma terimleriandrmak kknden tretilmitir. Ayn anlamda rnekseme terimi dekullanlr.

2. Mantk: Andrm terimini, gnmzde de kullanld anlamda, oranlararasndaki benzerlik olarak antika Yunan dnr Aristotelestanmlamtr. Andrm, niceliksel olabildii gibi niteliksel de olabilir. Nitekimmantk, daha ok niteliksel andrmlarla uslamlama yapar. Ne var ki nicelikseloranlar arasndaki andrm kesindir, kukulanlamaz. Niteliksel oranlarsa aynlde kesin deildirler. yleyse uslamlamada tmdengelim ve tmevarm'labirlikte andrm ayn kesinlik ve pekinlikle kullanlabilir mi?.. Ortaanskolastik mantkclar, grgcln karsnda usculuu pekitirmek iin,


6/109

temevarm'a kar tmdengelim ve onun yannda da andrm'n stnlntantlamaya almlardr. nk tmevarm deneyciliin iidir, eitli tikeldeneylerden elde edilen sonulardan genel bir sonu karlr. Tmdengelim'seo zamanlar usculuun ii saylmaktadr, nk genel ilkeler deneylerden deildncelerden karlmaktadr. Andrmsal kant (Os. Burhan temsili, Fr.

Argument analogique)'n glendirilmesi de usculuun yararna olacaktr. Bukonuya koca bir ortaa boyunca gereinden ok nem verilmesinin nedenibudur. Bk. Andrml Uslamlama.

2. Eletiricilik: Bk. Analogien der Erfahrung, Deney Andrm, Principe de laPermanence de la Substance, Principe de la Succession des Phnomnes,Principe de la Simultant des Substances.

3. Yaambilim: Gnmz yaambiliminde, andrlar kuram'ndan farklolarak, ayn kaynaktan gelmedikleri halde ayn grevi grdklerinden trbirbirine benzeyen rgenlere andrml rgenler denilmektedir. rneinkularn kanatlaryla bcelerin kanatlar byledir, her ikisi de umaya yarar,oysa aralarnda hi bir zdelik yoktur. Bk. Andran rgenler, AndrlarKuram, Benzetili.

4. Estetik: Antika Yunanllarndan beri, yakn zamanlara kadar, gzel yazya da iirlere benzer (Os. Nazire) yazmak ustalk saylm, bu bakmdan gzelsanat yaptlar rnektutulmutur. Gnmz sanatnda bu, sadece bir taklitsaylr ve sanatd bir olgudur.

5. Tanrbilim: Bk. Analogie Propre, Analogie Mtaphorique, Analogon Rationis.

6. Dilbilim: Andrm, dilbilimin balca yntemlerinden biridir. Yeni szcklerrneksemelerle tretilir.

7. Fizik: Bilinen benzeyilerden bilinmeyen benzeyileri karmada kullanlanmantksal andrm yntemi, fizik biliminde de baaryla kullanlmtr. rneinbunlar gc, nceden bilinen beygir gcne benzetilerek llmtr.

8. Astronomi: Fizikte olduu gibi astronomide de, ayn mantksal benzetmeyntemiyle, nemli sonular elde edilmitir. rnein dnyamzdaki fizik vekimyasal koullara benzer koullar bulunduu iin, Ay'a adam gndermeye

giriilmitir.

9. Bilgi kuram: Andrm yntemi, benzeyiten sonu karmada, tanmlamadave snflandrmada yararldr. rnein Claude Bernard, et yiyicilerin krmz veot yiyicilerin sar renkli idrar kardklarna bakarak ot yiyici tavann abraklnca kendi kendin yedii, edeyile yedek besinleriyle beslenerek otyiyicilikten et yiyicilii getii sonucunu karmtr. Huygens, n bir dalgaolduunu ses titreimleriyle k titreimleri arasndaki benzemeye dayanarakbulmutur. Andrm yntemi, ortak zellikleri bulunan nesnelerde, birindebulunan baka bir zelliin tekine de bulunabilecei olaslna dayanr. Nevar ki bu bir olaslktr ve bilimsel kesinlikten yoksundur. Bundan trdr kiyzyllar boyunca deney ve gzlem yerine kullanlm olan andr yntemi,birok baarl sonular elde etmesine ramen bugn kullanlmamaktadr.


7/109

Bununla beraber kimi bilginler, baka yntemlerle de denetlemek kouluylaandr ynteminin bugn de kullanlabilecei ve yararl sonulara yolaabilecei kansndadrlar. Ne var ki andrm, tek bana bir tant olamaz vebaka yntemlerle denetlemedii hallerde gvenilir bir tantlama deildir.Tantlama sorunun dnda, andrann yapma yoluyla bir ok yeni bulular

gerekletirebilir.

ANIKLIK: (Os. stidat, Layk, Kabiliyet, Ehliyet, Muvafakat, Fr. Aptitude, Al.Eigung, ng. Ability) Doal yetenek.

1. Etimoloji: Anklk terimi, Uygurca hazr, tamam, yetkin anlamlarna gelenan kknden tretilmitir. Osmanlcada bu terim eitli karlklarla bir haylikartrlmtr. rnein Ahmet Naim lmnnefis evirisinde Franszca aptitudeterimini kabiliyet terimiyle evirdii gibi passibilit, capacit, facult,receptivit, vacation terimlerini de ayn karlkla karlamtr. Oysa Franszcaaptitude terimi, Hind-Avrupa dil grubunun balamak, tutturmak, dokunmak,yetimek, kmak anlamlarn kapsayan ap kknden Latinceye aynanlamlarla apere szcyle gemesinden tremitir. Trkede tam karldoal elverililik ya da doal yetenek (Os. stidat)'tir.

2. Ruhbilim: Anklk, bir ii daha az abayla ve daha yetkinlikle yapmaysalayan doal elverililii dilegetirir. Bk. Alkanlk, Yatknlk, EdinilmiAnklk.

3. Tanrbilim: Ruhbilimsel anlam Tanr vergisi olarak nitelenir. Gnldeduyulan Tanr ars (Os. Hidayet, Fr. Vocation) anlamnda da kullanlr. Bk.

Yetenek.

ANIMSAMA: Platon felsefesinde, ruhun bedene girmeden nceki varlndagrm olduu idealarn bilince dn.

ANLAM BLM:Anlamlar inceleyen bilim... Semantik olarak da bilinir.Anlambilim felsefi ya da mantksal ve dilbilimselolmak zere iki farkl adanele alnabilir. Felsefi ya da mantksal yaklam, gstergeler ya da szckler ilebunlarn gndergeleri arasndaki balantya arlk verir ve adlandrma, dzanlam, yan anlam, doruluk gibi zellikleri inceler. Dilbilimsel yaklam ise,zaman iinde anlam deiiklikleri ile dilin yaps, dnce ve anlam arasndaki

karlkl balant gibi konular stnde durur.

Felsefe ve dilbilim alanlarnda anlambilim, bir dilin gstergeleri ile bunlarnanlamlar arasndaki balantnn incelenmesidir. Anlambilime farkl yntem veamalarla yaklalsa da, her iki alan da insanlarn dilsel anlatmlardan naslanlam kardklarn aklamaya almtr.

Felsefe sorunlar bir dil iinde ifade edilmek zorunda olduklarndan, sonundadilin kendisi ile ilgili soruturmalar haline dnrler. 1920lerde ve1930larda olgucu okulun mantklar, dile matematik ve mantkta bulunankesinlii ve akl getirmeye almlardr. Onlara gre doal dilleraklktan ve kesinlikten uzaktr. Bu nedenlerden belirsizlik veokanlamllktan arnm ideal bir dil zerine kurulu bir anlambilim kuram


8/109

gelitirmeye almlardr.

ANTMORAL:Ahlak kart

ANTNOM veya ATIIKLI: Salt zmlemek iin usun dmek zorunda

bulunduu eliki... Kant terimidir.

Alman dnr Kanta gre saltn alanndaki btn nermeler atktr.nk bu nermeler zerinde deney yaplamayaca iin karlklar da ayngle ileri srlebilir. Szck oyunlarna dayanan kozmolojik tantlarsa her ikikart nerme iin ileri srlebilir. Kant nesneye olduu gibi zneye de kesinbir bilinemezlik yaktrr ki bu gibi kozmolojik nermelere saf usun atklaradn verir ve bunlar drt ana atk da toplar.

1) Nicelik atks: Evren snrldr-evren snrszdr

2) Nitelik atks: zdek blnmez atomlardan yaplmtr-zdek sonsuzcablnebilir.

3) Bant atks: Her ey zorunlu olarak bantldr-hibir ey zorunluolarak bantl deildir.

4) Kiplik atks: Evrenin nedeni olan zorunlu bir varlk vardr-evreninnedeni zorunlu bir varlk deildir.

Kanta gre anlk duyumsal deneyin snrlarn aamayacandan duyumsal

deneyin dnda kalan bu gibi nermelerin sav kadar kar sav da aynkesinlikle tantlanabilir, bu halde hem sav hem kar sav doru saymakgerekir ki bu bir atkdr.

ANTROPOMORFZM:nsan niteliklerini baka bir varla, zellikle Tanryaaktarlmas.

lkel insanlarda balayan bu tasarm, nce canszlar canl saymaklabalamtr. Daha sonra, tanrlara, eitli mitolojilerde grld gibi, insanbiimi ve nitelikleri yaktrlmtr. Bu anlay, antika Yunanllarnda,Homeros-Hesiodos ikilisinin tanrlar insan biiminde ve insan niteliinde

olarak dnmeleriyle balamtr. Homeros-Hesiodosun mitolojik tanrlar,insanlar gibi; seviirler, dnrler, kskanrlar, ac ekerler ve birbirlerininayaklarn kaydrrlar. Bu anlayn nedeni, Yunanllarn her eyi canl, devimlibiimli dnme eilimleridir ve ilkel canlcln izlerini tar.Antropomorfizmin rnekleri ilahi dinlerde de grlr. rnein HristiyanlnAndians tarikat, kutsal kitaptaki szlerin gerek anlamyla anlalmasnnerir ve rnein tanrnn eli deyimini etki anlamnda deil insanlardaki alanlamnda anlar. Mslmanlk ve Yahudilik de bu rtl bir biimdegereklemitir.

A POSTEROR: Deneyden sonra ve onun rn olarak elde edilendir.Deneyden nce ve ondan bamsz olarak anlamn dile getiren Latince apriorideyimiyle birlikte kullanlr. Kantn felsefesinde nemli yer tutar.


9/109

A PROR:Deneyden nce alan... Deneyden sonra olan anlamndakiAposteriorinin (sonsal) kartdr.

Deneyden karsamad ve bundan tr de deneyden nce olduu

varsaylan bilgi sorunu antika yunan dncesinde olumu, skolastiklercegelitirilmitir, Alman dnr Kantn sisteminde nem kazanmtr. Her ikiterimi de ortaya atan XIV. Yzyl skolastiklerinden Albert le Grande deSaxetr. Antikada Aristoteles tmelden tikele yaplan uslamlamay nselkant (apriori) ve buna kar tikelden tmele yaplan uslamlamay sonsal kant(aposteriori) saymtr. nk birincisinde ussal bir ilkeden, ikincisindeyseduyumlarla alglanan ve bundan tr de deneysel olan bilgilerden yolaklyordu. Birincisi nsel bilgiden yola kan bir tmdengelim uslamlama,ikincisi sonsal bilgiden yola kan bir tmevaran uslamlamayd. zellikleHristiyan metafizii, tanrnn varln kantlamak iin deneyden yaralanmakimkansz bulunduundan, zorunlu olarak ussal ve bundan tr de nselolan(apriori)dan yararlanmtr. Gerekte hibir nsel bilgi bulunmad haldenselliin yzyllarca savunulmasnn gerek nedeni bu zorunluluktayatar.idealist felsefe tarihi bir bakma bylesine bir savunmann tarihidir.Fakat bilimsel adan hibir nsel bilgi yoktur

ARANEDENCLK yani OKASYONALZM:Btn olaylarn tek gerek nedenininTanr olduunu ne sren, insana neden gibi grnen btn br eylerinTanrnn istencini yanstan birer araneden olduunu savunan felsefe retisi.

Descartes'n ruh ve beden ikiliini k noktas olarak alan aranedencilik, bu

tzler arasnda ancak Tanrnn araclyla ba kurulabildiini syler.(Savunucular: Bat felsefesinde: Geulincx, Malebranche; slam felsefesinde:Gazali.)

ARSTOTELESCLK:Alm. Aristotelismus, Fr. aristotelisme, ng. Aristotelism,es. t. Aristetalisiye (Felsefe ve Tanrbilimde) Yunan filozofu Aristoteles'edayanan, deneysel gereki eilimli, ayn zamanda ereksel bir dnya grniteliindeki dnce dorultusu.

ARKHE: Bat Anadolu kylarndaki kentlerde yaam Sokrates ncesifilozoflarn ilke temel ana madde anlam kazandrdklar szcktr,

unsurdur. Antik ada Anadolu Yunanllar dnsel abaya bir ilk nedeniaratrmakla giritiler. lk kez iki her zaman drt ediyorsa bunun tanrlarnkeyiflerinin stnde bir ilk ve deimez nedeni olmaldr. Dnya naslyaplmtr? Bitkiler, hayvanlar, insanlar nasl olumulardr? Btn buvarlklarn ba, kk, kayna nedir? Gibi sorular sorulmutur.

Bilinen tarih iinde szc felsefi anlamda ilk kullanan Batl anlamda ilkfilozof saylan Thalestir. Thales her eyin arkhesi su demitir. Thales szcher eyin ana maddesi,dayand ilk,kt kaynak gibi anlamlardakullanp, doaya ve doadaki gelimeler kendi ilerinde bulunan doa tesiaklamalar gerektirmeyen bir kaynaa geri gtrme abasndan sz eder.Bylece bilimsel dncenin ncs saylr. Daha sonra Anaksimandres bu ilknedenin belirsiz bir cevher, Aneksimenes ise bunun hava olduunu


10/109

sylemitir.

Aristoteles ise arkhe her eyin temeli zdr. Btn teki eyler ondan kar,ama o hep var olmakta devam eder.

Metafizik idealist felsefede btnyle bu ilk (arkhe) dncesine dayanr.Metafiziin en belli ve ak biimi olan dinsel dnceye gre bu ilk tanrdr.

Arkhe dncesi ilkleri balanglartemelleri arayan dn biimiyledaima i iedir.

AKIN (transcendant):stn olan, insanlk dzeyinin stne kan (Tanr).

ATEZM:Tanrnn varln yadsyan gr... Ateizm, ruh, lmden sonrayaam vb. her trl metafizik inanlarn yadsnmasn kapsar. Ateizm, Tanryne tinsel varlklar kabul eden teizmin kartdr. Ayrca ateizm, Tanrnn varolup olmad sorusunu karlksz brakan, bu sorunun yantsz ya dayantlanamaz olduunu savunan agnostizimden ayrlr. Ateistlere gre,tanrnn var olmad kesin bir dorudur. Ateizmin felsefesel temeli, zdekilikve bir lde pheciliktir.

AUGUSTNUSULUK:Alm. Augustinismus, Fr. augustinisme, ng. AugustinismBir yandan.Platonculuk ve Yeni Platonculukla Hristiyan dncesinibirletirmeye, te yandan felsefenin arlk noktasn znel-ruhsal alana(ideney fiziktesine) kaydrmaya alan, Augustinus'a bal reti.

// Bu reti Aristotelesilikle kartlk iindedir. mayacamz ey. Gereklii

aan, doa st.

-B-

BEEN:Gvenilir, ince ayrmlara varan bir duyguya dayanan estetikyarglama ve deerlendirme gc; gzeli irkinden ayrma yetisi.

BELT (Aksiyom):Baka bir nermeye gtrlemeyen ve tantlanamayan,byle bir geri gtrme ve kant da gerektirmeyip, kendiliinden apak olanve byle olduu iin teki nermelerin temeli ve n dayana olan temelnerme. Ne trl bir belitten yola klrsa o trl bir sonucu varlr. Belitleredayanan bir felsefe, belitlerin yanll meydana knca ker.

1) Mantk: Mantkta belit terimi, bir eyi tantlamak iin kullanlantantlanmay gerektirmeyecek kadar ak ilke anlamn veriri tantlanmay

gerektirmedii gibi tantlanamazda. nk tantlama, daha da aklamakdemektir, buysa daha ok aklanamaz. Her belit bir ilkedir, ama her ilke bir


11/109

belit deildir. rnein, her btn kendini meydana getiren paralarndanbyktr ilkesi bir belittir, buna kar Einsteinin grelilik ilkesi bir belitdeildir. Metafizik dnya grnn rn olan btn mantklar, bir eykendisinin ayndr nermesiyle dile getirilen zdelik ilkesini belitsaymlardr. Hegelin diyalektik mant bunun doru olmadn meydana

koymutur. Bir ey kendisiyle bile ayn deildir, nk srekli olarakdeimektedir.

2) Matematik: nicelikler arasndaki orantlar dile getiren zorunlu nermeler,matematikte belit adyla tanmlanrlar. rnein, bir nc nicelie ayr ayreit olan nicelikler birbirine eittir, eit niceliklere eit nicelikler eklenirsetoplamlar da eit olur. Matematiksel belit, mantksal belitin niceliklereuygulanmasdr. Aralarnda bakaca bir anlam ayrl yoktur.

3) Dekartlk: Descartes ve bata Spinoza olmak zere izdalar felsefelerinibelitlere dayarlar. rnein Descartes, felsefesini dnyorum, yleysevarm belitinden karak kurmutur. Spinozada nl Etikasnda rnein,

baka bir eyle tasarlanmayan eyin kendisiyle tasarlanmas gerekir gibibelitlerden yola kar. Ne var ki, ne trl bir belitten yola klrsa o trl birsonuca varlr. Bundan baka, bu belitler, paralarnn toplam btne eittirgibi belitler gcnde deildirler. Daha ak bir deyile, Dekartlarn belitleriznel, kendilerince belit saylm belitlerdir. Nitekim Cogitonun yzyllarcanceki biimini rtmek iin, bin altn dnyorum, yleyse bin altnmvar nermesi ileri srlmtr.

BETMLEME (Tasvir):Somut gereklii iinde bir nesnenin, kendine zg

belirtilerini elden geldiince tam ve ak seik bir biimde gznne serme.BM (Form):Nesnelerin d grn. Metafizikte bir nesnenin, gizil ilkesiolan, hammaddeden ayrt edilen etkin belirleyici ilkesi.

BLG:znenin amal ynelimi sonucunda,zne ile nesne arasnda kurulanilikinin rn olan eydir.Nesnelere ynelen zne onlar zerinednerek,zihinsel bir etkinlik gelitirir.Bu etkinlik sonucu kavramlara vekavramlardan da nerme ve karmlara varlr.Bilgi akt,zneden objeye bilinetkinliidir.Bilgi akt'lar alglama,anlama ve aklama eklinde olabilir.

Alglama akt,somut nesneler zerinde yaplan duyu deneyleri sonucunda eldeedilir.Anlama akt,doruyu btnyle sezgisel yada zihinselanlamadr.Aklama akt,bir ey hakkndaki ilk bilgiden yola karak sonbilgiye ulama abasdr.Bilgi eitleri 6'ya ayrlr

a) Gndelik Bilgi: nsanlarn sradan deneyimleri sonucu elde ettiklerbilgilerdir.Neden-sonu ve ynteme dayanmaz.kiinin alg ve sezgilerinedayanr.Bilimsel ve geerli deildir.Sistemsizdir

b) Dinsel Bilgi: zne ve nesne arasndaki ba,yce bir varlk tarafndanbelirlene bir inan sistemine dayanyorsa buna dinsel bilgi denir.dinsel bilgideimez,kesin bir bilgidir.Amac insana manevi yaam ve yaratan hakkndainanca dayal bilgi vermektir


12/109

c) Teknik Bilgi: znenin nesneyi pratik amalar iin deitirme ve ve ondanalet yapma bilgisidir.Pratik bir bilgi olup insana yarar ve kolaylk salar.

d) Sanatsal Bilgi: Sanat,nesneye ynelerek onda grd bir eyi elindeki

malzemeyle ifade etmeye almasdr.Yara gibi bir amac yoktur.Doadakinesneleri kullanmasna ramen,doada olmayan bir gzellii eserine katar

e) Bilimsel Bilgi: nsann aklyla belli bir konuya ynelerek elde ettiiyntemli, sistemli, dzenli, geerli, kantlana bilinir ve denetlene bilinir nesnelbilgiye denir.

1) Formel Bilimler: Konusunu doadan almayan yani duyu ve deneyimedayanmayan fakat duyular st bir ideal varlk alann ele alan bilimdallardr(matematik.mantk) Formel bilimler,sembolleri kullanarak kendileriniifade ettikleri iin ayn zamanda bir ideal;yani yapay anlatm biimidir.Bundandolay dier bilimlerle oranla daha nesneldir.Doa insan bilimleri sembollerikullanarak daha nesnel olmay amalar

2) Doa Bilimleri: Nedensellik ilkesine gre,yani ayn koullar altnda hep aynsonularn kaca ilkesine dayanan doa bilimleri deneysel yntemi temelealr.konu alan iinde doa bilimleri(fizik),yaam bilimleri yer alr.Temelzellii olgusal ve deneysel olmalardr.Olgusaldr.nk olgular ile neden-sonu ilkesini aratrr.Nedenseldir.nk;Doa bilimleri genel,kesin,tmel,doru yasalara ulamay amalar.

3) nsan Bilimleri: nsan deiik boyutlaryla inceleyen bilgi trdr.nsanbilimleri;antropoloji,sosyoloji,psikoloji,siyaset bilimi,dil bilimi ve tarihtir.Bubilimler insann yapp ettikleriyle ve ne yapacaklaryla ilgilenir.Fakat kesin biryasaya varamazlar.

f) Felsef Bilgi: Felsefi bilgi,evreni,varl,insan,doay paralara ve konularablmeden bir btn olarak anlamaya alr.Felsefi bilgi insann aklyla ortayakoyduu tmel dncelerdir.Felsefi Bilgi;aratrma ve eletiriyedayaldr,akla dayanr.Mantk ilkelerine dayal akl yrtmelerdir,Soyut vekavramsal olduu iin evrenseldir,birletirici ve btnleyicidir,zneldir,birbitmilik yoktur.

BLGCLK (Sofizm):Eski Yunanda . 5. yzyln ikinci yarsndan . 4.yzyln balarna dein para karl felsefe reten gezgin felsefecilerin(sofistler) oluturduklar akma bilgicilik denir.

Sofist deyimi, bilgelii yeleyen reti, bilgi retmeni, siyasada yararl olmasanat, sz syleme sanat anlamlarnda kullanlmtr. . 5. yzyl,antik aYunan felsefesinde bilgicilik akmnn egemen olduu adr. lk dnrsaylan Thalesden beri ortaya atlan saysz varsaymlar, sonunda insanzekasn ahlandrm ve btn olup bitenleri yeniden gzden geirerekkyasya eletirmeye yneltmiti. Doa bilimlerinin denetiminden yoksuninsan dncesi, varln temeli konusunda dald hayal aleminden kendisinednyordu. Bilgicilik akmnn inceleme amac, insann kendisiydi. Protagoras


13/109

a gre , insan her eyin ls yd. Bilgi, teorik birmerak deil, pratik biryarar olmalyd. Protagoras tanrlara gelince, ben onlarn ne var olduklarnne de yok olduklarn bilirim diyordu. Bilgici Hippias, giydii elbiseyi kendisidiktii iin bamszla kavumakla vnyordu. nsan her trl yapmabalardan kurtulmak ve insansal yasann (nomos) yerine doal yasa (physis)

konulmalyd.

Bilgiciler , zdeki dnceleri srmekle beraber, rn olduklar idealistizgiyi srdrmler ve dnyay tanma olanan yadsmlardr. te buidealist izgidir ki, bir yandan bilgicilik akmn yozlatrarak felsefeyi gzel szsyleme sanatna dntrrken dier yandan idealist ilkelerin gelimesisrecini dourmutur.

BLM NEDR:Szlklerde ve ansiklopedilerde bilimin deiik tanmlar vardr.Sanrm bu tanmlarn hibirisi bilimi eksiksiz olarak aklayamaz.

Cumhuriyet'te ve Cumhuriyet Bilim Teknik'te bilimin tanm ya da aklamasok yaplmtr. Bunlara bir yenisini eklemenin bir yarar olabilir mi? Busoruyu, biraz minder dna kaarak yantlama olana vardr. Ak binlerceyazar anlatmtr. Gene de, her gn yeniden anlatlmaktadr ve insanolu varolduka anlatlmaya devam edilecektir. Ama hibirisi ak eksiksizanlatamamtr ve anlatamayacaktr. Belki bilim de byledir; onun eksiksiz birtanm yaplamaz. Ancak, bir temele dayanabilmek iin, bir yerden balamakiyi olacaktr.

TDK szlnde bilim yle tanmlanyor: Bilim: "Evrenin ya da olaylarn bir

blmn konu olarak seen, deneysel yntemlere ve gereklie dayanarakyasalar karmayaalan dzenli bilgi." "Genel geerlik ve kesinlik niteliklerigsteren yntemli ve dizgesel bilgi."

"Belli bir konuyu bilme isteinden yola kan, belli bir eree ynelen bir bilgiedinme ve yntemli aratrma sreci."

Bilim ile uraan bir kiinin butanmlar yeterli bulmayacan sylemeyegerek yoktur. Bu nedenle, bilimin eksiksiz bir tanmn yapmaya kalkmakyerine, onu aklamaya almak daha doru olacaktr.

nsan doaya egemen olmak ister!

Derler ki insanolu varoluundan beri doay bilmek, doaya egemen olmakistemitir. Bu nedenle, insan varoluundan beri doayla savamaktadr. Sonzamanlarda, bu grn tersi ortaya atlmtr: nsan doayla bar iindeyaama abas iindedir.Bence bu iki gr birbirlerine denktir. Bazpolitikaclarn dedii gibi, srekli bar iin, srekli savaa hazr olmak gerekir.

Gk grlemesi, imek akmas, Ay'n ya da Gne'in tutulmas, hastalklar,afetler, vb. doa olaylar bazen onun merakn ekmi, bazen onukorkutmutur.

te yandan, bu olgu, insan, doa korkusunu yenmeye ve merakn


14/109

gidermeye zorlamtr. Korkuyu yenebilmenin ya da merak gidermenin tekyolunun, onu yaratan doa olayn bilmek ve ona egemen olmak olduunu,insan, nnde sonunda anlamtr. Peki, insanolunun doayla giritiiamansz savan tek nedeni bu mudur? Baka bir deyile, bilimi yaratan gd,insanolunun gereksinimleri midir?

Elbette korku ve merakn yannda baka nedenler de vardr. nsann(toplumun) egemen olma istei, beenilme istei, daha rahat yaama istei,stn olma istei vb. nedenler bilgi retimini salayan baka etmenlerarasnda saylabilir. nsann korkusu, merak ve istekleri hi bitmeden srpgidecektir. yleyse, insann doayla sava (barma abas) ve dolaysylabilgi retimi de durmakszn srecektir.

Bilim Neyle Urar?

Bilimin asl ura alan doa olaylardr. Burada doa olaylarn en genelkapsamyla alglyoruz. Yalnzca fiziksel olgular deil, sosyolojik, psikolojik,ekonomik, kltrel vb. bilgi alanlarnn hepsi doa olaylardr. zetle, insanlave evresiyle ilgili olan her olgu bir doa olaydr. nsanolu, bu olgularbilmek ve kendi yararna ynlendirmek iin varoluundan beri tkenmez birtutkuyla ve sabrla uramaktadr. Baka canllarn yapamadnvarsaydmz bu ii, insanolu aklyla yapmaktadr.

Bilimin Gc

Bilim, yzyllar sren bilimsel bilgi retme srecinde kendi niteliini,

geleneklerini ve standartlarn koymutur. Bu srete, ada bilimin drtnemli nitelii olumutur: eitlilik, sreklilik, yenilik ve ayklanma.imdibunlar ksaca aklamaya alalm.

eitlilik: Bilimsel alma hi kimsenin tekelinde deildir, hi kimsenin izninebal deildir. Bilim herkese aktr. steyen her kii ya da kurum bilimselalma yapabilir. Dil, din, rk, lke tanmaz. Byle olduu iin, ilgilendiikonular eitlidir; bu konulara snr konulamaz. Hatta, bu konular saylamaz,snflandrlamaz.

Sreklilik: Bilimsel bilgi retme sreci hibir zaman durmaz. Krallar,

imparatorlar ve hatta dinler yasaklam olsalar bile, bilgi retimi hidurmamtr; bundan sonra da durmayacaktr.

Yenilik: Bir evrim sreci iinde her gn yeni bilimsel bilgiler, yeni bilimalanlar ortaya kmaktadr. Dolaysyla, bilime, herhangi bir anda tekniinverdii en iyi imknlarla gzlenebilen, denenebilen ya da var olan bilgileredayal olarak usavurma kurallaryla geerlii kantlanan yeni bilgiler eklenir.

Ayklanma: Bilimsel bilginin geerlii ve kesinlii her an, isteyen herkestarafndan denetlenebilir. Bu denetim srecinde, yanl olduu anlalanbilgiler kendiliinden ayklanr; yerine yenisi konulur.

BLMSEL TOPLUMCULUK = BLMSEL SOSYALZM:(Os. lm sosyalizm, Fr.


15/109

Socialisme scientifique) Marksist sosyalizm... Bilimsel toplumculuk deyimi,Alman dnr Karl Marx'n sosyalizmini topyac ya da d sosyalizmdenayrr. Marx'n materyalist ve tarihsel diyalektiine bilimsel adnn verilmesi,bu diyalektiin bilimsel bir ynteme, deney ve gzlemlere dayanmas vebunlarla dorulanmas nedenine dayanr. Karl Marx, toplumsal deiimlerin,

doasal deiimlerde olduu gibi, belli yasalara bal olduunu gstermitir.Yasalara ballk, bilimselliin nedenidir. Bilimsel sosyalizm, stn kiilerindnsel tasarmlarna deil, nesnel gerekliin belli yasalarna baldr.Bilimsel sosyalizm, Marksizmin ayrlmaz bir parasdr ve sosyo-ekonomikyasalarn kesin bir zorunluudur. Bu zorunluk, eskimi retim ilikileriylegittike gelien retim gleri arasndaki uyuturulamaz kartln dourduubilimsel bir zorunluktur.

BLN:(Os. uur, sti'ar, Zamir, Hatr, drk, lim, Vukf, Vicdn, Hissibtn, Hissi nefis, Akide, tikat, nsf, Dern; Fr. Conscience, Al. Bewusstsein,Selbstbewusstsein; ng. Consciousness, t. Coscienza) nsann evresini vekendisini anlamasn salayan anlksal srelerin toplam.

1. Etimoloji: Osmanlca uur anlamn veren Trke bilin terimi bilmekmastarndan, Osmanlca vicdan anlamn veren Trke bulun terimi bulmakmastarndan tretilmitir. Bu tretimde Osmanlca terimlerin Arapa anlamlargz nnde tutulmutur. Her iki anlam da Hind-Avrupa dil grubuna balFranszca, ngilizce ve talyancada ayn terimle dilegetirilir. Terim, Hind-Avrupa dil grubunun kesmek ve yarmak anlamlarn veren skei kkndentremi, Latince ayn bilgilere sahip olduklarndan tr kiiler arasndakurulan dayanma anlamn veren conscientia szc araclyla bu dillere

gemitir. Terimin bu dillerdeki ilk anlam bulun (Fr. Conscience morale)'tu,sonradan bilin (Fr. Conscience psychologique) anlamna kaymtr.

2. Metafizik: Metafizikte bilin insandan bamsz bir gtr ve insanaverilmitir, evrensel ya da Tanrsaldr. Metafizik dnme dizgesi iinde yeralan idealizme gre de bilin, maddeden ayr ve bamsz bir gtr. Bu savdatemellenen idealizm antika Yunan dnr Anaksagorasla balar.Anaksagoras nus ad altnda bir evrensel us dnm ve onu maddeninkarsna koymutur. Aristoteles'in deyiiyle, "Anaksagoras, nusun yaratan vemaddenin yaratlan olduunu sylemitir. nk her ey bir aradayken nusgelip dzenlemitir". Bu anlay, bilin'le maddeyi birbirinden tmyle ayr

eyler sayan Descartes'dan geerek, onu, evrenselletiren Hegel'de ular.Hegel'e gre nce evrensel bir bilin vard ve btn doa bu evrensel bilincinrndr, doa diyalektik evriminin sonunda, gene bu bilince ulaarak kendikendini tanyacak ve evrim bylelikle son bulmu olacaktr. dealist akmnkarsnda yer alan ve antika Yunan dnr Demokritosla balayanmateryalist akm, kaba ya da Vlger materyalistler adyla adlandrlan bilim-ncesi materyalistlerinin bilin'i maddeyle aynlatrmalaryla ular. Bunlaragre de, "Karacierin safra salmas gibi beyin de bilin salar". dealist akmndt yanlg kadar yanl olan bu sonu, bilim-ncesi materyalistleriningerekte tekyanl metafizik dnme sistemine bagllklarndan domaktadr.

3. Ruhbilim: Ruhbilimde bilin terimi, znenin kendini sezii ya da kendininfarkna var anlamnda kullanlr, alg ve bilgilerin anlkta izlenmesi sreci


16/109

olarak tanmlanr. Geni anlamda bilin, usun kullanlmasdr. Ruhbilimseladan insan, kendi varln ancak bilinciyle aabilir. Trk Dil Kur umuncabilin'le ilgili eitli ruhbilim terimleri nerilmitir (Bk. Ruhbilim TerimleriSzlg, TDK. yayn, birinci bask, s. 35-36): Anmsamay salayamayacakaamadaki renme bilind renme (ng. Subliminal learning), belli bir

anda insann ayn zamanda alglayabilecei nesnelerin toplam bilin genilii(ng. Span of consciousness), bilin srecini denetledii ilerisrlen beyin yeribilin kat (ng. Seat of consciousness), hekime duyulan gvensizlik ya dautantan tr verilmesi gereken bilgileri saklama bilinli diren (ng.Conscious resistance), bir kme yaantnn tekilerden ayrlarak kendiilerinde rgtlenmesi bilinliliin blnmesi (ng. Split-off consciousness),nesne ve olaylara kar uyank bulunma durumu bilinlilik (ng.Consciousness), belli bir anda bilinte bulunmayen ama anmsanp bilincearlabilen anlarn bilinteki yeri bilin ncesi (ng. Foreconscious,Preconscious), Frydcle gre baskya alndklarndan tr dorudananmsanmamakla beraber gizli yollardan bilinci ve davranlar etkileyenetkenlerin tm bilinsiz bellek (ng. Unconscious memory), kiinin bilincindeolmad ve ancak davranlaryla yanstabildii eyleme geme istei bilinsizgdlenme (ng. Unconscious motivation) terimleriyle dilegetirilmektedir.

4. Diyalektik: Diyalektik materyalist felsefeye gre bilin; insann dncesi,duygusu, iradesi, karakteri, heyecan, anla, kans, sezisi vb. gibi btnanlksal srelerinin toplamdr. Nesnel gerekliin insandaki yanstcsdr.Maddesel olan insan beyninin bir zelliidir. nce maddesel doa vard.Doasal evrim insana ve bilin'e kadar geliti. Bilin elbette doasal, edeyilemaddi bir rndr ama maddeyle ayrlatrlamayaca kadar aynlatrlamaz

da. Nitekim ocuk da annesinin rndr ama annesinin ayn deildir. Bilin,toplumsal bir rndr ve dil'le smsk bamldr. Dil olmaksizin bilin deolamaz. nk dil, bakalar iin gerekleen pratik bilintir. Hayvann nayaklarnn ellemesi ve ellerin emekte kullanlmasyla balayan insanlama,zorunlu toplumsallama olgusundan geerek, dil-bilin olgusunu meydanagetirmitir. Bilin olgusu, insanlarn yama biimlerinin rndr. yleyse pekaktr ki bilin, insanlarn yaama biimlerini yanstr. Ama bilin sadeceyanstmakla yetinen basit bir ayna deil, belirmesiyle birlikte diyalektiegirmi etken bir gtr. "Bir sarayda, bir kulbedekinden baka trldnlr". Ama saraykoullarndan doan saray dncesi de saraykoullarn etkiler ve deitirir. Marksist diyalektik ipinin iki ucundan biri

eylem (pratik), br de bilin (teori)'dir. eitli yanl anlamalar ve yorumlarbu ipin iki ucunu birden elde tutamamaktan domaktadr. nsansal girikenlik(Fr. Initiative), bilin'le gerekleir. nsan, olaylardan oluan bilinciyle oolaylara egemen olabilir. Bilim-ncesi felsefede insanlarn yaarna biimleridnme biimleriyle aklanrd, oysa dnme biimleri yaama biimlerininsonucuydu. nsan, bilimsel olarak bunun bilincine vardktan sonradr ki,bilin'li etkenliiyle yaama biimlerini de deitirmeye balamtr. Hi bireyi deitiremeyen hayvansal abayla her eyi deitirebilen insansal abaarasndaki tek fark, insansal abann bilin'li oluudur. Engels yle der:"Bilinli ama, istenmi bir erek olmakszn hi bir ey meydana gelmez".Bilin, insann, kendisini evreleyen eyleri farketmesini, alglamasn vealgladktan sonra kavramasn gerekletirdii gibiistemesini ve istediiniyapmasn da gerekletirir. Marx da Alman deolojisi adl yaptnda yle der:


17/109

"te ancak imdi, yani temel tarihsel ilikilerin drt uran gzdengeirdikten sonra insann bir de bilin'i olduunu gryoruz (Marx'n saptadtemel tarihsel ilikilerin drt ura: 1. ihtiyalar karlayan aralarn retimi,2. Yeni ihtiyalar retimi, 3. Soyun retimi, 4. birlii, eanlamda belli birretim tarz retimi uraklardr. O. H.). Ama gene de bu, ar bir bilin

deildir. nkruh, daha balangta hava tabakalar, sesler, ksaca konumabiiminde beliren maddenin yk altna sokulmutur. Bilin ne kadar eskiysedil de o kadar eskidir. Dil, bakalari iin varolan ve ancak bundan trdr kibenim iin de gerekten varolan pratik bilin'in ta kendisidir. Dil, tpk bilingibi, bakalaryla iliki kurma zorunluundan domutur. Nerede bir ilikivarsa orada insansal bir ey vardr. Hayvann hi bir ilikisi yoktur, hayvannbakalaryla ilikisi onun iin bir iliki deildir. Demek ki bilin, balangcndanberi bir toplumsal rndr, insanlar varolduklar srece de yle kalacaktr".Demek ki insan topluluunun dnda insan bilinci olamaz. Bilincin rn olandnce de, kendisinin maddi iskeleti olan dilin dnda varolamaz. Bundantr bilin, ilk anndan beri dil temeli stnde biimlenir. Engels,konumanin ortaya knn, maymun beynini adm adm bilinlendirerekinsan beynine dntrdne zellikle dikkatleri ekmitir.

BLNALTI: (Tr. Ruhbilim) Altbilin teriminin anlamda... Gerekte bilinsreleri olmadklari halde bilin sreleri stnde etkisi bulunan ruhsalsreler'i dilegetiren altbilin ya da bilinalt deyimi, diyalektik felsefeyleidealist felsefeler asndan baka anlamlar tad gibi eitli yerli ve yabancszlklerde eitli tanmlarla aklanmaktadr. dealist felsefeler onu, bilineiini aamayan eksik alglarn biriktii bilind bir blge saymlardr. yleki, Alman dnr Leibniz'in bulank alg (Os. idrkt mpheme, Fr.

Perception obscure) adn verdii bu eksik alglarn brakt bilind izler bublgede toplanyor ve zaman zaman bilinci etkiliyordu. Bu blge, esrarl birblgeydi ve bilinmesi olanaksz izlerle doluydu. Bir zaman sonra Avusturyalhekim Freud bu blgenin srlarn zmeye alacakt. Kimi szlkcleringszce bilin (Os. Zayfa ur, Fr. Faiblement conscient) deyimiyledilegetirdikleri bu blge, Freud'clere gre unutulmu ya da trebilimselbasklarla bilincin dna atlm an ve isteklerin gizlendii bir blgedir. Bublgedekiler bilince kmak iin abalarlar ve insan hasta ederler. Kimiszlkler onu belli belirsiz edindiimiz bilin deyimiyle tanmlamaktadrlar.Kimi szlkler de eikalt (Os. Mdnur, Fr. Subliminal) deyimiyleanlamda sayarlar (rnein Bk. Cuvillier, Nouveau Vocabulaire Philosophique,

Paris 1967, s. 178). Buna kar Alman dnr Schopenhauer onu bilinmesiolanaksz bilin temeli olarak tanmlar, daha ak bir deyile, dnre grebilinci bu bilinmesi olanakszlar ynetmektedir. Oysa bilinaltnn ya daaltbilincin bilinemeyecek hi bir yan yoktur. Herhangi bir olguyualgladmzda onunla birlikte ve onunla ilikili olarak bir takm yan olgular daalglarz, ama ne onlarn stnde durur ve ne de dilegetiririz. Bu yan olgular,temel olguyla ilikili olduklarndan, temel olgu stndeki faaliyetlerimizde kimizaman etken olurlar. Ya da nceden bildiimiz, ama bu anda dnmediimizyle eyler vardr ki bu andaki temel dncemizi, onunla ilikili olduklari iin,etkilerler. Altbilin ya da bilinaltnn btn esrar bundan ibarettir.

BLNMEZCLK:Gerek ve mutlak varln, kendinde nesnelerin (Tanr gibi)bilinemeyecei kan ve retisi. (Agnostisizm) Bilme: Bir eyin ne olduunun


18/109

bilincine varma.

BREYCLK:

1- (Genel olarak)

a. Btne, genele deil de, bireye, tek olana stnlk tanyan gr.b. Bireyin kendine dayanmas eilimi.2- (Fiziktesi asndan)a. Yalnzca tek olann, bireyin bamsz gereklii olduunu;b. Gerekte yalnz bireylerin bulunduunu, tmel terimlerin gereklikte hi birkarl olmadn savunan reti.3- (Yntem- bilim asndan) Tarihsel ve toplumsal olaylarn aklanmasnbireysel ruhbilime dayandran gr.4- (Gelenekiliin kart olarak) Kurulu dzene eletirmeden uyma yerine,bireylerin toplumda hertrl kurum, inan, kan ve eylem zerinde tartpbunlar yarglamalar gerektiini savunan gr (dnce bamszl).5- Toplumun kendi bana bir erei olmad gibi, kendini kuran bireylerinstnde bir eree ara da olmadn savunan gr. // Bu gre gre ,toplumsal kurumlarn erei: a. bireylerin mutluluu, b. bireylerin yetkinliiolmaldr; bylece, bireyin ereine erimesi iin toplum ve devlet yardmcara olacaktr.6- Kiiliin ve kiisel sorumluluun kaldrlamayacan dile getiren gr.7- Yaamn, zellikle toplumsl yaamn tek kiiler zerinde kurulduunu ilerisren ve bu tek kiileri zce ayn trden ve eit hakl olarak kabul eden reti(aydnlanma felsefesi).8- Bakalaryla karlatrlamayan niteliksel zellii ve bir kezlii iinde

bireyin kendi deeri zerindeki kan (Shaftesbury, Herder)9- Sekin bireycilik: Btn bireyleri eit grmeyip, kimi bireylere zelkoullar ve zel nitelikleri dolaysyla ayr bir yer veren gr.(Nietzsche)10- (Ekonomik yaamla ilgili bireycilik): Her bireyin zgr olarak kendillerine gre kendi ekonomik ilerini dzenleyebileceini savunan gr.(Braknz Yapsnlar ilkesi)BLNEMEZCLK: (Os. Ledriye, Lirfniye, Lyrefye; Fr. Agnosticisme, Al.Agnosticismus, ng. Agnosticism, t. Agnosticismo)Nesnelerin kendiliklerinin hi bir zaman bilinemeyeceini ilerisren felsefeakm... Bilinemezcilik terimi, ilkin, ngiliz dnr Huxley tarafndanYunanca bilinemez anlamn veren agnstos szcnden tretilerek kendi

retisini adlandrmak iin kullanlmtr ve pek yenidir. Terim, daha sonra,geriye gtrlerek btn bilinemezci retileri kapsamtr. Bilinemezcilik,tarihsel olarak, bilimin denetinden yoksun insan dncesinin dt bykyanlglara bir tepki olarak belirmitir. Bu tepkiyi ilkin antika Yunanbilgicileri gstermilerdir, duyumcu olan bu sofistlere gre bilgi duyularnsonucudur, duyularmzla elde ettiimizin dnda bakaca hi bir bilgiyeeriemeyiz. Her kiinin duyusu kendine gre olduundanher kiinin bilgisi dezorunlu olarak kendine gre olacaktr, herkes iin geerli bir bilgi olamaz.nsan, kendisi iin bilinebilecek tek eyle, kendisiyle yetinmelidir. AntikaYunanllar, tarihsel koullar iinde, bu tepkiyi gstermekte haklydlar. Ne varki bilinemezcilik akm Kant'dan, Auguste Comte'dan, Spencer'den, WilliamJames'den geerek yzylmzn ilgin dnrleri Sartre'lara ve Camus'lerekadar srpgelmi bulunmaktadr. Kant'a gre ancak grnen bilinebilir, z


19/109

bilinemez:, "Bizler srlarla dolu bir evrende bir ryann ryasn grmekteyiz.Gerekte bildiimiz hi bir ey yoktur. Bildiimizi sandmz ey sadeceolaylardr. O olaylar ki, bilmediimiz bir objeyle asla bilemeyeceimiz birsjenin birbirlerine olan ilikisinden domutur".Amerikal pragmac WilliamJamese gre, "nsann evrendeki durumu, bir kedinin kitaplktaki durumu

gibidir. Grr ve iitir, ama hi bir zaman anlayamaz". Pozitivist AugusteComte'a gre, "Nesneler st metafizik kadar nesnelerin kendisi fizik debilinemez. Bilim, bu iki bilinemez alann ortasnda, sadece duyularmzlaalgladmz deney ve gzlemlerin konusu olan olgularla uraabilir". Akmaadn koymu olan on dokuzuncu yzyl ngiliz dnr Huxley de aynkandadr. Yirminci yzyln Fransz dnr Camus'ye gre de, "Evrenuyumsuzdur ve bilinemez. te aa sertliini duyuyoruz. Bu kadarlayetinmek zorundayz. Bilim, giderek bize elektronlarn bir ekirdek evresindetoplandklar grnmez bir gezegenler takmndan sz edecektir. Bu birvarsaymdr. Bylece dnp dolap iirin alanna geldiimizi ve hi bir eyibilemeyeceimizi anlarz"... Btn bu yanl dnceler ada diyalektiibilmemenin ya da bilmez grnmenin sonucudur. Metafizik bilinemezcilikhakldr, nk metafizik birtakm gerekd tasarmlarla urar, gerekolmayan ey yok demektir ve yok olan ey de elbette bilinemez. Oysa bilimciolduklarn iddia eden btn bilinemezcilik'ler bilimddrlar, nk biliminkonusu olan nesnelerin kendilikleriyle bilimin amac olan bilinebilirliiyadsmaktadrlar. Bu bilinemezcilik'lere, ada diyalektikten ok nce, Almandnr idealist Hegel gereken karl vermitir: "Bir nesnenin btnniteliklerini biliyorsanz nesnenin kendilii (Fr. Chose en soi, Al. Ding an Sich,Os. Biztihi ey)'ni de biliyorsunuz demektir. Geriye bu nesnenin sizindnzda vorolmasndan baka hi bir ey kalmamaktadr. Duyularnz size bu

gerei de rettii zaman Kant'n o nl bilinmez'inin geri kalan yann dakavram olursunuz". Bununla beraber Kant, yaamnn son yllarnda, "inanayer brakmak iin bilgiyi snrlandrmak" istediini itiraf etmitir. Gerekten debilinemezcilik her zaman Tanrbilimden ve dolaysyla egemen snflardan yanaolmutur. nk nesnel gerekliin bilinemeyeceini sylemek, insanlarinana armak demektir. nl bir diyalektiki yle der: "Bylesinegrlerin niin ilerisrld sorulabilir. nk bilgi k saar, ksa herkesihonut etmez. Karanlk karlar ancak karanlklarda elde edilir. Bilgiyleaydnlanan insan dahance gremedii ve yapamad birok eyi grebilir veyapabilir. Buysa karanlk saan smrclerin lesiye korktuklar bir eydir".Bilinemezcilik, biimle z ayrtrmaktan ve grnten geree

geememekten domutur. Antika Yunan felsefesinde phecilik biimindebelirmi olan bilinemezcilik giderek bilimi yadsmaya varm ve bilmeyeuramaktansa bilinemez saymann kolayl ve rahatl iinde hzlayaylmtr. pheciler ya phe ettikleri iin bilinemez sayyorlar ya dabilinemez saydklar iin phe ediyorlard. Onlar iin bu bir yntemdi, doabilimlerinden yararlanamayan dnsel felsefenin ar tasarmlarna bir tepkiolarak ilerisrlmt. Ama XVIII., XIX. ve XX. yzyl bilinemezcilerinin, bylebir durumda bulunmadklar gibi bylesine tepkileri de gereksemediklerikesindir. nl bir diyalektikinin dedii gibi, "kauuk yapyoruz, demek kikauuun ne olduunu biliyoruz". Engels, topik Sosyalizm ve BilimselSosyalizm adl yaptnda yle der: "Kavranamaz nesneler, bilimin devadmlaryla ilerlemesi srasnda kavrandlar, zmlendiler, stelik yenidenretildiler. retebildiimiz eyin bilinemez olduunu elbette dnemeyiz...


20/109

Bugn de bilmediklerimiz vardr, ama bugn bilmediklerimizi yarnbileceimizden phe etmeye hi bir neden yoktur".

BUDA ve RETS:Budann retisinin balca zellii; Budann aydnlanmasonucu bulmu olduu gerekleri birer dogma olarak sunacak yerde

aydnlanma yntemini retmeyi ve bylelikle yntemi renen kimselerinkendi abalaryla bu gerekleri kendilerinin bulup yaantsal deneyimledorulamalarn ngrmesi, Budalk yolunu herkese ak tutmasdr. Budannyaad dnemde Budizm bir din, Buda da bir peygamber deildi.

imdiye dek her geli gidiimde,inde hapis olduum,Duyularla duvaklanm bu evin,Yapcsn aradm durdum.Ey yapc! imdi seni buldum.Bir daha bana ev yapmayacaksn,Btn kirilerin krld, payandalarn kt.imde nirvanann suskunluundan baka bir ey kalmadTutkularn, isteklerin biimledii yanlgdan kurtardm kendimi.

retide 4 temel gerek vardr: Yaamda strap vardr; strabn bir nedenivardr; bu neden yok edilirse strapta yok edilmi olur; bu nedeni yok etmeyisalayan bir yol, bir yntem vardr.

1. Istrap (DUKKHA) ve Yaamn 3 zellii

Drt okyanusun suyu mu daha oktur, yoksa sizlerin inleye szlayasrdrdnz bu yolculukta sevdiiniz istediiniz eyleri elde edememek,sevmediiniz istemediiniz eylerden kanamamak, istediiniz eylerinistediiniz gibi olmamas, istemediiniz eylerin istemediiniz biimde olmasyznden akttnz gzyalar m daha oktur? Ananz, babanz yitirmek,kardelerinizi, kznz yitirmek, malnz, mlknz yitirmek... Bu uzunyolculukta tm bunlara katlandnz ve drt okyanusun suyundan daha okgzya akttnz.

Buda strap iin dukkha szcn kullanyordu. Anlam; strap, znt,tasa, keder, maddesel veya ruhsal salkszlk, uyumsuzluk, tedirginlik,

doyumsuzluk, yetersizlik, srtme, eliki yani olumsuz ruh durumlar...

Budann gzlerimizi amaya alt gerek daha ok straptan korunmak,kurtulmak iin izlediimiz tutumdaki yanllarmz, yanlglarmz. Herkesyaamda strabn olduunu biliyor, ama yaamda tatl anlar, ho ve zevkliolan eyler olduunu, haz ve zevkin strab dengeleyebileceini dnp buanlarn beklentisi iinde straba katlanabiliyor. Budaya gre yanlg iteburada. Buda kayna dmzda olan eylerden elde ettiimiz haz ve zevkinstrabn asl nedeni olduunu gstermeye alyordu. Yanlgnn dnyann bugeiciliine gzlerimizi kapamak, geici olan, kalc olmayan eyleretutunmaya almaktan geldiini, dnyay gerek bylesilii, yapsylagrememekten kaynaklandn sylyordu. Sevdiimiz hi bir ey yok ki, birgn gelip ya onlar bizden, ya biz onlardan ayrlmayalm.


21/109

Buda yaam gerek boyutlar iinde kavrayabilmemiz iin yaamn birbiriyleilgili 3 zelliinin zerinde srarla duruyordu:

Dukkha - Istrap

Bir arada btnlemi, bilemi, olumu hi bir ey deiimden, zlpdalmaktan kurtulamaz. Yanlg deiim iinde olan, geici olan eylere sankihi deimeyeceklermi, sanki kalc eylermi gibi tutunmaya, sarlmayaabalamaktan geiyor. Oysa elde etmek istediimiz eyi elde edene kadar oey deiiyor, koullar deiiyor, bu arada biz kendimiz de deiiyoruz.

Budann amac dnyay ne olduundan daha kt ne de daha iyi gstermekti.Onu olduu gibi iyi ve kt yanlaryla, kendimizi hi bir yanlgya,yanlsamaya kaptrmadan btnl iinde gerek bylesiliiyle grmemizisalamaya alyordu. Istrabn dnyay olduu gibi iimize sindirememekten,dnyadan verebileceklerini deil de daha ounu beklememizden,istememizden kaynaklandn anlatma abas iindeydi. Kt olan yaamdeil, ona arszca yapmaya abalamaktan, ondan verebileceinden ounuistemekten gelen straptr. Akp giden yaamla birlikte kar koymadan,direnmeden akp gitmesini renmek, dn olmayan bir ak iindeolduumuzun, yaamn tek bir annn bile ikinci kez yaanmasnnolanakszln iten ie kavramak, her saniyenin tadn bilecek biimdeyaamn sevinle, kvanla, cokuyla kucaklanmasna yol aabilir. Mutluluunertelenmesinin de, para biriktirir gibi haz ve zevk biriktirmenin deolanakszl iyice anlalabilir. Acaba yaamda kendimize snak

yapabileceimiz strabn gsz kald, etkisinin azald bir yer, bir zamanvar m? Budizm olduunu savunuyor. Bu an ve buras...

Hi bir eyin teki eylerden ayr bir kendilii, ayr kalc bir benlii olamaz.Istrabn asl nedenini aradmz, kkenine indiimiz zaman hi bir kukuyayer brakmayacak biimde karmza kan sorumlunun, bir yandan istek vetutkularmz besleyip kkrtan den baka birisi olmadn gryoruz. Benimgvenim Benim grevim Benim sorumluluum Benim baarm Benimparam Benim isteklerim Benim heveslerim Benim ldkten sonra neolacam Benim ldkten sonra da var olma doyumsuzluumdan gelensorunlarm Nedir bu ben? Buda insan varlnda geici olmayan deimeden

kalan, dayankl bir z, tzel bir nitelik olmadngstermeye alyordu. Birgvde doar, byr, yalanr, lr, zlr, srekli deiim iindedir. Birkimse kolunu, bacan yitirse de ne azalr, ne de klr. yleyse insanngvdesinde olamaz. duygularmzda da olamaz.nk onlar deise de geneolduu gibi kalr. duyu organlarmzdan gelen alglarmz da olamaz. ncekidncelerimiz, kararlarmz, eylemlerimizle biim alm eilimlerimiz deolamaz. Ayrt edici bilincimizde de olamaz. Bu be kmede toplanan bedenselve ruhsal varlmz gvdemiz, duygularmz, duyu organlarmzdan gelenalglarmz, nceki dncelerimiz, kararlarmz ve eylemlerimizle biim almeilimlerimiz, karakter zelliklerimiz, ayrt edici bilincimizin bir araya gelmiolmasndan da olumu olamaz. nk bunlardan hibirisi i iermiyorsa ozaman beinin bir araya gelmesi de beni oluturmaz. O zaman geriyedeimeden kalan tek bir ey kalyor. Ad... Bene verilen zel ad.


22/109

Milanda Panha adl kitaptan: Kral Bilge Nagasenaya seslenmi: Ustamkimsin, adn syler misin? Bana Nagasena diyorlar. Ama bu yalnzca bir ad,adlandrmaktan, belirtmekten baka eye yaramayan, bir deyim, bir szck,iinde bir kimlik, bir benlik yok. Bir ad, bir lakap, bir iaret, yaln bir szden

baka bir ey deil. Kral inanmaz ve sorular sorar. Nagasena bu salarmdr? Hayr byk kral ... Duygu ve cokular mdr Nagasena? Hayrbyk kral Nagasena kraldan arabay tanmlamasn ister. Tekerlek, dingil,ok, sandk ve kollar bir arada olunca arabadan sz edilir. Araba yalnzca birad, adlandrmaktan, belirtmekten baka bir ie yaramayan bir deyimdenbaka bir ey deil. Evet kralm. Benim de salarm, derim, ... ad vebedenim, duygularm, alglarm, gemi eylemlerimle biim alm karakterzelliklerim, ayrt edici bilincim bir araya gelinceNagasena ad veriliyor. Amakimlik, benlik sz konusu olunca burada yle bir ey yok. Nasl arabann beblm bir araya gelince araba diyorlarsa, be katma bir araya gelince debir kimden bir den bir zneden sz ediliyor.

Buda diyor ki: Ne benin, ne de bene ilikin kalc bir eyin varlndan szedilebilir. Ben, ben olarak gelecekte de var olacam, benim srekli deimezbir benliim var, savnda bulunmak hataldr. Ben dncesini yok etmeli,benlikle kurumlanmak yanlgsn yenmelidir.

Budann grne gre ben, insann hem bedensel hem de ruhsal varlnoluturan bu be kmenin bir arada ve birlikte, srekli bir ak, srekli birdeiim iinde oluunun ortaya kard bir grng, bir olgu, insanevresinden ayr bir varlk olarak ayrt etme, zerk bir biimde hareket etme

durumundan kklenen bir yanlg, bir yanlsamadan baka bir ey deil. Ayrtedici bilin ie karp dnyay ben ve ben olmayan diye ikiye blnce bu benyanlgs kendiliinden ortaya kyor. Aslnda bilincin ayrt etmeden,semeden, blmeden btn kavrama olana da var.

Benin var olma doyumsuzluundan kaynaklanan ve lmn snrn atnainanlan uzantsna verilen adsa ruhtur. Budizmde zvarlk yoktur. Buda ben-ruh yanlgsn sergilemek istiyor. Bir kez ben-ruh yanlgs olutu mu btnvarlmz saryor, bilincimizin zgrce alma etkinlii engelleniyor, onunbitmez tkenmez istekleri nasl yaam ekilmez bir hale koyuyor,sorunlarmz yaamla bile snrl kalmyor, lmden sonras ile ilgili sorunlar da

gndeme girdiinden onlar da kayg ve znt konusu olmaya balyor.

Buda beni kurtarmaya deil, bizi benden kurtarmaya alyordu.lmszle erimek iin tek bir yol olduunu savunuyordu. ncesizdensonsuza uzanp giden varolu zincirinin iindeki yerimizi bulmak, evrenselyaam rmann iimizden aktnn, yaam gcnn bizim burundeliklerimizde, bizim cierlerimizde nefes alp verdiinin bilincine erimek...

2. Nedensellik emberi- Bamllk ve zgrlk- Karma ve Gene doum

Budaya gre varolan her ey nedenselliin bir sonucu olarak vardr,boluktan yokluktan oluan bir evrende nedenselliin dngsne taklanyokluk varla dnr, her neden bir sonucu, her etki bir tepkiyi zorlar.


23/109

Evrenin deimez yasas nedensellik (Karma) yasasdr. Ne balangc ne desonu olan evrende egemen olan yalnz doa yasalardr. Buda bylelikletanrlarn grevini yasalara yklemi, tanrlar gereksizletirmiti. Deil mi kiinsann geleceini belirleyen nedenlerin zorlad sonulardr, yleyse insannkendi eylemlerinin sonularndan kap kurtulmas olanakszdr. Bir ocuun

anasndan bekledii gibi tanrlarn bize sevecenlik gstermelerini, bizibalamalarn bekleyemeyiz. Eylemlerimizin sonularndan kurtulmann biryolu varsa, onu ancak kendi abamzla kendimiz bulmalyz.

On iki halkal kapal bir zincir olarak temsil edilen nedensellik yasas:

1. Yanlg yanl dncelere yol ayor.2. Bu dnceler eilimlere, karakter zelliklerinin biimlenmesine ortamhazrlyor.3. Buradan da bilin oluuyor.4. Bilincin bentle ben olmayan ayrt etmesinden zne nesne ikilii, ad vebeden ortaya kyor.5. Bundan alt duyu alan geliiyor.6. Bu alt duyudan dolay duyularla nesneler karlayor.7. Bu karlamadan holanma, holanmama gibi duygular oluuyor.8. Bu duygular isteklere, tutkulara dnyor.9. stekler, tutkular bamlla, insann isteklerinin, tutkularnn tutsaolmasna, bireysel yaam isteine yol ayor.10. Bundan da oluuma bamllk ortaya kyor.11. Oluum doua12. Dousa ihtiyarlk ve lme, straba, tedirginlik ve umutsuzlua yol

ayor. Buradan da gene yanlg kyor ortaya.Budann yanlgy dizinin en bana koymasnn nedeni olaslkla bu dngdentek k yolunun bu halka olmasyla aklanabilir. stekleri, tutkular kkrtanyanlgdr ana yanlgy besleyen de gene istekler ve tutkulardr. Kknyanlgdan alan dnceler, karar ve eylemlere dnyor. Dncelerimizkararlarmz, kararlarmz Eylemlerimizi belirlerken, eylemlerimiz dekararlarmz etkileyip zorluyor. Her dnce sonrakileri snrlyor. Biz kez tambir zgrlk iinde bir ey dnm olabileceimizi varsaysak bile, ondansonraki dncelerimizde ayn oranda zgr olamayacamz ak. Giderekzgrlk alan kstlanp daralyor... u anda ne olduumuzu belirleyen dnk

dncelerimizdir. Bu gn kafamzdan geen dncelerse yarnki yaammzbiimliyor. Yaammz kesinlikle zihnimizin yaratsdr.

Budist metinler drt tr bamllktan sz ediyorlar.

1. steklerden, tutkulardan gelen bamllk

2. Yanl grler, kanlardan kaynaklanan bamllk

3. Erdemli bir yaamla ve kurallara tpatp uygun davranmakla kurtuluaeriilebileceini sanmaktan gelen bamllk

4. Srekli ve deimez bir benin varlna inanmaktan gelen bamllk


24/109

steklerimizin tmne yakn bir blm toplumun yapay olarak yarattgereksiz eyler.rnein toplum bizi zeki bir adam gibi grnmeyeisteklendiriyor. evremizde beenilen bir kimse olmak bize nelere mal oluyor? Bunun karlatrmal bir hesabn yapabilmi olsak, harcadmz bunca

aba, znt, skntya demeyeceini anlayacaktk. Baka insanlarn nnegeememek, baka insanlara stn olamamaktan gelen ezikliklerin ardndahep ben yanlgs yatyor ama bu ben yanlgsn besleyen de toplumunzendirici etkisi.

Bir kere gzmz ap ta bu koturmacann amaszln, anlamszlngrebilsek, bu koullanmalar, biimlenmeler etkisini yitirecek, ve bamllk daortadan kalkacak. O zaman strap yerini zgrlmz yeni batankazanm olmaktan gelen akn bir mutluluk duygusuna brakacak,nedensellik dngsnden kendimizi kurtarm, daha dorusu dngy tersyne evirmeyi baarm olacaz.

nsan kendini yanlgdan nasl kurtarr? Bu sekiz basamakl yolla mmkndr.Yanlgdan kurtaran bilgiye karmc dnceyle varlamaz. nk bu trdncede zgrlk yoktur. Budizm grne gre, bizi yanlgdan kurtaracakbilgiye ancak sezgiyle eriilebilir. nsan yanldn, yanlmadn; aldatldn,aldatlmadn; sevildiini, sevilmediini ancak sezgiyle anlayabilir. Uyanankimse karmann elinde eli kolu bal bir oyuncak olmaktan kendini kurtarmolur.

Koullanmaya, biimlenmeye btnyle kar koyabilecek bir insan yok bu

dnyada. Yannda yada karsnda tutum almakla her zihnini snrlam oluyor.Bizi dndmz gibi dnmeye, davrandmz gibi davranmaya iten nkoullar, dnsel yada duygusal zorunluklar var. Uyannca bu zorunluluufark etmi oluyoruz ve zorunluluk zorunluluk olmaktan kyor. Bu yzden dekarma deitirilemez bir aln yazs saylmaz, uyanan kimse karmannbalarn da koparm olur.

Eylemlerimiz er ge bize geri dner. Her eylemin iyi yada kt sonulareninde sonunda eylemi yapana ular.

Buda, kalc olan bir yaamdan brne aktarabileceimiz, u gvdemiz iinde

saklanan bir ey olamayacan anlatmaya almt. yleyse gene doumlasz edilmek istenen neydi? Budaya gre bir yaamdan tekine aktarlan benyada ruh deil, yalnzca eylemlerimizin zorlad nedensel sonulardr. Busenin gvden de deil, baka birisinin gvdesi de deil. Ona gemieylemlerin (karma) rn gzyle bakmak daha doru olur. nceki biryaamda yaptklarmn dl ya da cezas da deil. Ben nedensellik zincirininbir zorunluluu olarak varm. Eylemlerin bir sreklilii var ama benin debilincin de sreklilii yok. Budann dilinde doum lm dngs, yaamlarnnceki yaamlarn etkisiyle biimlendiini anlatmaktan te bir anlamtamyordu.

3. Nirvana


25/109

Nirvana, Batda genelde anlald gibi lmden sonra deil, burada ve uanda gerekletirilebilecek bir ruhsal durumdur. stek ve tutkularn yokolmas, strabn etkili olmayaca bir i bara, i suskunlua, akn birmutlulua erimektir. Nirvanaya erime istei de dahil olmak zere tm istekve tutkular braklmadan, olanla, gelenle yetinmekten gelen iyimser bir

yetingenlik kazanlmadan nirvana gerekletirilemez. Nirvanaygerekletiren kimse bir yandan da gnlk yaamn normal haliylesrdryor. Eylemlerinin bir takm nedensel zorunluluklar (karma)yaratmamas da olanaksz elbette. Nirvanaya erien kimselerin tek fark, buzorunluluklarn dnda kalmay baarabilmesi. Eylemlerinde beenilmek,beenilmemek gibi bir gd etkin olmuyor, yapt ilerden alk beklemiyor,baar ya da kazan onu fazla sevindirmedii gibi baarszlk ya da yitim defazla zmyor. Kukusuz ac da ekiyor ama bunlara bilgece katlanmasn,olaylarn doal akmna boyun emesini de biliyor. Beni anca btnlebtnleiyor.. Yarnn getireceklerine kaygsz, benin doyumsuzluundangelen btn sorunlara srtn evirmi, u yaam nasl yaanmalysa yleyaamaya balyor. zgrlk, coku, akn mutluluk iinde, akp gitmekteolan yaam rma iindeki yerinin bilincine eriiyor.

Budann retisi, bir yandan beni yokumsarken br yandan da bireycilii enileri gtrm olan retidir. nsann toplumun kendisine giydirdii kiiliksizkiilikten soyunup gerek varlyla babaa kalnca gerei olduu gibizmleyecek bir yetenee sahip olabileceine inanyordu.

Buda lmden sonra ne olduuyla ilgili sorulara yant vermek istemiyordu.Byle bir soruyla karlanca ya susuyor, ya da yle diyordu: Gsnze

zehirli bir ok saplanm olsa, oku kartmaya alacak yerde, oku atann kimolduunu, hangi kasttan, hangi soydan geldiini, boyunu bosunu, okuatmaktaki amacn falan m aratrmaya kalkardnz? Ben bir eyiaklamyorsam brakn aklanmam olarak kalsn. Peki nedenaklamyorum? nk o eyin aklanmas size hi bir yarar salamayacaktrda ondan. nk bu sorulara yant aramak ne aydnlanmanza, nebamllktan kurtulup zgrlnz kazanmanza, i suskunluuna, gereeermenize, Nirvanaya erimenize katkda bulunabilir.

Buda retisinde hi bir dogma, i yaantyla dorulanamayacak hi bir inangetirmemeye zen gstermitir.

Varolu, devingen gcn nedensellikten alan srekli bir oluum, deiimsrecinden baka bir ey deildir; varolun ardnda duraan bir z, tzel birnitelik yoktur. Budizmde tzsz, zvarlksz bir nedensellik vardr.

4. Sekiz basamakl yce yol

1. Tam gr

2. Tam anlay Bu basamaklar kendimizi de, dnyay da olduu gibi, gerekbylesiliiyle grmeyi, adlarn biimlerin gizledii temel gerein, her eyinstrap, her eyin oluum, deiim iinde olduu, kalc bir benin, deimeyenbir tzn olmad anlayna ulamay amalyor.


26/109

3. Doru szllk

4. Tam davran Bu basamak, zgr istencinizin rn olan, iten geldii iin,hi bir ama gtmeden yaplan davrantr.

5. Doru yaam biimi Yaamn salamakta doruluktan ayrlmamak,kendine yetecek olandan ounu elde etmeye almamaktr.

6. Tam aba, tam uygulama Her eyin tam bir zenle, eksiksiz yaplmasdr.Bir Budistin oturmas, kalkmas bile byk bir dikkatle yaplmaldr. Zihninibencil dncelerden artmak srekli bir ura olmaldr. Zihnin artlmas,bencil dncelerden ayklanmas drt yce duygunun yzeye kmasnaolacak salar: Sevecenlik, acma, sevgi, yan tutmama.

7. Tam bilinlilik

8. Tam uyanklk

Bu basamaklar meditasyonla ilgilidir. Meditasyon Batda anlald gibi derinderin dnme deil, dncenin almasn, karmc dnceden artlmbir zihinle, salt bilinli olmay amalayan bir yntem. Tam bilinlilik, tmduyumlarn, duygularn, dncelerin ruhsal durumlarn ayrdnda olacakbiimde bir alclk, bir uyanklk durumunu srdrmektir. Algnn kaplarylesine temizlensin ki, her alg hi bir engelle karlamadan bilinceulaabilsin.

Szckler de bilinle yaant arasna giren bir engel oluyor ou kez.Szcklerden oluan dnceler durmadan bizi,iyi kt, hoa giden hoagitmeyen gibi ayrmlar yapmaya, yarglara varmaya kkrtyor. Artk dnyayolduu gibi deil, kurgularla, soyutla, soyutlamalarla yani szcklerle dnyaykavryoruz. Gerein szcklerle kavramlarla deil, ancak yaantylakavranabileceini savunan Budizm szcklere, kavramlara tutsak olmakyerine onlar tam olarak denetim altna almak istiyor.

Budist meditasyonun z nefes alp verdiinin ayrdnda olmakla balayanyaygn dikkattir. nsan nefes alp verdiine duyarl olunca yaadnn da

farknda oluyor, gelecee ya da gemie deil, kendini u ana ayarlyor,imdide yaamaya balyor, duyulara daha duyumlu, duygulara daha duyarloluyor; kendinden kopuk, kendinden habersiz yaamaktan kurtaryor kendini,yaamla da kendiyle de btnleiyor. Bu uygulamada yol alm kimsegvdesinde kendi istencine bal olmadan bir nefes alp verme ileminin srpgittiine duyarl olmaya balyor. Bu yaamsal bir yaant olarak kendini aavuruyor, ve bu izlenim insanda i bar, esenlik ve mutluluun olumasna yolayor. Artk zihindeki karmaa yatmtr.

Budann meditasyon yntemi yle dalp gitmeyi kendinden gemeyi deil,tersine srekli uyankll, srekli bilinli kalmay gerektiriyor.

Tam bilinlilik gerekleince tam uyanklk kendiliinden gelir. Burada tm


27/109

ikilikler yok olur; dnenin dnceden, bilenin biliniten, znenin nesnedenkopukluu diye bir ey kalmyor; zihinle yaant arasndaki blnt kalkyor.Btn bu ayrmlarn yaantyla ayrt edilecek somut bir gereklii olmadn,bunlarn akl yoluyla varlm karmlar olduunu fark ediyorsunuz.

-C-

ELME: ki kavramn ya da yargnn birbirini dta brakmas. Birbirine tersolma, birbirini tutmama.

EVRECLK: ng. environmentalizm; Fr. environementale; Alm.

EnvironmentalismusGnmz felsefesi balamnda daha ok "Yeil" siyaset felsefesiyle rtenevrecilik ilkin evrenin insan zerindeki etkisini ya da evrenin insandavrann belirlemedeki nemini vurgulayan bir reti olarak boygstermitir. Bu anlamyla evrecilik insan d koullarn rn; doal,toplumsal ve kltrel koullarn toplam olarak gren anlaya karlk gelir.

Buna karlk . yzyln son eyreinde iyiden iyiye kendini hissettirenevrecilik ya da evre felsefesi, doay iliklerine kadar smren ya da onuistedii gibi yourabileceini sanan insanoluna yneltilen bir "uyar

felsefesi"dir.1950lerde u veren Leopold'un "Toprak Etii"nden tutun da Naess'in1970'lerde gelitirdii kktenci evre etii "Derin Ekoloji" ya da "ekosof"yekadar tm evreci retiler, bilimsel ve teknolojik gelimelerin arkasnasnp doay hie sayan, doann da haklar olduunu unutan insanla bu"yoksay"n onarlamaz sonularn durmakszn hatrlatr.Her ne kadar bugn varlan noktada insann kendi karlar uruna kknkurutamayaca canl tr hemen hemen yok gibi olsa da insann kendisininde bir canl tr olduu unutulmamaldr.

OKULUK: Gerekliin aklanmasnda birden ok ilkenin temeldebulunduunu kabul eden reti.

ZMLEME: Bileik olan ayrarak zmek. Bir btn paralara ayrmak.

ZMLEYC (Analitik) FELSEFE: Alm: Analytische Philosophic, Fr:Philosophie Analytique, ng. Analytical Philosophy

20. yy. bandan beri zellikle Anglosakson dnyasnda yaygnlaan dilzmlemelerine dayal, felsefe yntemini gelitiren ve felsefenin grevinimantksal dil zmlemesiyle snrlayan felsefe akmnn tmne verilen ad.


28/109

-D-

DEER: Kiinin, isteyen, ihtiya duyan bir varlk olarak nesne ilebalantsnda beliren ey.nsanlarn ihtiya ve istemeleri farkl olduundansaysz deer trleri vardr.

DEZM: Vahiy ya da bir kilise retisi araclyla edinilmi her trl dinselbilgiye kar kan buna karlk belirli bir dinsel bilgi btnn herkesindoutan tadn ya da us yoluyla elde edebileceini savunan gre denir.Deizm, tanrlk gcnn sadece yaratma ilemiyle snrlandn ve bir kezyaratldktan sonra dnyann hibir iine karmadn e deyile dnyay

ynetmediini belirtir.Deizmin dayand doal din kavram balca i kaynaktan beslenir. nsanusuna duyulan inan, dogmacla ve hogrszle ynelen vahiyretisinin, reddedilmesi ve tanrnn dzenli bir dnyann ussal mimarbiiminde kavranmas. Deizmciler Hristiyanlkta ve dnya dinlerinde grlenibadet, inan ve reti farkllklarnn temelinde evrensel olarak benimsenmidin ve ahlak ilkelerinin, ussal bir zn bulunduunu ne srerler.

Deizimcilere gre kendi bana doal din, her trl kuku ve yozlamadanuzaktr. Bu yzden us yoluyla dorulanm yaln ahlak, dorular dnda

Hristiyanln sonradan ekledii tm elere kar karlar.

DEKARTILIK (Cartezyanizm): Descartesin felsefesi Descartes, dnselfelsefenin byk apta aamaclarndan biridir. Antika Yunan,pheciliinden yzyllarca sonra phecilii temel bir yntem olarakkullanm ve bunu analitik geometri ad verilen matematiksel bir kesinlikleuygulamaya alarak yepyeni dorulara varmay denemitir. Temel yntem,yle zetlenebilir: nce bir ilke olarak, edinilmi btn bilgilerinden pheetmeliyim ve onlar bir yana brakarak ilk ve salam yeni bir dnceden yolakmalym. nsanlarn btn dnceleri birbirine baldr, birbirinden kar.Bir dnmeyi douran ondan nce gereklemi baka bir dncedir.Dnceler bir neden sonu zinciri ierisinde srp gider(mekanizm) yleysesray titizlikle kovalarsam doru olmayan bir dnceyi doru sanmaktansaknarak dnce zincirinin arasna yanl bir dnce kartrmazsam doruolana ulaabilirim. Bu durumda benim iin kesin olan tek ey phe etmektir.Btn bilgilerden phe etmek, dnmektir. Dnmekse var olmaktr.yleyse, var olduumda phesizdir. Dnyorum yleyse varm.pheedemeyeceim ilk ve salam bilgim budur. imdi, neden sonu zincirinititizlikle kovalayarak, btn teki bilgileri bu temelden karabilirim.

Descartesin balca retileri unlardr.

1)Gereklik, z dnme, olan zihin ile z boyutlu uzam olan madde


29/109

biiminde ikiye ayrabilir.

2)Tanr, zihin ve madde kavramlar doutan gelir ve deneyimdenkaynaklanmaz.

3)Felsefede doruya erimenin yanlmaz yntemi, phe edilemez, ak veseik bir nerme ya da kavramlara ulancaya dein her eyden pheetmektir.

Descartesi dnrlerin ou Descartesin Dnyorum, yleyse varmdeyiinde anlatmn bulan, dnen znenin dndnden, dolaysyla varolduundan phe edemeyecei yntemindeki nermenin, ilk ve ak seikdoru olduu grnde birleir. Gene Descartesilerin byk bir blm , builk doru temelinde yalnzca usa dayal bir felsefede ve bilim sistemininkurulabilecei grndedir. Buna bal olarak Dekartlk btnyle usa birmetafizik gelitirilebileceini savunur.

DEMOURGOS: Dzenleyici Tanr... Antik Yunan dnr Platona gre iyiideas dzenleyici bir Tanrdr. Yaratm deil biim vermitir. AntikaYunanllarnda yaratma dncesi yoktur; bir sanat, bir mimar gibi yapma,dzenleme, biimlendirme abas vardr. Bu anlaya gre dnya yoktan varedilmemi, idealar gibi ilksiz ve sonsuz olan biimsiz zdekten dzenlenipbiimlendirilerek meydana getirilmitir. Platona gre bu biimlendirmederneklik eden idealardr, evrendeki btn varlklar bu ideal ilk rneklerineuygun olarak zdei biimlendirme yoluyla yaplmlardr. Bu terim Platoncaevren ruhu, gnostiklerce ikinci Tanr ve Hegelce dnce sreci anlamnda

kullanlmtr.DENEYCLK: Alm. Empirismus, Fr. empirisme, ng. empiricism

Bilgimizin biricik kaynann deney olduunu savunan bilgi retisi. Buretiye gre, btn bilgilerimiz deneyden gelir; anlkta deneyden gelmeyenhi bir ey yoktur. Yenia felsefesinde deneyci bilgi retisinin (empirizmin)kurucusu Locke'dur. Balca temsilcileri F. Bacon, D. Hume, J. 5. Mill.Kart bkz usuluk.

DETERMNZM: Ahlaki seimler dahil btn olaylar, zgr iradeyi ve insann

baka trl davranabilmesi olanan dlayan, nceden varolan nedenlercebelirlendiini savunan kuram. Bu kurama gre evrenin tmyle ussal biryaps vardr; belirli bir durumun eksiksiz bilgisine sahip olmak, o durumun,geleceine ilikin yanlmaz bilgiyi de olanakl klar. Laplacee gre, evreninbugnk durumu, nceki durumunun sonucu, sonraki durumunun isenedenidir. Bir zihin, belirli bir anda doada ileyen btn gleri ve doannbtn bileenlerinin karlkl konumunu bilebilse, kk ya da byk herbirimin hem geleceini, hem gemiini kesin olarak bilebilir.

Determinizm yandalarna gre, kuramlar, ahlaki sorumluluun kabulneaykr deildir. rnein belirli bir davrann kt sonular ncedengrlebilir; bu da insana ahlaki sorumluluk ykler ve insan eylemlerinietkileyebilecek engelleyici bir d neden oluturur.


30/109

DALEKTK: Kavramlar arasndaki kartlk ilikisinden yola karak bunudoruya varan srelerin aa karlmasnda bir ilke olarak kullanandnme ve aratrma yolu.

Diyalektik dncenin balangc, doay ve evreni oluturduu dnlenate, hava, su, toprak gibi ilk elerin (arkhe) aralarndaki karlkl atma-dnme ilikileri biiminde, Sokrates ncesi fizikilerde grlr. Daha sonraeylerin kartlarndan yola karak var olmalar ve gene kartlar iinde yokolmalarn ele alan Herakleitos, diyalektii evrenin etkin bir ilkesi olarakdnmenin ncs oldu. Aristotelese gre, baz kabullerden yola karakusavurma yoluyla bunlar samaya indirgeyerek kartlarn kantlama tekniianlamnda diyalektiin kurucusu Eleal Zenondu.

Diyalektii bir yntem olarak ilk kullanan ise Sokratestir. Sokrates iindiyalektik, karlkl, karlkl soru-yant yoluyla kavramlara aklk getirmeyntemidir. Kar tarafn yantndan yola karak bunun gene onundnceleri asndan tutarsz ve eliik olduunu gstermek, yntemin ilkaamasdr. Bundan sonra karlkl soru- yantlarla, tartma konusu kavrameitli alardanele alnr, amlanr.

Sokratesin aklama yntemini belirli bir varlk grne balayan Platon,diyalektii bilgi grne dayal bir eitim yntemi olarak gelitirdi. Ona grediyalektik, bir varlk sralamas iinde en alt dzeyden gittike ykselereksonunda idealara varmak iin izlenen bir retme ve renme srecidir.

Yenia felsefesinde diyalektik terimini ilk kullanan Kanttr. Kanta grediyalektik yanlgn mantdr;; kendi halindeki us, baz usavurma ilemlerinimantksal snrlarna kadar gtrp sonunda kendisiyle atma iine der.Ortaya kan antinomileri (atklar) gidermek iinse Kantn transandantaldiyalektik adn verdii yntem uygulanr; iki kart sav arasndaki atma,hem tezin, hem de antitezin kartnn olanakszl kantlanarak giderilir.Bylece Kant iin diyalektik, hem usun iine dt doal bir yanlg biimi,hem de bunu dzeltmek iin kullanlacak bir eletiri ve yanl gstermeyntemi haline gelir.

Diyalektik anlaynn temelinde yatan l dncesini Kanttan alan Hegel,

buna bambaka bir anlam ykledi. Hegele gre, gerekleri oluturankavramlarn her biri kartn kendi iinde tar. Dnce, bir kavramdan (tez)onun iindeki kartna(antitez) bundan da yeniden kartna (yani ilkkavrama) dnmekle, diyalektik hareket iinde, iki kavramn birliini oluturannc kavrama (sentez) ular. Bu sre, dncenin kendisini kavramasnsalayan bilin ieriini artrr. Hegele gre diyalektik, varl belirleyendncenin kendi sreci olduu gibi dnya tarihinin de oluum ilkesidir.

Diyalektik usavurmay Hegelden ve Sokrates ncesi filozoflardan alan KarlMarxa gre diyalektik tarihsel bir sretir; ekonomik temelli baz toplumsaloluumlarn zaman iinde kartlarn retmeleri, kartlarn giderek atmayadnmesiyle de yeni oluumun etkisini ortadan kaldrmas biiminde yrr.


31/109

Diyalektik kavram gnmzde, metafizik teriminin tam kart olarak yeni vebilimsel bir dnya grn dile getirir.

DALEKTK DEALZM: Hegelin idealizmine diyalektik idealizm denir.

Hegel, tarihin ve dncenin diyalektik bir sre iinde gelitiini savunmu,dinden siyasete, mantktan estetie kadar btn alanlar iin geerli grdbu srecin Mutlak Tine ya da zihne (geist) varlmasyla son bulacan ilerisrmtr. Dncenin znde gerein ancak bir btn olarakkavranabilecei yatar. Diyalektik, grnrdeki btn farkllklarn birliekavutuu metafizik bir sre mutlak ise, var olan her eyi kendindetoplayandr.

Varln diyalektik geliim sreci, Hegelin tin ya da zihin, bazen de idea dediiGeistn kendini belli bir amaca doru gelitirmesi, zgrlemesi srecidir.Busre iinde idea diyalektiin l aamasndan geer.lk aamada ideakendi iindedir ve henz bir olanaktr. Kendinigerekletirmesi iin ikinci biralan gerekir, bu da doadr. Ama idea doada kendi zne aykr birduruma der, kendine yabanclar. Bu aykrlktan nc aama olan kltrdnyasnda kurtulabilir. Doada ideay ynlendiren yasa olan zorunluluunyerini nc aamada zgrlk alr; zgrlk, tinin devlet, sanat, felsefe vedin gibi, bireylerin stndeki baz kurumlarda ve o kurumlarla kendinigerekletirmesidir. Bu son aamada da tin basamak iinde kendinigelitirir. lk basamak znel tin dir ve tek tek insanlarn yaamndaki henztamamlanmam idedir. kinci basamak nesnel tindir ve burada kendinitoplum, tarih devlet olarak gerekletirir. nc basamak ise mutlak tin dir

ve burada tam bilincine ulaarak kendini sanat, din ve felsefe ile lmszklar.

Diyalektik idealizm yani Hegelci diyalektik, nesneleri soyutlayarak her birinikendi bana ve deimez zellikleri olan birimler olarak gren metafizikdnce biiminin tersine, nesneleri hareket ve deiimleri, karlkl ilikilerive etkileimleri iinde ele alr. Her ey srekli bir olu ve yok olu sreciiindedir. Bu sre iinde hibir ey srekli deildir; her ey deiir ve yerinibaka bir eye brakr. Btn eyler elikili yanlar ya da ynler ierir. Buynler arasndaki atma deiimin itici gcdr ve sonunda eylerindeiime uramasna ya da ortadan kalkmasna yol aar. Hegel deime ve

gelimeyi doada ve toplumda somutlaan mutlak tinin ya da ideann birdavurumu olarak grr.

DALEKTK MATERYALZM: Doada ve tarihte belirleyici olan srelerin ,kendi ilerindeki kartlk yoluyla olutuunu ve btn olaylarn bu madditemelli ilikilerle aklanmas gerektiini savunan felsefe gr. Tarihselmateryalizm ile birlikte Marksist dnya ve tarih grn oluturur. Marx veEngelse gre materyalim, duyularla alglanabilen maddi dnyann zihin ya daruhtan bamsz nesnel bir gereklik olarak ele alnmasna dayanr. Marx veEngels zihinsel ya da ruhsal srelerin varln reddetmemiler, amadncelerin temelde maddi koularn rnleri ve yansmalar olduunusavunmulardr. Maddeyi zihin ya da ruha baml olarak ele alan , zihin ya daruhun maddeden bamsz olarak var olabileceini savunan btn kuramlar


32/109


33/109

ncil'deki gndermeler dnda dillerin nasl ortaya ktna dair pek bir bilgiyok. Adem ile Havva'nn bile ne dil konutuu bilinmiyor. Bugn dnyada 2bin 7 yz dil ve 7 binden ok lehe var. Sadece Hindistan'da 365 ve Afrika'dabin farkl dil konuuluyor.

Yaz ise M.. 4 yzylda Mezopotamya blgesinde Smerler tarafndankefedildi. Smerler ve Babiller bir saati 60 dakikaya ve bir dakikay 60saniyeye blp, bugn kullandmz saat sistemini buldular.

Bugn dnyada 2 bin 7 yz dil ve 7 binden ok lehe var. SadeceHindistan'da 365 ve Afrika'da bin farkl dil konuuluyor. En zor renilenKuzeybat spanya'da ve gneybat Fransa'da kullanlan Basklarn dili,dnyadaki hibir dile benzemiyor. Mandarin, ngilizce'den sonra dnyada enok insann konutuu dil. Ama lke dili olarak en ok kullanlan ikinci dilspanyolca.

En yeni dil gney Afrika'da kullanlan Afrikaan dili. 17. yzylda Roma KatolikKilisesinin zulmnden kaan Hollandal ve Alman Protestanlar 18. yzyldaAfrika'nn gneyine yerletiler ve 20. yzyln balarnda Flamanca veAlmanca'nn arlkl olduu ama dier dillerden de etkiler alan yeni Afrikaandilini gelitirdiler. Bu dil, neredeyse 90 yl iinde en ok konuulan ikinci dilhalini ald.

Kltrler buluup kartka yeni diller ortaya kyor. Modern ulam veticaretin neden olduu kk yerleim birimlerinden byk ehirlere g, tmdnyada dillerin geliimini etkiliyor. rnein Londra'da 700 farkl dil

konuuluyor. New York, Los Angeles, Mayami ve Singapur iin de ayn eygeerli. nternetin salad kltrler ve blgeler arasnda serbest iletiimin dedilleri etkileyecei kesin.

Dnyann en kk lkesi Vatikan, Latince'nin resmi dil olarak kabul edildiitek lke. Tm yurttalarnn ayn dili konutuu lke Somali. Kuzey Afrika'dayaayan Berberilerin konutuklar dil ise sadece szl.

DOGMA: Her trl inceleme ve eletirmenin stnde tutulan, doruluudenemesiz ve tartmasz kabul edilen ve deimez saylan dnce...Genellikle dinlerin saltk gereklik olarak ileri srdkleri ve ballarndan

tartmasz inanlmasn istedikleri genellikle dinsel ilkeleri dile getirir. rneinTanrnn evreni yaratt bylesine bir dogmadr.

DOGMATZM: Din ya da yetkelerce ileri srlen dnce ve ilkeleri kantaramakszn, incelemeksizin ve eletirmeksizin bilgi saylan anlay... Temeldeskolastik bir anlaytr, gnmzde deime ve gelimeyi yadsyan retilerive anlaylar adlandrr. zellikle metafizik retilerin tm inak (dogmatik)retilerdir. Deney alannn dnda kalan btn savlar inak olmakzorundadr. Bu zorunluluk Tanr sznden balayp Aristotelesin szne kadargenellemitir. rnein Ortaa Hristiyan kltrnde herhangi bir kuralngerek saylmas iin Aristotelesin sylemi olmas yeterli saylyordu.Dogmatizmin zorunlu sonucu zorbalktr. Deneylerle tantlanamayan kurallar,engizisyon ikenceleriyle tantlanmaya allmtr. Dogmatizm, sulu


34/109

olmayann atee atlsa bile yanmayaca inancna kadar varmtr. Bundan daatee atlnca yanan kiinin sulu olduu sonucu karlmtr. nak(dogma)ninandan fark, inann asla tantlanamayacak olan kabul etmesine karlk,inakn herhangi bir yetkeye balanan bir veriyi tantlam olarak kabuletmesidir. rnein ortaa skolastiinde herhangi bir sz Aristotelesin

sylemi olduunu tantlamak, o szn doruluunu tantlamak demekti.Herhangi bir sistemde deimez formller dlemek, bir dncenintartmasz kabuln istemek, bilginin bamlln gz nne almakszn herzaman ve her yerde geerli saltk bilgiler olduunu ileri srmek inaklktr.

DOMATKLER: Domatikler:Bilginin imkansz olduunu iddia eden kukucubak karsnda bilginin kayna tartmasna hi girmeden bilginin kesinliklemmkn olduunu iddia ederler.Dogmatiklere gre,doru herkes iin iingeerli bir bilgi trdr.doru bilginin neden ve nasl olanakl olduunuaklama ihtiyac duymazlar ve bilginin olmadndan asla phe etmezler.Bilginin duyu, deney, akl, sezgi, gzlem, vahiy, olgu...gibi yollardan eldeedildiini iddia ederler.

DORULAMA: Bir varsaym ya da nermenin doruluunu denetlemek iin,deney ve mantksal kantlama yoluyla yaplan ilemlerin tm.Dorulanabilirlik ilkesi : nermelerin bilimsel anlam tayp tamadnbelirlemeye yarayan bir ilke. Buna gre bilimsel anlam olan nerme, olgusalyoldan nasl dorulanabileceini bildiimiz nermedir.

DORULANABLRLK: Bilimde nermelerin olgularla dorulanabilme nitelii.

DALZM: Herhangi bir alanda birbirlerine indirgenemeyen iki kart ilkeninvarln ileri srme... Bircilik ve okuluk terimleri karldr.

Felsefe alannda ilk dualist, antika Yunan dnr Anaksagorastr.Anaksagoras, zdekle ruhu kesin olarak birbirinden ayryor ve sonsuza kadarda birbirlerinden ayr kalacaklarn sylyordu. Anaksagorasn nus adnverdii bir ruh zdeksel yapdadr ama yaratan olmak bakmndan yaratannkarsnda bulunmakla, beraber birbirine indirgenemeyen temelli bir ikilikmeydana getirir.

Fransz dnr Descartes de evrendeki btn gereklikleri birbirine

indirgenemeyen ruh ve zdek ikiliinde toplar. Dualizm, temelde tanrlk yer(te dnya) ile insanlk yer (dnya) ayrmn ileri sren dinsel ikiciliktenyansmtr ve evrenin zdeksel birbirini yadsyan gerici bir grtr.Dualistlerin tm idealisttir, nk zdensel yapnn karsnda bir de ruhsalyap olduunu kabul ederler.

DUYUMCULUK (phecilik): Duyumlarn getirdii bilgini znel olduunu ilerisren phecilik. Duyumcu phecilik, duyumun nesnel temelin brakp znelyann ele alr. Bu bakmdan hem duyumcu hem znelci bir yapdadr. Antika Yunan dncesinin nl phecileri: Pyrhon, Aenesidemos, Timon gibidnrler nesnelerin algladmz biimde var olduklarndan phelenmekgerektiini ileri srerler; nk her insann duyumu bakadr ve herkes kendiduyumuyla algladndan, bakasnnkine benzemeyen, kendine zg bir bilgi


35/109


36/109

Drzilerin kkeni hakknda bir baka gr, bunlar Fenikeliler ile ve zellikleEski Ahitte I. Krallar 5:6da sz edilen ve Sleyman Tapnann yapmsrasnda Lbnan dalarndan kereste salayan Sayda'l iilerebalamaktadr. Uzun yllar boyunca Lbnanda yaam olan Haskett-Smith,

The Druses of Syria (Suriye Drzileri) adl yaptnda: Drziler, kendilerinin

Sleyman Tapnan yapanlarn torunlar olduklarn ileri sryorlar; oysaEski Ahit ve Yahudi tarihi hakknda bilgileri pek snrl diye belirtmektedir.

Drziler, kendilerini Arap rkndan sayarlar. Drzilerin kkeni konusunda enok yanda toplam olan gr, Drzilerin Yemendeki Sryani kkenliAraplar olduklar biimindedir. Bu gre gre Drziler, byk bir selfelaketinden sonra Yemenden ayrlarak kuzeye g ettiler. slamn yaylmassrasnda bu yeni dini benimseyerek, Lbnann dalk yrelerini yurtedindiler.

Drzilerin kkeni hakknda Batda gelitirilmi olan bir sylenceye greDrziler, Hal

Documents

Felsefe-Sozlugu