Fen Edebiyat Fal~ultesi

Turi~ Dili ve Edebiyat1 Bolumu

TUR413 Mezuniyet Projesi

Hiiseyin Ezilmez 4A

950451

ONSOZ

Huseyin Rahmi Gurpmar Turk yazm hayatmda eserlerini okumaktan buyuk bir zevk duydugum yazarlann basmda gelir. 0 gercekten kulandigi dil ve anlatunla, gercekciligi ve dogalcihgiyla, sectigi konularla en onemlisi de birakngi 90k sayida eserle Turk Edebiyatmda son derece onemli bir muharrirdir.

Huseyin Rahmi'ye olan buyuk ilgi ve hayranhgnn yuzunden mezuniyet cahsmarru onun bu romamm inceleyerek yapmak istedim. Eseri tekrar tekrar buyuk bir haz duyarak okudum ve maddi unsurlan cikanp, bunlar hakkmda gerekli arastirmayi yaparak cahsmarm tamamladun.

Bu romam incelemem icin beni gorevlendiren bolum baskamnuz degerli hocam Do9. Dr. Bulent Yorulmaz' a ve romam temin etmemi saglayan yardimsever kiymetli hocam Gulgun Serdar' a sonsuz sevgi ve saygilanmla tesekkur ederim.

Okudugum bu roman Nurgok Matbaasi tarafmdan 1963 (Istanbul) yilmda basilrmstir. "Kuyruklu Yildtz Alttnda Bir lzdivac" ilk defa 1911 yihnda yaymlannusnr. 1963 baskisi Zahir Guvemli eliyle bugunun diline aktanlmis olup Atlas Kitabevi tarafmdan nesredilmistir.

Huseyin Ezilmez

i

i9iNDEKiLER

Huseyin Rahmi Gurpmar'm

Yasami 1

Y azarhga Baslamasi 2

Romancihgi 3

Konulan 4-5

Romanlarmda Isledigi Tipler 6

Roman Teknigi 7

Gercekligi ve Dogalciligi 8

Dil ve Analtum 9

Y azdigi Turler 9

Y apitlan 9-10

Kuyruklu Yildiz Altmda Bir Izdivac Hakkmda Kisa Bir Bilgi 11

Romandaki Maddi Unsurlar ve Aciklamalan 12-22

Kaynakca 23

Genel Indeks 24-30

ii

HUSEYiN RAHMi GURPINAR

Romamnuzda dogalcihgin ve gercekligin en onemli kavsaklanndan biri olan Huseyin Rahmi Gurpmar, sanat yasami boyunca hep akhn ve mantigm yamnda olmus; romanlanyla, oykuleriyle, yazilanyla toplumun cagdaslasmasi yolunda, yobazhga, gericilige, bagnazhga, somuruculuge karsi savasrmstir. Onu boylesine verimli, 90k okunan bir yazar yapan da bu ozelligi olmustur. Huseyin Rahmi, Turk toplumunun buyuk bir donusum surecine girdigi bir donemde, yani dogru zamanda ortaya 9Ikm1~ bir dusunur-yazardtr.

YASAMI

17 Agustos 1864'te, istanbul'un Ayaspasa semtinde dogan Huseyin Rahmi _ Gurpmar, hunkar yaverlerinden Mehmet Sait Pasa'nm ogludur. Ancak babasmm pek etkisi altmda kaldigi soylenemez; cunku, Mehmet Sait Pasa, gorevli olarak zamammn cogunu istanbul dismda geciren bir kimsedir. Annesi de, kucuk Huseyin Rahmi daha dort bucuk yasmdayken olunce, yapayalmz kahr. Bu nedenle cocuklugu teyzesinin Aksaray' daki konagmda ge9er.

Tipik bir Osmanh konutu olan konakta kadmlar arasmda yasami, romanlannda isledigi olaylar ve ozellikle kadm tipleri konusunda buyuk bir gozlem birikimi saglamasmda en onemli etken olacaknr.

Belki de anne imgesi ve bu imgeden 90k cabuk aynlmasi, romanlanndaki ve oykulerindeki «ya~h kadm» tiplerinin de ana cizgilerini olusturmustur. Bir amsmda, annesini soyle anlatir: «Annem okur yazar bir kadmdi, Beni dort bucuk yasmda teyzemin egitici kucagma btrakarak pek gene iken, yirmi iki yasmda oldu. Soz annemden acihnca, kendimi tutamam, aglamadan duramam. Cunku kendisine pek duskundum. Kucagmdan hie inmezdim.» (Yaymlasuhrmstir, Yeni Turk Dergisi, sayi 25, 1934). Buna karsm Huseyin Rahmi, ilk ogrcnimden sonra, once Beyazit'taki Mahmudiye Rustiyesi'nde okumaya baslar ama diploma almadan Mahrec-i Aklam adt verilen bir tur meslek okuluna gecer. Bu okul, devlet memuru yetistiren bir okuldur. ·

1

1878'de Mulkiye idadisi'ne yazihr; ancak ikinci smiftayken, hastalandigi icin aynlmak zorunda kahr. Agzmdan kan gelmistir. Bu durum, gene Huseyin Rahmi'yi urkutur, Annesinin de veremden olmus olmasi, yaz~m, bir bakima mikrop korkusunun da nedenini olusturur. Yakmlannm belirttigine gore, oldukca «kuruntulu» bir kisiligi vardir ve isi, baskalanyla iliskiden kacmaya kadar goturur,

1880'de Adliye Nezareti Umur-u Cezaiye Kalemi'nde (Ceza lsleri Burosu) memur olarak cahsmaya baslar, Daha sonra ikinci Asliye Mahkemesi namzet uyeliginde bulunur.

1908 Mesrutiyeti'nden sonra, resmi gorevinden aynhr ve yapitlanm yayimlamaya baslar.

1912'de, Heybeliada'da yaptrrdigi koske tasnnr ve omrunun otuz yihru bu koskte gecirir. 1914'te Darulbedayi kuruldugu zaman olusturulan «edebi kurul» uyeligine atamr. lkdam gazetesinde, tiyatro yazilan da yayimlar. 1936'da Kutahya milletvekili secilmesiyle baslayan siyasi yasami, iki donem sonra, 1943 'te sona erer.

- Huseyin Rahmi, 8 Mart 1944 'te yasama gozlerini yumar ve Heybeliada' daki Abbas Aga Mezarhgi'na gomulur, Kosku, olumunden sonra, muze haline getirilmistir.

YAZARLIGA BASLAMASI

Huseyin Rahmi'nin annesi de babasi da okumus insanlardi. Babasmm divan siiri yolunda siirler yazdigi da bilinmektedir. Kendisinin yetenegi de kucuk yasta ortaya ciknustir; 1887 'de yaynnlanan ilk yazisr, Istanbul 'da Bir Frenk admi tasir. Bu oyku, hayli de begeni toplar.

Bu yillar, Tanzimat ikinci kusak yazar ve sairlerinin, edebiyat dunyasma egemen oldugu, Servet-i Funun kusagmmsa yazi alanma cikmaya hazirlandigt yillardir. Siirde, cosumculuk (romantizm) kendisini duyururken, roman ve oykude, Samipasazade'nin Serguzest romamyla Kucuk Seyler adh oyku kitabi, Nabizade Nazim'm Zehra romamyla Karabibik adh ilk dogalci (naturalist) uzun oykusu, Recizade Ekrem'in Araba Sevdast romam edebiyatumza buyuk acihmlar getirmis, dilde, anlatimda, anlati estetiginde buyuk bir gelisme saglanrmsnr. Bunlann yamsira, ama bambaska bir yolda yazan, donemin basm ve yazm alanmdaki devi Ahmet Mithat Efendi'nin her turden yazdigi romanlan, okuru hem anlati turunu okumaya ahstirrms, hem de romanlanyla gecebilmesi, gene yazarlan yureklendirmistir.

2

Huseyin Rahmi'nin ilk romam da, 1887'de Ahmet Mithat Efendi'nin cikardigi Tercuman-I Hakikat gazetesinde, tefrika edilmeye baslar. Kendisi, romamm Ahmet Mithat Efendi'ye gondermis, ertesi gunu romamn gazetede yayimlanacagun, kendisinin matbaaya cagmldigmi okuyunca gozlerine inanamamistir: «Hazretin huzuruna buyuk bir heycanla 91kt1ID. Giir kash, kara sakalh, iri yan, heybetli bir zat ... Beni gorunce ilk sorusu su oldu:

- Kimsin sen cocugum? - Stk yazan Huseyin Rahmi. Korktuguma ugradun. Efendi'nin yuzunde derhal bir guvensizlik

gulumsemesi belirlendi.(.) Bana pek alayci gelen bir sesle: - Oglum, senin agzm daha sut kokuyor. Bu roman usta isi. Senin ne

kalemin, ne yazi gucun, ne deneyimin, ne de gorgon henuz bunu yazmaya yeterli degil. Bu gercek gorunuyor. Sen boyle bir ~ey tasvirine ozenebilirsin, ama tek basma basaramazsm. Sana bir yardim eden var. Baban rmdir, agabeyin midir, arkadasm midir, o kimdir? Soyle ...

( ... ) Koca Ahmet Mi that Efendi' nin bu suclamasi karsismda kuculdum, buzuldum, hicbir soz bulamadim. Sonunda gozlerimden dokulen iki damla, huzunlu bir yamt yerine gecti. Bu saf, masumca aglayisun Efendi'ye dokundu, hemen:

- Aglama ... Aglama, inandim ... dedi.» (Sik'm onsoztmden, ikinci basnn, ibrahim Hilmi Kutnphanesi, 1920)

Boylece Huseyin Rahmi, yazm dunyasma, hem de onu, daha sonra kizmi vermeyi dusunecek kadar begenen ve seven Ahmet Mithat Efendi'nin destegiyle girmis olur. (Ahmet Mithat Efendi'nin, kendisine kizirn verme teklifini nazikce reddeder ve omur boyunca evlenmez.)

RO MANCILi GI

Huseyin Rahmi, daha ilk yapitiyla, yani Stk romamyla buyuk bir fin kazamr. Buna kendisi de sasirnnstir. Nedenini Ahmet Mithat Efendi'ye sordugunda, su yaruti ahr: «Oglum, senin kafandan daha 90k seyler dogacak gibi gorunuyor. Eserinin en buyuk erdemi, okuyanlan kahkahalarla guldurmesidir .»

Gercekten de, Huseyin Rahmi, ustadi Ahmet Mithat Efendi gibi, hem okurlanm bicimlendirmeye, cagdaslastrrmaya, bos inanlardan, cagdashklardan kurtarmaya cahsir, hem de bunu yaparken eglendirmeye, okura hosca vakit gecirtmeye cahsir.

3

Bu arada, ileride deginilecegi gibi, belki biraz asmya kacar, ogreticiligin dozunu biraz kacmr; arna onun inancma gore, roman estetigi ister zedelensin, ister zedelenrnesin, bunun o donemde, o kosullarda, yasamsal bir geregi vardir.

Huseyin Rahrni' nin rornanlannda, ilk kez yapmaciksiz bir yerlilik vardir. istanbul'un butun serntleriyle, rnahallenin delisinden konak hannnefendisine, sokak cocuklanndan kaympederinin evine yangelen icguveyine kadar, kirni ve neyi konu olarak ahyorsa, onu yerli renkleriyle betimlernesini bilir. lffet rornanmm yayirnlandrgi sirada (1897) rornamn konusunun bir Fransiz yapitmdan asmldignn ileri surenlere, sair Andelib'in verdigi yarut, ilginctir: «Insaf ediniz yahu, Fransa' da Edirnekapi mezarhgi, Y enibahce caym, Kale Dibi mahallelerimizin hayati var midir? Huseyin Rahmi bu halki dil siveleriyle, butun adetleri, feci ve gulunc ahlaklan, sefaletleriyle yasatnustrr, Mezarhklarda gordugumuz siir de busbntun yerlidir, hie Fransiz siirselligini andrrmaz. iffet ipligi, yunu boyasi yerli olan eski Turk hahlan kadar Turktur!»

Huseyin Rahmi, sanan, halki yukseltmek icin bir arac olarak gorur, Bu nedenle, butun yazarhk yasanu boyunca uzerine gitmedigi, elestirip alay etmedigi hicbir toplumsal kururn yoktur; iki yuzlu aile ahlakmi ( daha dogrusu ahlaksizligmi), dini kotuye kullamp dunyahklanm dogrultan yobazlan, kansim ya da kocasnn aldatan esleri, her turlu rezaleti Avrupahla§manm bir geregi olarak goren kadmlan, tuyu bitmedik yetimin hakkim gaspeden ticaret erbabnu yergilerinin hedefi olarak islerken, amaci yalmzca okuru biraz olsun dusundurmek ve eglendirmektir. Kendisini «uslupsuzlukla>> suclayan yazar ve elestirmen Sahabettin Suleyman'a soyle yamt verir: «Kar§tm1zda yukselmek ozlemiyle ellerini bize uzatmis milyonlarla balk var. Bir milletin genel kulturu, birkac estetik hocasmm ara~trrmalar1mn sonuclartyla olculemez. I Halk icin edebiyat olamazmis ... Ne sacmahk! Halk bilgisizlik icinde bogulsun, koca bir millet yokolmaya mahkfim olsun, biz karsidan seyrine bakahm, oyle mi? Siz edebiyan kendi aramzda gecerli bir kalp paraya, yalmz seckinlere ozgu bir sifreye eevirmek istiyorsunuz.» (Cadi <;arpzyor'dan).

KONULARI · Refik Ahmet Sevengil, Huseyin Rahmi Gurptnar adh yapitmda,

«Halk icin yazan yazar, konulanm ve tiplerini halkm yasayismdan, duygusundan, dti§tincesinden, konu§U§undan aldi, Ustadm romanlanm okurken, bu kitaplardaki kahrarnanlan bir bir tarnr gibi olurum.

4

Onlar yazann duslemgucunun (muhayyilesinin) yarattigr tiplerdir ama bu hyal aleminin yaratiklan, sokakta dolasan, vapura, tramvaya, trene binen, sizinle konusan, benim yammda oturan gercek insanlardan hie de baska turlu degillerdir,»> demektedir (1944, s. 58).

Gercekten de Huseyin Rahmi Gurpmarm yapttlarinda, co~umculugun, duslemlerin, buyuk asklann, kara sevdalarm, yasamm dussu yanlanmn yeri yoktur. Kendi deyisiyle o, okurlanm yuksek bir felsefeye dogru yukseltme amacmdan baska bir amacla yazmaz; bunun icin de konulanm secerken, bunlarm yasamm icinden sayfalar olmasma ozen gosterir. istanbul'un kenar semtlerinde, konaklarmda, sirket-I hayriye vapurlarmda, gazinolannda, yazhklarmda, gezi yerlerinde vb. dolasir, okurlanm dolastmr. Berna Moran'm deyisiyle, «Halk cahil kaldikca hi9bie~eyin duzelmeyecegine inandigmdan, halkm geleneklere, goreneklere ve dine dayah zihniyet yerine, Batr'nm akla, bilime dayah pozitivist zihniyetini yerlestirmek istemistir. Onun icin, romanlannda hep 'eski kafa', 'yeni kafa' dedigi iki zihniyetin 9arp1~t1gma tamk oluruz.» (Selim ileri ile yaptigi konusmadan). Bu amacim gerceklestirmek icin, istanbul, bir laboratuvardrr sanki.

Huseytn Rahmi Gurpinar 'in Romanian ve Romanlartnda Sahislar Kadrosu adh yapitmda Onder Gocgtm, Huseyin Rahmi'nin isledigi konulan soyle sm1fland1Imaktadlf:

«l. Batihlasmayt yanhs anlayan, davranislan Turk toplumunun gelenekleriyle tezat teskil ettigi icin gulunc durumlara dusen, alafranga, zuppe ve dejenere tiplere yer veren eserler ($1k, Murebbiye, Metres, $1psevdi, Tutusmus Gonuller, Gonul Bir Degirmendir Sevda Ogutur, Dirilen iskelet, Kaderin Ctlvesi, Can Pazan).

2. Toplumun gerisine itilmis, yokluklar icinde kivranan, genellikle her turlu himayeden mahrum, zavalh, aciz kimseleri ve onlann problemlerini, dustukleri kotu durumlan ele alan eserler (lffet, Ntmetstnas, Hakka S1gznd1k, Billur Kalp).

3. Baril seylere inanan ve birtakim fantastik unsurlarm etkisinde kalan tipleri konu edinen eserler (Kuyruklu Yildtz Alitnda Bir lzdivac, Gulyabani, Cadi, Efsuncu Baba, Muhabbet T1ls1m1, Mezardan Kalkan Sehit, Seytan i,Ji).

4. Kan-koca gecimsizliklerini ve bunlarm zeminini hazrrlayan cesitli faktorleri isleyen eserler (Mutaltaka. Tebessum-i Elem).

5. Kadmm veya erkegin istegine aykm olarak yapilan evlilikleri ve bunlarm olumsuz neticelerini konu alan eserler iMuadele-t Sevda, Tesaduf Sevda Pe§inde, Son Arzu).

5

6. Yash erkeklerle evlendirilen gene kizlann fizyolojik ve ruhsal errpmmalanm, ev icindeki veya dismdaki kendi yasannlan delikanhlarla gayrimesru munasebetlerini, turlu maceralanm ve neticede tam anlamiyla ahlaki dususlerini sergileyen eserler (Toraman, Cehennemlik, Dunyantn Mihveri Kadin mi Para mz?, Namuslu Kokotlar).

7. Toplumu temelinden sarsan sosyal meselelerin en muhimlerinden birini teskil eden fuhusu, son derece realist olculer icerisinde gozler onunne seren eserler (Hayattan Sayfalar, Kokotlar Mektebi).

8. Felsefeyi hareket noktasi kabul ederek, dunya ve aheretle ilgili cesitli hadiselerle ugrasan filozof tavirh kimseleri, onlarm fikri ve ruhsal yaprlanm, anlayrslanm, davrams ozelliklerini, egilimlerini ve ideallerini ele alan eserler (Deli Filozof lnsanlar Once Maymun mu idi?).

9. Ruhsal bakimdan hasta tipleri ve onlarm toplum icerisindeki son derece oumsuz, zararh hareketlerini, bir psikolog titizligiyle tahlil ve tenkit eden eserler (Ben Deli miyim?, Utanmaz Adam).

10. Ilerlemis yaslanna ragmen, hfila olgunlasmamis ve kendilerini sadece cinsel icgudulerine teslim etmis tipleri, yer yer hicvederek ele alan eserler (Ev/ere Senlik Kaynanam Nastl Kudurdu?).

11. Tehditle para sizdtrmak amaciyla kacmlan insanlan ve onlara turlu eziyetler cektiren eskiyayi konu alan eserler (E~kzya Ininde ).

12. Bastan sona polisiye bir nitelik tasiyan, gerilimi yuksek eserler (Kesik Ba~).

13. Ruhculuk ve bu nedenle ruhculuga inanan kimselerin gecirdikleri sarsmtilan konu alan eserler (Oluler Yastyor mu?).

14. Cesitli psikolojik zikzaklar cizerek, careyi canlarma kymakta bulan ve neticede intihar manyasma tutulan zavalhlan ve onlarm bu hallerini tasvire yonelik eserler (OWm Bir Kurtulus mudur?).» (1993, s. 603-604).

Bu sunflandnmadan da anlasilacagi gibi, Huseyin Rahmi, genel olarak toplumun ve insanlann her turlu olumsuzluklanm, suca yonelmelerini, toplumsal ve dinsel yolsuzluklanm, cinsel kudurganhklarmt, safhklanm, dogacilara ozgu bir gozlemci gercekcilikle islemistir.

ROMANLARINDA iSLEDiGi TiPLER Yine Onder Guegon'tm kapsamh s1mflandrrmasma gore, Huseyin

Rahmi'nin romanlannda isledigi tipler, toplumun her kesiminden, her yastan, her ruhsal durumda oaln tiplerdir:

6

Yoksullar, dilenciler, evlathklar, oksuz ve yetimler, gayri mesru cocuklar, iffetsizler; mulkiyeliler, hukukcular, askerler, doktorlar, eczacilar, ogretmenler, din adamaln, murebbiyeler, burokratlar, kucuk memurlar, polisler, yazarlar, politikactlar, sairler, musikisinaslar, ressamlar, tiyatrocular, sporcular, harp zenginleri, vrguncular, mirasyediler, icguveyi oalnlar, dullar, dolandmcilar, fahiseler, metresler, muhabbet tellallan, beslemeler, dadilar, kalfalar; aydmlar, yan-aydmlar, cahiller; alafranga­ dejenere-ziippe tipler, tutucular, yobazlar, milliyetciler, devrimciler, yenilikciler, pozitivistler, entemasyonalistler, namussuzlar, kalenderler, kaderciler, filozof gecinenler; Fransizlar, Rumlar, Ermeniler, Y ahudiler, Ruslar; hovardalar, sipsevdiler, Istanbul hannnefendileri, Istanbul beyefendileri, fedakarlar, dedikoducular, fettanlar vb.

Butnn bu tipler arasmda, Huseyin Rahmi Gurpmar' m ozel bir beceriyle canlandudigi tipler, kadmlar, ozellikle yash kadmlardrr, Bircok elestirmen bu konuda, onun kucuk yasta teyzesinin konagmda tamdigi kadmlan gozlemledigini soyler.

ROMAN TEKNiGi Huseyin Rahmi Gurpmar'm romanlarmda teknik bir yetkinlik

olmadigi genel kabul goren bir yargidir. Roman estetigi tekniginin yenilestigi, 9agda~la~t1g1 bir donemde, Servet-i Fununcularla aym zaman diliminde yasadtgi dusunulurse, bir Halit Ziya Usakligil'm, bir Mehmet Rauf'un romanlannda ulastiklan duzeyle karsilastmldigmda Huseyin Rahmi'nin romanlannm (ve oykulerinin) gercekten teknik kusurlar tasidigr soylenmelidir.

Ornegin, dogalcilan ve gercekcileri ornek almasma karsm, romamn akisrm sik sik keserek kendi dusuncelerini soylemesi, hem roman teknigi acismdan kusur sayihr, hem de gercekci ve dogalci aknnm anlatilan olaylara romancmm kansmamasi, yorum yapmamasi, yalmzca olayi betimlemesi anlayisma aykmdir. Romandan bir ders, bir sonuc cikanlacaksa, bunu okurun anlayisma ve yorumuna birakmak gercekciligin ve dogalcihgm genel kurahdir. Murebbiye romanmda Huseyin Rahmi, Fransiz murebbiye Anjel'in gecmisine deginirken, onun duskun bir kadm oldugunu belirtir ve donemin Paris' inin betimlemesini yaparken, ahlak duskunlugnnun yol a9t1g1 felaketler uzerinde uzun uzun durur; sozu dogalcilara getirerek, dogalcihgm nasil bir sanat akum oldugu, hangi ozellikleri bulundugu konusunda bilgi verir. Gulyabani'nin sonunda da, Gulyabani'nin gizi cozuldukten sonra, aslmda bunun bos inanctan baska bir sey olmadigiru, bu bos inanclardan dolayi, acikgozlerin insanlan dolandirdiguu anlatir.

7

Huseyin Rahmi' nin teknik ozelliklerinden biri de, roman kurgusunu estetik bir bicimde duzenlenmeyisi, dolayisiyla konunun gelisimini yalmzca olaylann akisma birakmasidir. Bu nedenle de ortaya cikan zorluklan, dugum noktalanm kimi zaman mantiga uygun gelmeyen yollarla cozmek zorunda kalmakta, o zaman da yetkin olmaktan uzak, naif bir roman canst ortaya cikmaktadir. Ancak bu konunun, onun romanlarmda gulrnece ogelerinden birini olusturdugu da soylenmelidir.

GERCEKCiLiGi VE DOGALCILIGI Huseyin Rahmi, sanatmda gercekcilik ve dogalcihk akimlardan 90k

etkilenmis ve bu yolda yapitlar vermistir. Onun yapitlannda, dogalci gelenege uygun olarak topluma kotumser, yergici bir gozle bakihr ve cocuklar disinda «iyi insan» bulmak 90k guctur. Yazann bu kotumserliginde, annesini gene yasta yitirmesinden hastahk korkusuna kadar pek 90k etken bulmak olasidir; ama asil etkeni, belki de bir fotograf objektifi gibi betimledigi toplumda aramak yerinde olur.

Asil olarak gercekciligi aldigi halde, Huseyin Rahmi' nin romanlarmda neden-sonuc iliskisi de oldukca zayiftir. Kahramanlar daha 90k «yazar oyle ya da boyle istedigi icin» «oyle ya da boyle» davramrlar. Cunku yazarm olaylan duzenleyisinde neden-sonuc iliskisine dikkat etmekten 90k baska amaclan vardir: «Okuru bilinclendirmek» Bununla birlikte, Selim ileri'nin kendisiyle yaptigr konusmada, Berna Moran, hakh olarak sunlan soylemektedir: «Okurlanm yuksek bir felsefeye dogru cekmeye cahsugmi soyleyen Gurpmar' in bunu basardigi soylenemez. Ondan akilda kalan, gulmecesi, turlu tipleriyle, canh bir istanbul yasarmdir, Okura asilmaya cahstigi ve onernli saydigr fikirlerin pek cogu gurultuye gitmistir, Cunku bunlan romanm olay orgusuyle butunlestirerek islcyememlstir.»

Onun dogalcihgi konusunda soylenecek bir baska yargi da, dogalcilann genel olarak isledigi her toplum icin gecerli olacak iliskileri, ask, cinayet, evlilik iliskileri, kan ya da kocanm ihaneti gibi konulan degil, yazarm kendi toplumunun, hatta denebilir ki istanbul'da yasayan insanlarm (bu topluma ozgu) iliskilerini islemesidir. Bu da aslmda romantiklere ozgu konu anlayismdan baska bir sey degildir.

8

DiL VE ANLATIMI Huseyin Rahmi Gurpmar, romanlannda da oykulerinde de dil

estetigine onem vermez. ilk yapitlannda yer yer Servet-i Funun anlatnmm uygular. Daha sonraysa hem sozcukleri, hem de anlatmu yahnlasmaya yonelir, Bu konuda Cadt Carptyor adh polemik kitabmda (1913), «Dilimizde sadeligin zorunlulugu ve onemi ciddi olarak bilindigi gun edebiyat, baslamis olacaknr,» demektedir.

YAZDIGI TURLER Huseyin Rahmi'nin en verimli oldugu tur, romandir, Roman dismda

oyku, oyun, makale gibi turlerde de yazrmstir. Yazm ve dil konusundaki goruslerini, kalem tartismalannda dile getirmistir.

Gonul Ticareti, Melek Sanmtsttm Seytant, jki Hodugun Seyahati, Meyhanede Hantmlar gibi kitaplarda topladrgi oykulerinde, romanlarmda oldugu gibi, amaci yine toplumsal yergi yoluyla halkm bilinc duzeyini yiikseltmektir. Oykulerinin dili, romanlanndan daha yalm, yapi bakimmdan da daha basittir.

Kalem tartismalan Cadi Carpiyor ve Sekavet-I Edebbiye (Y aztn Eskiyaligi) adh yapitlannda yer ahr, Bu kitaplardaki yazilar, romanlarma yapilan elestirilere verdigi yamtlardir. Kalem tartismalannda Husyin Rahmi, kendi yazdiklanrun uzerine titreyen, hircin ama yazmci kisiliginden emin bir yazar kimligi gostermektedir.

YAPITLARI (Tarihler, kitap olarak ftkt1g1 ytl: gostermektedir}:

ROMAN Sik (Ayna, 1889), iffet (1896), Mutallaka (1898), Murebbiye (1899),

Bir Muadele-i Sevda (1899), Metres (1899), Tesaduf (1900), Nimetsinas (1901), Sipsevdi (1911), Kuyruklu Yildiz Altmda Bir Izdivac (1912), Sevda Pesinde (1912), Gulyabani (1912), Cad1 (1912), Hakka Sigindik (1919), Toraman (1919), Hayattan Sayfalar (1919), Son Arzu (1922), Tebessum-i Elem (1923), Cehennemlik (1924), Efsuncu Baba (1924), Ben Deli miyim? (1925), Billur Kalp (1926), Tutusmus Gonuller (1926), Evlere Senlik Kaynanam Nasil Kudurdu? (1927), Muhabbet Tilsum (1928), Mezanndan Kalkan Sehit (1929), Kokotlar Mektebi (1929), Seytan i~i (1933),

9

Utanmaz Adam (1934), Eskiya ininde (1935), Kesik Bas (1942), Gonul Bir Yeldegirmenidir Sevda Ogutur (1943), Olum Bir Kurtulus mudur? (1945), Dirilen iskelet (1946), Dunyamn Mihveri Kadm nu Para mi? (1949), Deli Filozof (1964), Ac1 Gulus (Tebessum-i Elem , 1967) Can Pazan (1968), insanlar Maymun muydu? (1968), Namuslu Kokotlar (1973).

OYKU Kadmlar Vaizi (1920), Meyhanede Hammlar (1924), Namusla Achk

Meselesi (1933), Katil Buse (1933), iki Hodugun Seyahati (1933), Tunelden ilk <;1k1~ (1934), Gonul Ticareti (1939), Melek Sanrmstim Seytam (1943), Eti Serrin Kemigi Benim (1963).

OYUN Hazan Bulbulu (1916), Kadm Erkeklesince (1933), iki Damla Ya~

(1973), Tokusan Kafalar (1973).

KALEM TARTISMALARI Cadi Carpiyor (1911), Sekavet-i Edebbiye (1913).

MAKALE Muntehabat-i Huseyin Rahmi I Bulbul Yuvasi (1889-1890).

10

KUYRUKLU YILDIZ ALTINDA BiR iZDiVAC

Halley kuyruklu yildizmm dunyaya carpacagi sayialan uzerinde yazilan bu eser, sanatkann gunluk olaylardan ustahkla faydalanan cephesini en iyi belirten eserlerindendir.

Kuyruklu Yildiz Altmda Bir Izdivac adh romanmda aktuel bir hadiseden faydalanan yazar, aydm fikirli bir delikanh ile bir gene kizi eski zihniyete bagh kadmlar arasma sokar. Romanm erkek kahramam irfan Galip, cok geri buldugu mahalle kadmlanna dunyanm yanmdan gececek olan Halley yildizma dair dersler verir. Yazar, ona bir ferdiyet kazandirmak icin birbirine zit vasiflar izafe etmistir. Mesela Irfan Galip bir kadm dusmam olmakla beraber kadmlarm hosuna gitmeyi de arzu eder. Kendisine mektuplar yazarak ileri fikirli oldugunu bildiren Feriha'yi takipten geri kalmaz. Cok guzel, 90k zeki, 90k kulturlu olan Feriha o zamanki Turkiye'de kadmlarm pece ve kafes arkasmda esir olmalanndan sikilan ve buna isyan eden bir tiptir. Konferanslarma devam ettigi Irfan Galip'e asik olur ve onu mektuplanyla kendine cezbeder.

Huseyin Rahmi bu romanmda ilk defa musbet vasiflar tasiyan, A vrupahca dustmen, irade ve suuruna sahip bir cift yaratir ve onlan birlestirir,

11

KUYRUKLU YILDIZ ALTINDA BiR izDiVAC' ROMANINDA MADDi UNSURLAR

Akide Sekeri

Armut

Biskiivi Boza

Borek

Ceviz

Cay Cdrekotn

Out meyvesi

Elma

fjYECEK VE j<;,ECEKLER

A

: Sekerin kaynatihp koyula~tinlmasmdan sonra kesilerek yapilan, degisik renkli, kokulu bir cins seker.

B

: Dannm sulandmhp, eksitilmesi ile yapilan tath yahut eksimsi koyuca icecek.

C

Susam iriliginde bir bitki tohumu. Coreklere ekilerek tat ve koku vermesi saglamr,

D : Dutgillerden bir agac ve bu agacm tath ya da eksi, yas ve kuru olarak yenebilen meyvesi. Genellikle kuzey yarikurenin ihman bolgelerinde yetisir.

E

12

F Fmdik

G Gevrek

H Ha~ha~

i in cir Ispirto

K Kagrt helva Kahve Karpuz Kavun Kaymak Kaysi Kebap Kestane Kdrpe kuzu Kurabiye Kuru iiziim

L Limon Limonata

M Maya Muhallebe

N Nisasta

p Pasta Peynir Pili~ Portakal

13

s Sigara Simit Sirke Sogan Silt Siltla~

Seker Sekerleme Serb et

T Tath . . Tavuk Tekir bahg1 Tursu

V Vanilya

y Yag Yahni Yenidiinya Yogurt

YjYECEK VE j<;ECEKLERLE tictu E$YALAR B

Canak

14

F1~1 F

Firm Fin can

iskemle i

K Kazan Kupa Kiife

: Genisligi derinliginden fazla, maden kap. : Yiik tasnnak icin kullamlan, sert, kaba, dayamkh sepet.

Mangal M

Mas a

Pala p

Sandalye s

Se pet Sura hi

otvtu KUSAM VE AKSESUAR

A Ayakkabi

Babayani B

: Kiyafet, yashlara yakisir sekilde gosterissiz hatta biraz ihmalkar.

Bohca Bonjur

15

Boyun bag1 Boriimciik

Canfes

Ceket Cep Cepken

Carsaf

Dantela

Duvak

Elm as Entari Esvab Etek

Fes Frenk bag1

Giideri

Hereke

Hotoz

Bnrumcuk veya buruncuk ya da burumcek. Krvratma denilen bukulmus ham ipekten dokunan bir cesit ince camasir kumasi.

C : Ince, parlak, uzerinde desen bulunmayan ama acikh koyulu iki renkli gibi gorunen tok ipekli kumas.

C

D : Elibise ve camasirlara dikilen sus, ince ipekten el veya makine ile orulur.

E

: Giyimler, giyecek seyler. Elbise, giyisi.

F

G : Geyik derisinden yapilmis yumusak mesin. Bu mesinden yapilrms esya.

H : Kumas fabrikalanyla unlu Marmara' da bir yer. Burada dokunan kumasa verilen isim. : Eskiden kadmlann sus olarak baslanna taktiklan renkli bashk.

16

Hristo teyli

i Inci .igne ipek iskarpin : Okceli, koncsuz ayakkabi.

K Kefen Keten : Lifleri dokumacihkta kullamlan bir bitki. Keten

lifinden dokunmus olan bir cesit kumas. Kolah gomlek Korsaj : Cesitli sebepler ile kullamlan i9 giysisi. Esnek

giysi. Kurdele

L

Leylak kokusu : Beyaz, eflatun renkte guzel kokulu cicekleri olan kucuk agac durumunda bir bitki. Bu bitkiden elde edilen parfum.

M Mendil

Nefti : Act yesil, siyaha calan, koyu yesil renk.

p Pamuk Pamuklu Papazi Parddsti Pe~e Pel ii~

: Bir cesit ince ipekli kumas.

: Bir tarafi uzun tuylu olan kadifeyi admran bir cins kumas,

s Sorgu~ : Eski yillarda padisah ve vezirlerin kavuklanna

taktiklan SUS, tug. 17

Tahril Takke Tente Tentene Tuvalet Tiil

Yaka Yakahk Yasnk Yeldirme

Yelpaze Yorgan

Aksaray Anadolu Hisarr

Bab1ali Bahcekapi Bakirkey Balk on Bayezit Beyoglu Binbirdirek Bod rum

Cerrahpasa Cumba

T

: Cok ince ve gozenekli dokunmus pamuk, ipek ve sentetik maddelerden yapilmis dokuma, kumas.

y

Kadmlann eskiden giydikleri hafif bir fist kiyafeti,

tc VE DIS MEKAN

A

B

C

Eski evlerde pencere hizasma yakm bir yerde sokaga dogru cikmtisr olan kafesli bolme.

18

Camhca

E Erenkdy

F Fazhpasa

G Gala ta Galatasaray Gusiilhane Giilhane

: Y ikanma yeri, ban yo.

H Hali~ Haydarpasa

i igciler

K Kalpakeilarbasr : Kara Ahmet Pasa: Kiler : Erzakm saklandigr buyuk dolap veya oda. Ko rid or Komiirliik : Eski evlerde komurun muhafaza edildigi yer,

depo.

Mahzen M

: Yer altmda bulunan depo.

Sahanbk s

: Binalarda, bazi tasitlarda, merdiven baslannda ve ortasmda bulunan genisce yer.

Samatya

19

Sofa

Sultan Ahmet

Ta~hk

Tata via Topkapi

Unkapam

Vefa

Yedikule

Afrika Aigle Akdeniz Aleksandropol Almanya Alp Daglari Ankara Ararat Dagr Argon Atlas Okyanusu Avrupa Avustralya Avusturya

: Genellikle eski evlerde oda kapilannm acildigr genisce yer, hol. Eskiden buralar doseli olurdu ve ev halkmm gununun buyuk bir kisrm sofada gecerdi.

T : Eski evlerin onunde bulunan ve tasla doseli olan oda.

u

V

y

YERADLARI

A

20

B Baalbek Bakii Ban Avrupa Bulgaristan

E Erivan Eski~ehir

F Fransa

G Gioe Gorenland Giiney Amerika

H Hazar Denizi Hint Okyanusu

i ingiltere is pan ya istanbul italya Izlanda Izmir

K Kafkasya Karadeniz Kars Konya Kur Irmagr Kuzey Amerika

21

M Marmara Denizi M1s1r Mont-Blanc

0 Ordu

p Pasifik Okyanusu:

R Roma Rusya

s Samsun Sirbistan St. Rochel Adalarr: Suvanga Golii

T Tebriz To pol Trabzon

u Uzak Dogu

V Van Viyana

y Yelisa Yunanistan

22

KAYNAK(7A

23

Banarh, Nihad Sarni, Resimli Tiirk Edebiyati Tarihi, Cilt II, Milli Egitim Basimevi, istanbul 1998.

Bek, Kemal, Husyin Rahmi Gurpmar, istanbul Ocak 1997.

Buyuk Larousse Sozluk ve Ansiklopedisi, Milliyet, istanbul 1992.

Devellioglu, Ferit, Osmanhca - Turkce Ansiklopedik Lfigat, Aydm Kitabevi Y aymlan, 13. Bask1, 1996.

Kudret, Cevdet, Turk Edebiyatmda Hikaye ve Roman, Cilt I, Inkilap Kitabevi, 5. Bask!, 1998.

Meydan Larousse Buyuk Lugar ve Ansiklopedi, Sabah Gazetesi, 1992.

Moran, Berna, Tiirk Romanma Ele~tirel Bir Bak1~, Cilt I, Iletisim Yaymlan, 7. Bask1, istanbul 1998.

HUSEYiN RAHMi GURPINAR'IN KUYRUKLU YILDIZ ALTINDA BiR iZDiVA9 ROMAN/NIN GENEL

iNDEKSi

Afrika Aigle Akdeniz Akide Sekeri Aksaray Aleksandropol Alman ya Alp Daglan Anadolu Hisan Ankara Ararat Dagi Argon Armut Atlas Okyanusu Avrupa Avustralya Avusturya Ayakkabi

58 45 59-92 28 25-39-63-129 56 63 66 63 12 92 45 67 58-59-60-62- 79-92 58-62-79 60 70 117

Baalbek 66 Babayani 134 Bab1ali 116 Bahcekapi 118 Bakirkoy 66 Baku 56 Balk on 35-63-139 Ban Avrupa 59 Bayezit 21-66 Beyoglu 78-119-129 B19ak 129 Binbirdirek 22 Biskuvi 63 Bodrum 23

24

Bohca 85 Bo lid 55 Bonjur 32 Boyun Bagi 32 Boza 17 Borek 119 Borumcuk 49-136 Bulgaristan 79

Canfes Ceket Cep Cepken Cerrahpasa Ce viz Cumba

135 119-141 144 40 8 101 16-119

Camhca Canak Carsaf Cay Corek Otu

52-55 56 65-85-103-104-107-113-114-118-119 63 102

Dante la DutMeyvesi Duvak

29 10 132-135-140

Elma Elmas Entari Erenkoy Erivan Eskisehir Esvab Etek

57 101 95-144 39 56 60 139 65-108-129-138

25

26

Fazhpasa 22 Fes 119-141 F191 17 Fmdtk 57 Frrm 49 Fincan 131 Fransa 63-59 Frenk Bagi 114

Gala ta Galatasaray Gevrek Gine Gorenland Gusulhane Guderi Gulhane Guney Amerika

95-119 119 77 58 58 23 29 73 58

Hali9 Ha~ha~ Haydarpasa Hazar Denizi Hereke Hint Okyanusu Hotoz Hristo Teyli

52 13 60-71 56-92 137 92 134 11

Igciler inciigne in cir ingiltere ipek iskarpin Iskemle

63 32 19 63 134-136-137 28 67

ispanya ispirto istanbul ital ya izlanda Izmir

59 85 59-64-67 59 58 60

Kafkasya 55 Kag1tHelva 29-143-144 Kahve 63-85-125-131 Kalpak~Ilarba~1 63 Kara Ahmet Pasa 63 Karadeniz 56-59-92 Karpuz 39 Kars 56 Kavun 39 Kaymak 15 Kaysr 67 Kazan 126 Kebap 79 Ke fen 56-94-126 Kestane 77 Keten 12 Kil er 48 Kola 42 Kon ya 60 Koridor 104-105 Korsaj 29 Komnrluk 23 Korpe Kuzu 124 Kupa 119 Kur Irmagi 56 Kurabiye 77 Kurdele 114-116 Kuru Uzum 18 Kuzey Amerik:a 58 Kiife 9

27

Leylak Limon Limonata

Mahzen Man gal Marmara Denizi Mas a Maya Mendil Misir Mont-Blanc Muhallebe

Nefti Nisasta

Ordu

Pala Pamuk Pamuklu Papazi Pardosu Pasifik Okyanusu Pasta Pece Pelus Peynir Portokal

Roma Rusya

107 87 77

22-49-137 80 59-92 138 72 77 66 66 47

134 82

73

108-110 139 126 47-134 113 92 63-77 65-103-113-122-135 137 49 28-49-136

62 55-59-63

28

Sahanhk Samatya Samsun Sandal ye Sepet Sirbistan Sigara Simit Sirke Sofra Sogan Sorguc St. Rochel Adalan Sultan Ahmet Surahi Suvanga Golii Sut Sutlac

Sek er Sekerleme Serbet

15-34 67-68-73 56 131 55-100 79 145 28 87 32-76- 77-78-80-86-138-139 61 9-55 58 21 32 56 82-102 15

77 63 63

Talrril 14 Takke 40

. Ta~hk 15-103 Tatavla 66 Tatl1 121 Tavuk 46 Tebriz 56 Tekir Baligi 20 Tente 56 Tentene 11 Topkapi 25-66 Topol 56 Trabzon 56

29

Tursu Tuvalet rer

Unkapam Uzak:Dogu

Van Vanilya Vefa Viyana

Yag Yahni Yaka Yakahk Yastik Yedikule Yeldinne Yelisa Yelpaze Yenidiinya Yogurt Yorgan Yunanistan

94 70-77 47

95 60

12-43 15 39 79

82 42 119-141 42 135 63-73 68-73 56 55 .39 82 137 79

30