კლიმატის ცვლილებასთან ზემო სვანეთისადაპტაციის სტრატეგია

თბილისი, 2014

წინამდებარე ანგარიში შედგენილია კლიმატის ცვლილების შესახებ საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების მომზადების პროცესში. ანგარიშის მომზადებაში მონაწილეობდა სპეციალისტების დიდი ჯგუფი, რომლებიც წარმოადგენენ: ადგილობრივ ექსპერტებს და გადაწყვეტილების მიმღებებს მესტიის მუნიციპალიტეტიდან; საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს და მის დაქვემდებარებაში მყოფ გარემოს ეროვნულ სააგენტოს; საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს; საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს; საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროს; საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს; საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტროს; საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს; საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულ სააგენტოს, ვახუშტი ბაგრატიონის სახელობის გეოგრაფიის ინსტიტუტს, და სხვა აკადემიურ ინსტიტუტებს; დამოუკიდებელ ექსპერტებს და

არასამთავრობო ორგანიზაციებს.

გამოცემულია გაეროს განვითარების პროგრამის ხელშეწყობით

„წინამდებარე გამოცემაში გამოთქმული მოსაზრებები ავტორებისეულია და შეიძლება არ ასახავდეს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ან გაეროს განვითარების პროგრამის თვალსაზრისს “

© UNDP Georgia 2014საავტორო უფლებები დაცულიაგამოცემულია საქართველოში

- 3 -

აბრევიატურები

ბკ - ბუნებრივი კატასტროფები

ბკსმგ - ბუნებრივი კატასტროფების სამედიცინო მართვის გეგმა

გბრდს - გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო

გდპ - გლობალური დათბობის პოტენციალი (GWP)

გეს - გარემოს ეროვნული სააგენტო

გსდ - გულსისხლძარღვთა დაავადებები

კმფ - კლიმატის მწვანე ფონდი

მ/ს - მეტეოსადგური

მშპ - მთლიანი შიდა პროდუქტი

პტფას - პოსტ-ტრამვული ფსიქიკური აშლილობის სინდრომი

სგმ - სუფთა განვითარების მექანიზმი

სსიპ - საჯარო სამართლის იურიდიული პირი

წშს - წინასწარი შეტყობინების სისტემა (EWS)

ADA - ავსტრიის განვითარების სააგენტო

CDM - სუფთა განვითარების მექანიზმი (სგმ)

CENN - კავკასიის გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელი

CTCN - კლიმატისადმი კეთილგანწყობილი ტექნოლოგიების ცენტრების ქსელი

ENVSEC -გარემოს უსაფრთხოების ინიციატივა

EU - ევროკავშირი

GCF - კლიმატის მწვანე ფონდი

GEF - გლობალური გარემოსდაცვითი ფონდი

- 4 -

GIZ -გერმანიის საერთაშორისო თანამშრომლობის ორგანიზაცია

HI - სიცხის/ თბური ინდექსი

IPCC -კლიმატის ცვლილების სამთავრობათაშორისო საბჭო

ISDR - ბუნებრივი კატასტროფების შემცირების საერთაშორისო სტრატეგია

KfW - გერმანიის რეკონსტრუქციის საკრედიტო ბანკი

NAMA - ქვეყნისათვის მისაღები შემარბილებელი ღონისძიებები

TCI - ტურიზმის კლიმატური ინდექსი

UNDP - გაეროს განვითარების პროგრამა

UNEP - გაეროს გარემოსდაცვითი პროგრამა

UNESCO - გაეროს განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაცია

UNFCCC – გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენცია

USAID - შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტო

WHO - ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაცია (ჯანმო)

- 5 -

სარჩევი

შესავალი

1 ზემო სვანეთის კლიმატის დახასიათება......................................................... 14

1.1 ზემო სვანეთის კლიმატის მიმდინარე ცვლილება .................................... 15

1.2 კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე ........26

2 კლიმატის ცვლილების გავლენა მესტიის მუნიციპალიტეტზე ............................29

2.1 კლიმატის ცვლილების გავლენა ენგურის აუზის მყინვარებზე ...................29

2.1.1 მდ.ენგურის აუზის მყინვარების ზოგადი დახასიათება ......................29

2.1.2 გლობალური დათბობის გავლენა ენგურის აუზის მყინვარებზე ..........32

2.1.3 მიმდინარე დათბობის გავლენა მდ. ენგურის ჩამონადენზე ...............42

2.2 კლიმატის ცვლილების გავლენა მესტიის მუნიციპალიტეტის აგროკლიმატურ ზონებზე ............................................................................................55

2.3 კლიმატის ცვლილების გავლენა მესტიის მუნიციპალიტეტის ტყეებზე ........60

2.4 კლიმატის ცვლილების გავლენა ექსტრემალური გეოლოგიური მოვლენების გააქტიურებაზე მესტიის მუნიციპალიტეტში ...........................................72

2.5 კლიმატის ცვლილების გავლენა ზემო სვანეთის ისტორიულ ძეგლებზე ......90

2.6 კლიმატის ცვლილების გავლენა ჯანდაცვის სექტორზე ...........................106

2.7 კლიმატის ცვლილება და ტურიზმი მესტიაში .........................................124

3 განახლებადი რესურსის (ბიოგაზის) და ორგანული სასუქის წარმოება მესტიის რაიონში ..................................................................................................127

3.1 ენერგიის მოხმარება .........................................................................127

3.2 ბიოგაზის მიღებისა და გამოყენების პოტენციალი..................................129

3.3 ბიოსასუქი ........................................................................................134

3.4 მესტიის მუნიციპალიტეტში ბიოგაზის პოტენციალის ათვისების არსებული მდგომარეობა და პრობლემები ...........................................................136

3.5 განახლებადი ენერგეტიკის სექტორის განვითარებისათვის არსებული საკანონმდებლო ბაზა ........................................................................137

- 6 -

3.6 ბიოგაზის განვითარებისათვის საჭირო რეკომენდაციები სააქართველოში და კონკრეტულად მესტიის რაიონში .....................................................139

4 მესტიის მუნიციპალიტეტის საადაპტაციო სტრატეგია კლიმატის ცვლილების

მიმართ ...................................................................................................140

5 საპროექტო წინადადებები .........................................................................180

5.1 ეროზირებულ ფერდობებზე ნიადაგდაცვითი ტყის გაშენება და სატყეო სანერგეების მოწყობა ზემო სვანეთში ..................................................180

5.2 მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელ ლახამულას და ზუგდიდი - მესტიის საავტომობილო გზის ლახამულას მონაკვეთის მეწყრული და ღვარცოფული პროცესებით დაზიანების რისკის მინიმიზაცია ......................................192

5.3 მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელ ნაკრას ღვარცოფსაშიშროების შეფასება და რეკომენდაციები დამცავი ღონისძიებების გასატარებლად .................199

5.4 ზემო სვანეთში კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების შენარჩუნება-რეაბილიტაციის საპროექტო წინადადება (სოფ. ჰადიში) ....................... 206

5.5 ზემო სვანეთში კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების შენარჩუნება-რეაბილიტაციის საპროექტო წინადადება (სოფ. ჟამუში) ........................ 220

5.6 კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული რისკების შემცირება მესტიის მუნიციპალიტეტის ჯანდაცვის სექტორში .............................................231

5.7 მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელ ჰადიშში და სოფელ უშგულში თერმოფილური და მეზოფილური ტიპის ბიოგაზის დანადგარების შეთავაზება ..................................................................................... 244

დანართები

დანართი 1. კლიმატური მონაცემები .............................................................. 260

დანართი 2. მყინვარ ჭალაათზე სხვადასხვა წლებში ჩატარებული კვლევის შედეგები ...... 262

დანართი 3. განახლებადი რესურსის ათვისების პოტენციალი ........................... 269

დანართი 4. გატყიანება და ტყეების მართვა .....................................................271

დანართი 5. ბიოგაზის დანადგარები .............................................................. 276

- 7 -

ცხრილები

ცხრილი 1.1. ზემო სვანეთის რეგიონში 1961-1985 და 1986-2010 წწ. პერიოდებს შორის კლიმატის ცვლილების სეზონური მახასიათებლები ............24

ცხრილი 1.2. აგროკლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და საპროგნოზო ცვლილება მესტიაში 1961-2050 წწ. სხვადასხვა პერიოდებს შორის განსხვავებული ზღვრული ტემპერატურებისთვის..........................25

ცხრილი 1.3 მოდელების ანსამბლით გენერირებული კლიმატური პარამეტრების პროგნოზი მესტიისათვის ..........................................................26

ცხრილი 1.4 მოდელების ანსამბლით გენერირებული კლიმატური პარამეტრების პროგნოზი ხაიშისათვის ............................................................27

ცხრილი 2.1 მდ. ენგურის აუზის მყინვარების განაწილება ფართობის მიხედვით .30

ცხრილი 2.2. მდ. ენგურის აუზის მყინვარების განაწილება მორფოლოგიური ტიპების მიხედვით ...................................................................30

ცხრილი 2.3. მდ. ენგურის აუზის მყინვარების მახასიათებლები ......................... 31

ცხრილი 2.4. მარკირების მეთოდით მყინვარ ჭალაათის ენის დინამიკა წლების მიხედვით ................................................................................37

ცხრილი 2.5. მყინვარ ჭალაათის ზედაპირული მოდნობა, დაანგარიშებული სააბლაციო ლარტყების ქსელის მონაცემებით .............................40

ცხრილი 2.6. მყინვარ ჭალაათზე სიმაღლითი ზონების მიხედვით ფართობების განაწილება და აბლაციის მოცულობა ......................................... 41

ცხრილი 2.7. მდ. ენგურის აუზში მდინარეთა სრული წლიური ჩამონადენის კომპონენტების წილობრივი განაწილება . ...................................43

ცხრილი 2.8. მყინვარული ჩამონადენი მდ. ენგურის აუზში ...............................44

ცხრილი 2.9. მყინვარ ჭალაათზე მოდნობის დამოკიდებულება ჰაერის საშუალო დღეღამურ ტემპერატურაზე. ......................................................49

ცხრილი 2.10. კავშირი ზედაპირულ მოდნობასა და მყინვარულ ჩამონადენს შორის. მყინვარი ჭალაათი, 1959. ...........................................................50

ცხრილი 2.11. მყინვარ ჭალაათზე 2000 წელს აბლაციის პერიოდის მახასიათებლები. ..51

ცხრილი 2.12. მყინვარ ჭალაათიდან 2011 წელს მყინვარული ჩამონადენის გაზომვის შედეგები ................................................................................52

- 8 -

ცხრილი 2.13. ზემო სვანეთში სტიქიური გეოლოგიური მოვლენების სტატისტიკა 1960-2013 წწ. პერიოდისთვის .....................................................74

ცხრილი 2.14. კლიმატური ელემენტების 1976 წლის სეზონური მნიშვნელობები 1961-1985წწ. საშუალოსთან მიმართებაში ...........................................75

ცხრილი 2.15. კლიმატური ელემენტების 2006 წლის სეზონური მნიშვნელობები 1986-2010 წწ. საშუალოსთან მიმართებაში (მესტია) ..............................76

ცხრილი 2.16. კლიმატური ელემენტების 2011 წლის სეზონური მნიშვნელობები 1986-2010 წწ. საშუალოსთან მიმართებაში (მესტია) ..............................77

ცხრილი 2.17. ზემო სვანეთში სტიქიური გეოლოგიური პროცესებით დაზიანებული ობიექტები და ზარალი ..............................................................79

ცხრილი 2.18. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის (მესტია, 1987 წ.) .......................................................................82

ცხრილი 2.19. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის (მესტია, 1988 წ.) .......................................................................82

ცხრილი 2.20. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის -1996-1995 წწ. (მესტია) ..............................................................83

ცხრილი 2.21. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის(1997წ) .................................................................83

ცხრილი 2.22. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის (1998წ) ....................................................................................83

ცხრილი 2.23. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის (2004 წ) ...................................................................................84

ცხრილი 2.24. ატმოსფერული ნალექების დღეღამური მაქსიმუმის ფაქტიური და საპროგნოზო მნიშვნელობები. ...................................................84

ცხრილი 2.25. კლიმატური პარამეტრებისა და კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების ცვლილების ტრენდის შესაფასებელი ცხრილი ........122

- 9 -

ცხრილი 2.26. ზემო სვანეთში ტურიზმის კლიმატური ინდექსის კატეგორიების განაწილება თვეების მიხედვით 1961-2010 წწ. გავლილ (∆) და 2013-2100 წწ. საპროგნოზო (●) პერიოდებში (მესტიის მეტეოსადგურის მონაცემები) ...........................................................................126

ცხრილი 3.1. ენერგიის მოხმარება მესტიის მუნიციპალიტეტში (2012 წ.) .............128

ცხრილი 3.2. ბიოგაზის მისაღებად გამოყენებული დანადგარების ტიპები ..........130

ცხრილი 3.3. მესტიის მუნიციპალიტეტის მეცხოველეობის სექტორში ბიოგაზის წარმოქმნა და მისი ენერგოშემცველობა (2013 წ.) ........................132

ცხრილი 3.4. მესტიის მუნიციპალიტეტში 2013 წელს მოხმარებული შეშისა და თხევადი გაზის, აგრეთვე გამოყოფილი ბიოგაზის ენერგოშემცველობა ................................................................132

ნახაზები

ნახ. 1.1. ზემო სვანეთის კლიმატური ზონები .................................................. 14

ნახ. 2.1. მდ. ენგურის აუზის მყინვარები ........................................................30

ნახ. 2.2. მყინვარ ტვიბერის უკანდახევა 1810-2010 წლებში ...............................33

ნახ.2.3. ჰაერის ტემპერატურის ათწლიური მცოცავი მესტიაში 2010 წ. ივნისი ა), ივლისი ბ) და აგვისტოს გ) თვეებისათვის ..........................................34

ნახ. 2.4. საშუალო დღეღამური მოდნობის დამოკიდებულება ადგილის სიმაღლესთან ...............................................................................40

ნახ. 2.5. მყინვარ ჭალაათის სეზონური მასის ბალანსი, 2011 წლის ივნისი-ივლისი-აგვისტოს თვეები ...........................................................................42

ნახ. 2.6. ათწლეულებში გასაშუალოებული ტემპერატურის ცვალებადობა კონტინენტების მიხედვით 1906-2005 წწ. პერიოდში. გადახრები გათვლილია 1901-1950 წწ. საშუალოდან. ...........................................47

ნახ. 2.7. ენგურის აუზში მყინვართა ფართობის შემცირების სავარაუდო დინამიკა მიღებული დაშვებების პირობებში. ..................................................48

ნახ. 2.8. ზემო სვანეთის აგროკლიმატური ზონების განაწილება საბაზისო პერიოდის მონაცემთა მიხედვით .....................................................57

ნახ. 2.9. ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე 2100 წლისთვის აგროკლიმატური ზონების საპროგნოზო განაწილება. ..............................................................58

- 10 -

ნახ. 2.10. სტიქიური გეოლოგიური პროცესების საშიშროების ზონაში მოქცეული დასახლებული პუნქტები (2010 წლის მდგომარეობით) ........................78

ნახ.2.11. ტრავმების ინციდენტობისა და პრევალენტობის მაჩვენებელი სამეგრელო-ზემო სვანეთში, 2009-2010 ............................................109

ნახ. 2.12. არტერიული ჰიპერტენზიის პრევალენტობის დინამიკა ზემო სვანეთში, 2002-2011. .................................................................................... 111

ნახ.2.13. ფსიქიკური აშლილობის გავრცელების სიხშირის მაჩვენებელი ზემო სვანეთში, მთლიანად სამეგრელო-ზემო სვანეთში, და საქართველოში2009-2011. .............................................................. 111

ნახ. 2.14. ფსიქიკური აშლილობების პრევალენტობის დინამიკა ზემო სვანეთში, 2002-2011 .....................................................................................112

ნახ. 2.15. სასუნთქი სისტემის დაავადებათა პრევალენტობის დინამიკა ზემო სვანეთში, 2002-2011 ......................................................................113

ნახ. 2.16. ჰეპატიტიტი A-ს გავრცელების სიხშირის მაჩვენებელი სამეგრელო-ზემო სვანეთში, 2010-2011 .......................................................................115

ნახ. 2.17. ტურისტულ-რეკრეაციული ზონების განაწილება ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე 1980-იანი წლების მდგომარეობით. ............................125

- 11 -

შესავალი

საქართველოს რეგიონების ნაირფეროვან ერთიანობაში ზემო სვანეთს გამორჩეული ადგილი უჭირავს. ეს განპირობებულია როგორც მისი უნიკალური ბუნებით, ასევე მრავალსაუკუნოვანი ისტორიით, რომელმაც განუმეორებელი ელფერი შესძინა ამ კუთხის კულტურულ მემკვიდრეობას.

ზემო სვანეთი მდებარეობს ცენტრალური კავკასიონის სამხრეთ ფერდობებზე. კავკასიონის აღნიშნულ ნაწილში თავმოყრილია ამ მთიანი მასივის მაღალი მწვერვალების უმრავლესობა, მათ შორის შხარა (5 203 მ ზ.დ.), თეთნულდი (4 858 მ), უშბა (4 700 მ), ტიხტინგენი (4 617 მ), შხელდა (4 368 მ) და სხვ. მყინვარებითა და მუდმივი თოვლით დაფარული მწვერვალები თავზე ადგას ფერდობებსა და ტერასებზე შეფენილ სოფლებს, რომელთაგან გამოირჩევა რეგიონის ცენტრი - ტაფობში განთავსებული დაბა მესტია. ფერდობები 2 400 მ სიმაღლემდე დაფარულია ტყეებით, რომლებიც უფრო მაღლა იცვლება მყინვარებში გარდამავალი ალპური მდელოებით. თოვლის ზვავებისგან დასაცავად სოფლებში აგებული სვანური კოშკები კიდევ უფრო თავისებურს ხდიან აქაურ პეიზაჟებს, რის გამოც ეს რეგიონი საქართველოში ალპინიზმისა და მთიანი ტურიზმის მექად იქცა. მყინვარებიდან გამომდინარე მდინარეები თავს იყრიან მდ. ენგურში, რომელიც რეგიონის საზღვრებიდან გასვლისას ქმნის ჯვრის წყალსაცავს.

ზემო სვანეთი ყველა მხრიდან გარშემორტყმულია 4 ათას მეტრამდე სიმაღლის ქედებით და მასში შემოსასვლელი ერთადერთი გზა ენგურის ხეობას მიუყვება. ეს გარემოება ისტორიულად განაპირობებდა ზემო სვანეთის დაცულობას მტრის შემოსევებისგან და ამიტომ აქაურ ტაძრებს, სალოცავებსა და სანახებში შემორჩენილია ანტიკური ხანიდან მოყოლებული ხელოვნების ნიმუშები და არტეფაქტები, ადრეული და შემდგომი პერიოდის შუა საუკუნეების არქიტექტურული ძეგლები. ბუნების განუმეორებელ სილამაზესთან ერთად ეს მდიდარი ისტორიული მემკვიდრეობა უფრო მეტად აძლიერებს ზემო სვანეთის მიმზიდველობას შემეცნებითი ტურიზმის მოყვარულთათვის.

რეგიონის რთული რელიეფი იწვევს აქ კლიმატური ზონების საკმაო მრავალფეროვნებას. ჰიფსომეტრული სიმაღლეები რეგიონში მოიცავს დიდ დიაპაზონს - 500 მეტრიდან ზ.დ. ჯვრის წყალსაცავის ნაპირზე 5 203 მეტრამდე შხარას მწვერვალზე. შესაბამისად, კლიმატი ზემო სვანეთში იცვლება კოლხეთის დაბლობისთვის დამახასიათებელი ზღვის ნოტიო თბილი

- 12 -

კლიმატიდან მაღალი მთის ნოტიო კლიმატამდე მუდმივი თოვლითა და მყინვარებით და თანამედროვე კლასიფიკაციით შეიცავს 5 კლიმატურ ზონას. ბუნებრივია, რომ ყველა ეს ზონა, ადგილობრივი პირობებიდან გამომდინარე, თავისებურად რეაგირებს კლიმატის გლობალურ ცვლილებაზე. ამ თვალსაზრისით, ყველაზე მგრძნობიარე სისტემა ზემო სვანეთში აღმოჩნდა მყინვარების ეკოსისტემა, რომელმაც ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში ალპების მყინვარებში დაწყებულ უკან დახევასთან ერთად გასულ საუკუნეში განიცადა შესამჩნევი დეგრადაცია. კერძოდ, 1890 და 1965 წლებისთვის კავკასიონზე ჩატარებულმა მყინვართა დეტალურმა აღწერამ მდ. ენგურის აუზში გამოავლინა მყინვართა ჯამური ფართობის 13%-ით შემცირება.

იმის გათვალისწინებით, რომ მყინვარები, განსაკუთრებით კი ენგურის აუზში, დიდ როლს ასრულებენ რეგიონის წყლის ბალანსის ჩამოყალიბებაში, მათი შემცირება და თანდათანობითი გაქრობა არსებით გავლენას მოახდენს ზემო სვანეთის როგორც ეკონომიკაზე, ისე ბუნებრივ ეკოსისტემებზე.

კერძოდ, სადღეისოდ, რეგიონის ეკონომიკის წამყვან დარგებს წარმოადგენს მეცხოველეობის სექტორით წარმოდგენილი სოფლის მეურნეობა და ტურიზმი. პოტენციურად რეგიონში შესაძლებელია აგრეთვე ხე-ტყის დამამუშავებელი და სასარგებლო წიაღისეულის მომპოვებელი დარგების აღდგენა-განვითარება. თანამედროვე კლიმატური მოდელებით ჩატარებული გამოთვლების თანახმად, მიმდინარე საუკუნის დასასრულისთვის ზემო სვანეთში საშუალო წლიურმა ტემპერატურამ მოსალოდენლია 4.0 0C-ით აიწიოს, რასაც, უთუოდ, მოყვება მყინვარების ფართობის არსებითი შემცირება. ამ პროცესს რეგიონის ეკონომიკისათვის ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო შედეგის მოტანა შეეძლება: მყინვარების დეგრადაცია გამოიწვევს მათ მიმდებარე რაიონებში მიკროკლიმატის შერბილებას და ამის ხარჯზე ალპური მდელოების გაფართოებას, რაც სასიკეთოდ წაადგება მეცხოველეობის განვითარებას. მეორე მხრივ, მყინვარების გაქრობა დაუკარგავს რეგიონს ტურისტულ მიმზიდველობას, რაც უარყოფითად იმოქმედებს ადგილობრივ ეკონომიკაზე. მოსალოდნელია, რომ ეს ნეგატიური ეფექტი გაცილებით მეტ ზიანს მიაყენებს ზემო სვანეთს, ვიდრე კლიმატის დათბობასთან დაკავშირებული ბიომრავაფეროვნების ზრდა ალპურ ზონაში.

კლიმატის მიმდინარე დათბობის კიდევ ერთ უარყოფით შედეგს ზემო სვანეთში წარმოადგენს უხვი ნალექების სიხშირისა და ატმოსფერულ ნალექთა მჟავიანობის ზრდა, რაც არასასურველ ზემოქმედებას ახდენს

- 13 -

ისტორიულ ძეგლებზე, იწვევს რა მათი დაშლის დაჩქარებას. სადღეისოდ ზემო სვანეთში აღრიცხულია 213 საკულტო დანიშნულების, 48 არქეოლოგიური და 759 საერო და თავდაცვითი დანიშნულების ძეგლი. ეკლესიებისა და სალოცავების უმეტესობა VII-X და XII საუკუნეებითაა დათარიღებული, ხოლო არქეოლოგიური ძეგლები - ბრინჯაოსა და რკინის, აგრეთვე ანტიკური ხანის ეპოქებს მიეკუთვნება. ცხადია, რომ ამ სიმდიდრეს სათანადო მოფრთხილება და დაცვა ესაჭიროება, რასაც კლიმატის მიმდინარე ცვლილების პირობებში გარკვეული სიძნელეები ახლავს.

წინამდებარე ნაშრომი მიზნად ისახავს მკითხველს გააცნოს ზემო სვანეთის რეგიონში კლიმატის მიმდინარე ცვლილების ტენდენციები და საუკუნის დასასრულისთვის მისი პროგნოზირებული მახასიათებლები, კლიმატის ამჟამინდელი ცვლილებით გამოწვეული სტიქიური მოვლენების სიხშირისა და ინტესივობის ცვალებადობა, ტყის ეკოსისტემების, ტურისტული პოტენციალისა და მოსახლეობის ჯანმრთელობის მდგომარეობის რეაგირება კლიმატის უკვე დაფიქსირებულ და მოსალოდნელ ცვლილებაზე, მყინვარების ახლანდელი მდგომარეობა და მათი სავარაუდო ცვლილების შედეგები. ჩატარებული შეფასებების საფუძველზე ნაშრომში შემუშავდა ზემო სვანეთის კლიმატის ცვლილების სტრატეგია, რომელიც მიზნად ისახავს მთელი რიგი ღონისძიებების მომზადებასა და გატარებას კლიმატის ცვლილების მიმართ რეგიონის ეკონომიკისა და ბუნებრივი ეკოსისტემების მოწყვლადობის შესამცირებლად. ამ მიმართულებით ნაშრომის შესრულების ფარგლებში დამუშავდა კლიმატის ცვლილებისადმი რამდენიმე საადაპტაციო საპროექტო წინადადება. სათანადო საინვესტიციო გარემოს პირობებში მათი განხორციელება ხელს შეუწყობს ზემო სვანეთში იმ გამოწვევებთან გამკლავებას, რომლებიც თანმდევი იქნება კლიმატის გლობალური ცვლილებით გამოწვეული შედეგებისა და რეგიონის ეკონომიკის მდგრად განვითარებას.

ნაშრომი აგრძელებს გამოკვლევათა ციკლს, რომლებიც წინა წლებში მიეძღვნა კლიმატის ცვლილების სტრატეგიის დამუშავებას საქართველოს ისეთი მოწყვლადი რეგიონებისთვის, როგორიცაა ქვემო სვანეთი, კახეთი და აჭარა.

- 14 -

1. ზემო სვანეთის კლიმატის დახასიათება

ზემო სვანეთის კლიმატი განპირობებულია მისი რელიეფის თავისებურებებით - ჰაერის მასების დაუბრკოლებელი შემოჭრა მის ტერიტორიაზე ხდება მხოლოდ სამხრეთ-დასავლეთიდან, მდინარე ენგურის ხეობის გავლით. ყველა სხვა მიმართულებიდან რეგიონის ტერიტორია გარშემორტყმულია მაღალი ქედებით, რომელთა გადალახვა ჰაერის მასების ქვედა ფენებისთვის გაძნელებულია. ამის შედეგად რაიონი წარმოადგენს თავისებურ კლიმატურ ანკლავს მისთვის დამახასიათებელი კლიმატის მკვეთრად გამოხატული ვერტიკალური ზონალობით. თანახმად მიღებული კლასიფიკაციისა, ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე გამოიყოფა 5 კლიმატური ზონა (ნახ.1.1), რომელთაგან ყველაზე დაბალი - პირველი ზონა მოიცავს სიმაღლეების დიაპაზონს 500-900 მ ზ.დ. და ხასიათდება ხაიშის მეტეოსადგურის მონაცემებით, ხოლო ყველაზე მაღალი - მუდმივი თოვლისა და მყინვარების ზონა განთავსებულია 3 000-5 000 მ სიმაღლეზე და შეიცავს საქართველოს ფარგლებში კავკასიონის უმაღლეს მწვერვალს შხარას (5 203 მ). ამ ორ ზონას შორის მნიშვნელოვანი ტერიტორია უჭირავს 1 000-2 000 მ სიმაღლეზე მყოფ გარდამავალ მეორე და მესამე ზონებს, რომელთა დახასიათება შესაძლებელია მესტიის მეტეოსადგურით. პირველი კლიმატური ზონა სამხრეთით უშუალოდ ესაზღვრება კოლხეთის დაბლობისთვის დამახასიათებელი ზღვის ნოტიო კლიმატის ზონას რბილი, თბილი ზამთრითა და ცხელი ზაფხულით, რომლის უახლოეს მეტეოსადგურს წარმოადგენს ზუგდიდის მ/ს.

ნახ. 1.1 ზემო სვანეთის კლიმატური ზონები

- 15 -

1.1 ზემო სვანეთის კლიმატის მიმდინარე ცვლილება

ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე ბოლო ნახევარი საუკუნის მანძილზე გლობალური დათბობის ზეგავლენით მიმდინარე კლიმატის ცვლილების დასახასიათებლად შერჩეულ იქნა მეტეოსადგურები მესტია და ხაიში, აგრეთვე მოსაზღვრე კლიმატურ ზონაში მყოფი, დაკვირვების თითქმის უწყვეტი რიგის მქონე მეტეოსადგური ზუგდიდი, რომელიც ახასიათებს კლიმატს მდ. ენგურის ქვემოწელში. 1961-2010 წწ. პერიოდი გაყოფილ იქნა ორ თანაბარ 25-წლიან მონაკვეთად და შედარებული იქნა ამ მონაკვეთში გასაშუალოებული კლიმატური პარამეტრების მნიშვნელობები. დაკვირვების რიგებში წყვეტების არსებობის შემთხვევაში ტემპერატურისა და ნალექებისთვის რიგები აღდგენილ იქნა კლიმატოლოგიაში მიღებული მეთოდების გამოყენებით: მესტიისთვის - შოვისა და ლენტეხის მ/ს მონაცემებით, ხაიშისთვის - ცაგერის მ/ს გამოყენებით, ხოლო ზუგდიდისთვის - სამტრედიის მ/ს გამოყენებით.

მესტიის მუნიციპალიტეტი

მესტია

ზემო სვანეთის კლიმატის ამსახველი მნიშვნელოვანი ტერიტორიის (შუა ზონის) დახასიათება მოხდა მესტიის მეტეოსადგურით, რომელიც მდებარეობს ზღვის დონიდან 1 441 მ სიმაღლეზე (დანართი 1). საკუთრივ მესტიაში ჩამოყალიბებულია ნოტიო ჰავა ცივი ზამთრით და ხანგრძლივი, გრილი ზაფხულით. 1936-1960 წლამდე არსებულ დაკვირვებებზე დაყრდნობით, ამ ტერიტორიის საშუალო წლიური ტემპერატურა +5.7 0C იყო, ყველაზე ცივი თვის (იანვარი) საშუალო -6.0 0C. ყველაზე ცხელი თვის (ივლისი) საშუალო +16.4 0C, აბსოლუტური მინიმუმი -35 0C, ხოლო აბსოლუტური მაქსიმუმი +35 0C. აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი (+10 0C-ზე მაღლა) 2 039 გრადუსი იყო, ჰაერის საშუალო წლიური ფარდობითი ტენიანობა 75% შეადგენდა, ნალექების წლიური ჯამი 918 მმ იყო, რომლის თვიური ჯამის მაქსიმუმიც, როგორც წესი, ოქტომბრის თვეში მოდიოდა და 95 მმ შეადგენდა, ხოლო მინიმუმი - თებერვალში (61 მმ). ქარის საშუალო წლიური სიჩქარე 1.1 მ/წმ უდრიდა. მიმდებარე ტერიტორიაზე, ძირითადად, გაბატონებული იყო ჩრდილოეთის და სამხრეთ-დასავლეთის მიმართულების ქარები.

- 16 -

ტემპერატურა. 1961-1985 და 1986-2010 წწ. პერიოდებს შორის კლიმატუ რი ელემენტების ცვლილების ანალიზმა აჩვენა, რომ საშუალო წლიური ტემპე-რატურა მესტიის მუნიციპალიტეტის შუა ზონაში გაიზარდა 0.3 0C-ით, ხოლო 1936-1960 წწ. პერიოდთან შედარებით +0.4 0C-ით. დათბობა, ძირითადად, მიმდინარეობს ზაფხულისა (+0.7 0C) და შემოდგომის (+0.5 0C) ხარჯზე, თუმცა ზამთარში დაფიქსირდა უმნიშვნელო აგრილება (-0.1 0C), ხოლო გაზაფხულზე - უმნიშვნელო დათბობა (+0.1 0C). გამოვლენილი ცვლილებები მდგრადია და ტრენდებით დასტურდება მხოლოდ ზაფხულში. 1961-2010 წწ. პერიოდში ამ სეზონზე საშუალო ტემპერატურის ცვლილების სიჩქარემ შეადგინა 0.25 0C /10 წელიწადში. ტემპერატურის აბსოლუტური მაქსიმუმი გაიზარდა ყველა სეზონზე და წლიურმა ნაზრდმა შეადგინა 3.3 0C, ხოლო აბსოლუტური მინიმუმები შეიცვალა ორივე მიმართულებით -4.0 0C-დან +2.4 0C-მდე და წლიურმა მატებამ 2.4 0C მიაღწია. ტემპერატურის საშუალო მაქსიმუმი ორ განხილულ პერიოდს შორის მცირედ არის გაზრდილი (+0.2 0C), მაშინ როცა საშუალო მინიმუმის წლიურმა მნიშვნელობამ შესამჩნევად მოიმატა (+0.5 0C). ტემპერატურის საშუალო დღეღამური ამპლიტუდა სეზონებზე შეიცვალა -1.1-დან +0.8 0C-მდე და საშუალოდ უმნიშვნელოდ შემცირდა -0.3 0C-ით.

ნალექები. აღნიშნულ ორ პერიოდს შორის ნალექთა წლიური ჯამი გაიზარდა 97 მმ-ით, ანუ 10%-ით. 1936-1960 წწ. პერიოდში არსებულ დონესთან შედარებით ნაზრდმა 15% შეადგინა. რაც შეეხება ნალექთა დღეღამურ მაქსიმუმებს, ზაფხულის სეზონზე მცირე პერიოდში აღინიშნა მათი აბსოლუტური მნიშვნელობის არსებითი შემცირება 145 მმ-დან 78 მმ-მდე, თუმცა სხვა სეზონებზე ეს სიდიდე შედარებით უმნიშვნელოდ შეიცვალა +17-დან -2 მმ-მდე.

ჰაერის ფარდობითი ტენიანობის წლიური და სეზონური მნიშვნე-ლობები გაიზარდა 2-3%-ით როგორც ბოლო ორ პერიოდს შორის, ისე 1936-1960 წწ. პერიოდთან მიმართებაში.

ქარის საშუალო სიჩქარე ორ განხილულ პერიოდს შორის ყველა სეზონზე შემცირებული აღმოჩნდა თანაბრად 0.3-0.6 მ/წმ-ით. იგი მნიშვნელოვნადაა შემცირებული 1936-1960 წწ. საშუალოსთან შედარებით.

მესტიის მუნიციპალიტეტის განხილულ ზონაში ზამთარი ბოლო 25 წლის მანძილზე მცირედ გამკაცრებულია. საშუალო ტემპერატურამ უმნიშვნელოდ დაიკლო (-0.1 0C). აბსოლუტური მინიმუმის მნიშვნელოვანმა დათბობამ (+2.4 0C) ვერ დააკომპენსირა საშუალო მაქსიმუმების საგრძნობი აგრილება (-0.7 0C). ყინვიანი დღეების სეზონური რიცხვი გაზრდილია საშუალოდ 7

- 17 -

დღით, რაც ზრდის წაყინვების რისკს. ნალექთა სეზონურმა ჯამებმა მოიმატა 30%-ით. გაზაფხულზე საშუალო და საშუალო მინიმალური ტემპერატურა ორ პერიოდს შორის თითქმის უცვლელი აღმოჩნდა (±0.1 0C), თუმცა მინიმალური ტემპერატურის ექსტრემუმები მნიშვნელოვნად დაეცა (-4.0 0C), რამაც გაზარდა გაზაფხულის წაყინვების რისკი. ნალექთა ჯამები ამ სეზონზედაც გაიზარდა 18%-ით. ზაფხულის საშუალო ტემპერატურა ორ პერიოდს შორის საგრძნობლად მომატებულია (+0.7 0C). მნიშვნელოვნად აწეულია როგორც მაქსიმუმები (+1.0 0C), ისე მინიმუმები (+0.9 0C). ნალექთა სეზონური ჯამი შემცირდა 8%-ით, ასევე მდგრადად იკლებს ქარის საშუალო სიჩქარეც. ამრიგად, ზაფხული მესტიაში გახდა საგრძნობლად ცხელი და შედარებით მშრალი. შემოდგომაც დამთბარია. საშუალო ტემპერატურა მომატებულია 0.5 0C-ით. აბსოლუტური მაქსიმუმი გაიზარდა 3.4 0C-ით, ხოლო აბსოლუტური მინიმუმი შემცირდა -1.6 0C-ით. ნალექთა სეზონურმა ჯამებმა მოიმატა 10%-ით. ასე რომ, შემოდგომა მესტიაში გახდა უფრო თბილი და ნალექიანი.

ამრიგად, განხილულ ორ პერიოდს შორის მესტიაში ყველაზე მეტად დათბა ზაფხული (+0.7 0C), ხოლო ზამთარი უმნიშვნელოდ აგრილდა (-0.1 0C). სეზონებიდან ყველაზე მეტად ნალექებმა მოიმატა ზამთარში (+30 %) და ყველაზე მეტად დაიკლო (-8%) ზაფხულში.

ექსტრემალური მოვლენებიდან პერიოდებს შორის არსებითად შეიცვალა უხვი ნალექების განმეორადობა. ბოლო პერიოდში წინა პერიოდთან შედარებით თითქმის 2-ჯერ შემცირდა უხვნალექიანი (≥50 მმ) დღეების რაოდენობა. აღნიშნული ცვლილება მოხდა ზაფხულის სეზონის ხარჯზე. ეს მეტყველებს იმაზე, რომ ამ ზონაში, რომელიც მიეკუთვნება ღვარცოფებისა და თოვლის ზვავების მაღალი რისკის რაიონს, ღვარცოფის რისკი ზაფხულობით შემცირებულია, ხოლო ზამთრობით ზვავების რისკი - გაზრდილი. მუნიციპალიტეტის შუა ზონაში მეორე პერიოდში შემცირდა თითქმის ყველა დროითი მასშტაბის გვალვები, ამიტომ აქ სოფლის მეურნეობისათვის ნალექთა დეფიციტის პრობლემა ჯერ არ არსებობს.

ხაიში

მესტიის მუნიციპალიტეტის დაბალი ზონის დახასიათება მოხდა ხაიშის მეტეოსადგურით, რომელიც მდებარეობს ზღვის დონიდან 730 მეტრ სიმაღლეზე (დანართი 1). აქ ჩამოყალიბებულია ნოტიო ჰავა საკმაოდ ცივი ზამთრით და ხანგრძლივი, თბილი ზაფხულით. 1933-1960 წლამდე არსებულ დაკვირვებებზე დაყრდნობით, ამ ტერიტორიის საშუალო წლიური

- 18 -

ტემპერატურა +10.6 0C იყო, ყველაზე ცივი თვის (იანვარი) საშუალო -0.1 0C, ყველაზე ცხელი თვის (აგვისტო) საშუალო +21.0 0C, აბსოლუტური მინიმუმი -22 0C, ხოლო აბსოლუტური მაქსიმუმი +41 0C. აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი (+10 0C-ზე მაღლა) 3 293 გრადუსი იყო, ჰაერის საშუალო წლიური ფარდობითი ტენიანობა 76% შეადგენდა. ნალექების წლიური ჯამი 1 301 მმ იყო, რომლის თვიური ჯამის მაქსიმუმიც, როგორც წესი, ოქტომბრის თვეში მოდიოდა და 135 მმ უდრიდა. მიმდებარე ტერიტორიაზე, ძირითადად, გაბატონებული იყო აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მიმართულების ქარები.

ტემპერატურა. 1961-1985 და 1986-2010 წწ. პერიოდებს შორის კლიმატური ელემენტების ცვლილების ანალიზმა ცხადყო, რომ საშუალო წლიური ტემპერატურა მესტიის მუნიციპალიტეტის ქვემო ზონაში მომატებულია 0.4 0C-ით, ხოლო 1933-1960 წწ. პერიოდთან შედარებით 0.3 0C-ით. დათბობა, ძირითადად, მიმდინარეობს ზაფხულის და, განსაკუთრებით, შემოდგომის ხარჯზე, როდესაც ნაზრდი +0.8 0C შეადგენს. ზამთარსა და გაზაფხულზე საშუალო ტემპერატურის ცვლილება ფაქტიურად არ დაიკვირვება. გამოვლენილი ცვლილებები მდგრადია და ტრენდებით დასტურდება ზაფხულსა და შემოდგომაზე, ასევე საშუალო წლიური ტემპერატურის ცვლილების სიჩქარემ შეადგინა 0.32 0C/10 წელიწადში. ტემპერატურის აბსოლუტური მაქსიმუმები შემცირებულია -0.9, -1.6 0C ფარგლებში ყველა სეზონზე გარდა გაზაფხულისა (+1.0 0C). აბსოლუტური მინიმუმები, პირიქით, მომატებულია ყველა სეზონზე საშუალო წლიური ნაზრდით +0.7 0C-დან მაქსიმალური დათბობით ზაფხულში (+4.0 0C). ტემპერატურის საშუალო მაქსიმუმები გაზრდილია ზაფხულსა და შემოდგომაზე (+0.7, +1.0 0C), ხოლო დაკლებულია გაზაფხულზე (-0.5 0C). საშუალო მინიმუმები 0.2-0.4 0C ფარგლებში გაიზარდა ყევლა სეზონზე გარდა ზამთრისა (-0.1 0C). ტემპერატურის საშუალო დღეღამური ამპლიტუდა შემცირდა გაზაფხულზე (-0.7 0C) და გაიზარდა სხვა სეზონებზე 0.1-0.7 0C შუალედში.

ნალექები. განხილულ ორ პერიოდს შორის წლიური ჯამური ნალექები ხაიშში გაიზარდა 185მმ-ით, რაც პირველი პერიოდის +15% შეადგენს. 1933-1960 წწ. პერიოდის საშუალოსთან შედარებით ნალექთა რაოდენობამ აგრეთვე იმატა, თუმცა ნაკლებად (+8%). დღე-ღამეში მოსულ ნალექთა მაქსიმალური რაოდენობაც მეორე პერიოდში აბსოლუტური სიდიდით ყველა სეზონზე გაიზარდა 8-40 მმ ფარგლებში გარდა ზაფხულისა, რა დროსაც ამ სიდიდემ დაიკლო 15 მმ-ით.

- 19 -

ჰაერის საშუალო ფარდობითი ტენიანობის სეზონური და წლიური მნიშვნელობები ორ პერიოდს შორის 1-2% ფარგლებში გაიზარდა, ხოლო ქარის საშუალო სიჩქარემ კლების ტენდენცია გამოავლინა.

ზამთარი მესტიის მუნიციპალიტეტის ქვემო ზონაში როგორც საშუალო, ისე ექსტრემალური ტემპერატურული მახასიათებლების მიხედვით პერიოდებს შორის ფაქტიურად არ შეცვლილა. უმნიშვნელოდ დაიწია მხოლოდ საშუალო მინიმალურმა ტემპერტურამ (-0.1 0C), რაც განპირობებულია ყინვიანი ღამეების სეზონური რიცხვის ზრდით. ამასთან დაკავშირებით ზამთრის წაყინვების რისკი გაზრდილია. ნალექთა სეზონურმა ჯამმა მოიმატა 12%-ით. 40 მმ-ით მომატებულია აგრეთვე ნალექების დღეღამური მაქსიმუმი. მეორე პერიოდში დაფიქსირდა ექსტრემალურად უხვნალექიანი (≥90 მმ) ორი დღე, რასაც პირველ პერიოდში ადგილი არ ჰქონია. 2-3%-ით მოიმატა ჰაერის ფარდობითმა ტენიანობამ. ასე რომ პრაქტიკულად უცვლელი ტემპერატურულ ფონზე ზამთარი ხაიშში გახდა უფრო ტენიანი. გაზაფხულზე კლიმატური ელემენტების ცვლილების სურათი ზამთრის მსგავსია. საშუალო ტემპერატურა ორ პერიოდს შორის თითქმის არ შეცვლილა (+0.1 0C). საშუალო მაქსიმუმების აგრილება (-0.5 0C) ნაწილობრივ კომპენსირდება მინიმუმების დათბობით (+0.2 0C). ყინვიანი დღეების და, განსაკუთრებით, ყინვიანი ღამეების რაოდენობამ საგრძნობლად დაიკლო, რაც ამცირებს გაზაფხულის წაყინვების რისკს. სეზონურმა ნალექებმა მეორე პერიოდში მკვეთრად იმატა (+22%), რაც საიმედოდ დასტურდება შესაბამისი ტრენდით. მომატებული ნალექიანობის ფონზე მდგრადად იმატა ფარდობითმა ტენიანობამაც. ამრიგად, ზამთრის ანალოგიურად, უცვლელი ტემპერატურის პერიოდებში გაზაფხულიც ხდება შედარებით ნოტიო და ნალექიანი. ზაფხულის საშუალო ტემპერატურამ ორ პერიოდს შორის იმატა +0.4 0C-ით. დამთბარია როგორც საშუალო მაქსიმუმები (+0.7 0C), ისე საშუალო მინიმუმები (+0.4 0C). ზაფხულის სეზონზე სახეზეა აგრეთვე დათბობის ყველა სხვა ინიდკატორიც. ამ ფონზე უმნიშვნელოდ გაიზარდა სეზონური ნალექები (+3%) და 15 მმ-ით დაიკლო ნალექების დღეღამურმა მაქსიმუმმა. ნალექთა მატების კვალობაზე ხაიშში შემცირებულია თითქმის ყველა დროითი მასშტაბის გვალვები. ასე რომ, ზაფხული მუნიციპალიტეტის ქვემო ზონაში უმნიშვნელოდ მომატებული ნალექების ფონზე საგრძნობლად დათბა. შემოდგომა ზაფხულთან შედარებით კიდევ უფრო დამთბარია. საშუალო ტემპერატურა მომატებულია 0.8 0C-ით. დათბობა, ძირითადად, მიმდინარეობს მაქსიმუმების აწევის ხარჯზე (+1.0 0C), თუმცა მინიმუმებიც

- 20 -

დამთბარია (+0.3 0C). ექსტრემუმებიდან საგრძნობლად აიწია მინიმუმმა (+2.0 0C). ისევე როგორც ზაფხულში, შემოდგომაზეც სახეზეა დათბობის ყვე-ლა ინდიკატორი, თუმცა ყინვიანი დღეებისა და ღამეების განმეორადობის მცირე მატების პირობებში შემოდგომის წაყინვების რისკი კვლავ რჩება. ნალექთა სეზონური ჯამები მეორე პერიოდში 14%-ით გაიზარდა, 1%-ით მოიმატა აგრეთვე ჰაერის ფარდობითმა ტენიანობამ. შემოდგომაზე გაი-ზარდა ყველა კატეგორიის ნალექიან დღეთა რაოდენობა, რაც ზრდის ღვარ-ცოფების რისკს. საბოლოოდ, შემოდგომა გახდა უფრო თბილი, ნოტიო და უხვნალექიანი.

ამრიგად, განხილულ ორ პერიოდს შორის მესტიის მუნიციპალიტეტის ქვემო ზონაში ყველაზე მეტად დათბა შემოდგომა (+0.8 0C), ხოლო ყველაზე ნაკლებად გაზაფხული (+0.1 0C). ზამთარში ტემპერატურა არ შეცვლილა. ნალექებმა მოიმატა ყველა სეზონზე, განსაკუთრებით გაზაფხულზე (21%).

ექსტრემალური მოვლენებიდან მეორე პერიოდში ორჯერ აღინიშნა ექსტრემალურად უხვნალექიანი (≥90 მმ) დღეები, რაც წინა პერიოდში არ დაფიქსირებულა. უხვნალექიანი დღეების რაოდენობის ზრდას ადგილი ჰქონდა შემოდგომაზე. შემოდგომაზე და ზამთარში ნალექთა ზრდის გამოვლენილი ტენდენცია მიუთითებს ამ სეზონებზე ღვარცოფისა და მეწყერსაშიში პროცესების რისკის გაზრდაზე. სამაგიეროდ, ყველა კატეგორიის გვალვების ალბათობა ხაიშის კლიმატურ ზონაში შემცირებულია.

ზუგდიდის მუნიციპალიტეტი

ზუგდიდი

კლიმატური თვალსაზრისით, მუნიციპალიტეტის ტერიტორია მიეკუთვნება ზღვის ნოტიო სუბტროპიკული კლიმატის ოლქის ნოტიო კლიმატურ ზონას თბილი, რბილი ზამთრითა და ცხელი ზაფხულით. ტერიტორიის დახასიათება მოხდა ზუგდიდის მეტეოსადგურით, რომელიც მდებარეობს ზღვის დონიდან 117 მეტრ სიმაღლეზე (დანართი 1). საკუთრივ ქალაქ ზუგდიდში ჩამოყალიბებულია ნოტიო ჰავა ცხელი ზაფხულით და თბილი, რბილი ზამთრით. 1929-1960 წლამდე არსებულ დაკვირვებებზე დაყრდნობით, ამ ტერიტორიის საშუალო წლიური ტემპერატურა +13.8 0C იყო, ყველაზე ცივი თვის (იანვარი) საშუალო +4.9 0C, ყველაზე ცხელი თვის (აგვისტო) საშუალო +22.7 0C, აბსოლუტური მინიმუმი - 19 0C, ხოლო აბსოლუტური მაქსიმუმი +40 0C. აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი (+10 0C-ზე მაღლა) 4 159 გრადუსი

- 21 -

იყო, ჰაერის საშუალო წლიური ფარდობითი ტენიანობა 76% შეადგენდა. ნალექების წლიური ჯამი იყო 1 616 მმ, რომლის თვიური ჯამების მაქსიმუმიც, როგორც წესი, სექტემბრის თვეში მოდიოდა და 165 მმ შეადგინა, ხოლო მინიმუმი - მაისში (107 მმ). ქარის საშუალო წლიური სიჩქარე 1.3 მ/წმ უდრიდა. მიმდებარე ტერიტორიაზე, ძირითადად, გაბატონებული იყო აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მიმართულების ქარები.

ტემპერატურა. 1961-1985 და 1986-2010 წწ. პერიოდებს შორის კლიმატუ-რი ელემენტების ცვალებადობის ანალიზის თანახმად, საშუალო წლიურმა ტემპერატურამ ზუგდიდში +0.3 0C-ით მოიმატა, ხოლო 1929-1960 წწ. პერიოდ-თან შედარებით +0.4 0C-ით. დათბობა მიმდინარეობს ზაფხულის (+0.9 0C) და შემოდგომის (+0.6 0C) ხარჯზე. ზამთარში აღინიშნა აცივება -0.3 0C-ით, ხოლო გაზაფხულზე ტემპერატურა არ შეცვლილა. გამოვლენილი ცვლილებები მდგრადია და ტრენდებით დასტურდება ზაფხულსა და შემოდგომაზე, ასევე საშუალო წლიური მნიშვნელობის მიხედვით. 1961-2010 წწ. პერიოდში საშუა-ლო წლიური ტემპერატურის ცვლილების სიჩქარემ შეადგინა 0.18 0C/10 წელიწადში. ტემპერატურის აბსოლუტური მაქსიმუმები და მინიმუმები გაზრდილია ყველა სეზონზე. ასბოლუტური მაქსიმუმისა და მინიმუმის ნაზრდები უდიდესია შემოდგომაზე (+3.6 და +2.2 0C შესაბამისად), ხოლო უმცირესი ზამთარში (+0.2 0C, აბს. მაქსიმუმი) და ზაფხულში (+0.5 0C, აბს. მინიმუმი). ტემპერატურის საშუალო მაქსიმუმი ორ განხილულ პერიოდს შორის საკმაოდ არის გაზრდილი (+0.6 0C), მაშინ როცა საშუალო მინიმუმის მნიშვნელობამ შედარებით ნაკლებად მოიმატა (+0.4 0C). ტემპერატურის საშუალო დღეღამურმა ამპლიტუდამ ზაფხულში 0.7 0C-ით მოიმატა, მაგრამ 0.1-0.2 0C-ით დაიკლო შემოდგომასა და ზამთარში; წლიურმა ნაზრდმა 0.2 0C შეადგინა.

ნალექები. აღნიშნულ ორ პერიოდს შორის ნალექთა წლიური ჯამები ზუგდიდში პრაქტიკულად არ შეცვლილა (+1%), თუმცა 1929-1960 წწ. პერიოდის საშუალოსთან შედარებით ნაზრდმა 15% მიაღწია. ნალექების შემცირება ზაფხულში (-14%) კომპენსირდება სხვა სეზონებზე მათი დაახლოებით თანაბარი, 7-9%-იანი ზრდით. ნალექების დღეღამურმა მაქსიმუმებმა ყველა სეზონზე მოიმატა, უდიდესი აბსოლუტური ნაზრდით ზაფხულში (+31 მმ).

ჰაერის ფარდობითი ტენიანობის წლიური მნიშვნელობა მეორე პერიოდში 2%-ით გაიზარდა. ნაზრდი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ზამთარში (+5%), ხოლო უმნიშვნელოა ზაფხულში (+0.3%).

- 22 -

ქარის საშუალო სიჩქარემ ყველა სეზონებზე უმნიშვნელოდ დაიკლო, რამაც წლიური მნიშვნელობით - 0.2 მ/წმ შეადგინა.

ზამთარი ზუგდიდის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ბოლო 25-წლიან პერიოდში წინა პერიოდთან შედარებით გამკაცრებულია. აგრილებულია როგორც საშუალო ტემპერატურა (-0.3 0C), ასევე საშუალო მაქსიმუმები და მინიმუმები (ორივე -0.2 0C-ით). შედეგად, ზამთრის წაყინვების რისკი გაზრდილია. ამავე დროს, დამთბარია აბსოლუტური მაქსიმუმები (+0.2 0C) და განსაკუთრებით, აბსოლუტური მინიმუმები (+2.4 0C). სეზონური ნალე-ქები გაზრდილია 9%-ით. მომატებულია ნალექებთან დაკავშირებული ყველა ექსტრემალური ინდექსი. ამის ფონზე საიმედო ტრენდით იმატებს ფარდობითი ტენიანობა და მცირდება ქარის საშუალო სიჩქარე. ასე რომ ზუგდიდში ზამთარი გახდა უფრო ცივი, ტენიანი და ნაკლებად ქარიანი. გაზაფხულზე, ზამთრისგან განსხვავებით, საშუალო ტემპერატურა არ შეცვლილა. მაქსიმუმების ზრდა (+0.4 0C) ნაწილობრივ კომპენსირდება მინიმუმების აგრილებით (-0.2 0C). აბსოლუტური მაქსიმუმის ზრდასთან ერთად მკვეთრად გაიზარდა აბსოლუტური მინიმუმი (+5.5 0C). მიუხედავად ამისა, ყინვიანი ღამეებისა და დღეების სეზონური რიცხვი ფაქტიურად არ შეცვლილა, რის გამოც გაზაფხულის წაყინვების რისკი კვლავაც რჩება. ნალექებმა სეზონზე +7%-ით მოიმატა. ასევე, 2%-ით გაიზარდა ფარდობითი ტენიანობა. ზაფხული ორ განხილულ პერიოდს შორის დათბა +0.9 0C-ით. მნიშვნელოვნად აწეულია როგორც საშუალო მაქსიმუმები (+1.5 0C), ასევე მინიმუმები (+0.9 0C). ნალექთა სეზონური ჯამი შემცირდა -14%-ით, ხოლო ფარდობითი ტენიანობა პრაქტიკულად არ შეცვლილა. ამდენად, ზაფხული ზუგდიდში გახდა საგრძნობლად ცხელი და შედარებით მშრალი. შემოდგომა, ისევე როგორც ზაფხული, დამთბარია. საშუალო ტემპერატურის მატებასთან ერთად (+0.6 0C) საგრძნობლად გაიზარდა როგორც მაქსიმუმები (+0.7 0C), ისე მინიმუმები (+0.8 0C), ტემპერატურის ექსტრემუმებიც დამთბარია 2-4 0C-ით. შედეგად, შემოდგომის წაყინვების რისკი შემცირებულია. ნალექთა შედარებით მცირე მატების ფონზე (+7%) გაიზარდა ნალექიან დღეთა რაოდენობა, თუმცა შემცირდა უხვნალექიან დღეთა განმეორადობა.

ამრიგად, ზუგდიდში ორ განხილულ პერიოდს შორის ყველაზე მეტად დათბა ზაფხული (+0.9), ხოლო გაზაფხულზე ტემპერატურა არ შეცვლილა. ნალექები ყველაზე მეტად შემცირდა ზაფხულში (-14%), სხვა სეზონებზე კი მოიმატა 7-9%-ით.

- 23 -

ექსტრემალური მოვლენებიდან ზუგდიდის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე, რომელიც უხვი ნალექებით ხასიათდება, განხილულ ორ პერიოდს შორის აღინიშნა უხვი (≥50 მმ) და ექსტრემალურად უხვი (≥90 მმ) ნალექიანი დღეების რაოდენობის შემცირება წელიწადში საშუალოდ 0.4 დღით, თუმცა მათი განმეორადობა მაღალია და წელიწადში საშუალოდ 10-ს აღწევს. აღნიშნული შემცირება ზაფხულის სეზონის ხარჯზე მოხდა, რის გამოც მუნიციპალიტეტის ზემო ნაწილში, სადაც ღვარცოფისა და მეწყერსაშიში პროცესების რისკი მაღალია, ღვარცოფის ალბათობა ზაფხულობით შემცირებულია, ხოლო გარდამავალ სეზონებზე - გაზრდილი.

რაც შეეხება გვალვების განმეორადობის ცვლილებას, ზომიერი და მკაცრი გვალვების რაოდენობა ზუგდიდის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ბოლო 25-წლიან პერიოდში გაიზარდა 10-15%-ით, ძირითადად ზაფხულის სეზონზე. იმის გათვალისწინებით, რომ ეს ტერიტორია ნოტიო კლიმატურ ზონაში იმყოფება, აღნიშნული გარემოების ზეგავლენა სასოფლო-სამეურნეო წარმოებაზე ცალკე განხილვას მოითხოვს.

ამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ბოლო ნახევარი საუკუნის მანძილზე (1961-2010 წწ.) გლობალურმა დათბობამ ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე ყველაზე საგრძნობი ტემპერატურის მატება გამოიწვია შემოდგომაზე ხაიშში (+0.8 0C) და ზაფხულში მესტიაში (+0.7 0C). ორივე მეტეოსადგურზე სეზონური ტემპერატურები პრაქტიკულად არ შეცვლილა ზამთარსა და გაზაფხულზე (≥0.1 0C ფარგლებში). ნალექებმა ორივე სადგურზე მოიმატა ყველა სეზონზე წლიურ ჭრილში 10-15%-ით. გამონაკლისი შეადგინა მესტიამ, სადაც ზაფხულში ნალექები შემცირდა -8%-ით. ექსტრემალური მოვლენებიდან მეორე 25-წლიან პერიოდში მესტიაში ზაფხულის სეზონზე ორჯერ შემცირდა უხვი ნალექების (≥50 მმ) განმეორადობა, თუმცა ხაიშში შემოდგომაზე ორჯერ აღინიშნა ექსტრემალურად უხვი ნალექები (≥90 მმ), რასაც წინა პერიოდში ადგილი არ ჰქონდა.

ზუგდიდის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მნიშვნელოვნად დათბა ზაფხული (+0.9 0C) და შემოდგომა (+0.6 0C), სამაგიეროდ ზამთარი გამკაცრდა (-0.3 0C). ნალექებმა ზაფხულში დაიკლო -14%-ით, ასევე შემცირდა უხვი ნალექების განმეორადობა. გვალვების განმეორადობა ზემო სვანეთში შემცირდა, ხოლო ზუგდიდში უმნიშვნელოდ, 10-15%-ით გაიზარდა.

- 24 -

ცხრილი 1.1. ზემო სვანეთის რეგიონში 1961-1985 და 1986-2010 წწ. პერიოდებს შორის

კლიმატის ცვლილების სეზონური მახასიათებლები

სეზონი

სადგურიზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

მესტია სეზონზე უმნიშვნელოდ

აცივდა (-0.10C), ნალექები

გაიზარდა 30%

სეზონი უმნიშვნელოდ

დათბა (+0.10C), ნალექებმა

მოიმატა +18%

სეზონი დათბა +0.70C,

ნალექები შემცირდა -8%

სეზონი დათბა +0.50C,

ნალექები გაიზარდა +10%

დათბობა +0.30C,

ნალექთა გაზრდა +10%

ხაიში სეზონის ტემპერატურა არ შეცვლილა,

ნალექები გაიზარდა +12%. მეორე პერიოდში

დაფიქსირდა 2 ექტრემალურად უხვნალექიანი (≥90 მმ) დღე

სეზონი უმნიშვნელოდ

დათბა (+0.10C), ნალექები

გაიზარდა +21%

სეზონი დათბა +0.4 0C,

ნალექებმა უმნიშვნელოდ იმატა (+3%)

სეზონი დათბა +0.80C,

ნალექები გაიზარდა +14%

დათბობა +0.40C,

ნალექთა მატება +15%

ზუგდიდი სეზონზე აცივდა (-0.30C),

ნალექებმა მოიმატა +9%

სეზონის ტემპერატურა არ შეცვლილა,

ნალექები გაიზარდა +7%

სეზონი დათბა +0.90C,

ნალექები შემცირდა -14%

სეზონი დათბა +0.60C,

ნალექები გაიზარდა +7%

დათბობა +0.30C,

ნალექები პრაქტიკულად

უცვლელი (+1%)

რაც შეეხება ზემო სვანეთში გავლილი ნახევარი საუკუნის მანძილზე აგროკლიმატური მახასიათებლების ცვლილებას და 2050 წლამდე მათ საპროგნოზო მნიშვნელობებს, გამოთვლები ჩატარდა მესტიის მეტეოსადგურის მონაცემებით, რადგანაც ეს სადგური კარგად ახასიათებს ზემო სვანეთის ტყეებისგან თავისუფალ იმ ტერიტორიას, სადაც განთავსებულია რეგიონის სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების უმეტესი ნაწილი. რეგიონში სასოფლო-სამეურნეო წარმოების გათვალისწინებით, რომელშიც წამყვანი ადგილი უჭირავს კარტოფილს, კომბოსტოს, პარკოსნებს, საკვებ ძირხვენებსა და სათიბ-საძოვრებს, გამოთვლები ჩატარდა სამი ზღვრული ტემპერატურისთვის: 5, 8 და 10 0C. შედეგები მოყვანილია ცხრილში 1.2.

- 25 -

ამ ცხრილიდან ჩანს, რომ ორ განხილულ პერიოდს შორის (1961-1985 და 1986-2010 წწ.) სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობამ ყველაზე მნიშვნელოვნად მოიმატა (15 დღით) ზღვრული ტემპერატურისთვის 5 0C, ასევე საგრძნობლად გაიზარდა სავეგეტაციო პერიოდის საშუალო ტემპერატურა (+0.6 0C) და აქტიური ტემპერატურის ჯამი (+327 0C). ეს გარემოება სასიკეთო უნდა იყოს მეცხოველეობისთვის. ასევე საგრძნობია სავეგეტაციო პერიოდის საშუალო ტემპერატურის მატება 10 0C ზღვრული ტემპერატურისთვის.

ცხრილი 1.2. აგროკლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და საპროგნოზო ცვლილება მესტიაში 1961-2050 წწ. სხვადასხვა პერიოდებს შორის განსხვავებული ზღვრული ტემპერატურებისთვის

ზღვრ

ული

ტემ

პერ

ატურ

ა, 0 C პარამეტრები

პერიოდები

∆t,დღე

∆T საშ,0C

∆T∑0C

∆P,მმ

∆τდღე

5(1961-1985)-დან (1986-2010)-მდე +15 +0.6 +327 +12 +4

(1986-2010)-დან (2021-2050)-მდე 0 +0.8 +137 +64 -4

8(1961-1985)-დან (1986-2010)-მდე +4 +0.4 +132 -7

(1986-2010)-დან (2021-2050)-მდე +18 +0.7 +386 +107

10(1961-1985)-დან (1986-2010)-მდე +3 +0.6 +118 -18

(1986-2010)-დან (2021-2050)-მდე +17 +0.7 +377 +115

აღნიშვნები: ცვლილება ∆ შემდეგი სიდიდეებისა: t - სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა T

საშ - სავეგეტაციო პერიოდის საშუალო ტემპერატურა

T∑ - აქტიური ტემპერატურების ჯამი

P - სავეგეტაციო პერიოდში ნალექების ჯამი

τ - უყინვო პერიოდის ხანგრძლივობა

უყინვო პერიოდის ხანგრძლივობამ განვლილ ორ პერიოდს შორის მოიმატა 4 დღით.

- 26 -

1.2 კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე

ისევე, როგორც აჭარის ტერიტორიისათვის, კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილება ზემო სვანეთის ტერიტორიისათვის შეფასდა 2021-2050 და 2071-2100 წწ. პერიოდებისათვის საბაზისო 1961-1990 წწ პერიოდთან მიმართებაში. კლიმატის ცვლილების მომავალი სცენარი შეფასდა რეგიონალური RegCM4 მოდელით, რომელშიც გამოყენებული იქნა ECHOM5 გლობალური მოდელი და მსოფლიოს სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების A1B სცენარი. გამოთვლები ჩატარდა ზემო სვანეთის ორი მეტეოროლოგიური სადგურის მონაცემებით: მესტია და ხაიში, სადაც დაკვირვებები დაიწყო 1933 წელს, აგრეთვე ზუგდიდის მ/ს მონაცემებით (1929 წ.).

ქვემოთ ცხრილებში მოყვანილია ტემპერატურისა და ნალექების ცვლილებების პროგნოზირებული სიდიდეები.

ცხრილი 1.3. მოდელების ანსამბლით გენერირებული კლიმატური პარამეტრების პროგნოზი მესტიისათვის

სეზონი

ტემპერატურა 0C ნალექები, მმ

საბა

ზისო

პერ

იოდ

ის ტ

ემპე

რატ

ურა

1961

-199

0

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

Δ20

21-2

050

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

Δ20

71-2

100

ტემ

პერ

ატურ

ა20

21-2

050

ტემ

პერ

ატურ

ა20

71-2

100

საბა

ზისო

პერ

იოდ

ის ნ

ალექ

ები

1961

-199

0

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

, %20

21-2

050

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

, %20

71-2

100

ნალ

ექებ

ი20

21-2

050

ნალ

ექებ

ი20

71-2

100

ზამთარი -4.3 1.2 3.6 -3.1 -0.7 185 29.7 16.2 240 215

გაზაფხული 5.5 0.9 3.2 6.4 8.7 236 -0.8 6.4 234 251

ზაფხული 15.2 1.7 4.8 16.9 20.0 296 19.2 6.1 353 314

შემოდგომა 6.7 2.0 4.6 8.7 11.3 247 1.6 -13.0 251 215

წელი 5.8 1.5 4.0 7.3 9.8 964 11.8 3.2 1 078 995

- 27 -

ცხრილი 1.4. მოდელების ანსამბლით გენერირებული კლიმატური პარამეტრების პროგნოზი ხაიშისათვის

სეზონი

ტემპერატურა 0C ნალექები, მმ

საბა

ზისო

პერ

იოდ

ის ტ

ემპე

რატ

ურა

1961

-199

0

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

Δ20

21-2

050

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

Δ20

71-2

100

ტემ

პერ

ატურ

ა20

21-2

050

ტემ

პერ

ატურ

ა20

71-2

100

საბა

ზისო

პერ

იოდ

ის ნ

ალექ

ები

1961

-199

0

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

, %20

21-2

050

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

, %20

71-2

100

ნალ

ექებ

ი20

21-2

050

ნალ

ექებ

ი20

71-2

100

ზამთარი 0.8 1.3 3.5 2.1 4.3 330 27.6 9.7 421 362

გაზაფხული 10.5 0.5 3.0 11.4 13.5 264 -6.8 0.4 246 265

ზაფხული 19.6 1.6 4.8 21.2 24.4 292 13.0 -11.6 330 258

შემოდგომა 11.1 2.1 4.6 13.2 15.7 333 3.3 -10.5 344 298

წელი 10.5 1.5 4.0 12.0 14.5 1 219 9.6 -3.0 1 341 1 183

ცხრილი 1.5. მოდელების ანსამბლით გენერირებული კლიმატური პარამეტრების პროგნოზი ზუგდიდისათვის

სეზონი

ტემპერატურა 0C ნალექები, მმ

საბა

ზისო

პერ

იოდ

ის ტ

ემპე

რატ

ურა

1961

-199

0

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

Δ20

21-2

050

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

Δ20

71-2

100

ტემ

პერ

ატურ

ა20

21-2

050

ტემ

პერ

ატურ

ა20

71-2

100

საბა

ზისო

პერ

იოდ

ის ნ

ალექ

ები

1961

-199

0

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

, %20

21-2

050

ნაზრ

დი

საბა

ზისო

პერ

იოდ

იდან

, %20

71-2

100

ნალ

ექებ

ი20

21-2

050

ნალ

ექებ

ი20

71-2

100

ზამთარი 6.1 1.3 3.2 7.4 9.3 427 42.6 2.3 609 437

გაზაფხული 13.0 0.9 2.7 13.9 15.7 397 -10.8 -2.0 254 405

ზაფხული 21.6 1.3 3.6 22.9 25.2 567 29.8 -16.8 736 472

შემოდგომა 14.9 2.0 4.2 16.9 19.1 454 6.4 13.0 483 395

წელი 13.9 1.4 3.4 15.3 17.3 1 845 18.3 -7.4 2 182 1 709

- 28 -

სამეგრელო-ზემო სვანეთის რეგიონის სამივე მეტეოსადგურისთვის კლიმატური ინდექსების ცვლილება 1961-1985, 1986-2010 წწ. პერიოდებისთვის (ფაქტობრივი), აგრეთვე 2021-2050 და 2071-2100 წწ. პერიოდისთვის (პრო-გნოზირებული) მოყვანილია დანართში 1 (ცხრ. 1.1-1.3).

ცხრილების ანალიზი შემდეგი დასკვნების გამოტანის საშუალებას იძლევა.

საშუალო ტემპერატურა. როგორც ცხრილებიდან ჩანს, 2050 წლისთვის ზემო სვანეთის მთელ ტერიტორიაზე მოსალოდნელია საშუალო წლიური ტემპერატურის 1.5 0C -ით ზრდა 1961-1990 წლების საშუალოსთან შედარებით. მატება აღინიშნება ყველა სეზონზე, თუმცა განსაკუთრებით თბება შემოდგომა (2.0-1.0 0C), აგრეთვე ზაფხულიც (1.6-1.7 0C). ყველაზე მცირე სიდიდით მოიმატებს გაზაფხულის საშუალო ტემპერატურა (0.5-0.9 0C). 2071-2100 წლებისთვის დათბობის პროცესი უფრო აქტიურდება და საშუალო წლიური ტემპერატურის ნამატი 1961-1990 წლებთან შედარებით 4.0 0C მიაღწევს, რაც გამოხატული იქნება ზაფხულის განსაკუთრებულად დათბობის ფონზე (4.8 0C);

ნალექების წლიური ჯამი 2021-2050 წლებისთვის ზემო სვანეთის ორივე კლიმატურ ზონაში 10-12%-ით მოიმატებს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ზრდა მოსალოდნელია ზამთრის სეზონში (28-30%), თუმცა გაზაფხულზე ეს ზრდა ნაწილობრივ კონპენსირებული იქნება ნალექთა სეზონური ჯამების შემცირებით 1-დან (მესტია) 7%-მდე (ხაიში). ნალექთა საკმაოდ მნიშვნელოვანი ზრდა მოსალოდნელია ზაფხულშიც (13-19%), რასაც მოჰყვება მათი უმნიშვნელო ზრდა შემოდგომაზეც (2-3%). რაც შეეხება 2071-2100 წწ. პერიოდს, კლიმატის ცვლილება ამ წლებში უფრო მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენს ნალექებზე, რაც გამოიხატება წლიური ჯამების უმნიშვნელო ზრდაში მესტიაში (3%) და ამავე სიდიდით შემცირებაში ხაიშში. ორივე კლიმატურ ზონაში ნალექთა შესამჩნევი შემცირება მოსალოდნელია შემოდგომაზე (10-13%), თუმცა ზაფხულში კლიმატურ ზონებს შორის ტრენდები შესაძლებელია საპირისპირო გახდეს. ხაიშში ნალექთა ჯამების თითქმის 12%-იანი დაკლების ფონზე მესტიაში მოსალოდნელია მათი ზრდა 6%-ით.

ამრიგად, ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე 2100 წლამდე ტემპერატურის უპირობო ზრდის ფონზე ნალექთა ცვალებადობის საკმაოდ ჭრელ სურათს უნდა ველოდოთ, რომლის მთავარი დამახასიათებელი ნიშანი იქნება პირველ პერიოდში ნალექთა შემცირება გაზაფხულზე, ხოლო მეორე პერიოდში - შემოდგომაზე. ორივე პერიოდში ორივე კლიმატურ ზონაში პროგნოზირებულია ნალექთა არსებითი მომატება ზამთარში.

- 29 -

საპროგნოზო მონაცემებიდან 2050 წლამდე მნიშვნელოვანი ზრდაა მოსალოდნელი სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობაში ზღვრული ტემპერატურისთვის 8 და 10 0C (შესაბამისად 18 და 17 დღით). ასევე არსებითი ნაზრდებია მოსალოდენლი სავეგეტაციო პერიოდის საშუალო ტემპერატურაში (+0.7 0C) და აქტიური ტემპერატურების ჯამებში (386 და 377 0C შესაბამისად). ორივე განხილულ შემთხვევაში სავარაუდოა სავეგეტაციო პერიოდში ნა-ლექთა ჯამების 100 მმ-ზე მეტი სიდიდით მნიშვნელოვანი მომატება.

უყინვო პერიოდის ხანგრძლივობა 2050 წლისთვის მოსალოდნელია კვლავ 4 დღით შემცირდეს. ამასთან ერთად, სამივე ზღვრული ტემპერატურისთვის სავეგეტაციო პერიოდში აქტიური ტემპერატურებისა და ნალექთა ჯამების პროგნოზირებული საგრძნობი მატება ხელშემწყობ გარემოს უნდა ქმნიდეს ზემო სვანეთში სასოფლო-სამეურნეო კულტურების ასორტიმენტისა და ხარისხის შესამჩნევი ზრდისთვის.

2 კლიმატის ცვლილების გავლენა მესტიის მუნიციპალიტეტზე

2.1 კლიმატის ცვლილების გავლენა მდინარე ენგურის აუზის მყინვარებზე

2.1.1 მდ. ენგურის აუზის მყინვარების ზოგადი დახასიათება

მდ. ენგურის აუზში მყინვარები ცალკეულ მდინარეთა აუზებში მათი რაოდენობისა და დაკავებული ფართობების მიხედვით მეტად არათანაბრადაა გადანაწილებული. 1965 წლის მონაცემებით1 აქ წარმოდგენილი იყო 250 მყინვარი, საერთო ფართობით 288 კმ2 (ნახ. 2.1). აქ, რაოდენობის მიხედვით, პირველ ადგილზეა მცირე ზომის მყინვარები, ფართობით 0.5 კმ2-მდე. მათზე მოდის მთელი აუზის მყინვარების საერთო რაოდენობის 73%. თუმცა აღსანიშნავია, რომ მათ მთელი აუზის მყინვარების საერთო ფართობის მხოლოდ 13% უკავიათ. ფართობის მიხედვით წამყვანი ადგილი უჭირავს დიდი ზომის მყინვარებს (>10 კმ2), რომლებზედაც მთელი აუზის მყინვარების საერთო ფართობის 48%, ხოლო მყინვარების რაოდენობის მხოლოდ 3% მოდის. საშუალო ზომის მყინვარებზე კი მოდის მთელი აუზის გამყინვარების 39% და რაოდენობის 24% (ცხრილი 2.1). 2014 წლის მონაცემებით 2 ენგურის აუზში 269 მყინვარია საერთო ფართობით 223.4 კმ3.1 Водные ресурсы Закавказья. под редакцией Г.Г. Сванидзе и В. Ш. Цомая. Л. Гидроме­теоиздат.1988.

2 ტიელიძე ლ. საქართველოს მყინვარები. თსუ გეოგრ. ინსტიტუტი, თბილისი, 2014, გვ. 51.

- 30 -

ცხრილი 2.1 მდ. ენგურის აუზის მყინვარების განაწილება ფართობის მიხედვით (3)

მყინვარის ტიპი რაოდენობა % ფართობი კმ2 %

მცირე <0,5 კმ2 173 73 38 13

საშუალო 0,5-10 კმ2 70 24 113 39

დიდი >10 კმ2 7 3 137 48

ჯამი 250 100 288 100

ნახ. 2.1. მდ. ენგურის აუზის მყინვარები (1965 წ)

რთული და ძლიერ დანაწევრებული რელიეფის გამო მდ. ენგურის აუზში ყველა ტიპის მყინვარია ჩამოყალიბებული, რომელთა რაოდენობა და პროცენტული განაწილება მოცემულია ცხრილში 2.2.

ცხრილი 2.2. მდ. ენგურის აუზის მყინვარების განაწილება მორფოლოგიური ტიპების მიხედვით (3)

მორფოლოგიური ტიპი რაოდენობა % ფართობი, კმ2 %

კარული 123 48 8 2.5

ხეობის 40 16 40 14.0

დაკიდული 34 14 4 1.5

კარული ხეობის 30 12 9 3.0

ხეობის რთული 6 3 136 47.0

ხეობის 17 7 93 32.0

3 გობეჯიშვილი რ., კოტლიაკოვი ვ. გლაციოლოგია, თბილისი, 2006. 226 გვ.

- 31 -

ცხრილი 2.3. მდ. ენგურის აუზის მყინვარების მახასიათებლები (3)

მყინვარიმდინარის

აუზისიგრძე,

კმფართობი,

კმ2

ენის დაბო-

ლოების სიმა-

ღლე, მ.

მორფო-ლოგიური

ტიპიექსპოზიცია

ენის უკანდა-

ხევისწლები/სიგრძე

კმ.შდავლერი ნენსკრა 3.35 2.28 2 690 ხეობის ჩრდილოეთური

ხარიხრა ნენსკრა 2.70 2.60 2 300 ხეობისჩრდილო

აღმოსავლური

ნაკრა ნაკრა 2.80 1.76 2 750 ხეობის დასავლური

ლეადაშტი ნაკრა 2.70 1.72 2 740 ხეობისჩრდილო

დასავლური

დოლრა დოლრა 5.90 8.00 2 600 ხეობისსამხრეთ

აღმოსავლური

უშბა დოლრა 5.75 9.40 2 430ხეობის რთული

დასავლური

ქვიში დოლრა 8.40 19.14 2 460ხეობის რთული

სამხრეთ აღმოსავლური

წანერი მულხრა 10.55 28.70 2 520ხეობის რთული

დასავლური

ტვიბერი ტვიბერი 7.80 23.00 2 200ხეობის რთული

სამხრეთული1889-1987წწ.

4.34

ყვითლოდი ტვიბერი 7.00 11.90 2 340 ხეობის

ლეხზირი მესტიაჭალა 12.0 35.60 2 020ხეობის რთული

სამხრეთული

ჭალაათი მესტიაჭალა 7.80 9.70 1 800 ხეობის სამხრეთული1974-2011წწ.

0.436

ადიში ენგური 7.40 10.00 2 420 ხეობისსამხრეთ

დასავლური

ხალდე ენგური 7.80 10.30 2 550 ხეობის სამხრეთ

დასავლური

შხარა ენგური 4.70 5.40 2 540 ხეობის სამხრეთული

მდ. ენგურის აუზის ხეობისა და ხეობის რთული ტიპის მყინვარების გარკვეული ნაწილის მახასიათებლები მოცემულია ცხრილში 2.3. აქ წარმოდგენილია მათი გავრცელება აუზებისა და ფართობის მიხედვით, გაზომვის წლები და უკან დახევის მაჩვენებელი. თუმცა, აქვე აღსანიშნავია, რომ ყველა მყინვარზე ინფორმაცია არაა სრული, რამეთუ გლაციოლოგიური კვლევის სირთულიდან გამომდინარე (ადამიანური და მატერიალურ-ტექნიკური რესურსი) შეუძლებელია რამდენიმე მყინვარზე სინქრონული დაკვირვების წარმოება. ამ ცხრილში მოცემული მყინვარები, რა თქმა უნდა, აუზებში მდებარე სხვა მორფოლოგიური ტიპის მყინვარებთან ერთად დიდ როლს ასრულებს მდ. ენგურის აუზის მყინვარული ჩამონადენის

- 32 -

ფორმირებაში, რომელიც სოფელ ხაიშამდე შეადგენს 0.908 კმ3/წელი(1). მყინვარული მდინარეები მდ. ენგურის ჩამონადენზე მონაწილეობას ს. ხაიშამდე იღებენ, ამ მონაკვეთის შემდეგ კი მდ. ენგურის ჩამონადენი რეგულირდება ჯვრის წყალსაცავით.

ცხრილში 2.3 წარმოდგენილი მყინვარების მახასიათებლები (სიგრძე, ფართობი, ენის დაბოლოების სიმაღლე) 2005 წლის LANDSAT-ის თანამგზავრული სურათების დამუშავების შედეგად არის მიღებული. გლობალური დათბობის შედეგად კავკასიონის სამხრეთი ფერდობის ყველა მყინვარი იხევს უკან, თუმცა ამ პროცესის ზეგავლენით უკან დახევის ტემპი ყველა მათგანზე თავისებურად ვლინდება.

2.1.2 გლობალური დათბობის გავლენა ენგურის აუზის მყინვარებზე

გლობალური დათბობით გამოწვეული მყინვარების დეგრადაციის კარგ მაგალითს მდ. ტვიბერის აუზის მყინვარები წარმოადგენს. XIX საუკუნის დასაწყისიდან XX საუკუნის მეორე ნახევრამდე ამ აუზის მყინვარები ერთმანეთთან შეერთებული იყო და ხეობის რთული ტიპის მყინვარს ქმნიდა. მათი ერთიანი ენა 2 030 მ სიმაღლემდე ჩამოდიოდა (ნახ. 2.2). 1890 წ. ტოპოგრაფიულ რუკაზე მყინვარი ტვიბერი ერთიანი სისტემით არის წარმოდგენილი (მისი ფართობი 43.1 კმ2-ია, სიგრძე კი 10.24 კმ). 1959-1960 წლების აეროსურათების დეშიფრირებამ და ამავე დროის ტოპოგრაფიული რუკების ანალიზმა აჩვენა, რომ მყინვარმა ტვიბერმა საკმაოდ დიდი ცვლილება განიცადა. მყინვარის სიგრძე 1890-1960 წლებში 2.14 კმ-ით შემცირდა, ფართობი კი 3.0 კმ2-ით. მყინვარს მარცხნიდან გამოეყო მისი უდიდესი ტოტი ყვითლოდი, რომელიც დამოუკიდებელი მყინვარი გახდა. მყინვარ ყვითლოდის ენა ამჟამად მყინვარ ტვიბერიდან 800-900 მეტრითაა დაცილებული და მთავრდება 2 290 მ სიმაღლეზე. მყინვარ ტვიბერის სისტემას გამოეყო აგრეთვე მცირე ზომის 5 მყინვარი - სერი (სურ. 2.1), ასმაში, თოთი, ირითი, ლიჩათი. მყინვარების ენები ერთმანეთისაგან 200-500 მ-თაა დაცილებული. ფართობით და სიგრძით მყინვარი ასმაში ყველაზე დიდია, მისი ენა 2 450 მ სიმაღლეზე მთავრდება. მყინვარის ენის ზედაპირის გვერდები დაფარულია 0.5-2.0 მ სისქის ნაშალი მასალით და მათ შორის სოლისებურად შეჭრილია 200 მეტრის სიგანის სუფთა ყინულის ნაკადი.

- 33 -

ნახ. 2.2 მყინვარ ტვიბერის უკანდახევა 1810-2010 წლებში

საინტერესო სურათს იძლევა ფირნის ხაზის სიმაღლებრივი გადა-ადგილება. 1889 წლიდან 1960 წლამდე ფირნის ხაზმა მყინვარ ტვიბერზე აიწია 100 მ-ით, ხოლო 1960 წლიდან 1987 წლამდე კი - 50 მ-ით, 1987-2010 წლებში კიდევ 50 მ-ით.

სურ. 2.1. მყინვარი სერი, 2011 წ.

- 34 -

მყინვარების უკან დახევა (აბლაციის ხარჯზე) უპირველეს ყოვლისა ზაფხულის პერიოდში ნორმასთან შედარებით ჰაერის მაღალი ტემპერატურითაა განპირობებული. ვინაიდან მდ. ენგურის აუზის არცერთ მყინვარზე უწყვეტი მეტეოროლოგიური დაკვირვების რიგი არ არსებობს, ამ მეტეოელემენტის რეჟიმის შესწავლა აუზში ერთდადერთი მეტეოსადგურის (მ/ს) მესტიის მონაცემებით არის შესაძლებელი.

ამისათვის აგებულ იქნა გრაფიკი, რომელზეც მოცემულია მესტიის მ/ს-ის 1961-2010 წლების ჰაერის ტემპერატურის ათწლიური მცოცავი (ნახ. 2.3), რამაც ზაფხულის სამივე თვეში აჩვენა ჰაერის ტემპერატურის აღმავალი ტრენდი. ივლისის თვეში კი ეს განსაკუთრებით მკვეთრად გამოჩნდა ორი აღმავალი ციკლის სახით 1976-1985-დან 1982-1991 წლებში და 1990-1999-დან 2001-2010 წლებში.

(ბ)

15,8

16,0

16,2

16,4

16,6

16,8

17,0

17,20C

ივლისისთვის ჰაერისტემპერატურის მცოცავი, მესტია

(გ)

15,215,415,615,816,016,216,416,616,817,017,217,4

0C აგვისტოს თვის ჰაერის ტემპერატურის მცოცავი, მესტია

ნახ. 2.3. ჰაერის ტემპერატურის ათწლიური მცოცავი მესტიაში ივნისი (ა), ივლისი (ბ) და აგვისტოს (გ) თვეებისათვის

- 35 -

ამრიგად, სავარაუდოა, რომ მდ. ენგურის აუზის მყინვარულ რაიონშიც ამავე პერიოდში ჰაერის ტემპერატურის რეჟიმიც მსგავსი ტენდენციით ხასიათდებოდა, რასაც ადასტურებს მყინვარ ჭალაათის მონაცემები: 1976-1985-დან 1985-1994-მდე ათწლიურებს შეესაბამება 1974-1988 წლებში დაფიქსირებული უკანდახევა, რამაც 183 მ. შეადგინა; ხოლო 1990-1999-დან 2001-2010-მდე ათწლიურს 2004-2011 წლებში დაფიქსირებული 69.0 მ-ით უკან დახევა; და იგივე პერიოდში მყინვარ ტვიბერზე დაკვირვების შედეგები: 1987-2010 წლებში 50 მ-ით უკანდახევა.

მდ. ენგურის აუზი მყინვარების მორფოლოგიური ტიპის მრავალფეროვნებით გამოირჩევა, თუმცა კომპლექსური გლაციო-ჰიდრომეტეოროლოგიური კვლევების წარმოება ხეობის ტიპის მყინვარებზეა უფრო ხელსაყრელი, რადგანაც ისინი უფრო ადვილი მისადგომია. ამის გამო შერჩეულ იქნა მდ. მესტიაჭალის აუზის მყინვარი ჭალაათი. 1960 წლის მონაცემებით მდ. მესტიაჭალის აუზში 25 მყინვარი იყო საერთო ფართობით 57.5 კმ2. 2014 წლის მონაცემებით მყინვართა რაოდენობა 4-ით შემცირდა, ხოლო მათმა ფართობმა 23.4%-ით მოიკლო და 44.0 კმ2 გახდა.

მყინვარი ჭალაათი

ზოგადი დახასიათება

მდ. ენგურის აუზში ერთადერთი რეპრეზენტატული მყინვარი, რომელზეც სხვადასხვა წლებში (1959, 1960, 2000, 2011) ჩატარებულია კომპლექსური, გლაციო-ჰიდრომეტეოროლოგიური კვლევები, არის ჭალაათი. მისი რეპრე-ზენტატულობა შემდეგი ფაქტორებითაა განპირობებული:

1. ის ერთადერთი მყინვარია სამხრეთ კავკასიაში, რომელიც ტყის ზონაში იჭრება და იქ მისვლა შედარებით მარტივია;

2. მყინვარის ხელსაყრელი მორფოლოგიური და მორფომეტრიული მახასიათებლების გამო ინსტრუმენტული გლაციო-ჰიდრომეტეორო-ლოგიური კვლევების წარმოება შედარებით იოლია;

3. მყინვარი ჭალაათი თავისი გეომორფოლოგიური, მეტეოროლოგიური, გლაციოლოგიური პირობების და დინამიკის მიხედვით რეპრეზენტა-ტულია მდ.ენგურის აუზის მყინვარებისათვის.

- 36 -

მყინვარი ჭალაათი – ხეობის რთული ტიპის მყინვარია და ორი ნაკადისაგან შედგება. მდებარეობს მდ. მესტიაჭალის აუზში და იკვებება 4 000 მეტრზე მაღალი მწვერვალების: უშბის, ჩათინის, კავკასის და ბჟედუხის ფერდობებიდან. იგი კავკასიონის ფერდობებზე არსებული მყინვარებიდან ყველაზე დაბალ ნიშნულამდე ჩამოდის და ტყის ზონაში იჭრება. მყინვარის ფართობი 9.7 კმ2, სიგრძე კი 7.8 კმ-ია. ძირითადია მისი მარცხენა ნაკადი (სურ. 2.2). მის ზედაპირზე სამი ყინულჩანჩქერია განვითარებული, რაც მიუთითებს მყინვარქვეშა რელიეფში რიგელების არსებობაზე. ყველაზე მძლავრი ზედა ყინულჩანჩქერის სიმაღლე 300 მეტრია, სიგანე 600 მეტრი (სურ. 2.3). ქვედა ორი ყინულჩანჩქერი შედარებით მცირეა. ყინულვარდნილების მიდამოებში მყინვარის ენა სხვადასხვა მიმართულების ნაპრალებით არის დასერილი (სერაკები).

სურ. 2.2. მყინვარ ჭალაათის მთავარი მარცხენა ნაკადი, 2011 წ.

1810 წლის მონაცემებით ბოლო (XVI-XIX სს.) სტადიალური გამყინვარების დროს მყინვარის ენა ზ.დ. 1 620 მეტრამდე ეშვებოდა, რაზეც მეტყველებს ხეობაში არსებული ბოლო სტადიალური მორენები და ერატიული ლოდები (სურ. 2.4). 1810-1960 წლებში მყინვარის სიგრძე 1 500 მეტრით შემცირდა, ფართობი კი 2.3 კმ2-ით. (1960 წელს მყინვარის ფართობი 12.3 კმ2, სიგრძე კი 8.0 კმ იყო). 1970-1973 წლებში მყინვარი სტაციონარულ მდგომარეობაში იმყოფებოდა და აღინიშნა მცირე წინ წამოწევებიც (1-2 მეტრი). ამ პეროდისათვის კავკასიონის მრავალ მყინვარზე აღინიშნებოდა

- 37 -

სტაციონარული მდგომარეობა და მცირე წინ წამოწევები, რასაც უკავშირდება მიკროსტადიალური მორენების ფორმირება.

სურ. 2.3. მყინვარ ჭალაათის ზედა ყინულჩანჩქერი, 2011 წ.

მარკირების მეთოდით მყინვარის უკანდახევის გაზომვის შედეგად აღმოჩნდა, რომ 1974 წლიდან 2011 წლამდე მყინვარის ენამ უკან დაიხია 436 მეტრით (-11.8 მ/წ). ცალკეული წლების მიხედვით უკანდახევა მოცემულია ცხრილში 2.4. ცხრილი 2.4. მარკირების მეთოდით მყინვარ ჭალაათის ენის დინამიკა წლების მიხედვით

წლები მყინვარის მოძრაობა

1970-1973 სტაციონარული მდგომარეობა და მცირე წინ წამოწევა (1-2მ)

1974-2011 უკანდახევა -436 მ, საშ. სიჩქარე -11.8 მ/წ.

1974-1988 უკანდახევა -183 მ საშ. სიჩქარე -13.0 მ/წ.

1988-2004 უკანდახევა -184 მ.საშ. სიჩქარე -11.5 მ/წ.

1989-1995 წინ წამოწევა საერთო ჯამში 15 მ.საშ. სიჩქარე -2.5 მ/წ.

2004-2011 უკანდახევა 69.0 მ.საშ. სიჩქარე -9.0 მ/წ.

- 38 -

2011 წელს გეოგრაფიის ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული გლაციო-ლოგიური კვლევების, ასევე 2010 წლის კოსმოსური სურათის (სურ. 2.5) შედარებამ 1960 წლის ტოპოგრაფიულ რუკასთან აჩვენა, რომ ჭალაათმა ამ პერიოდში დიდი ცვლილება განიცადა. კოსმოსურ სურათზე ნათლად ჩანს, რომ მყინვარის ორივე ნაკადი ჯერ კიდევ ერთმანეთთან კონტაქტშია. შესამჩნევი ცვლილება განიცადა მარჯვენა ნაკადმა. მას ორი მყინვარი გამოეყო, ერთი ჩათინის ფერდობზე მდებარე მყინვარი 1.0 კმ2 ფართობით და მეორე მარჯვენა მხრიდან 1.5 კმ2 ფართობით. ამავე პერიოდში მყინვარის ენა შემცირდა 0.15 კმ2-ით, სულ მყინვარის ფართობი შემცირდა 2.6 კმ2-ით. მყინვარების რაოდენობა კი ორით გაიზარდა.

სურ. 2.4. მყინვარ ჭალაათის მარჯვენა ნაკადი, 2011 წ.

მყინვარ ჭალაათზე ფირნის ხაზი და, შესაბამისად, ფირნის აუზი 3 150 მ სიმაღლიდან იწყება. ფირნში რამდენიმე მყინვარული ნაკადი იყრის თავს. ძირითადს კი მწვერვალ კავკასიიდან ჩამომავალი ნაკადი წარმოადგენს. ფირნის აუზი 3 150 მეტრიდან 3 800 მეტრამდე ვრცელდება. ფირნის ფართობი 4 კმ2-ია. მყინვარის ენის შუა ნაწილი ძლიერ დახრილი და ნაპრალიანია.

- 39 -

სურ. 2.5. მყინვარ ჭალაათის კოსმოსური სურათი, 2010 წ.

მყინვარ ჭალაათზე სხვადასხვა წლებში ჩატარებული კვლევის შედეგები მოყვანილია დანართ 2-ში.

მყინვარული საზრდოობის მდინარეების ჩამონადენის უმთავრესი წყარო მყინვარის ზედაპირზე და მის შიგნით მიმდინარე აბლაციური პროცესებია. აქედან გამომდინარე, მსგავსი ტიპის მდინარეების დონეები და ხარჯები დამოკიდებულია მყინვარის რეჟიმზე, რაც აისახება კიდევაც წყლის ხარჯების შიდაწლიურ გადანაწილებაზე. ასეთი ტიპის მდინარეებზე ხარჯების ძირითადი ნაწილი მოდის ზაფხულის თვეებზე. განსაკუთრებული წყალუხვობა მათ ახასიათებთ გაზაფხულის სეზონზე, როცა ხეობაში დნობას იწყებს ზამთრის განმავლობაში დაგროვილი თოვლის საბურველი. უფრო მოგვიანებით ივლისის თვიდან იწყება ყინულის დნობის პროცესი, რომელიც ოქტომბრის თვემდე გრძელდება.

- 40 -

მდინარე ჭალაათის შიდაწლიური ჩამონადენის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი სწორედ მყინვარული ჩამონადენის წილად მოდის.

ზედაპირული მოდნობის საანგარიშოდ გამოყენებული იქნა სააბლაციო ლარტყებით მიღებული მონაცემები სხვადასხვა პერიოდების მიხედვით (ცხრილი 2.5).

ცხრილი 2.5. მყინვარ ჭალაათის ზედაპირული მოდნობა, დაანგარიშებული სააბლაციო ლარტყების ქსელის მონაცემებით

პერიოდი ჯამური აბლაცია, სმ აბლაციის საშუალო სიჩქარე, სმ/დღე

08.07.11 - 14.07.11 74 12.3

14.07.11 - 20. 07.11 56 9.3

20.07.11 - 28.07.11 71 8.9

28.07.11 - 04.08.11 73 10.4

04.08.11 - 14.08.11 97 9.7

14.08.11 - 23.08.11 56 5.6

ჯამი 427

სიმაღლის მიხედვით ზედაპირული მოდნობის შემცირების ტენდენცია მკვეთრად გამოხატულია (ნახ. 2.4)

R 2 = 0,9303

2200 2400 2600 2800 3000 3200 3400 3600 3800 4000

0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 11,0 12,0 13,0 saSualo dReRamuri modnoba, sm

simaRle, m

ნახ. 2.4. საშუალო დღეღამური მოდნობის დამოკიდებულება ადგილის სიმაღლესთან

სიმაღლებრივი ზონების მიხედვით ზედაპირული აბლაციის და რეალური ფართობების განაწილების მონაცემებით დაანგარიშებული იქნა ჯამური ზედაპირული მოდნობის მოცულობები სიმაღლითი ზონების მიხედვით წყლის ექვივალენტში (ცხრილი 2.6).

- 41 -

ჰიდროლოგიური დაკვირვებით მიღებულ იქნა, რომ მყინვარის 1 მმ მოდნობამ შეადგინა 9 500 მ3 წყალი. 1959 წლის დაკვირვების შედეგებმა კი უჩვენა 9 000 მ3 წყალი 1 მმ-ზე. როგორც ირკვევა 50 წლის განმავლობაში 1959 წლიდან 2011 წლამდე მყინვარ ჭალაათის ფართობი შემცირდა 2 კმ2 და 1 მმ მოდნობაზე ჩამონადენი გაიზარდა 500 მ3-ით.

ცხრილი 2.6. მყინვარ ჭალაათზე სიმაღლითი ზონების მიხედვით ფართობების განაწილება და აბლაციის მოცულობა (2011)

სიმაღლითი ზონა ფართობი ათასი მ2 აბლაცია, ათასი მ3

770 265 1900-2000

1 090 567 2000-2100

1 000 984 2100-2200

480 1 112 2200-2300

470 1 138 2300-2400

700 1 238 2400-2500

1 150 1 497 2500-2600

1 010 1 385 2600-2700

870 1 032 2700-2800

320 106 2800-2900

270 109 2900-3000

150 98 3000-3100

40 91 3100-3200

30 80 3200-3300

აკუმულაციის და ზედაპირული აბლაციის მონაცემების გამოყენებით გამოთვლილი იქნა მყინვარის სეზონური მასის ბალანსი (ნახ. 2.5) სიმაღლებრივი ზონების მიხედვით.

კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ 2011 წლის ზაფხულში მყინვარ ჭალაათის სეზონური მასის ბალანსი იყო უარყოფითი. გრაფიკიდან ჩანს, რომ ზღვის დონიდან 2 550 მ. ზემოთ აკუმულაცია ჭარბობს აბლაციას, 2 900 მეტრიდან 3 300 მეტრამდე აკუმულაცია შედარებით ნაკლებია, რაც აიხსნება ამ მონაკვეთში მყინვარის მკვეთრად დახრილ ფერდობზე მდებარეობით, სადაც თოვლის დაგროვების პროცესი გართულებულია. აბლაციის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ფიქსირდება ზღვის დონიდან 2 100-2 300 მ სიმაღლეზე, რაც აიხსნება მყინვარის ენის შედარებით მოსწორებულ ზედაპირზე მდებარეობით.

- 42 -

1900

2100

2300

2500

2700

2900

3100

3300

3500

-1500 -1000 -500 0 500 1000 1500

balansi, aTasi m3

simaRle, m

ნახ. 2. 5. მყინვარ ჭალაათის სეზონური მასის ბალანსი, 2011 წლის ივნისი-ივლისი-აგვისტოს თვეები

მყინვარ ჭალაათზე ჩატარებული სხვადასხვა დაკვირვებების დამატებითი მონაცემები მოყვანილია დანართში 2.

გლობალური დათბობის ფონზე მყინვარების დეგრადაციის შეფასე-ბისათვის რთულია მსჯელობა მხოლოდ ერთი, რომელიმე კონკრე ტული წლის გლაციო-ჰიდრომეტეოროლოგიური კვლევის მონაცემებით, ამიტომ მომავალი 100 წლისათვის მდ.ენგურის აუზის მყინვართა დინამიკის, მყინვა-რული ჩამონადენისა და ყინულის მასის პროგნოზის შესამუშავებლად გამოყენებული იქნება წინა პერიოდის კვლევის შედეგებიც.

2.1.3 მიმდინარე დათბობის გავლენა მდ. ენგურის ჩამონადენზე

ზოგადი ცნობებისაქართველოს ჰიდროენერგეტიკის განვითარების გეგმებში მდ. ენგურს

გამორჩეული ადგილი უჭირავს, რაც განპირობებულია ამ მდინარეზე კავკა-სიის რეგიონში უდიდესი ელექსტროსადგურის - ენგურჰესის არსებო ბითა და მომავალში მისი წყლის რესურსების შემდგომი ათვისების შესაძლებლობით. მდ. ენგურის აუზში სრული წლიური ჩამონადენის ფორმი რებაში მონაწილეობს ჩამონადენის ყველა ტიპიური კომპონენტი: მიწისქვეშა, მყინვარული, თოვ-ლისა და წვიმის ჩამონადენი. ნაშრომში4 მოყვანილი ცნობების თანახმად, მათი შენატანი მდინარის სრულ ჩამონადენში ნაწილდება შემდეგნაირად (ცხრილი 2.7).4 Владимиров Л.А.,ШакарашвилиД.И., Габричидзе Т.Н. Водный баланс Грузии. “Мецниереба”Тбилиси:,I974,с.144.

- 43 -

ცხრილი 2.7. მდ. ენგურის აუზში მდინარეთა სრული წლიური ჩამონადენის კომპონენტების წილობრივი განაწილება (*).

მდინარე-პუნქტი

წყალ-შემკრების ფართობი,

კმ2

აუზის საშუალო სიმაღლე,

მ

წლიური ჩამონადენის წილი, % წლიური ჩამონადენი

მლნ. მ3მიწისქვეშა მყინვარული თოვლის წვიმის

ენგური-ლატალი 1 000 2 570 23.7 39.5 28.7 8.1 1 415

ენგური-ლახამულა 1 370 2 520 23.6 33.0 27.4 16.0 1 920

ენგური-დიზი 1 620 2 490 21.8 25.7 38.3 14.2 2 250

ენგური-ჯვარი 3 170 2 220 30.0 21.0 32.0 17.0 4 670

ენგური-დარჩელი 3 660 2 020 34.7 16.8 25.9 22.6 5 300

მულხრა-ლატალი 435 2 680 19.0 53.0 13.0 15.0 672

ნენსკრა-ლახამი 468 2 270 26.2 19.3 40.2 14.3 959

* ცხრილში მოყვანილი მონაცემები ეყრდნობა 1931-1968 წლებში ჩატარებულ გაზომვებს.

როგორც ამ ცხრილიდან ჩანს, მდ. ენგურის დინების გასწვრივ მიწისქვეშა ჩამონადენი მატულობს დაახლოებით 24%-დან 35%-მდე, ხოლო მყინვარული ჩამონადენის წილი კლებულობს თითქმის 40%-დან 17%-მდე. ცხრილიდან ჩანს აგრეთვე, რომ ზემო სვანეთის ფარგლებში, ჰიდროლოგიური საგუშაგო ჯვრის ჩათვლით, წლიურ ჩამონადენში დომინირებს თოვლისა (საშუალოდ 32%) და მყინვარული (30%) კომპონენტები.

იმდენად, რამდენადაც ბოლო ათწლეულების მანძილზე მყინვარები ენგურის აუზში გლობალურ დათბობასთან კავშირში შესამჩნევ ტრანსფორმაციას განიცდის5, პრაქტიკულ ინტერესს წარმოადგენს კლიმატის მიმდინარე და პროგნოზირებული ცვლილების შეფასება მდ.ენგურის ჩამონადენზე. ნაშრომში4 მოყვანილი მონაცემებით, რომლებიც 1931-1968 წწ. პერიოდს შეეხება, მდ. ენგურის შუაწელში არსებულ სხვადასხვა ჰიდროლოგიურ საგუშაგოებზე და მის შენაკადებზე მყინვარული ჩამონადენის წილი იცვლებოდა 20.0-47.2% ფარგლებში და საშუალოდ შეადგენდა 27.3% (ცხრილი 2.8). სხვა მონაცემებით6, რომლებიც ეყრდნობა მდ.ენგურზე ხაიშის ჰიდროლოგიურ საგუშაგოზე 1937-1980 წლებში ჩატარებულ გაზომვებს, ამ პუნქტზე (წყალშემკრების ფართობი 2 780 კმ2, აუზის საშუალო სიმაღლე 2 320 მ, გამყინვარება 288 კმ2) მყინვარული ჩამონადენის წილი წლიურ ჩამონადენში 26.2% შეადგენს. იმის გათვალისწინებით, რომ ეს ბოლო რიცხვი უფრო ხანგრძლივ პერიოდიან საცნობარო მონაცემებს ასახავს საგუშაგოზე, სადაც 5 ჯანელიძე პ. (რედ.) მყინვარების როლის შეფასება საქართველოში მდინარეული ჩამონადენის ფორმირებაში. საქ. კლიმ. ცვლილ. ეროვნული სააგენტო. თბილისი, 2000.6 СванидзеГ.Г.,ЦомаяВ.Ш.(рeд)ВодныересурсыЗакавказья.Гидрометеоиздат,Ленинград,1988.

- 44 -

უშუალოდ იკრიბება მდ. ენგურის აუზის მყინვარული კვების მქონე ყველა მდინარის ჩამონადენი, გასული საუკუნის 80-იანი წლებისთვის მახასიათებელ სიდიდედ 26.2% მივიჩნევთ. მოყვანილი მონაცემები მდ. ენგურის მყინვარული ჩამონადენის შესახებ მიღებულია 1958-1976 წლებში ჰიდრომეტეოროლოგიის ინსტიტუტის, გეოგრაფიის ინსტიტუტისა და ჰიდრომეტეოროლოგიური სამსახურის სამმართველოს მიერ ჩატარებული საექსპედიციო სამუშაოების შედეგად და ასახულია შრომებში7,8,9.

გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან საგ. ხაიშში მდ. ენგურის ჩამონადენზე სისტემური დაკვირვებები შეწყდა, რის გამოც ბოლო პერიოდში კლიმატის დათბობის შედეგად ჩამონადენის ცვლილების შეფასება მხოლოდ ირიბი მონაცემებითაა შესაძლებელი. კერძოდ, 2000 წელს USAID-ის ხელშეწყობით კლიმატის ცვლილების ეროვნული სააგენტოს მიერ მდ. ენგურის 4 მყინვარზე (ჭალაათი, ლეხზირი, ქვიში და დოლრა) ჩატარდა მყინვარული ჩამონადენის კომპლექსური გაზომვები(5), თუმცა, ტექნიკური მიზეზების გამო, ამ ჩამონადენის წილის გარკვევა მდინარის სეზონურ ჩამონადენში ვერ მოხერხდა. მიუხედავად ამისა, აბლაციის ოთხთვიან პერიოდში დადგენილ იქნა რიგი მნიშვნელოვანი კანონზომიერებებისა, რომლებიც გასულ წლებში მიღებულ მონაცემებთან ერთად საშუალებას იძლევა პირველ მიახლოებაში შეფასდეს მდ. ენგურის წყლის რესურსების მოსალოდნელი კავშირი დათბობის პროგნოზირებულ პროცესთან.

ცხრილი 2.8. მყინვარული ჩამონადენი * მდ. ენგურის აუზში (4)

მდინარე-პუნქტიწყალშემკრების

ფართობი, კმ 2

გამყინვარება, კმ2

მყინვარული ჩამონადენი

მლნ. მ3 წელიწადში სრული წლიურის %

ენგური-ლახამულა 1 370 232.0 614 33.0

ენგური-დიზი 1 620 250.0 741 28.9

ენგური-პურაში 3 170 302.0 942 20.0

მულხრა-ლატალი 435 141.0 278 47.2

ნენსკრა-ლახამი 468 32.9 177 20.2

საშუალო 27.3

* მყინვარული ჩამონადენი შედგება 2 მდგენელისგან. პირველი მათგანი წარმოადგენს მყინვარის ბოლოდან წლის განმავლობაში გამომდინარე ე.წ. „გროტის წყალს“, რომელსაც ზაფხულში, აბლაციის პერიოდში, ემატება მყინვარის ზედაპირიდან მოდნობის შედეგად წარმოქმნილი მეორე მდგენელი. ზაფხულის თვეებში ეს უკანასკნელი რამდენჯერმე აჭარბებს პირველ მდგენელს.

7 ЦомаяВ.Ш.КвопросурасчетастокаледниковыхрекГрузии.Изв.АНСССР,сер.Географ.,№5,1963.8 ВладимировЛ.А.,ЛедниковоепитаниерекГрузии.Изв.АНСССР,сер.Географ.,№5,19639 ЦомаяВ.Ш.Учетледниковогокоэффициентаприрасчетежидкогостокаследника.Материалыгляциологическихисследований,вып.25,1976,с.77­83.

- 45 -

ამოცანის დასმა

გლობალური დათბობის ზეგავლენით, რომელიც 1980-იანი წლების შემდეგ საგრძნობლად გააქტიურდა, მსოფლიოს ყველა რეგიონში, მათ შორის კავკასიონის ცენტრალურ ნაწილშიც, აშკარად დაიკვირვება მყინვარების დეგრადაცია10. მყინვარების დნობისა და უკან დახევის პირობებში იზრდება მყინვარული კვების მქონე მდინარეთა ჩამონადენი11. ამავე დროს, ეს პროცესი მყინვარების ფართობისა და მათში ყინულის მარაგის შემცირების გამო იწვევს ჩამონადენის დაკლებას, რომელიც მყინვართა სრული გადნობის შემდეგ მხოლოდ ატმოსფერული ნალექებისა და მიწისქვეშა საზრდოობის ჩამონადენად იქცევა. თანაც, შესაძლებელია, ეს უკანასკნელი, მყინვარების გაქრობასთან ერთად აგრეთვე შეიცვალოს, უახლესი შეფასებით12, კავკასიონის მყინვართა დეგრადაციის ამჟამინდელი ტემპისა და ტემპერატურის პროგნოზირებული ზრდის პირობებში ეს მთიანი სისტემა ყინულოვანი საფარისგან, სავარაუდოდ, 2150-2160 წლებისთვის გათავისუფლდება.

საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში მიღებუ-ლი შედეგების თანახმად, 2100 წლისთვის ზემო სვანეთის რეგიონში, რომე -ლიც მოიცავს მდ. ენგურის აუზის ზედა ნაწილის, 1986-2010 წწ. პერიო დის საშუალოსთან შედარებით მოსალოდნელია საშუალო წლიური ტემპერატუ-რის მომატება 4.0 0C-ით. ეს, უდავოდ, არსებით გავლენას მოახ დენს აუზის მყინვარების გეომეტრიულ ზომებსა და მყინვარულ ჩამონადენზე. ამ გავლენის მიახლოებითი შეფასებისთვის გამოვიყენეთ არსებული მონაცე-მები აუზის მყინვართა უკვე დაფიქსირებული დეგრადაციისა და რეგიონში ტემპერატურის გაზომილი და პროგნოზირებული ცვლილებების შესახებ.

მიმდინარე დათბობის შედეგად მყინვარების ფართობის შემცირება.

როგორც ზემოთ ითქვა, ნაშრომში(6) მოყვანილი მონაცემების თანახმად, მე-20 საუკუნის მეორე ნახევრისთვის მდ.ენგურის აუზში აღრიცხული იყო 250 მყინვარი, რომელთა საერთო ფართობი 288.3 კმ2 შეადგენდა. 10 ბერიტაშვილი ბ. ცენტრალური კავკასიონის მყინვართა ევოლუცია მე-20 საუკუნის მეორე ნახევარში. საქართველოს მეორე ეროვნული შეტყობინება. 2007 წელს მიღებული შედეგები. თბილისი, 2008, გვ. 136-15511 Climate Change 2007. Impacts, Adaptation and Vulnerability, IPCC, 2007, p.44.12 ცომაია ვ. და სხვ. გამყინვარების საუკუნოვანი დინამიკა კავკასიაში და მყინვართა გაქრობის კლიმატური პროგნოზი გლობალური დათბობის ფონზე. სტუ ჰიდრომეტეოროლოგიის ინსტ. შრომები, 2013, ტომი 119, გვ. 197-203.

- 46 -

შედარებით დიდი მყინვარებიდან გამოირჩეოდა ლეხზირი (38.1 კმ2), ქვიში (13.8 კმ2), ჭალაათი (13.2 კმ2) და დოლრა (8.8 კმ2). მყინვარული ჩამონადენი მდინარეებიდან ნენსკრა, ნაკრა, დოლრა, მესტიაჭალა, მულხრა და სხვ. იკრიბება ჰიდროლოგიურ საგუშაგო ხაიშთან არსებულ ჩამკეტ კვეთში, სადაც 1937-1980 წწ. მონაცემებით ენგურის საშუალო წლიური ხარჯი შეადგენდა 110 მ3/წმ, ხოლო სრული წლიური ჩამონადენი 3 465 კმ3. მყინვარული ჩამონადენის წილის გათვალისიწინებით (26.2%), მდ. ენგურის საშუალო წლიური მყინვარული ჩამონადენი ამ პერიოდში ტოლი იყო 0.908 კმ3, ანუ 908 მლნ. მ3.

იმავე ნაშრომის(6) მიხედვით, 1890-1965 წწ. პერიოდში მდ. ენგურის აუზში მყინვართა საერთო ფართობმა დაიკლო 332 კმ2-დან 288 კმ2-მდე, რაც 13.0%-იან შემცირებას შეადგენს. ეს პროცესი შესაბამისობაშია მყინვართა გლობალური მასშტაბით დაფიქსირებულ დეგრადაციასთან, რომელიც 1890 წლიდან მზარდი ტემპით მიმდინარეობს მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში13.

ენგურის აუზში მყინვართა ფართობის შემცირების ტემპერატურული პირობების შესაფასებლად განვიხილეთ დაკვირვების ხანგრძლივი რიგის მქონე, რეგიონში უახლოესი მეტეოსადგურის - ქუთაისის მონაცემები (მესტიაში დაკვირვებები მხოლოდ 1936 წელს დაიწყო), რომელთა თანახმად 1906-1913 და 1954-1963 წწ. ქვეპერიოდებს შორის საშუალო წლიური ტემპერატურა 0.3 0C-ით გაიზარდა14. ჰიდრომეტეოროლოგიის დეპარტამენტში არსებული მონაცემების ანალიზმა აჩვენა, რომ 1959-1991 წწ. 33-წლიან პერიოდში ქუთაისისა და მესტიის მეტეოსადგურებზე საშუალო წლიურ ტემპერატურებს შორის კორელაციის კოეფიცინეტის მნიშვნელობა 0.882 შეადგენს. ეს შესაძლებელს ხდის კარგი მიახლოებით ჩავთვალოთ, რომ მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში ქუთაისში დაფიქსირებული საშუალო წლიური ტემპერატურის 0.3 0C-ით მატება ვრცელდება ზემო სვანეთის რეგიონზედაც, რამაც განაპირობა ენგურის აუზში მყინვართა ფართობის ზემოთ ნახსენები შემცირება.

მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში ტემპერატურის სტაბილური ზრდის ტენდენცია დაფიქსირდა, ზოგადად, ევროპის კონტინენტის მთელ ტერიტო-რიაზე. თანახმად გაეროს კლიმატის ცვლილების სამთავრობათა შორისო საბჭოს (IPCC) მეოთხე ანგარიშისა15, 1906-1950 წწ. პერიოდში ამ ნაზრდმა

13 Climate Change 1995. The Science of Climate Change. IPCC, 1996, p. 37114 ბერიტაშვილი ბ., კაპანაძე ნ., ჩოგოვაძე ი. გლობალურ დათბობაზე საქართველოში კლიმატის რეაგირების შეფასება. ჰიდრომეტეოროლოგიის ინსტიტუტი, თბილისი, 2010, გვ. 59.15 Climate Change 2007. The Physical Science Basis. IPCC, 2007, p. 11.

- 47 -

0.4 0C შეადგინა (ნახ. 2.6). იმის გათვალისწინებით, რომ საქარ თველო აზიის მოსაზღვრე ტერიტორიაზე იმყოფება, სადაც ამავე პერიოდში ნაზრდმა მხოლოდ 0.2 0C მიაღწია, შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენს მიერ მიღებული შეფასება თანხვედრაშია საერთაშორისო დონეზე მიღებულ შედეგთან.

ნახ. 2.6. ათწლეულებში გასაშუალოებული ტემპერატურის ცვალებადობა კონტინენტე-ბის მიხედვით 1906-2005 წწ. პერიოდში. გადახრები გათვლილია 1901-1950 წწ. საშუალოდან (15).

ამრიგად, მდ. ენგურის აუზში დათბობის შედეგად მყინვარების ფართობის შემცირების შეფასებას საფუძვლად შეიძლება დაედოს ის ფაქტობრივად დადგენილი გარემოება, რომ 1890-1965 წწ. პერიოდში აუზში მყინვარების საერთო ფართობი 13%-ით შემცირდა, რაც თან სდევდა ზემო სვანეთის რეგიონში საშუალო წლიური ტემპერატურის 0.3 0C-ით მომატებას.

მესამე ეროვნულ შეტყობინებაში ჩატარებულმა ანალიზმა აჩვენა, რომ მეტეოსადგურ მესტიაში 1961-2010 წწ. ნახევარსაუკუნოვან პერიოდში საშუალო წლიურმა ტემპერატურამ 0.3 0C-ით მოიმატა. თუ დავუშვებთ, რომ ამ პერიოდის ხანგრძლივობა დაახლოებით ტოლია ზემოთ ხსენებული 1906-1963 წწ. პერიოდისა და ორივე მათგანისთვის დამახასიათებელია ტემპერატურის ერთნაირი მატება 0.3 0C-ით, პირველ მიახლოებაში შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ პირველ პერიოდში დაფიქსირებული მყინვართა ფართობის 13%-იანი შემცირება იმავე ტემპით გაგრძელდა მეორე, 1961-2010 წწ. პერიოდშიც. ამ შემთხვევაში გასული საუკუნის მნიშვნელობა 288 კმ2 შეიცვლება ამჟამინდელი

- 48 -

სავარაუდო 251კმ2-ით, ხოლო მყინვარული ჩამონადენი პროპორციულად შემცირდება 908 მლნ მ3-დან 790 მლნ მ3-მდე წელიწადში.

რაც შეეხება 2100 წლამდე სამომავლო შეფასებას, კლიმატური პროგნო-ზით 2100 წლისთვის ზემო სვანეთში 1986-2010 წწ. საშუალოსთან მიმართებაში მოსალოდნელია საშუალო წლიური ტემპერატურის 4.0 0C-ით მომატება. პროგნოზის თანახმად, 2050 წლამდე ტემპერატურის მატება შედარებით ნე-ლი ტემპითაა ნავარაუდევი (1.2 0C-ით), ხოლო საუკუნის ბოლოსთვის - კიდევ 2.8 0C-ით. 2010 -2100 პერიოდში ტემპერატურის ზრდის გამარტივებული - წრფივი სახით წარდგენის შემთხვევაში დროის მთელ ამ მონაკვეთში ტემპერატურის მატების საშუალო მნიშვნელობად შესაძლებელია აღებულ იქნას პროგნოზირებული ნაზრდის დაახლოებით ნახევარი, ანუ 1.8 0C. ეს სიდიდე დროის აღნიშნულ მონაკვეთში (2010-2100 წწ.) შეიცავს ექვს 0.3 0C-იან ნაზრდს და თუ დავუშვებთ, რომ თითოეულ ეტაპზე 0.3 0C-ით ტემპერატურის მატებას თან სდევს წინა ეტაპზე არსებულ მყინვართა ფართობის 13%-იანი შემცირება, მივიღებთ, რომ 2100 წლისთვის ენგურის აუზში მყინვართა ამჟამინდელი სავარაუდო ფართობი 251 კმ2-დან შემცირდება 108 კმ2-მდე, ანუ 57%-ით (ნახ. 2.7.) შესაბამისად, მყინვარის ფართობსა და მის ჩამონადენს შორის ზემოთ დაშვებული წრფივი დამოკიდებულების პირობით, აუზში წლიური მყინვარული ჩამონადენიც ამჟამინდელი სავარაუდო 790 მლნ მ3-დან, მყინვართა დამატებითი დნობის გაუთვალისწინებლად, 340 მლნ მ3-მდე შემცირება.

გამყინვარება, კმ2

წლები

100

01960 2000 2100 21502050

200

300

ნახ. 2. 7. ენგურის აუზში მყინვართა ფართობის შემცირების სავარაუდო დინამიკა მიღებული დაშვებების პირობებში

- 49 -

მოყვანილი ნახაზიდან ჩანს, რომ მიღებული დაშვებების პირობებში, რომლებიც გულისხმობს საშუალოდ ყოველ 15 წელიწადში ტემპერატურის 0.3 0C-ით მატებას და ამასთან დაკავშირებით მყინვართა ფართობის ყოველ წინა პერიოდთან შედარებით 13%-იან შემცირებას, აგებული მრუდის ექსტრაპოლაციით, მდ. ენგურის აუზში მოსალოდნელი იქნება ყინულოვანი საფარის გაქრობა 2150 წლისათვის. ეს შედეგი ახლოსაა ნაშრომში12 მიღებულ სავარაუდო პროგნოზთან.

მიმდინარე დათბობის გავლენა მყინვარულ ჩამონადენზე

მყინვარული ჩამონადენის ტემპერატურაზე დამოკიდებულების შესწავლისას ერთ-ერთ საკვანძო საკითხს წარმოადგენს მყინვარის ზედაპირიდან მოდნობის კავშირი ჰაერის ტემპერატურასთან. ამ პროცესს ჩვეულებრივ ახასიათებენ საშუალო დღეღამური ტემპერატურის 1 0C-ით მომატებისას მყინვარის ზედაპირის სიმაღლის ცვლილებით. გარდა ტემპერატურისა, პროცესზე არსებით გავლენას ახდენს მყინვარის ზედაპირის მდგომარეობა (დაფარულია თუ არა მორენული ნაშალი მასალით) და ექსპოზიცია, მზის რადიაცია, ქარი, ნალექები და სხვ. თანახმად 14-ისა, კავკასიონის პირობებში ტემპერატურის 1 0C ნაზრდზე მოდნობის საშუალო სიჩქარე 6.5 მმ შეადგენს. ამ სიდიდეს პრაქტიკულად ემთხვევა 1959 წელს მყინვარ ჭალაათზე ჩატარებული გაზომვების შედეგები16, რომლებიც მოყვანილია ცხრილში 2.9.

ცხრილი 2.9. მყინვარ ჭალაათზე მოდნობის დამოკიდებულება ჰაერის საშუალო დღეღამურ ტემპერატურაზე16.

ჰაერის საშუალო ტემპერატურა მყინვართან, 0C

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

მოდნობა დღე-ღამეში, მმ 7 11 16 22 29 37 45 55 62 80

1960-იანი წლებისთვის მყინვარ ჭალაათის ექსტრემალური სიმაღლეები შეადგენდა 1890 და 4 330 მ. ამ სიმაღლეებისთვის მახასიათებელ მეტეო-სადგურს წარმოადგენს მეზობელ რეგიონში მდებარე სადგური მამისონის უღელტეხილი (2 854 მ), სადაც ყველაზე თბილი თვეების - ივლისისა და აგვისტოს საშუალო ტემპერატურა შესაბამისად უდრიდა 7.3 და 7.6 0C, ხოლო

16 წერეთელი დ. და სხვ. გლაციოლოგიური დაკვირვებანი ჭალაათისა და ლეხზირის მყინვარებზე (ზემო სვანეთი) 1959 წ. ზაფხულზე ვახუშტის სახ. გეოგრაფიის ინსტ. შრომები, ტ. VIII, 1962, გვ. 223-255.

- 50 -

საშუალო მაქსიმალური 11.7 და 12.1 0C. ამრიგად, თუ აბლაციის პერიოდის ტემპერატურულ დიაპაზონს ჭალაათზე მივიჩნევთ 4-12 0C, მიიღება, რომ ამ შუალედში ტემპერატურის 1 0C-ით მატებას შეესაბამება მოდნობის 7 მმ-ით ზრდა. მიღებული შედეგი დადასტურდა მყინვარ ჭალაათზე გეოგრაფიის ინსტიტუტის მიერ 1960 წელს ჩატარებულ შემდგომ გაზომვებშიაც17.

ნაშრომში16 მყინვარ ჭალაათზე აბლაციის პერიოდის შუა თვეებისთვის მიღებულ იქნა შემდეგი დამოკიდებულება ზედაპირულ მოდნობასა და მყინვარულ ჩამონადენს შორის (ცხრ. 2.10).

ცხრილი 2.10. კავშირი ზედაპირულ მოდნობასა და მყინვარულ ჩამონადენს შორის. მყინვარი ჭალაათი, 1959(16).

პერიოდიზედაპირული მოდნობა, სმ

მოდნობის საშუალო

სიჩქარე, სმ/დღე

მყინვარული ჩამონადენი,

მლნ მ3

ჩამონადენი 1 მმ მოდნობაზე,

103 მ3/მმ

საშ. ტემპერატ. გადახრა

ნორმიდან მესტიაში, 0C

09.07 – 01.08 186.2 8.4 18.417 9.9 +0.8

01.08 – 01.09 229.4 7.4 19.094 8.3 -1.6

ჯამი 415.6 37.511

საშუალო 7.9 9.1 -0.4

ჩამონადენის ხარჯების გაზომვა წარმოებდა მყინვარის ენიდან 300 მ დაბლა.

ცხრილიდან ჩანს, რომ მყინვარ ჭალაათზე 1959 წლის აბლაციის სეზონში 1 მმ მოდნობაზე მოდიოდა საშუალოდ 9 100 მ3 ჩამონადენი, რომელშიც, ბუნებრივია, შედის მყინვარის „გროტის წყლის“ ჩამონადენიც.

აღსანიშნავია რომ, 1959 წლის ივლისისა და აგვისტოს საშუალო თვიური ტემპერატურები მესტიაში შესაბამისად უდრიდა 17.2 და 14.7 0C, რაც ივლისისთვის კლიმატურ ნორმაზე 0.8 0C-ით მეტი იყო, ხოლო აგვისტოსთვის კი 1.6 0C-ით ნაკლები. ამით, გარკვეულწილად, შეიძლება აიხსნას აგვისტოს 1 მმ-ზე მოდნობის 16%-იანი ნაკლებობა ივლისთან შედარებით.

გლაციო-ჰიდრომეტეოროლოგიური დაკვირვებების შემდეგი სერია მყინვარ ჭალაათზე ჩატარდა 2000 წელს5. გაზომვები მიმდინარეობდა აბლაციის 4-თვიანი პერიოდის განმავლობაში 16 ივნისიდან 15 ოქტომბრამდე. მყინვარულ ჩამონადენთან დაკავშირებული შედეგები თავმოყრილია ცხრილში 2.11.

17 შენგელია რ., ჩიჯავაძე მ. ჭალაათის მყინვარული მდინარის რეჟიმი 1960 წლის ზაფხულში. ვახუშტის სახ. გეოგრაფიის ინსტ. შრომები, ტ. XVIII, 1963, გვ. 245-253

- 51 -

ცხრილი 2.11. მყინვარ ჭალაათზე 2000 წელს აბლაციის პერიოდის მახასიათებლები (5).

პერიოდი

საშუალო ჯამური

აბლაცია, სმ

აბლაციის საშუალო სიჩქარე,

სმ/დღე

მყინვარული ჩამონადენის

საშუალო ხარჯი, მ3/წმ

მყინვარული ჩამონადენი,

მლნ მ3

ჩამონადენი 1 მმ

აბლაციაზე 103 მ3/მმ

საშ. ტემპერატ.

გადახრა ნორმიდან

მესტიაში, 0C16.06 – 05.07 138 6.9 7.1 12.269 8.9 +3.8

05.07 – 01.08 218 8.7 8.4 18.144 8.3 +4.9

01.08 – 01.09 188 6.1 10.9 29.194 15.5 +1.6

01.09 – 15.10 218 4.8 5.8 22.550 10.3 +0.4

ჯამი 762 82.100

საშალო 6.6 8.0 10.7 +2.7

ჩამონადენის ხარჯების გაზომვა წარმოებდა მყინვარის ენიდან 1.5 კმ ქვემოთ.

ცხრილში მოყვანილი მონაცემებიდან ჩანს, რომ ზემო სვანეთში 2000 წლის აბლაციის სეზონი ხასიათდება ტემპერატურის ანომალურად მაღალი გადახრებით, რომელთა საშუალო მნიშვნელობამ +2.7 0C შეადგინა. შესადარებლად შეიძლება ითქვას, რომ 1959 წლის ივლის-აგვისტოს ანომალია ტოლი იყო -0.8 0C-ისა, ხოლო 2100 წელს, როგორც ეს ქვემოთ იქნება ნაჩვენები, +1.1 0C-ისა. ამით შეიძლება აიხსნას ის ფაქტი, რომ 2000 წელს მყინვარ ჭალაათის ჩამონადენმა აბლაციის პერიოდში 1 მმ მოდნობაზე საშუალოდ შეადგინა 10 700 მ3, რამაც 18%-ით გადააჭარბა 1959 წლის მაჩვენებელს. საგულისხმოა ისიც, რომ 5-ის თანახმად, 2000 წლის ივლის-სექტემბერში მდ. მესტიაჭალას (სათავე-მყინვარი ჭალაათი) წყლის საშუალო ხარჯმა მესტიაში (38.2 მ3/წმ) 26%-ით გადააჭარბა ამავე პერიოდის მრავალწლიურ ნორმას.

2000 წელს ენგურის აუზში სხვა მყინვარებზედაც ჩატარებული დაკვირვებების შედეგებზე დაყრდნობით5 მიღებული დასკვნის თანახმად ცალკეული მდინარეების აუზებში აბლაციის პერიოდში ადგილი აქვს კორელაციურ კავშირს წყლის ხარჯსა და ტემპერატურას შორის, ხოლო ნალექების როლი უმნიშვნელოა. ამავე დროს, მყინვარული კვების წყაროსგან მოშორებით ნალექთა როლი იზრდება (მდ. მესტიაჭალა - ქ. მესტია). მთლიანობაში ამ კვლევის მიხედვით, მყინვარული აუზის მქონე მდინარეების წყლის ხარჯი ძირითადად ჰაერის ტემპერატურით განისაზღვრება.

მყინვარ ჭალაათზე ბოლო გლაციო-ჰიდროლოგიური ექსპედიცია თსუ გეოგრაფიის ინსტიტუტის მიერ ჩატარდა 2011 წელს(2). აბლაციის, მყინვარული ჩამონადენისა და მეტეოელემენტების გაზომვები მიმდინარეობდა ივლის-აგვისტოს თვეებში და მათი შედეგები მოყვანილია ცხრილში 2.12.

- 52 -

ცხრილი 2.12. მყინვარ ჭალაათიდან 2011 წელს მყინვარული ჩამონადენის გაზომვის შედეგები

პერიოდი

საშუალო ჯამური

აბლაცია, სმ

აბლაციის საშუალო სიჩქარე,

სმ/დღე

მყინვარული ჩამონადენის

საშუალო ხარჯი, მ3/წმ

მყინვარული ჩამონადენი,

მლნ მ3

ჩამონადენი 1 მმ აბლაციაზე

103 მ3/მმ

საშ. ტემპერატ.

გადახრა ნორმიდან

მესტიაში, 0C

08.07-14.07 74 12.3 15.5 8.035 10.8

+2.114.07 – 20.07 56 9.3 14.6 7.569 13.5

20.07 – 28.07 71 8.9 14.7 10.161 14.3

28.07-04.08 73 10.4 15.1 9.132 12.5

04.08 -14.08 97 9.7 9.7 8.381 9.6+0.6

14.08-23.08 56 5.6 8.4 7.258 13.0

ჯამი 427 50.536

საშუალო 9.4 13.0 12.1 +1.4

ჩამონადენის ხარჯების გაზომვა წარმოებდა მყინვარის ენიდან 500 მ ქვემოთ.

მიღებული მონაცემების შედარება წინა ორი ექსპედიციის შედეგებთან ცხადყოფს, რომ მყინვარ ჭალაათზე მოდნობის მახასიათებლებმა იმატა. კერძოდ, თუ აბლაციის წინა სეზონებზე აბლაციის საშუალო სიჩქარე 7-8 სმ/დღე ფარგლებში იცვლებოდა, ბოლო სეზონზე ამ სიდიდემ დღეში 9 სმ გადააჭარბა. იგივე ითქმის 1 მმ მოდნობაზე მყინვარული ჩამონადენის შესახებაც, რომელმაც 1959 წლის 9 100 მ3/მმ-დან 2011 წელს იმატა 12 100 მ3/მმ-მდე. ეს გარემოება, როგორც ჩანს, დაკავშირებულია მყინვარის დეგრადაციის ტემპის დაჩქარებასთან, რაც გამოიხატება მისი ზომების შემცირებაში და მისი ზედაპირის ნაშალი მორენული მასალით დაფარულობის ზრდაში.

გასული ნახევარი საუკუნის მანძილზე მყინვარ ჭალაათზე ჩატარებული საველე გამოკვლევების შედეგები საშუალებას იძლევა პირველ მიახლოებაში შეფასდეს კლიმატის მიმდინარე დათბობის მოსალოდნელი გავლენა მდ. ენგურის ჩამონადენზე. ეს შეფასება დაეყრდნობა იგივე დაშვებებს, რაც გამოყენებული იყო ზემოთ, მყინვართა ფართობების მოსალოდნელი ცვლილების შეფასებისას.

კერძოდ, თუ საშუალო დღეღამური ტემპერატურის 1 0C-ით მომატებას შეესაბამება მყინვარიდან მოდნობის მატება 7 მმ-ით, 2010-2100 წწ. პერიოდში ტემპერატურის თანაბარი საშუალო მატება 1.8 0C-ით გამოიწვევს აბლაციის პერიოდში მყინვარ ჭალაათიდან მოდნობის მატებას 12.6 მმ-ით დღეში. 4-თვიანი პერიოდის (120 დღე) განმავლობაში ეს მოგვცემს 120 x 12.6 მმ = 1 510 მმ მოდნობის ნამატს. ჭალაათიდან 2000 წელს დაფიქსირებული 7 620

- 53 -

მმ საშუალო ნადნობისთვის ეს სიდიდე 20%-იან ნაზრდს შეესაბამება. თუ დავუშვებთ, რომ ენგურის აუზში ეს შედეგი ყველა მყინვარზე შეიძლება გავრცელდეს, მივიღებთ, რომ ეს 2010-2100 წწ. პერიოდში ტემპერატურის მატებას 3.7 0C-ით შეუძლია მოდნობის ზრდის შედეგად ჩამონადენის გაზრდა დაახლოებით 20%-ით. საბოლოო ჯამში, ეს შედეგი გამოიწვევს მყინვართა ფართობის შემცირებით გამოწვეული მყინვარული ჩამონადენის თითქმის 60%-იანი დანაკლისის კომპენსირებას 20%-ით და 2100 წლისთვის მდ. ენგურის აუზში მყინვარული ჩამონადენის შემცირებას 2010 წელთან შედარებით 40%-ით. ამასთან დაკავშირებით, მე-20 საუკუნის შუა პერიოდისთვის არსებული 908 მლნ მ3-ისა და 2010 წლისთვის შეფასებული 790 მლნ მ3-ის ნაცვლად 2100 წელს მოსალოდნელი იქნება მყინვარული ჩამონადენის შემცირება დაახლოებით 470 მლნ მ3-მდე წელიწადში, რაც საგუშაგო ხაიშზე მდ. ენგურის გასულ საუკუნეში საშუალო სრული წლიური ჩამონადენის თითქმის 14%, ხოლო მყინვარული ჩამონადენის 52% იქნება.

დათბობის გავლენა მდ. ენგურის სრულ ჩამონადენზე

გასული საუკუნის შუა პერიოდში საგ. ხაიშისთვის დადგენილი სრული წლიური ჩამონადენი 3.465 კმ3 მყინვარული ჩამონადენის გარეშე შეიცავდა 2.557 კმ3 ატმოსფერული ნალექებისა და მიწისქვეშა კვების ჩამონადენს. ზემოთ ჩატარებული შეფასების თანახმად, 2100 წლისთვის მყინვარული ჩამონადენი, სავარაუდოდ, იქნება 0.470 კმ3. ამის გათვალისწინებით, 2100 წლისთვის მდ. ენგურის სრული ჩამონადენი შესაძლებელია შემცირდეს 2.557 + 0.470 = 3.027 (კმ3/წელი)-მდე, რაც მე-20 საუკუნის შუა პერიოდისთვის არსებული ჩამონადენის 87% შეადგენს.

ამრიგად, 2100 წლისთვის გლობალური დათბობის შედეგად მყინვარული ჩამონადენის 2010 წლის დონესთან შედარებით მოსალოდნელი 40%-იანი შემცირების ეფექტი აისახება საგ.ხაიშზე გასული საუკუნის შუა პერიოდისთვის მდ. ენგურის დამახასიათებელი სრული წლიური ჩამოანდენის 13%-ით შემცირებაში.

მიღებულ დაშვებებთან დაკავშირებული უზუსტობები

მდ. ენგურის აუზში კლიმატის დათბობასთან დაკავშირებით მყინვარების ფართობისა და მყინვარული ჩამონადენის სავარაუდო ცვლილებით ჩატა-რებული შეფასებები მიახლოებითი ხასიათისაა და ეყრდნობა მთელ

- 54 -

რიგ დაშვებებს, რომლებიც გაურკვევლობის/განუზღვრელობის წყაროს წარმოადგენს. პირველი დაშვება შეეხება მდ. ენგურის აუზში 1961 წლის შემდგომ პერიოდებში დათბობის შედეგად მყინვართა ჯამური ფართობის იგივე სიდიდით პროპორციულ შემცირებას, რაც 1890-1965 წწ. პერიოდში დაფიქსირდა. ამ დაშვების საფუძველს წარმოადგენს ის მოსაზრება, რომ ზემო სვანეთის გამყინვარების არეალში ფიზიკურ-გეოგრაფიული პირობების შეუცვლელობის გამო მყინვართა რეაგირება დათბობაზე მომდევნო პერი-ოდებში შეიძლება ანალოგიური იყოს წინა პერიოდისა. თუმცა, მყინვართა მიერ დაკავებული ფართობების თანდათანობით შემცირებასთან და ქვეფე-ნილი ზედაპირის რადიაციული თვისებების შეცვლასთან ერთად ეს მოსაზრება სულ უფრო შორდება რეალობას, მაგრამ სხვა მონაცემთა უქონლობის გამო ეს დაშვება იქნა გამოყენებული.

მეორე დაშვება დაკავშირებულია 2010-2100 წწ. პერიოდში ქვემო სვანეთში ტემპერატურის პროგნოზირებული ზრდის გამარტივებული, წრფივი სახით წარმოდგენასთან. ცხადია, რომ დაზუსტებულ მოდელურ გამოთვლებში ასეთი გამარტივება მიუღებელია, თუმცა ზემოთ ჩატარებული მიახლოებითი შეფასებებისთვის ეს მიდგომა, როგორც ირკვევა სხვა ავტორების მიერ მიღებულ შედეგებთან შედარებით, პრაქტიკულად გამართლებულია.

მესამე დაშვება შეეხება ენგურის აუზში მყინვართა ფართობისა და მყინვარული ჩამონადენის პროპორციულობას. საკვლევ რეგიონში მყინვარ-თა მასის ბალანსზე უშუალო დაკვირვებების მონაცემთა უქონლობის გამო ეს დაშვება პირველ მიახლოებაში მართებულად შეიძლება ჩაითვალოს, თუმცა უფრო დეტალური განხილვისას გათვალისწინებული უნდა იყოს ამ პროპორციულობის დამოკიდებულება თითოეული მყინვარის სიმაღლზე, ზომებზე, ექსპოზიციაზე, გენეტიკურ ტიპზე, გარემომცველ რელიეფზე და სხვა ფაქტორებზე. მყინვარის მასის ბალანსის ყოველწლიური ცვალებადობის დასადგენად მყინვართან ახლოს უნდა ფუნქციონირებდეს მეტეოსადგური, ჩა მო ნადენზე ტარდებოდეს ჰიდროლოგიური დაკვირვებები, ხოლო თავად მყინვარზე პერიოდულად უნდა წარმოებდეს გლაციოლოგიური დაკვირვე-ბები.

მეოთხე დაშვების თანახმად, მყინვარ ჭალაათისთვის მიღებული შედეგები აბლაციის სიდიდისა და მყინვარული ჩამონადენის მოცულობას შორის კავშირის შესახებ გავრცელდა ენგურის აუზში გამყინვარების მთელ ტერიტორიაზე. ცხადია, რომ ეს დაშვება მეტად დიდ გაურკვევლობას შეიცავს, რადგან მყინვარი ჭალაათი სიდიდით მესამეა ენგურის აუზში,

- 55 -

ხოლო მყინვართა უმეტესობა მასზე გაცილებით ნაკლები ზომისაა და ამიტომ ჭალაათისთვის მიღებული კანონზომიერების მათზე გადატანა ერთობ სადავოა. მიუხედავად ამისა, ცალკეულ მყინვარებზე დაკვირვების მონაცემთა უქონლობის გამო ამ წტაპზე გამოყენებულ იქნა ეს დაშვება ისევე, როგორც დაშვება 1 0C -ით ტემპერატურის მომატებასა და ნადნობის 7 მმ-ით ზრდას შორის კავშირის აბლაციის მთელ პერიოდში მართებულობაზე.

აღსანიშნავია ისიც, რომ მყინვარ ჭალაათზე 2000 და 2011 წელს ჩატარებული გამოკვლევების ანგარიშებში ტერმინი „აბლაცია“ გაიგივებუ-ლია ზედაპირულ მოდნობასთან, რაც მყინვარის ზედაპირიდან აორთქლების უგულებელყოფასთანაა დაკავშირებული. აბლაციის პერიოდში ძლიერი ქა-რების სისტემატური არსებობის პირობებში ამ დაშვებას დიდი ცდომილების გამოწვევა შეუძლია, თუმცა ზემო სვანეთში, კლიმატური მონაცემებით, ეს მოვლენა არ არის ხშირი. ამავე დროს, აორთქლების უგულებელყოფა გარკვეულწილად კომპენსირდება ნადნობ ჩამონადენში „გროტის წყლის“ ხარჯის ჩართვით.

აღნიშნული და სხვა, უფრო უმნიშვნელო დაშვებებით გამოწვეული გაურკვევლობების არსებითი შემცირებისათვის მსგავსი შეფასებები უნდა ჩატარდეს მოდელური გამოთვლების გზით, რომლებსაც საფუძვლად დაედება თანამგზავრული მონაცემები მდ. ენგურის აუზში მყინვართა რაოდენობისა და ზომების შესახებ და მყინვართა დნობისა და მყინვარული ჩამონადენის ფორმირების პროცესების ამსახველი თანამედროვე მათემატიკური მოდელები და ექსპერიმენტული მონაცემები.

2.2 კლიმატის ცვლილების გავლენა მესტიის მუნიციპალიტეტის აგროკლიმატურ ზონებზე

1990 წლამდე არსებული მეტეოროლოგიური დაკვირვებების საფუძველზე ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე გამოიყოფოდა 5 აგროკლიმატური ზონა (ნახ. 2.8), რომლებიც ძირითადად მიუყვებოდა ტერიტორიაზე კლიმატური ზონების განაწილებას. პირველი, ყველაზე დაბალი ზონა, რომელიც აღიწერებოდა მ/ს ხაიშის მონაცემებით, ვრცელდებოდა ზ.დ. 2 500 - 1 000 მ სიმაღლეთა შუალედში და ხასიათდებოდა T>10 0C აქტიურ ტემპერატურათა ჯამით 2 500 - 3 000 0C და სავეგეტაციო პერიოდში ნალექთა რაოდენობით 600 - 700 მმ. ეს ზონა ხელსაყრელი იყო მარცვლეულის (სიმინდის), ვაზის, ხეხილოვანების, თხილის, კაკლის, ბოსტნეულის განვითარებისათვის.

- 56 -

მეორე ზონა, სიმაღლეთა დიაპაზონში 1 000 - 1 500 მ ზ.დ., ვრცელდებოდა ძირითადად მდ. ენგურისა და მისი მთავარი შენაკადების ხეობების გასწვრივ (მახასიათებელი მ/ს მესტია), ხასიათდებოდა სავეგეტაციო პერიოდში აქტიურ ტემპერატურათა ჯამით 2 000 - 2 5000 და ნალექების რაოდენობით 500 - 600 მმ. ამ ზონაში ნალექების განაწილებაში გამონაკლისს წარმოადგენდა მესტიის ტაფობი, რომელშიაც ოროგრაფიის ზეგავლენით სავეგეტაციო პერიოდში ნალექთა ჯამი 360 მმ შეადგენდა. აღნიშნულ ზონაში სითბოს მოყვარული კულტურების წარმოება რამდენადმე შეზღუდული იყო, ამიტომ ძირითადად გავრცელებული იყო მარცვლეული (საადრეო სიმინდი, ქერი, შვრია, ჭვავი), ვაზის საადრეო ჯიში (1 200 - 1 300 მ სიმაღლემდე), ბოსტნეული, კარტოფილი, თხილი და ხილ-კენკროვანები.

მესამე აგროკლიმატური ზონა, სიმაღლეთა შუალედში 1 500 - 2 000 მ ზ.დ. მოიცავდა მთების კალთებს მეორე ზონის გარშემო და ხასიათდებოდა აქტიურ ტემპერატურათა ჯამით 1 500 - 2 000 0C და სავეგეტაციო პერიოდში ნალექთა რაოდენობით 400 - 500 მმ. აღნიშნული ზონის კლიმატური რეჟიმი, ამ სიმაღლეებზე და უფრო მაღლა მეტეოსადგურების არარსებობის გამო, მიახლოებით შეიძლება დახასიათდეს შედარებით ახლოს მდებარე მეტეოსადგურების შოვისა (1 507 მ ზ.დ.) და ყორულდაშის (1 943 მ) მონაცემე-ბით. განხილული ზონის პირობებში იწარმოებოდა ქერი, შვრია, კარტოფილი, ბოსტნეული და კენკროვანი კულტურები, მეცხოველეობისათვის საკვები ძირხვენები, განვითარებული იყო სათიბ-საძოვრები.

მეოთხე აგროკლიმატური ზონა, სიმაღლეთა ინტერვალში 2 000 - 2 500 მ, ფაქტობრივად წარმოადგენდა ალპურ ზონას აქტიურ ტემპერატურათა ჯა მით 1 000 - 1 500 0C და შესაბამის ხანმოკლე სავეგეტაციო პერიოდში ნალექთა ჯამით 300 მმ-მდე. სასოფლო-სამეურნეო კულტურებიდან აქ შესაძლებელი იყო საადრეო კარტოფილის, შვრიის, ქერისა და ბოსტნეული კულტურების, მეცხოველეობის საკვები ძირხვენების მოყვანა, სათიბ-საძოვრების გავრცე-ლება. კლიმატური რეჟიმის თვალსაზრისით ეს ზონა, აგრეთვე მიახლოებით, შეიძლება დახასიათდეს ზემო სვანეთის აღმოსავლეთ საზღვართან შედარე-ბით ახლოს მდებარე მეტეოსადგურის - მამისონის უღელტეხილის (2 854 მ) მონაცემებით.

2 500 მეტრზე მაღლა მდებარე ზონა უშუალოდ ესაზღვრებოდა მუდმივ თოვლსა და მყინვარებს, აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი აქ 1 000 0C-ზე ნაკლე-ბი იყო და სასოფლო-სამეურნეო წარმოებაში იგი არ გამოიყენებოდა.

- 57 -

ნახ. 2.8.ზემო სვანეთის აგროკლიმატური ზონების განაწილება საბაზისო პერიოდის მონაცემთა მიხედვით

საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში ჩატარე-ბულმა მოდელურმა გამოთვლებმა აჩვენა, რომ 2100 წლისთვის ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე მოსალოდნელია საბაზისო პერიოდთან (1961-1990) შედარებით საშუალო წლიური ტემპერატურის მომატება 4.0 0C-ით და ნალექთა უმნიშვნელო ზრდა (+3%). ამავე დროს, სავეგეტაციო პერიოდში, ანუ გაზაფხულსა და ზაფხულში ამ ცვლილებებმა შეიძლება უფრო მკვეთრი ხასიათი მიიღოს. კერძოდ, თუ გაზაფხულზე სეზონური ტემპერატურის ნაზრდი 3.2 0C იქნება, ზაფხულში ეს სიდიდე 4.8 0C მიაღწევს. საგრძნობი ნაზრდი (+6%) არის მოსალოდნელი აგრეთვე გაზაფხულისა და ზაფხულის სეზონურ ნალექთა ჯამებშიც. ძირითადი კლიმატური ელემენტების ასეთი საგრძნობი ზრდა შესაბამის ცვლილებებს გამოიწვევს 2100 წლისთვის ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე კლიმატური და, შესაბამისად, აგროკლიმატური ზონების განაწილებაშიც. ცალკეული მეტეოსადგურების მონაცემებით თუ ვიმსჯელებთ, ხაიშის საშუალო წლიური ტემპერატურა, რომელიც საბაზისო პერიოდში 10.5 0C შეადგენდა, 2100 წლისთვის 14.5 0C მიაღწევს, რაც ნახ 2.8-ზე განხილულ პირველ აგროკლიმატურ ზონას კოლხეთის დაბლობისთვის დამახასიათებელ ნოტიო სუბტროპიკულ აგროკლიმატურ ზონაში გადაიყვანს, რომელსაც პირობითად „ნულოვანი“ აგროკლიმატური ზონა შეიძლება

- 58 -

დავარქვათ. საბაზისო პერიოდში ამ ზონის მახასიათებელ მეტეოსადგურებზე საშუალო წლიური ტემპერატურა იყო: ზუგდიდი 13.8 0C, ქუთაისი 14.6 0C, სამტრედია 14.4 0C, ფოთი 14.5 0C, ანაკლია 14.0 0C. ტემპერატურის ზრდასთან ერთად ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე ამ ახალ, „ნულოვან“ ზონაში, რომელიც ნახ. 2.13-ზე აღნიშნულ პირველ ზონას შეცვლის, აქტიურ ტემპერატურათა (T>10 0C) ჯამი 4 500 0C-მდე გაიზრდება, ხოლო სავეგეტაციო პერიოდში ნალექთა რაოდენობა 700-800 მმ მიაღწევს (ნახ. 2.9). ახალ კლიმატურ პირობებში ამ ზონაში სრულიად უზრუნველყოფილი იქნება მარცვლეულის (სიმინდის), ბოსტნეულ-ბაღჩეულის, ციტრუსოვანი, ჩაის, სუბტროპიკული ხეხილოვანი, ტექნიკური (ტუნგი, დაფნა), თხილის, კივის და სხვა კულტურების წარმოება, თუმცა შეზღუდული იქნება ფორთოხლისა და გრეიპფრუტის ნაყოფების სრული სიმწიფის მიღწევა.

ნახ. 2.9. ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე 2100 წლისთვის აგროკლიმატური ზონების საპროგნოზო განაწილება

ნახ. 2.8-ზე განხილული მეორე აგროკლიმატური ზონის ადგილს დაიკავებს პირველი აგროკლიმატური ზონა აქტიურ ტემპერატურათა ჯამით 2 500 - 3 000 0C და სავეგეტაციო პერიოდში ნალექების რაოდენობით 600-700 მმ. ამ ზონის მახასიათებელ სადგურზე მესტიაში 2100 წლისთვის საშუალო წლიური ტემპერატურა გახდება 9.8 0C, რაც მის კლიმატურ რეჟიმს მიამსგავსებს ამჟამინდელ კლიმატს შემდეგ მეტეოსადგურებზე: ლენტეხი

- 59 -

(საბაზისო პერიოდში საშუალო წლიური ტემპერატურა 9.4 0C) და ონი (10.0 0C). როგორც ზემოთ იყო ნათქვამი, ეს ზონა ხელსაყრელი იქნება მარცვლეულის (სიმინდის), ვაზის, ხეხილოვნების, თხილის, კაკლის, ბოსტნეულის განვითარებისათვის.

ნახ. 2.8-ზე მოყვანილ მესამე აგროკლიმატურ ზონას ჩაანაცვლებს ამავე ნახაზზე აღნიშნული მეორე აგროკლიმატური ზონა აქტიური ტემპერატურების ჯამით 2 000 - 2 500 0C და ნალექების შესაბამისი რაოდენობით 500-600 მმ. როგორც ზემოთ იყო ნათქვამი, 1 500-2 000 მ სიმაღლეთა შუალედში მდებარე ამ ზონისთვის მახასიათებელ სადგურ-ანალოგიებად შეიძლება შეირჩეს მეტეოსადგურები შოვი და ყორულდაში, რომლებზედაც 2100 წლისთვის საშუალო წლიური ტემპერატურები მიაღწევს შესაბამისად 9.2 - 7.2 0C. დაახლოებით ასეთი ტემპერატურებით საბაზისო პერიოდში ხასიათდებოდა სადგურები ბეჩო (6.5 0C), ლენტეხი (9.4 0C), ხერგა (6.7 0C) და ლაილაში (9.5 0C). ზემოთ თქმულის თანახმად, ამ ზონაში შესაძლებელი იქნება მარცვლეულის (საადრეო სიმინდი, ქერი, შვრია, ჭვავი), ბოსტნეულის, კარტოფილის, თხილისა და ხილ-კენკროვანების წარმოება.

სიმაღლეთა დიაპაზონში 2 000-2 500 მ ზ.დ., ანუ ამჟამინდელ ალპურ ზონაში, პროგნოზის თანახმად, მოსალოდნელია ნახ. 2.8-ზე აღნიშნული მესამე აგროკლიმატური ზონის ამოსვლა, რომელშიც აქტიურ ტემპერატურათა ჯამი იქნება 1 500 - 2 000 0C და ნალექების შესაბამისი რაოდენობა 400 - 500 მმ. ამ ზონაში გარკვეული მიახლოებით შერჩეულ მ/ს მამისონის უღელტეხილზე საბაზისო პერიოდის საშუალო წლიური ტემპერატურა - 2.4 0C შეიცვლება დადებითი მნიშვნელობით +1.6 0C, რის ანალოგიც საბაზისო პერიოდში მხოლოდ გუდაურის მეტეოსადგური იყო საშუალო წლიური ტემპერატურით 2.1 0C. როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ამ ზონაში შესაძლებელი იქნება ისეთი კულტურების მოყვანა, როგორიცაა ქერი, შვრია, კარტოფილი, ბოსტნეული და საკვები ძირხვენები, სათიბ-საძოვრების განვითარება.

2 500 მეტრზე მაღლა მდებარე, ნახ. 2.8-ზე წარმოდგენილი მეხუთე სუბნივალური ზონა, რომელიც 1 000 0-ზე ნაკლები აქტიური ტემპერატურების ჯამით ხასიათდება, ჩათვლილი იყო სასოფლო-სამეურნეო წარმოებისთვის გამოუსადეგარ ზონად. 2100 წლისთვის პროგნოზირებული დათბობის პირობებში ამ ზონაში მოსალოდნელია აქტიური ტემპერატურების ჯამმა 1 000 - 1 500 0C შუალედში გადაინაცვლოს, რაც შესაძლებელს გახდის აქ საადრეო კარტოფილის, შვრიის, ქერისა და ბოსტნეული კულტურების, საკვები ძირხვენების მოყვანას და სათიბ-საძოვრების გავრცელებას.

- 60 -

დაბოლოს, ნახ. 2.9-ზე რიგით მეექვსე ზონად გამოყოფილი ცალკეული ტერიტორიები, როგორც ჩანს, დაიკავებს 2100 წლისთვის ნაწილობრივ გამდნარი მყინვარების ადგილს. აქტიური ტემპერატურების ჯამი აქ 1 000 0C-ზე ნაკლები იქნება, ნიადაგი უმეტესწილად მორენული ნაშალით იქნება წარმოდგენილი, რის გამოც ამ სუბნივალურ ზონაში ალპური მდელოების წარმოქმნაც კი არ არის მოსალოდნელი.

საბაზისო პერიოდში აგროკლიმატური ზონების განაწილება (ნახ. 2.8) და მათში სასოფლო-სამეურნეო კულტურების გავრცელებისა და წარმოების მონაცემები შედგენილია მონოგრაფიის მიხედვით18.

2.3 კლიმატის ცვლილების გავლენა მესტიის მუნიციპალიტეტის ტყეებზე

კლიმატური მახასიათებლების გავლენა ტყის ეკოსისტემაზე

როგორც ზემო სვანეთის ტყის მასივების მიმოხილვისას აღვნიშნეთ, მუნიციპალიტეტი ტყეების გავრცელების თვალსაზრისით ორ გამოკვეთილად განსხვავებულ კლიმატურ ზონად იყოფა, კერძოდ ენგურის ხეობის ქვემო წელში (ყოფილი ხაიშის სატყეო მეურნეობა) ზომიერად ნოტიო და შემდგომ ხეობის შუა ნაწილიდან ზემოთ (ყოფილი მესტიის სატყეო მეურნეობა), გამოიკვეთება ზომიერად მშრალი კონტინენტური კლიმატი. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ცალ-ცალკე განვიხილავთ, თუ რა ცვლილებები გამოვლინდა გასული წლების კლიმატურ მახასიათებლებში, და ამის გათვალისწინებით დაზუსტდება, თუ ტყის რომელი ხე-მცენარეა სტრესულ მდგომარობაში და ასევე თუ დაიკვირვება ტყის ეკოსისტემაში რაიმე სახის ცვლილებები. მაგრამ, პირველ რიგში, აუცილებელია გამოიკვეთოს ის ძირითადი კლიმატური მახასითებლები, რომლებიც დიდ გავლენას ახდენს ტყის ეკოსისტემაზე.

გლობალურად, ტემპერატურისა და ნალექების სივრცითი და დროითი განაწილება ძირითადად განსაზღვრავს მცენარეთა გავრცელების არეალს. ერთი მხრივ, ტყის ცოცხალ ორგანიზმებს შორის და, მეორე მხრივ, ამ ორგანიზმებსა და გარემოს ფაქტორებს შორის არსებული კანონზომიერი

18 მელაძე გ., მელაძე მ. საქართველოს დასავლეთ რეგიონების აგროკლიმატური რესურსები. „უნივერსალი“, თბილისი, 2010.

- 61 -

ურთიერთკავშირის შედეგია ტყეში მიმდინარე ისეთი რთული ბიოლოგიური მოვლენები, როგორიცაა ნიადაგწარმოქმნის, ასიმილაციის, ტრანსპირაციის, ჯიშთა ცვლის, განახლების, თვითგამოხშირვისა და სხვა პროცესები.

ტყისათვის, როგორც ყოველგვარი მცენარეული დაჯგუფებისათვის, კლიმატურ და ნიადაგურ პირობებს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. თუ ეს პირობები ტყის შემადგენელი მერქნიანი ჯიშებისათვის ოპტიმალურია, ტყის ზრდა-განვითარებაც ნორმალურად მიმდინარეობს. ოპტიმალურიდან ამ პირობების გადახრა ტყის ზრდა-განვითარებაზე უარყოფით გავლენას ახდენს.

დედამიწის ზურგზე ტყეების გავრცელებას კანონზომიერი ხასიათი აქვს. ეს იმას ნიშნავს, რომ სხვადასხვა გეოგრაფიულ მხარეში, ეკოლოგიური და მორფოლოგიური თვალსაზრისით, სხვადასხვა სახის ტყეები არსებობს, რაც გარემო პირობების ასევე კანონზომიერი ცვალებადობის შედეგია.

ზომიერ სარტყელში ტყეების არსებობისთვის სავეგეტაციო პერიოდის საშუალო ტემპერატურა 10 °-ზე ნაკლები არ უნდა იყოს და ფარდობითი ტენიანობა 50%-ზე ნაკლები19. მერქნიანი მცენარეების არსებობისათვის მნიშვნელობა აქვს როგორც ჰაერის, ისე ნიადაგის ტენიანობას, რაც ნალექების რაოდენობასა და აორთქლებაზეა დამოკიდებული. აორთქლება კი მით უფრო მეტია, რაც მეტია ჰაერის ტემპერატურა და მცირეა ფარდობითი ტენიანობა.

მცენარის წყლით უზრუნველყოფის შეფასებისთვის საკმარისი არაა ვიცოდეთ მარტო ატმოსფერული ნალექების აბსოლუტური (წლიური) ჯამი; შესაძლებელია სავეგეტაციო პერიოდის დასაწყისში მოდიოდეს ამ ნალექების უმნიშვნელო, ხოლო მეორე პერიოდში მეტი ნაწილი. ცხადია, პირველ შემთხვევაში მცენარე ტენით უზრუნველყოფილი ვერ იქნება, მაშინ როდესაც მეორე შემთხვევაში იგი შეიძლება ტენის სიჭარბესაც განიცდიდეს.

ნიადაგში ტენის დეფიციტის გახანგრძივებას ხშირად თან სდევს ხის ფოთლების ჭკნობა, კენწეროს ხმობა და აღმონაცენ-მოზარდის დაღუპვა. უარყოფითად მოქმედებს ტყის ჯიშების ზრდაზე ნიადაგში ჭარბი ტენიანობაც. ამ შემთხვევაში ხეების ფესვების სუნთქვისთვის არასაკმარისია ჟანგბადი; მთავარი ფესვი ხშირად ლპობას განიცდის. ამის შედეგად ხეები ნელა იზრდებიან და ათეული წლობით დაკნინებულ მდგომარეობაში რჩებიან.

დიდი მნიშვნელობა აქვს ამ მხრივ ტემპერატურასაც: ორ სხვადასხვა რაიონში სავეგეტაციო პერიოდში თანაბარი რაოდენობის ატმოსფერული

19 ვ.დარახველიძე, პ.მეტრეველი, ლ.ჩიხლაძე, მეტყევეობის საფუძვლები, 1965

- 62 -

ნალექების მოსვლის მიუხედავად, თუ ერთგან ამ პერიოდში ტემპერატურა გაცილებით მაღალია ვიდრე მეორე რაიონში, მცენარეები ტენით თანაბრად უზრუნველყოფილი არ შეიძლება იყოს, ვინაიდან მაღალი ტემპერატურა აორთქლებას აძლიერებს.

მერქნიანი მცენარეების ზრდის, ასიმილაციისა და სუნთქვის პროცესები დამოკიდებულია ტემპერატურულ პირობებზე.

განიხილავენ ტყის მერქნიანი ჯიშების ზრდის მინიმალურ, ოპტიმალურსა და მაქსიმალურ ტემპერატურებს. ზომიერი ჰავის პირობებში მერქნიანი ჯიშების უმრავლესობა ვეგეტაციას იწყებს და ამთავრებს 10 0C ტემპერატურის პირობებში. ტემპერატურის უფრო დაბლა დაწევის შემთხვევაში ვეგეტაცია წყდება. ოპტიმალური ტემპერატურის დროს მერქნიანი ჯიშების ზრდა მაქსიმალურია. ტემპერატურის შემდგომი მომატებით ზრდა ნელდება და ბოლოს სრულიად წყდება.

ასიმილაციის პროცესისთვის ტემპერატურის სამი მაჩვენებელი არსებობს: მინიმუმი, რომლის დროს ასიმილაცია იწყება, ოპტიმუმი, როცა ასიმილაცია უმაღლეს დონეს აღწევს და მაქსიმუმი, როცა ეს პროცესი წყდება. ზომიერი ჰავის პირობებში მერქნიანი ჯიშების უმეტესობა ასიმილაციის პროცესს იწყებს 5-6 °C ტემპერატურის დროს. ამავე ზონაში მერქნიანების ასიმილაციის ოპტიმალურ ტემპერატურად ითვლება 20-30°, ხოლო მაქსიმალურ ტემპერატურად კი 40 °C.

მერქნიანი ჯიშების სუნთქვა 0°-ზე უფრო დაბალ ტემპერატურაზეც შესაძლებელია მიმდინარეობდეს. სუნთქვისთვის ოპტიმალური ტემპერატურა მაღალია და 45-50°-ს უდრის. უფრო მაღალი ტემპერატურის დროს სუნთქვა წყდება.

ყოველივე ამის გარდა, ტემპერატურული პირობები საზღვრავენ მერქნიანი ჯიშების გავრცელების ხასიათს.

ზომიერი ზონის პირობებში, თანამედროვე შეხედულებით, მერქნიანი ჯიშების არსებობისათვის აუცილებელ პირობას წარმოადგენს წლის განმავლობაში, ერთი მხრივ, თბილი და, მეორე მხრივ, ცივი დღეების განსაზღვრული რაოდენობა. მაგალითად, წიფელს შეუძლია იქ იარსებოს, სადაც სავეგეტაციო პერიოდში არანაკლებ 210 დღის საშუალო ტემპერატურა 5 °C აღწევს. ევროპის ნაძვი თავისი გავრცელების ჩრდილო საზღვართან არსებობისთვის მოითხოვს არანაკლებ 25 დღეს 12.5 °C მაქსიმალური ტემპერატურით, გავრცელების სამხრეთ საზღვართან კი ვერ იტანს 65 დღეზე მეტს 24 °C მაქსიმალური ტემპერატურით.

- 63 -

აუცილებელია აღინიშნოს, რომ ტყის მასივებზე კლიმატური მახასიათებლების გავლენის შესწავლილსას გათვალისწინებულ უნდა იქნას ნიადაგური პირობები, რომელიც ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორია ტყის სახეობებისთვის მისაღები ადგილსამყოფელის დასახასიათებლად.

ზემოთ გამოვკვეთეთ ის კლიმატური მახასიათებლები, რომლებიც ძირითადად განსაზღვრავენ მერქნოვანი მცენარეების ოპტიმალურ ზრდა-განვითარებას. ზემო სვანეთის ტყის მასივებში კლიმატური ცვლილებების ზეგავლენის გასაანალიზებლად აუცილებელია ვიცოდეთ წარსულისა თუ მომავლის კლიმატურ მახასითებლებში რა ცვლილებები დაიკვირვება. შემდგომ შესაძლებელი გახდება გავაანალიზოთ და დავადგინოთ, გავრცელებულ ტყის ეკოსისტემებში ამჟამად და მომავალში ცვლილებების რა მასშტაბებს შეიძლება ჰქონდეს ადგილი.

ცვლილებები ზემო სვანეთის კლიმატურ მახასიათებლებში და მომავლის პროგნოზი

ზოგადი კლიმატური თვალსაზრისით მესტიის მუნიციპალიტეტი მიეკუთვნება ზომიერად ნოტიო სუბტროპიკული კონტინენტური კლიმატის ოლქს, თუმცა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ტერიტორიაზე გამოიყოფა სხვადასხვა კლიმატური ზონები, რომლებიც განთავსებულია სხვადასხვა სიმაღლეებზე. ალპური და ნივალური ზონა, რომელსაც მუნიციპალიტეტის დასავლეთი ნაწილი უჭირავს და შედარებით მაღალი მესტიის ზონა, რომელსაც ტერიტორიის აღმოსავლეთი ნაწილი უკავია.

გასული ნახევარი საუკუნის მანძილზე ამ ორ ზონაში დაფიქსირებული კლიმატის მიმდინარე ცვლილების თავისებურებანი სეზონების მიხედვით დეტალურადაა განხილული წინამდებარე ანგარიშის ქვეთავში 1.1 და თავმოყრილია ჯამურ ცხრილში 1.1, რომლიდანაც შემდეგი დასკვნების გამოტანა შეიძლება.

- ზამთრის სეზონზე ჰაერის ტემპერატურა ხაიშის ზონაში არ შეცვლილა, ხოლო მესტიის ზონაში უმნიშვნელოდ (-0,1 0C) აცივდა. დანარჩენ სეზონებზე ორივე ზონაში აღინიშნა დათბობა, მათგან ყველაზე ნაკლებად გაზაფხულზე (+0.1 0C) და ყველაზე მეტად ზაფხულში (+0.7 0C, მესტია) და შემოდგომაზე (+0.8 0C, ხაიში);

- ზაფხულის გარდა ორივე ზონაში ნალექებმა სხვადასხვა სიდიდით

- 64 -

მოიმატა. ყველაზე მეტად (+30%) ზამთარში ნალექებმა მოიმატა მესტიაში, ხოლო გაზაფხულსა და შემოდგომაზე ორივე ზონაში ნალექთა ნაზრდმა შეადგინა 10-20%. ზაფხულში ნალექებმა შესამჩნევად (-8%) დაიკლო მესტიაში, მაგრამ უმნიშვნელოდ (+3%) მოიმატა ხაიშში. ამასთან ერთად, დაბალ ზონაში მეორე 25-წლიან პერიოდში შემოდგომაზე ორჯერ აღინიშნა ექსტრემალურად უხვი (≥90 მმ) ნალექები რასაც წინა პერიოდში ადგილი არ ჰქონია. მესტიაში, პირიქით, ბოლო პერიოდში თითქმის 2-ჯერ შემცირდა უხვნალექიანი (≥50 მმ) დღეების რაოდენობა. ასევე შემცირდა ორივე ზონაში გვალვების განმეორადობა.

რაც შეეხება 2100 წლამდე კლიმატის მოსალოდნელ ცვლილებას, როგორც ეს ქვეთავში 1.2 არის აღნიშნული, ორივე ზონაში ტემპერატურის მინიმალური ზრდა (2.7-3.0 0C) პროგნოზირებულია გაზაფხულზე, ხოლო მაქსიმალური ზრდა (4.8 0C) ზაფხულში. საშუალო წლიური ტემპერატურის ნაზრდი ორივე ზონაში მოსალოდნელია 4.0 0C ფარგლებში. განვლილ პერიოდში ნალექთა ზრდა გაგრძელდება 2050 წლამდე, რის შემდეგაც 2100 წლისთვის ხაიშის ზონაში პროგნოზირებულია ნალექთა შემცირება 10-12% ფარგლებში ზაფხულსა და შემოდგომაზე, ხოლო მესტიის ზონაში მომატება 16%-ით ზამთარში და შემცირება 13%-ით შემოდგომაზე.

ზემო სვანეთის ტყის მასივების ზონალური გავრცელებისა და ტყის შემქმნელი სახეობების დახასიათება

განხილული კლიმატური მახასითებლების ანალიზიდან ირკვევა, რომ ხაიშისა და მესტიის მეტეოსადგურებზე ერთმანეთან შედარებით სხვადასხვა ცვლილებები დაიკვირვება და ასევე საპროგონოზო მონაცემებშიც განსხვავებაა. ზემო სვანეთის ტყის მასივებზე წარსული თუ მომავალი კლიმატური ცვლილების გავლენის გასაანალიზებლად აუცილებელია ვიცოდეთ ზემო სვანეთში ტყის გავრცელების არეალში რა ტიპის ტყეებია, როგორია მათი გავრცელების არეალის კანონზომიერება, ასევე ტყის შემქმნელი ძირითადი მერქნული სახეობების ეკოლოგიური, მორფოლოგიური თავისებურებები. ამ მონაცემების გაანალიზების შემდგომ საშუალება გვექნება დავასკვნათ, თუ რა სახეცვლილებას გამოიწვევს ჩვენს მიერ მოყვანილი კლიმატის ცვლილების მასშტაბები ტყის ეკოსისტემაში. აქედან გამომდინარე, ქვემოთ განვიხილავთ ზემო სვანეთში გავრცელებული

- 65 -

ტყის ძირითად ტიპებს და გაბატონებულ მერქნოვან მცენარეებს. მანამდე გამოვყოფდით ტყის მასივების სახესხვაობას ვერტიკალური ზონალობის მიხედვით. კონკრეტულად, ტყის ვერტიკალური ზონალობა აიხსნება იმით, რომ ზღვის დონიდან, სიმაღლესთან დაკავშირებით, მთიანი სისტემის კალთებზე იცვლება ჰავა, შესაძლებელია ნიადაგიც და აქედან გამომდინარე მცენარეულობაც. კერძოდ, მთაში სიმაღლესთან ერთად კლებულობოს ჰაერის ტემპერტურა, შესაბამისად იცვლება მცენარის სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობაც, ნალექების რაოდენობა მატულობს განსაზღვრულ სიმაღლემდე (ეს დაკავშირებულია მთის მასივების გეოგრაფიულ მდებარეობაზე), რომლის შემდეგ იწყებს კლებას. მზის რადიაციის ინტესივობა, ისევე როგორც პირდაპირი რადიაცია, ზღვის დონიდან სიმაღლესთან ერთად მატულობს. ძლიერი ქარების განმეორება იზრდება. ამასთან დაკავშირებით იცვლება როგორც ნიადაგის, ისე მცენარეულობის საფარიც. მხედველობაში უნდა მივიღოთ ის გარემოება, რომ ერთი და იმავე ვერტიკალური სარტყლის საზღვარი შეიძლება აწეული ან დაწეული იყოს მთის კალთის ექსპოზიციის, ნიადაგობრივ თავისებურებასა და სხვა პირობებთან დაკავშირებით.

მერქნიანი ჯიშები, რომლებიც ამა თუ იმ ვერტიკალურ სარტყელში თავის გაბატონებით ქმნიან კორომებს და შედარებით დიდი წარმადობით ხასიათდებიან, წარმოადგენენ ვერტიკალური სარტყლის ინდიკატორს. ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე შეიძლება გამოიყოს შემდეგი ვერტიკალური მცენარეული სარტყლები, მათში გაბატონებული მერქნოვანი მცენარეებით:

ენგურის აუზის დასავლეთი ნაწილი (ხაიში):

• 500 - 1 000 მ-დე წაბლის ტყის სარტყელი. ამ სარტყელის ტყეები საერთოდ ძირითადად წაბლის ტყეებითაა წარმოდგენილი, რომლებიც დიდი ქანობის ფერდობებზე და კირიან ნიადაგებზე ქართული მუხის ტყეებით იცვლება. გაბატონებულია წაბლი, რომელიც იკავებს ძირითადად ჩრდილოეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნოტიო ფერდობებს. დანარჩენ ფერდობებზე წარმოდგენილია სხვა სახეობებთან შერევით, როგორებიცაა რცხილა, წიფელი, ცაცხვი. წაბლი გამოკვეთილად მდიდარი ყავისფერ თიხნარი ნიადაგების მოყვარულია. ეს სარტყელი აქ სუსტად არის წარმოდგენილი და მხოლოდ ენგურის წყალსაცავის ფერდობების შუა წელამდე გასდევს. ამ სარტყლის ინდიკატორი არის წაბლი ჩვეულებრივი (Castanea sativa), რომელიც ჩრდილის ამტანი

- 66 -

სინესტის საშუალო მოთხოვნილების (მეზოფიტი) და სითბოს მომთხოვნი ჯიშია. ნიადაგს, მით უმეტეს მის სიღრმეს დიდ მოთხოვნილებას უყენებს, კირიან ნიადაგებს ვერ იტანს (კალკოფობია);

• 1 000-1 500/1 600 მ-დე წიფელის ტყის სარტყელი. ამ სარტყლის ტყეები შედგება აღმოსავლეთის წიფლის, რცხილის, მუხის და სხვათა შერევით. ქვეტყეში გვხვდება: კავკასიური მოცვი, შქერი, თხილი, იელი და სხვ. გაბატონებულია წიფელი (Fagus orientalis), ის ტიპიური ჩრდილის ამტანი ჯიშია, რომელიც როგორც სუფთა, ისე შერეულ ხშირ კორომებს ქმნის. სინესტის მომთხოვნი- მეზოფიტია, ღრმა და ჰუმუსით მდიდარ ნიადაგებს მოითხოვს. ასეთ ადგილებში წიფელი მერქნის დიდ მარაგს იძლევა. შედარებით სიცივის ამტანია, მაგრამ აღსანიშნავია ისიც, რომ ნორჩობაში იგი მგრძნობიარეა ყინვების მიმართ, მით უმეტეს ადრეული და გვიანი ყინვების დროს;

• 1 500-2 000/2 200 მ-დე სოჭისა და ნაძვის ტყის სარტყელი, რომელსაც ესაზღვრება სუბალპული მეჩხერები და ტანბრეცილი ტყეები ალპური მდელოს საძოვრებამდე. ეს სარტყელი წარმოდგენილია ძირითადად სოჭნარ-ნაძვნარით, ალაგ-ალაგ ფიჭვის კორომების შერევით. ამ სარტყლის ინდიკატორი არის კავკასიური სოჭი (Abies Nordmanniana) და აღმოსავლეთის ნაძვი (Picea orientalis). სოჭი თავისი ეკოლოგიური თავისებურებებით თითქმის ისეთივეა, როგორც ნაძვი, ამიტომ ეს ორივე ჯიში უმეტესად ერთად გვხვდება.

ენგურის აუზის აღმოსავლეთი ნაწილი (მესტია):

• 750-800 მ-დან 1 500 მ-დე სამხრეთ ფერდობებზე დომინირებს სუფთა მუხისა და შერეული მუხის ტყეები ქართული მუხის გაბატონებით, და რცხილის, ფიჭვის და იშვიათად აღმოსავლეთის ნაძვის სახეობების შერევით. ხოლო ჩრდილოეთ ფერდობებზე დომინირებს აღმოსავლეთის ნაძვის ტყეები. იშვიათად წიფლნარი, ნაძვნარ-წიფლნარი და ნაძვნარ-სოჭნარი ტყეების შერევით. აქ დომინანტ სახეობას ვერ გამოვყოფდით იქიდან გამომდინარე, რომ მთის ექსპოზიციის მიხედვით ხშირად იცვლება კორომების შემადგენლობა.

• 1 500 მ-დან ზემოთ იშლება ფიჭვნარ-არყნარი ტყის ფართო სარტყელი, უმთავრესად ჩრდილოეთ ექსპოზიციის ფერდობებზე ნაძვის ტყის მასივების შერევით. ზემო სვანეთის ზონისთვის წიფელის და სოჭის ტყის

- 67 -

მასივები დამახასიათებელი არ არის, ალაგ-ალაგ გვხვდება მხოლოდ უმნიშვნელო ფართობების მქონე კორომები. სუბალპური მეჩხერები წარმოდგენილია ძირითადად ფიჭვისა და არყის (ძირითადად ლიტვინოვის არყი-Betula Litwinowii, მცირედით მეჭეჭიანი არყის-Betula vorrucosa შერევით) სახეობებით. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ამ ზონისგან განსხვავებით დასავლეთ საქართველოს (კოლხეთის) მთებისთვის, კერძოდ სუბალპური ტყეებისთვის, არ არის დამახასიათებელი ლიტვინოვისა და მეჭეჭიანი არყის (ბორეალური სახეობების) სარტყელი. ზოგიერთი წყაროს მიხედვით, ამ არეალში გავრცელებული ლიტვინოვის არყი ცალკე გამოეყო როგორც საქართველოს ენდემი, ვარიაცია (var. Svanica Doluch) სვანეთის არყის სახელწოდებით, რომელიც ზოგიერთი მახასიათებლებით რადეს არყს (Betula Raddeana) უახლოვდება.

კლიმატის ცვლილების შედეგად ბოლო 30 წლის მანძილზე ზემო სვანეთის ტყის მასივებში გამოვლენილი ცვლილებები და სამომავლო პროგნოზი

პირველ რიგში უნდა აღინიშნოს, რომ ზემო სვანეთის ტყის მასივებში უკანასკნელი ტყეთმოწყობის სამუშაოები 1984 წელს ჩატარდა, რაც ხელს უშლის დადგინდეს ბოლო 30 წლის მანძილზე ტყის მასივებში ცვლილების რა მასშტაბებს აქვს ადგილი. შედეგად კლიმატის ცვლილების შესაძლო გავლენის მასშტაბების ამჟამინდელი ანალიზი ეყრდნობა სხვადასხვა წყაროებიდან მიღებულ მასალებს (მაგ: საექსპერტო შეფასებები, მოსახლეობის გამოკითხვა და საარქივო მასალები), ასევე გაანალიზდა კლიმატის ცვლილების საპროგნოზო და ამჟამინდელი გავლენა ტყის ეკოსისტემაზე.

ხაიში

მესტიისგან განსხვავებით, ხაიშის ტყის მასივებზე კლიმატის ცვლილების გავლენის შედეგები გამოკვეთილი არ არის. ვერ მოხერხდა საარქივო მასალებში შესაბამისი მონაცემების მოძიება, ასევე გამოკითხვითაც ვერ დადგინდა, ტყის ეკოსისტემაში დაიკვირვება თუ არა ცვლილებები. ამ ეტაპზე გაანალიზდა ტყის ეკოსისტემაზე კლიმატურ პარამეტრებში ცვლილებების ზეგავლენის შესაძლო მასშტაბები. კერძოდ, პირველ რიგში შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ დაიკვირვება ტემპერატურის მდგრადი ზრდის

- 68 -

ტრენდი, ხოლო ნალექების არასტაბილური ზრდისა და საბოლოოდ კლების ტენდენციები. ამ კლიმატური მახასიათებლების გაანალიზებით შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ტემპერატურის ზრდას გავლენა ექნება ნაძვსა და სოჭზე იმის მიუხედავად, რომ ნალექები მოიმატებს და შესაბამისად ტენიანობაც, მაგრამ გასათვალისწინებელია წყლის აორთქლების, ტრანსპირაციის ზრდა. აქ უნდა აღინიშნოს, რომ სოჭი და უფრო მეტად ნაძვი თბილ ტენიან ჰავასთან ერთად ხეობებში გრილი ჰაერის მასების მომთხოვნია. კონკრეტულად, ტემპერატურის მატება წიწვოვნების გირჩებს არ მისცემს საშუალებას სრულფასოვნად მომწიფდეს და გახანგრძლივებული სავეგეტაციო პერიოდი შეაფერხებს წლიური ნაზრდის დროულად გამერქნიანებას, რაც ზამთარში ერთწლიანი ნაზრდის მოყინვის საშიშროებას ზრდის20. შედეგად შეფერხდება წიწვოვანების ზრდა - განვითარება და დაიკლებს კორომების წარმადობა. განსაკუთრებით წიწვოვანებზე დათბობას უარყოფითი ზეგავლენა ექნება მათი გავრცელების არეალის ქვედა საზღვრებთან, სადაც გამოკვეთილად მოხდება კლიმატის მახასიათებლებში ცვლილება. სამაგიეროდ, წიწვოვანებთან შედარებით, კარგი პირობები შეექმნებათ ფოთლოვანებს. ხოლო წიწვოვანების გავრცელების სარტყლის ზემო საზღვრებზე, წიწვოვანებისთვის მისაღები პირობები შეიქმნება და, თუ მათთვის ნიადაგობრივი პირობებიც მისაღები იქნება, შესაძლებელია წიწვოვანი ტყის სარტყელის საზღვარმა ზემოთ გადაინაცვლოს.

მესტია

მესტიის კლიმატი შედარებით კონტინენტურია. კერძოდ, ხაიშთან შედარებით ნაკლებად თბილი ჰავაა, შესაბამისად ნაკლები ნალექების ჯამით. წარსულში აქ უფრო მეტად კონტინეტური და მშრალი კლიმატი იყო. ამის დასტურად აღსანიშნავია ფრაგმენტულად შემორჩენილი აღმოსავლეთის მუხის (Quercus macranthera) ნარგავები (სიმშრალის ამტანი- ქსეროფიტია), რომლებიც წარსულში დიდ ტერიტორიას იკავებდა21.

წარსულში, როდესაც ზემო სვანეთის სამხრეთით მყინვარებს ჯერ კიდევ დიდი ფართობი ეკავა, ბორეალური ტყის სახეობები (ფიჭვი და არყი) თანდათან იკავებდენ მყინვარების უკან დაწევის შედეგად გამოთავისუფლებულ ადგილებს. კლიმატის ცვლილების შედეგად

20 John Grace,Frank Berninger and Laszlo Nagy, Impacts of Climate Change on the Tree Line, 2002.21Л.Б.МахатадзеМ.А.Сванидзе,Сосновыелесаизакономерностираспределениялеснойрасти­тельностибассейнар.Ингури,1970г

- 69 -

საკმაოდ შემცირდა ფიჭვნარ-არყნარის ტყის მასივები, მაგრამ კლიმატის თავისებურებიდან (კონტინეტალური) გამომდინარე ფიჭვი და არყი სრულიად არ იქნა ჩანაცვლებული სხვა, უფრო ჩრდილის მოყვარული და შესაბამისად უფრო ძლიერ ედიფიკატორ (მერქნოვანი მცენარეები რომლებიც ტყის ეკოსისტემაში დომინანტ ადგილს იკავებენ) სახეობათა (წიფელი, ნაძვი და სოჭი) მიერ22. ამაზე ასევე დიდი გავლენა იქონია აქ არსებულმა ნიადაგების ტიპებმა. ისინი ძირითადად თიხნარი ფიქალებისგან შედგება, რომელიც ნიადაგის სიმშრალის ერთ-ერთი განმაპირობებელი ფაქტორია. ასევე იმის დასტურად, რომ წარსულში ზემო სვანეთის სამხრეთით, არყნარი ტყეები უფრო დიდი მასშტაბით იყო წარმოდგენილი, მოგვყვას ბ-ნ. ზ.ჩართოლანის მიერ მოპოვებული მასალები. ასევე, მის მიერ დაცულ ფოტო მასალებში დაიკვირვება სხვა სახეცვლილების ფაქტებიც. კერძოდ:

დაბა მესტიის კახურის ქედის ტყეები. ქედი არის მესტიისა და მულახის თემების გამმიჯნავი ქედი. 1900-იან წლებში დაბადებული თაობა ყვებოდა, რომ ეს ქედი თითქმის მთლიანად არყის ტყით იყო განაშენიანებული. წარმოდგენილ სურათზე (სურ. 2.6). ბუნდოვნად, მაგრამ მაინც ჩანს, რომ თითქმის მთელი ქედი არყის ხეს უკავია. სურ. 2.7 - 1969 წელსაა გადაღებული, ხოლო სურ. 2.8 - 2005 წელს. მათი შედარებიდან ჩანს, რომ ტყის საფარველის დიდი ნაწილი ნაძვის ხეს უკავია. ამ უბანზე კარგად ვხედავთ, თუ როგორ ჩაენაცვლა არყის ხეს წიწვოვანი, კერძოდ ნაძვის ხე. ამჟამად აქ იშვიათად თუ წავაწყდებით არყის ხეს.

ასევე აღსანიშანვია სურ. 2.7, სადაც, თუ დავხედავთ მთის ჩრდილოეთ ფერდობს, ნაძვნარ-სოჭნარის ზედა სარტყელი ალპური ზონის ტყის საფარში გადადის, ხოლო 2005 წელს გადაღებულ სურათზე, კარგად დაიკვირვება, რომ ჩრდილოეთის მთის ფერდობი მთლიანად ნაძვნარ-სოჭნარი ტყით არის დაფარული (სურ. 2.8).

22Л.Б.МахатадзеМ.А.Сванидзе,Сосновыелесаизакономерностираспределениялеснойрасти­тельностибассейнар.Ингури,1970г.

- 70 -

სურ. 2.6. მესტიის შემოგარენის ხედი (ვიტორიო სელა, 1898-1903 წწ.).

სურ. 2.7. მესტიის გარეუბნის ხედი (1969 წ.)

- 71 -

სურ. 2.8. მესტიის იგივე უბნის ხედი (2005 წ.)

დაბა მესტიის ზონაში შედის ჩართოლანების (ჩათვარების) ტყე. აღნიშნული ტყის უბანი მესტიიდან სამხრეთით, ჩრდილოეთის ექსპოზიციაზე მდებარეობს (სურ. 2.9). აწ. გარდაცვლილი მიხეილ ჩართოლანის (დაბ. 1898 წ.), მონათხრობიდან ცნობილია, რომ აღნიშნული ფერდობები XX ს-ის დასაწყისში მთლიანად ფოთლოვანი ტყით ყოფილა დაფარული. ამჟამად აქ ნაძვნარ-სოჭნარია გაბატონებული. სამწუხაროდ, ამ უბნის ძველი ფოტოები ვერ იქნა მოპოვებული.

სურ. 2.9. მესტიის შემოგარენის უახლესი ხედი (2013 წ.).

- 72 -

როგორც ფოტომასალიდან და სხვადასხვა წყაროებიდან ირკვევა, კლიმატის დათბობამ ზეგავლენა იქონია ზემო სვანეთის სამხრეთით არსებულ ტყის მასივებზე. კერძოდ, გაზრდილმა ტემპერატურებმა, პირველ რიგში, არყნარების გავრცელების ადგილსამყოფელზე იმოქმედა, რადგანაც არყის ხე ბორეალური ტყის სახეობაა და ცივი, მოკლე სავეგეტაციო პერიოდით ხასიათდება. ამიტომ გაზრდილი ტემპერატურა და სავეგეტაციო პერიოდი სტრესულ მდგომარეობაში აყენებს არყის კორომებს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ალპურ ზონაში ხელსაყრელი პირობები ექმნება არყს, რათა მისმა საზღვარმა ზემოთ აიწიოს. მაგრამ აუცილებლად გასათვალისწინებელია შემაფერხებელი ფაქტორებიც, როგორიცაა არახელსაყრელი ნიადაგური პირობები და საქონლის ძოვება. სამაგიეროდ, აქ არსებული კორომებისთვის დათბობის შედეგად კარგი პირობები შეიქმნება, რათა გაიზარდოს წარმადობა, სიხშირე და სხვ.

კერძოდ, ალპური ზონების იმ მონაკვეთებში, სადაც ნაკლებია ანთროპოგენური დატვირთვა, მოიმატებს ტყის ფართობი, ხოლო ალპური საძოვრების გასწვრივ მდებარე ტყის მასივებში, წარმადობის ზრდასთან ერთად, მოიმატებს ბიომასის მარაგები.

ზემო სვანეთის კლიმატური ცვლილებისა და ტყის ეკოსისტემის ურთიერთზემოქმედების ანალიზმა გვიჩვენა, რომ ტყის მასივებზე ზეგავლენის ძირითადი ინდიკატორი იქნება საშუალო ტემპერატურისა და სავეგეტაციო პერიოდის ზრდა, რაც ზემო სვანეთის ტყის მასივების გავრცელების არეალზე ზოგ ნაწილში უარყოფითი, ზოგან კი დადებითი შედეგის მომტანი იქნება.

2.4 კლიმატის ცვლილების გავლენა ექსტრემალური გეოლოგიური მოვლენების გააქტიურებაზე მესტიის მუნიციპალიტეტში

ზოგადი მიმოხილვა

ზემო სვანეთში ისეთი საშიში გეოლოგიური პროცესების ექსტრემალურ განვითარებას, როგორებიცაა მეწყერი, კლდეზვავი და ქვათაცვენა, ღვარცოფი, წყლისმიერი ეროზია და თოვლის ზვავი, განაპირობებს ფაქტორთა კომპლექსი - ძლიერ დანაწევრებული რელიეფის მაღალი ენერგია და გეოდინამიკური პოტენციალი, რთული ტექტონიკა და გეოლოგიური აგებულება, ხშირი ჰიდროგრაფიული ქსელი, ლანდშაფტურ - ზონალური

- 73 -

არაერთგვაროვნება, ადგილობრივი კლიმატურ-მეტეოროლოგიური პირო-ბები და ანთროპოგენური ზეწოლა.

მუნიციპალიტეტის საერთო ფართის (3 044.5 კმ2) დიდი ნაწილი მოდის საშუალო და მაღალმთიან რელიეფზე. აბსოლუტურ სიმაღლეთა ცვლილების დიაპაზონი რეგიონში 500-5 068 ფარგლებშია, შესაბამისად სიმაღლეთა სხვაობა აღემატება 4 500 მ-ს. მოყვანილი მაჩვენებლით ზემო სვანეთი აღემა-ტება საქართველოს დანარჩენ რეგიონებს, ხოლო მწვერვალი შხარა (5 203 მ), საქართველოს უმაღლესი ჰიფსომეტრიული ნიშნულია.

საცხოვრებლად ვარგისი ტერიტორიის სიმცირე განაპირობებს დასახლებული პუნქტების ისეთ მდებარეობას, რომელიც არცთუ უსაფრთხოა გეოსაშიშროების თვალსაზრისით. დასახლებული პუნქტების უმრავლესობა განლაგებულია მდ. ენგურისა და მისი შენაკადების ტერასულ საფეხურებსა და გამოტანის კონუსებზე.

ზემო სვანეთი, ისტორიულ პერიოდში, მრავალჯერ გამხდარა სტიქიური გეოლოგიური მოვლენების ექსტრემალური გამოვლინების არენა, რასაც სამწუხაროდ, თან ახლდა მსხვერპლი, ნაგებობების, მათ შორის ისტორიული ძეგლების ნგრევა, გამოსაყენებლად ვარგისი მიწების დეგრადაცია და როგორც შედეგი - საყოფაცხოვრებო პირობების მნიშვნელოვანი გაუარესება.

ზემოთ მოყვანილი გარემოებების კონტექსტში აღსანიშნავია კავშირი საშიშ გეოლოგიურ პროცესებსა და რეგიონის დემოგრაფიულ სიტუაციას შორის - ეკომიგრაცია ზემო სვანეთში, სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებსა და ბუნებრივ მატებასთან ერთად, რეგიონის დემოგრაფიული სიტუაციის მნიშვნელოვანი ფაქტორია. გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან დღემდე, სტიქიის გამო, მესტიის მუნიციპალიტეტი დატოვა 1 600-მდე ოჯახმა. მუნიციპალიტეტის პრაქტიკულად ყველა დასახლებული პუნქტი, ამა თუ იმ ხარისხით, არის მოქცეული სტიქიური გეოლოგიური პროცესების საშიშროების ზონაში.

თუ თვალს გადავავლებთ სტიქიური გეოლოგიური პროცესების სტატისტიკას (ცხრილი 2.13), გამოიკვეთება უკანასკნელ ათწლეულებში პროცესების ინტენსიფიკაციის ფაქტი. ამ გარემოების ახსნა შეუძლებელია სხვა რამით თუ არა კლიმატის გლობალური ცვლილებით, რასაც ემატება ანთროპოგენური ზეწოლა გეოლოგიურ გარემოზე. ეს უკანასკნელი გამოიხატება ტყეების უსისტემო, გადამეტებული გაჩეხვის შედეგად ეროზიისა და სხვა გეოლოგიური პროცესების გააქტიურებაში, სასოფლო - სამეურნეო

- 74 -

მიზნებისთვის ფერდობების ათვისებაში, საავტომობილო გზების გაყვანის პროცესში ფერდობების ჩამოჭრაში და მასშტაბურ ჰიდროენერგეტიკულ მშენებლობაში, რის მაგალითსაც წარმოადგენს ენგურის ჰიდროკვანძი.

ცხრილი 2.13. ზემო სვანეთში სტიქიური გეოლოგიური მოვლენების სტატისტიკა 1960-2013 წწ. პერიოდისთვის*

დაკვირვების წლები

აქტიურიმეწყერი

ღვარცოფულინაკადი

კლდეზვავი და

ქვათაცვენ

თოვლისზვავი

მაღალი საშიშროების ზონაშიმოხვედრილი ობიექტები

დასახლებული პუნქტი

საცხ. სახლიდა სხვა ნაგებობა

19 0-1980 98 მ.ა.ა. მ.ა.ა. >30 >100 მ.ა.ა.

1980-1986 12 > 150 მ.ა.ა. მ.ა.ა. >70 მ.ა.ა.

1987-1988 148 23 >50 330 >100 >1 100

1989-1991 49 4 მ.ა.ა. > 0 50 მ.ა.ა.

1992-1995 154 > 0 მ.ა.ა. >100 >50 მ.ა.ა.

1996-1997 75 49 7 >50 41 მ.ა.ა.

1998 178 >70 51 44 42 >5

1999-2003 მ.ა.ა. მ.ა.ა. მ.ა.ა. მ.ა.ა. მ.ა.ა. მ.ა.ა.

2004 >180 43 41 40 32 180

2005-2006 16 >40 >40 მ.ა.ა. 27 75

2007 187 >30 მ.ა.ა. მ.ა.ა. 2 მ.ა.ა.

2008 198 მ.ა.ა. მ.ა.ა. 22 31 >50

2009 190 > 30 მ.ა.ა. 26 მ.ა.ა.

2010 211 46 მ.ა.ა. მ.ა.ა. მ.ა.ა. 67

2011-2012 217 >40 14 მ.ა.ა. 26 >50

2013 >200 11 14 მ.ა.ა. 21 მ.ა.ა.

*ინფორმაციის წყარო - სსიპ გარემოს ეროვნული სააგენტო.შენიშვნა: მ.ა.ა. - მონაცემები არ არის.

მიუხედავად დაკვირვებებში არსებული ხარვეზებისა (ცალკეულ წლებში დაკვირვება - მონიტორინგი არ ჩატარებულა), სტატისტიკა იძლევა ტენდენციების გამოვლენის საშუალებას. კერძოდ, შეინიშნება საშიში გეოლოგიური პროცესების აქტიურობის ციკლურობა (1987; 1997-1998; 2004; 2011-2012), რაც არ ეწინააღმდეგება დადგენილ საერთო ტენდენციას - საშიში გეოლოგიური მოვლენების განმეორებადობის ინტენსიფიკაციას - გახშირებას. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს 1986-1987 წწ. ზამთარში სტიქიის შემოტევა, რომლის ფონზეც 1988 წლის სიტუაცია უფრო „აფტერშოკის“ ხასიათს ატარებდა. სტიქიამ, რომლის წარმმართველი ანომალურად უხვი ატმოსფერული ნალექი იყო, პრაქტიკულად მთლიანად მოიცვა კავკასიონის

- 75 -

სამხრეთი კალთები. იანვარ - აპრილის პერიოდში დაფიქსირდა თოვლის ზვავების არნახული აქტიურობა. არასრული მონაცემებით დასახლებულ პუნქტებსა და მიმდებარე ტერიტორიებზე, აგრეთვე გზებზე, აღინიშნა მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი 300-ზე მეტი ზვავის ჩამოსვლა, რის შედეგადაც დაინგრა საცხოვრებელი სახლები, ათობით სამეურნეო ნაგებობა, ხიდები და სხვ. სტიქიამ არ დაინდო ისტორიული ნაგებობები - უშგულსა და მულახში დაინგრა და დაზიანდა სვანური კოშკები. სტიქიას უმსხვერპლოდ არ ჩაუვლია, მას ემსხვერპლა 68 ადამიანი. სრული დამაჯერებლობით შეიძლება ითქვას, რომ ისტორიას არ ახსოვს მსგავსი მოვლენა, რაც კიდევ ერთი არგუმენტია კლიმატის ცვლილების მიმდინარეობის, როგორც შემდგარი ფაქტის, სასარგებლოდ. მესტიის მუნიციპალიტეტში, 1987-1988 წლებში სტიქიის ზონიდან ევაკუირებული იქნა 350 ოჯახი.

ზუგდიდი-მესტიის საავტომობილო გზის ხაიში-მესტიის მონაკვეთზე დაფიქსირებულია თოვლის ზვავების მეტ-ნაკლებად რეგულარულად ჩამოსვლის ადგილები, რომელთა რაოდენობა 40-45 ფარგლებშია. თოვლის ზვავების „მოქმედების სეზონი“ ზემო სვანეთში გრძელდება ზამთარ-გაზაფხულის 4-5 თვის (დეკემბერი - აპრილი) განმავლობაში. 1987 წლის მოვლენებამდე, თოვლის ზვავების ექსტრემალური გამოვლინების თვალსაზრისით ანომალური იყო აგრეთვე 1976 წელი, როდესაც ნაკრისა და ნენსკრის ხეობებში ზვავებმა გაანადგურა ტყე 360 ჰა. ფართობზე. შესაბამისი კლიმატური მონაცემები მოყვანილია ცხრილში 2.14. სულ 1976 წელს ზემო სვანეთში თოვლის ზვავებმა დაანგრია და დააზიანა 200-მდე ნაგებობა.

ცხრილი 2.14. კლიმატური ელემენტების 1976 წლის სეზონური მნიშვნელობები 1961-1985 წწ. საშუალოსთან მიმართებაში

1976 წ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წლიური

საშუალო ტემპერატურა(0C) -6.5 4.4 15.0 6.7 5.2

1961-1985 პერიოდის საშუალო ტემპერატურა (0C)

-4.3 5.5 15.2 6.7 5.8

ნალექების ჯამი (მმ) 245.7 (198) 211.0 (267) 267.0 (387) 255.0 (202) 978.7 (1107)

1961-1985 პერიოდის ნალექების საშუალო მნიშვნელობები (მმ)

185.4 235.5 295.7 247.3 961.8

შენიშვნა: ფრჩხილებში მოყვანილი მონაცემები შეესაბამება 1975 წელს

1986-1987 წლის ზამთრის დიდთოვლობამ გაზაფხულ-ზაფხულში ბიძგი

მისცა მეწყრულ პროცესებს, რომლებმაც, თავის მხრივ, დიდი როლი ითამაშა

- 76 -

ღვარცოფული ნაკადების ფორმირების - მყარი მასალით უზრუნველყოფის საქმეში.

გაცილებით ნაკლები მასშტაბურობით ხასიათდებოდა 1997-1998 და 2004 წლების სტიქია. 1997-1998 წელს იგი მიმდინარეობდა ატმოსფერული ნალექების საშუალო მრავალწლიან ნორმაზე მაღალი მაჩვენებლების ფონზე. 2004 წელს სტიქიას - გეოლოგიური პროცესების ექსტრემალურ გამოვლინებას - ლოკალური ხასიათი ჰქონდა და მოიცვა ლენჯერ-მესტიის, იფარის, წვირმის და მულახის თემების (მდ. ენგურის შენაკადების - მდ. მესტიაჭალის, მულხურას და ენგურის წყალშემკრები აუზები) ტერიტორია და მუნიციპალიტეტის „დაბალ ზონაში“ თითქმის არ გავრცელებულა. 2004 წელს სტიქიამ (ღვარცოფული ნაკადები და მეწყერები) დააზიანა ათეულობით საცხოვრებელი სახლი, იფარის თემში 6 საცხოვრებელი სახლი პრაქტიკულად სრულად დაინგრა, სტიქიამ სოფ. წვირმში შეიწირა 1 ადამიანის სიცოცხლე. 2006, 2010 და 2011 წლებში თავსხმა წვიმების შედეგად მძლავრი ღვარცოფული ნაკადები წარმოიქმნა მდ.მდ. ნაკრისა და ნენსკრის ხეობებში. მსგავსი მასშტაბის მოვლენას ადგილი არ ჰქონია დაკვირვების თითქმის 5 ათეული წლის განმავლობაში, რასაც ადასტურებს ადგილობრივი მოსახლეობის გამოკითხვაც და ტერიტორიის ვიზუალური კვლევით მიღებული ინფორმაცია, ღვარცოფული ნაკადების მიერ გამოტანილი მასალის კონუსების დენდროქრონოლოგიური დათარიღება და სხვ. 2006-2011 წწ. კლიმატური მონაცემები მოყვანილია ცხრილებში 2.15 და 2.16.

ცხრილი 2.15. კლიმატური ელემენტების 2006 წლის სეზონური მნიშვნელობები 1986-2010 წწ. საშუალოსთან მიმართებაში (მესტია)

2006 წ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წლიური

საშუალო ტემპერატურა(0C) -4.3 4.5 16.8 6.9 6.0

1986 -2010 პერიოდის საშუალო ტემპერატურა (0C) -4.4 5.6 15.9 7.2 6.1

ნალექების ჯამი (მმ) 306 387 221 346 1 278

1986-2010 პერიოდის ნალექების საშუალო მნიშვნელობები (მმ)

241.8 277.6 270.8 271.0 1 058.0

ცხრილი 2.15-დან ჩანს, რომ გარდა ნალექების გაზრდილი რაოდენობისა, რომელმაც საშუალო მრავალწლიურს 220 მმ-ით გადააჭარბა, 2006 წლის ზაფხულში საშუალო სეზონური ტემპერატურა 0.9 0C-ით მაღალი იყო საშუალო მრავალწლიურზე, რაც გავლენას მოახდენდა მყინვარების დნობაზე.

- 77 -

ცხრილი 2.16. კლიმატური ელემენტების 2011 წლის სეზონური მნიშვნელობები 1986-2010 წწ. საშუალოსთან მიმართებაში (მესტია)

2011 წ ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წლიური

საშუალო ტემპერატურა(0C) -1.5 5.9 17.0 9.4 8.0

1986 -2010 პერიოდის საშუალო ტემპერატურა (0C) -4.4 5.6 15.9 7.2 6.1

ნალექების ჯამი (მმ) 198 337 258 330 1 145

1986-2010 პერიოდის ნალექების საშუალო მნიშვნელობები (მმ)

241.8 277.6 270.8 271.0 1 058.0

მდ. ნაკრის ხეობაში ღვარცოფები განვითარდა ხეობის მარჯვენა, დასავლურ ბორტზე. მდ. ნაკრის შენაკათა სათავეები აქ ჰიფსომეტრიულად მაღალ ნიშნულებზე - 3 000 მ-ზე მაღლა მდებარეობენ და საფიქრელია, რომ ღვარცოფული ნაკადების ფორმირებაში მცირე მყინვარების დნობის წყლებიც მონაწილეობდნენ. ღვარცოფებმა ნაკრისა და ნენსკრის ხეობებში დააზიანა გზები, საცხოვრებელი სახლები და სამეურნეო ნაგებობები. ღვარცოფული ნაკადების ექსტრემალური განვითარებით „ტრადიციულად“ ხასიათდებიან მდ. ხაიშურას შენაკადები და განსაკუთრებით შავი ღელის სახელწოდებით ცნობილი მარჯვენა შენაკადი, რომლის სათავეში ტექტონიკური აშლილობის პირობებში მდებარეობს რუხი-მოშავო თიხაფიქლებით აგებული მეწყრულ-გრავიტაციული გენეზისის ღვარცოფული კერა - ღვარცოფმაფორმირებელი მყარი მასალის პრაქტიკულად ულევი რაოდენობით, რაც იმის მანიშნებელია, რომ ახლო მომავალში აქ ღვარცოფული პროცესების ჩაქრობას არ უნდა ველოდოთ. მოყვანილი მაგალითები ასევე კლიმატის ცვლილების ფონზე მიმდინარე სტიქიის ექსტრემალურ გამოვლინებად შეიძლება მივიჩნიოთ და მეტყველებს მისთვის დამახასიათებელ ისეთ ნიშანზე, როგორიცაა ნალექების არათანაბარი განაწილება და თავსხმა წვიმების დომინირება ნალექების მოსვლის სხვა სახის რეჟიმზე.

მესტიის მუნიციპალიტეტში ხშირია მდინარეთა ნაპირების ეროზიული გარეცხვა და აღნიშნული მოვლენის შედეგად საავტომობილო გზების უშუალო ან არაპირდაპირი დაზიანება. აღნიშნულ გეოდინამიკურ მოვლენას ადგილი ჰქონდა 1982, 1987-1988, 1997-1998 და 2004 წლებში, რის შედეგადაც დაფიქსირდა ზუგდიდი - მესტია- უშგულის საავტომობილო გზის დაზიანება 60, 63, 67, 105, 114,141, 145 და 149 კილომეტრ ნიშნულებზე.

ზემო სვანეთში სტიქიური ხასიათის გეოლოგიური პროცესების გამოვლინების გეოგრაფიაზე წარმოდგენას იძლევა სტიქიური გეოლოგიური

- 78 -

პროცესების საშიშროების ზონაში მოქცეული დასახლებული პუნქტების რუკა - სქემა 2010 წლის მდგომარეობით (ნახ. 2.10). 2000 - იანი წლების დასაწყისისთვის ზემო სვანეთის ტერიტორიის მეწყრული დაზიანების კოეფიციენტი K

მ= 0.2 იყო, ღვარცოფული და ეროზიული პროცესებით

დაზიანების კოეფიციენტი 0.5-0.6. 2011 წლისთვის მოყვანილი მაჩვენებლები გადახედილი იქნა - აღმოჩნდა, რომ ტერიტორიის მეწყერებით დაზიანების კოეფიციენტი აღემატება მოყვანილს და 0.25-0.30 ფარგლებშია.

*ინფორმაციის წყარო - სსიპ გარემოს ეროვნული სააგენტონახ. 2.10. სტიქიური გეოლოგიური პროცესების საშიშროების ზონაში მოქცეული დასახლებული პუნქტები (2010 წლის მდგომარეობით)

მესტიის მუნიციპალიტეტში სტიქიური გეოლოგიური პროცესების შედეგად დაზიანებული ობიექტების ნუსხა მეტად დიდია - მასში შედის საყოფაცხოვრებო და სამეურნეო ობიექტები, სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები, საინჟინრო ნაგებობები, ისტორიული მნიშვნელობის ობიექტები და სხვ.

მუნიციპალიტეტს არ გააჩნია სტიქიური პროცესების მიერ ბოლო 10 წელიწადში მიყენებული ზარალის ზუსტი გაანგარიშება. მუნიციპალიტეტის გამგეობის ინფორმაციით ზარალი ფულად გამოხატულებაში მიახლოებით შეადგენს 5 მლნ. ლარს.

მუნიციპალიტეტის გამგეობის მიერ მოწოდებული ინფორმაციით ბოლო წლებში მესტიის მუნიციპალიტეტში მეწყერების, თოვლის ზვავის,

- 79 -

ღვარცოფისა და წყალმოვარდნების შედეგად დაზარალდა 400 ოჯახზე მეტი, დაზიანდა 200 საცხოვრებელ სახლსა და ნაგებობაზე მეტი, ათეულობით ოჯახი გადასახლდა კახეთსა და წალკის მუნიციპალიტეტში.

უკანასკნელ ათწლეულებში დაფიქსირებული სტიქიური გეოლოგიური მოვ-ლენებით გამოწვეულ ზიანსა და ზარალზე წარმოდგენას იძლევა ცხრილი 2.17.

ცხრილი 2.17. ზემო სვანეთში სტიქიური გეოლოგიური პროცესებით დაზიანებული ობიექტები და ზარალი (1987-2013)

დაკვირვების პერიოდი

სტიქიური პროცესი

დაზიანებული ობიექტები

ეკომიგრანტების რაოდენობა

(ოჯახი)

მიახლოებითიპირდაპირი

ზარალი

1987-1988თოვლის

ზვავი,მეწყერი, ღვარცოფი, ეროზია

საცხოვრებელი სახლი - 1 060

საავტ. გზა - 70კმხიდი - 25

450 120 მლნ. მანეთი

1989 – 1992მეწყერი, ღვარცოფი

ეროზია ...

საავტ. გზა - 2.7საცხ. სახლი -70

ხიდი - 6>300 მ.ა.ა.

1992 – 1996ღვარცოფი, მეწყერი

ეროზია

საავტ. გზა - 3.7საცხ. სახლი >114

ხიდი - 9სავარგული >200 ჰა

>200 მ.ა.ა.

1997 -1998ღვარცოფი, მეწყერი

ეროზია ...საავტ. გზა - 4.3კმსაცხ. სახლი >100

ხიდი - 847 მ.ა.ა.

12-15მლნ. ლარი2004-2005ღვარცოფი, მეწყერი

ქვათაცვენა ...

საავტ. გზა - 3.6საცხ. სახლი - 62

ხიდი - 8სავარგული -165 ჰა

>50

2006 – 2008ღვარცოფი, მეწყერი

ეროზია

საავტ. გზა - 1.7კმსაცხ. სახლი -27

ხიდი - 3სავარგული -106 ჰა

მ.ა.ა

2009 -2010ღვარცოფი, მეწყერი

საავტ. გზა - 5.2საცხ. სახლი -26

ხიდი - 2მ.ა.ა

1.0 მლნ. ლარი

2011-2012ღვარცოფი, მეწყერი

ეროზია

საავტ. გზა - 1.5კმსაცხ. სახლი > 20

ხიდი - 1მ.ა.ა

1.0 მლნ. ლარი

2013ღვარცოფი, მეწყერი

ეროზია

საავტ. გზა - 7.3საცხ. სახლი - 15

ხიდი - 7სავარგული - 120 ჰა

მ.ა.ა მ.ა.ა

*ცხრილში სტიქიით გამოწვეული ზარალის ოდენობა შეფასებულია ინფორმაციის სხვადასხვა წყაროზე დაყრდნობით და მაჩვენებლების აპროქსიმაციით.

- 80 -

როგორც ცხრილიდან ჩანს, ზემო სვანეთის რეგიონში სტიქია, რომლის გააქტიურებაც კლიმატის ცვლილების ფონზე სულ უფრო ნათელი ხდება, ანგარიშგასაწევი რეალობაა, რის გამოც შედეგების მინიმიზაციასა და საადაპტაციო ღონისძიებების შემუშავებას სერიოზული ძალისხმევა ესაჭიროება.

კლიმატის ცვლილების გავლენა ეგზოგენურ გეოლოგიურ პროცესებზე

უკანასკნელ პერიოდში აღინიშნება ბუნებრივი გარემოს შემაშფოთებელი - საგანგაშო ცვლილებები. გლობალური ცვლილებები შეეხო ატმოსფეროს, ლითოსფეროს, ჰიდროსფეროს და ზოგიერთი მეცნიერის აზრით დედამიწის ბირთვსა და მანტიასაც. ეს ცვლილებები გამოვლინდა ბუნებრივი კატაკლიზმების სახით, რასაც თან ახლავს ნგრევა, ეკონომიკური ზარალი და ადამიანთა მსხვერპლი. პლანეტარული მასშტაბის სტიქიური პროცესების მიმდინარეობის ტემპი ანთროპოგენური ზეწოლის ფონზე სულ უფრო მატულობს, რაც საბოლოოდ ნეგატიურად აისახება ცივილიზაციის განვითარებაზე და ალბათ არ იქნება გაზვიადება, თუ ვიტყვით, რომ ამჟამად კლიმატის ცვლილების თემა უაქტუალურესია.

გლობალური დათბობის თემას ყურადღება ექცევა ლოკალურ დონეზეც - გამოვლენილ იქნა საქართველოს კლიმატის ცვლილების ტენდეციები (ტრენდები) და მახასიათებელი სიდიდეები. კლიმატის ცვლილების პროგნოზი მოიცავს 100-წლიან პერიოდს და მისი შემაჯამებელი, მთავარი დასკვნაა ის, რომ მიმდინარე საუკუნის დასასრულისთვის საქართველოს კლიმატი უფრო თბილი და მშრალი იქნება, მაგრამ იმატებს ატმოსფერული ნალექების ინტენსიურობა და შეიცვლება მათი განაწილება სეზონების მიხედვით. აღნიშნულის ფონზე სულ უფრო შესამჩნევი იქნება მეტეოროლოგიური ელემენტების, განსაკუთრებით ატმოსფერული ნალექების, განაწილების შეცვლილი პირობების გავლენა ეგზოგენურ გეოლოგიურ პროცესებზე.

ზემო სვანეთის კლიმატის ცვლილების - დათბობის ყველაზე მკაფიო, თვალსაჩინო ინდიკატორია მყინვარების დნობის ფაქტი, რომელშიც წვლილი, ბუნებრივთან ერთად, ანტროპოგენულ ფაქტორსაც - ატმოსფეროს დაბინძურებასაც მიუძღვის. მყინვარების დნობის - უკანდახევის ტენდენცია შეიმჩნევა სულ ცოტა 100 წლის მანძილზე, მას შემდეგ რაც აღნიშნულ პროცესზე წარმოებს დაკვირვება. დნება პრაქტიკულად უკლებლივ ყველა მყინვარი, თუმცა ცალკეულ წლებში ადგილი ჰქონდა ზოგიერთი მათგანის წინსვლასაც - პულსაციური ხასიათის დინამიკასაც.

- 81 -

მყინვარი, აწარმოებს რა ეგზარაციას (ქანების ნგრევა და გამოტანა), არა მარტო გლაციალური, არამედ გეოლოგიური ფენომენიცაა. მასთან ერთად მყინვარებთან არის დაკავშირებული ე.წ გლაციალური ღვარცოფების ფორმირება. ეს უკანასკნელნი ხასიათდებიან მოულოდნელობით და ნეგატიური გამოვლინების ექსტრემალური მასშტაბურობით. გლაციალურ ღვარცოფებს (სელებს) ზემო სვანეთში არაერთხელ ჰქონიათ ადგილი და კლიმატის გლობალური დათბობის კონტექსტში, მომავალში მათგან „სიურპრიზებს“ უნდა ველოდოთ.

ჩვენს მიერ ქვემოთ მოყვანილი კავშირი - დამოკიდებულება კლიმატის ცვლილებასა და ეგზოგენური გეოლოგიური პროცესების მიმდინარეობას და პროგნოზს შორის ეყრდნობა სსიპ. „გარემოს ეროვნულ სააგენტოს“ ჰიდრომეტეოროლოგიის დეპარტამენტში ჩატარებული გამოკვლევის - „მესტიის კლიმატური პარამეტრების ფაქტიური და პროგნოზირებული მნიშვნელობები“ შედეგებს. აღნიშნული დამოკიდებულება და გეოლოგიური პროცესების პროგნოზი შემდეგნაირად გამოიყურება:

ტემპერატურის ცვლილების თვალსაზრისით კვლევის შედეგი ცალსახაა -1961 წლიდან საშუალო წლიური ტემპერატურა განუხრელად მატულობდა. მატებამ 2010 წლისათვის შეადგინა 0.30, რაც გეოლოგიური პროცესების მიმდინარეობაზე საგრძნობლად არ აისახა. პროგნოზით 21-ე საუკუნის დასასრულისთვის საშუალო წლიური ტემპერატურა 9.8 0C იქნება, რაც 1961 წლის მაჩვენებელზე 40-ით მეტია. ტემპერატურის მატება, გამოიწვევს კლიმატის „გაკონტინენტურებას“ - დღეღამური ტემპერატურების ცვალება-დობის ამპლიტუდის ზრდას, რომლის ფონზეც გაიზრდება ქანების მექანიკური გამოფიტვის როლი, წყლისმიერი ეროზიის როლი კი შემცირდება. ტემპე-რატურის ზრდა დააჩქარებს მყინვარების დნობის პროცესს, რის გამოც მოსალოდნელია გლაციალური სელების ფორმირება. მესტიის კლიმატი დაემსგავსება აღმოსავლეთ კავკასიონის კლიმატს, მისთვის დამახასიათები გეოლოგიური პროცესებით. პროცესების განვითარების მოყვანილი სცენარი პროგნოზირებადია მხოლოდ ატმოსფერული ნალექების რაოდენობის მკვე-თრი შემცირების (რაც არ არის მოსალოდნელი) და ტენიანობის კლების შემ-თხვევაში. ტენიანობის შენარჩუნებასა და გაზრდაზეც კი, შეიძლება გავლენა იქონიოს შავი ზღვიდან ჰაერის ნოტიო მასების პერმანენტურმა შემოჭრამ.

დაკვირვებებმა აჩვენა, რომ 1986 – 2010 წლებში დაფიქსირებული გეოლოგიური პროცესების აქტიურობა იმავე პერიოდში ნალექიანობის მატებას უკავშირდება.

- 82 -

ქვემოთ მოყვანილია ტემპერატურისა და ატმოსფერული ნალექების საშუალო წლიური და სეზონური მნიშვნელობები სტიქიის თვალსაზრისით ანომალური წლებისთვის (1987, 1988, 1996-1998 და 2004), რომლებიც ხვდება 1986-2010 წლების, ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობის 97 მმ-ით (10%) გაზრდილ პერიოდში.

ცხრილი 2.18. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის (მესტია, 1987 წ.)

1987 წ.

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

საშუალო ტემპერატურა(0C) -4.1 2.7 15.5 6.2 5.3

1986-2010 საშუალო(0C) -4.4 5.6 15.9 7.2 6.1

ნალექების ჯამი(მმ) 461.9 225.2 504.0 187.0 1 378.0

1986-2010 საშუალო(მმ) 241.8 277.6 270.8 271.1 1 058.0

დღეღამურმა განაწილებამ აჩვენა, რომ 3 დღე ზედიზედ მოდიოდა დღეში 22 და მეტი მილიმეტრი ნალექი, ე.ი ჯამში მინიმუმ 66 მმ და შემდგომ ერთ დღეში (6 ივლისი) მოვიდა კიდევ 67 მმ. ამის შემდეგ რამდენიმე დღე მიყოლებით ისევ მოდიოდა დღეში 20-35 მმ ნალექი, რამაც გამოიწვია 1987-1988 წლებში განვითარებული მოვლენები (იხ. ცხრილი 2.19). ნალექების რაოდენობის მხრივ საკმაოდ ანომალური იყო 1988 წელიც.

ცხრილი 2.19. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის (მესტია, 1988 წ.)

1988 წ.

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

საშუალო ტემპერატურა (0C) -4.8 5.2 15.4 5.9 5.4

1986-2010 საშუალო(0C) -4.4 5.6 15.9 7.2 6.1

ნალექების ჯამი(მმ) 249.3 193.2 353.2 268.5 1 064.2

1986-2010 საშუალო(მმ) 241.8 277.6 270.8 271.1 1 058.0

როგორც 1987, ასევე 1988 წლის შემთხვევაში დაიკვირვება ნალექების

რაოდენობის სიუხვე, განსაკუთრებით ზაფხულის პერიოდში. ორივე წელს საშუალო წლიური ტემპერატურა საშუალო მრავალწლიურთან შედარებით 0.7 0C-ით დაბალი იყო და ორივე წელს დაეცა ტემპერატურა შემოდგომაზე. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ამ შემთხვევაში მყინვარების დნობის გავლენას, გეოლოგიური პროცესების მიმდინარეობაზე, განსხვავებით 2006 წლისგან,

- 83 -

როდესაც ზაფხულის ტემპერატურა 0.9 0C-ით მაღალი იყო საშუალო მრავალწლიურზე, ადგილი არ ჰქონდა. სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტივობის სხვა წლებისთის მესტიის კლიმატური მონაცემები მოყვანილია ცხრილებში 2.20 – 2.23.

ცხრილი 2.20. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის -1996-1995 წწ. (მესტია)

1996 (1995)

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

საშუალო ტემპერატურა (0C) -3.4 (-1.50) 7.1 (5.10) 15.5 (14.70) 5.8 (7.97) 6.30

1986-2010 საშუალო (0C) -4.4 5.6 15.9 7.2 6.1

ნალექების ჯამი (მმ) 136.5 (144) 184.0 (239) 206.0 (276) 246.0 (228) 776.0 (876)

1986-2010 საშუალო (მმ) 241.8 277.6 270.8 271.1 1 058.0

ცხრილი 2-21. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის(1997წ)

1997

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

საშუალო ტემპერატურა (0C) -3.7 4.5 15.7 მ.ა.ა მ.ა.ა

1986-2010 საშუალო (0C) -4.4 5.6 15.9 7.2 6.1

ნალექების ჯამი (მმ) 324.0 248.4 221.0 218.4 1 022.0

1986-2010 საშუალო (მმ) 241.8 277.6 270.8 271.1 1 058.0

ცხრილი 2.22. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის (1998წ)

1998

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

საშუალო ტემპერატურა(0C) მ.ა.ა 7.1 17.8 8.2 მ.ა.ა.

1986-2010 საშუალო(0C) -4.4 5.6 15.9 7.2 6.1

ნალექების ჯამი (მმ) 288 304 138 209 949

1986-2010 საშუალო (მმ) 241.8 277.6 270.8 271.0 1 058.0

- 84 -

ცხრილი 2.23. კლიმატის ელემენტების სეზონური მნიშვნელობები სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ანომალური აქტიურობის წლებისათვის (2004 წ)

2004

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

საშუალო ტემპერატურა (0C) -2.9 5.3 15.2 7.1 6.2

1986-2010 საშუალო (0C) -4.4 5.6 15.9 7.2 6.1

ნალექების ჯამი (მმ) 191 322 285 258 1 061 (1207)

1986-2010 საშუალო (მმ) 241.8 277.6 270.8 271.0 1 058.0

შენიშვნა: ფრჩხილებში მოცემულია 2003 წლის შედეგი

სტიქიური გეოლოგიური პროცესების პროგნოზი

ნალექების წლიური ჯამის და სეზონური გადანაწილების საპროგნოზო მონაცემების საფუძველზე (ცხრილი 1.3), შეიძლება ითქვას, რომ 2050 წლამდე, ზემო სვანეთში გეოლოგიური პროცესების აქტიური დინამიკა შენარჩუნებული იქნება და სხვადასხვა მეტეოროლოგიური, აგრეთვე არამეტეოროლოგიური, მათ შორის ანთროპოგენური ფაქტორების გავლენით პროგნოზირებადია პროცესების ინტენსიფიკაცია. შემდგომ პერიოდში საშიში გეოლოგიური პროცესების ნეგატიური გამოვლინების მასშტაბები, თუ დროულად არ იქნა გატარებული საადაპტაციო ღონისძიებები, სტაბილურად მაღალი იქნება.

ხშირ, განსაკუთრებით ღვარცოფული ნაკადების და ხაზობრივი ეროზიის შემთხვევაში, გეოლოგიური პროცესების ფორმირების მნიშვნელოვან პირობას წარმოადგენს ატმოსფერული ნალექების დღეღამური მაქსიმუმის სიდიდე, რომელიც 1986-2010 წლებში სტაბილურად მაღალი იყო (ცხრ. 2.24).

ცხრილი 2.24. ატმოსფერული ნალექების დღეღამური მაქსიმუმის ფაქტიური და საპროგნოზო მნიშვნელობები (მმ)

ზამთარი გაზაფხული ზაფხული შემოდგომა წელი

1961 - 1985 38.3 55.0 145.3 71.5 145.3

1986 - 2010 55.3 67.1 67.6 69.9 69.9

2020 - 2050 28.2 76.0 78.3 60.2 78.3

2071 - 2100 39.6 55.7 48.5 68.0 68.0

- 85 -

თუ გამოვრიცხავთ 1961-1985 წწ. პერიოდის ანომალურად მაღალ რიცხვს, რომლის განმეორების ალბათობა უახლოეს ათწლეულებში საკმაოდ მაღალია, გეოლოგიური პროცესების გამოვლინების მასშტაბები, ზიანი და ზარალი 1961-2010 წლების განმავლობაში, მოყვანილი მეტეოროლოგიური ელემენტის ადეკვატური იყო. პროგნოზით, 2050 წლამდე, დღე-ღამის მაქსიმუმის მცირე ზრდაა მოსალოდნელი, რის საფუძველზეც შეიძლება დავასკვნათ, რომ სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ფორმირების მეტეოროლოგიური პირობები შენარჩუნებული და მცირედ გაზრდილიც კი იქნება, რის გამოც, სხვა „დამამძიმებელი“ ფაქტორების გავლენის გათვალისწინებით, მოსალოდნელია ეგზოგენური გეოლოგიური პროცესების ესკალაცია.

ნალექების დღეღამურ მაქსიმუმთან ერთად მნიშვნელოვანია იმ ნალექიან დღეთა რიცხვი, როდესაც ნალექების რაოდენობა 50 და მეტ მმ-ს შეადგენს. „გარემოს ეროვნულ სააგენტოში“ შემუშავებული პროგნოზის თანახმად, ეს მაჩვენებელი 2050 წლამდე პერიოდში შენარჩუნებული იქნება 1986-2010 წლების დონეზე - მსგავსი მოვლენა მოსალოდნელია საშუალოდ 5 წელიწადში ერთხელ.

უხვნალექიანობა განსაკუთრებულად მძიმე შედეგებით მთავრდება, როდესაც საქმე გვაქვს თავსხმა წვიმებთან (ე. ბერგის მიხედვით -12 და მეტი მმ. საათში). მსგავს მოვლენას ადგილი ჰქონდა 2004 წლის 16 ივლისს, როდესაც 2-3 საათის განმავლობაში მესტიისა და იფარის ტერიტორიაზე მოვიდა 50 მმ-მდე ნალექი, რამაც გამოიწვია მეწყრების, ღვარცოფების და ეროზიული პროცესების ფორმირება, შენობა-ნაგებობათა ნგრევა, ნათესების განადგურება ასობით ჰა-ზე და მსხვერპლი.

ზემო სვანეთის კლიმატურ-მეტეოროლოგიური მახასიათებლების ფაქტიური მონაცემების და პროგნოზის საფუძველზე, გეოლოგიური გარემოს მოწყვლადობის, ეგზოგეოდინამიკური პროცესების ხასიათის და ტენდენციების, ანთროპოგენური და სხვა ფაქტორების გათვალისწინებით, მაღალი გამართლებადობით შეგვიძლია ვიწინასწარმეტყველოთ, რომ უახლოესი 4 ათეული წლის განმავლობაში - 2050 წლამდე მოსალოდნელია სტიქიური გეოლოგიური პროცესების შემდგომი ესკალაცია, რასაც ჩვენი აზრით, თუ რამე გაუთვალისწინებელი პლანეტარული ხასიათის კატაკლიზმი არ მოხდა, ევოლუციური ხასიათი ექნება.

- 86 -

სტიქიური გეოლოგიური პროცესების რისკის შესამცირებლად მიმართული ეროვნული საკანონმდებლო ბაზის მიმოხილვა

უკანასკნელ პერიოდში, სტიქიური გეოლოგიური პროცესების რისკის შემცირებასთან დაკავშირებით მიღებული იქნა რიგი კანონებისა და ბრძანებულებებისა. 1997 წელს გამოვიდა საქართველოს პრეზიდენტის სპეციალური ბრძანებულება (#66) – „ საქართველოს ტერიტორიაზე საშიში (სტიქიური) გეოლოგიური პროცესების განვითარებისა და მათგან მიწებისა და მიწისქვეშა ჰიდროსფეროს დაცვის ღონისძიებათა შესახებ,“ საქართველოს პარლამენტმა 1999 წელს მიიღო აგრეთვე კანონი - „მაღალმთიანი რეგიონების სოციალურ - ეკონომიკური და კულტურული განვითარების შესახებ“. ასევე მიღებული იქნა კანონი „გარემოსა და ნიადაგის დაცვის შესახებ“, რომელშიც აღნიშნული იყო სტიქიური პროცესების უარყოფითი როლი. 2007 წელს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო აგრეთვე კანონი „ბუნებრივი და ტექნოგენური ხასიათის საგანგებო სიტუაციებისაგან მოსახლეობისა და ტერიტორიების დაცვის შესახებ“.

საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს და გარემოს დაცვის მეორე სამოქმედო ეროვნულ პროგრამაში (NEAP) ბუნებრივი კატასტროფების მართვის პრობლემები მიჩნეულია პრიორიტეტულ მიმართულებად.

ზემოთ მოყვანილ საკანონმდებლო დოკუმენტებს ფაქტიურად დეკლარაციული ხასიათი აქვს. რაც შეეხება ექსტრემალური მოვლენების რისკების შემცირებაზე მიმართულ საკანონმდებლო ბაზას, რჩება შთაბეჭდილება, რომ აქ ვაკუუმი გვაქვს.

სტიქიური უბედურების დროს მუნიციპელიტეტების გამგეობები, ან საქართველოს პრეზიდენტის სახელმწიფო რწმუნებულის სამხარეო ადმინისტრაციები, მათ მიერ საკომისიო წესით შედგენილ აქტზე დაყრდნობით, საქართველოს პრემიერ - მინისტრს, ან მთავრობის კანცელარიის რეგიონულ საკითხთა დეპარტამენტს აწოდებენ ინფორმაციას ზარალის შესახებ.

სტიქიით გამოწვეული მატერიალური ზარალის შეფასება ადგილობრივი ხელისუფლების ინიციატივასა და აქტიურობაზეა დამოკიდებული. შეფასებული ზარალის ოდენობის შესახებ მონაცემები გადაეგზავნება მთავრობას, რომელიც იღებს გადაწყვეტილებას ანაზღაურდეს თუ არა ზარალი. საქართველოს საკანონმდებლო სივრცეში არ არსებობს სტიქიით

- 87 -

გამოწვეული ზარალის შეფასების პროცედურების მარეგულირებელი ნორმატიული აქტი, რის გამოც, ყველაფერი სპონტანურად ხდება და კონკრეტული ღონისძიებების გატარება გვიანდება23.

რესპუბლიკაში კანონმდებლობით სათანადოდ არ არის დარეგულირე-ბული ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების როლი სტიქიის მინიმიზაციის და შედეგების ლიკვიდაცვიის საქმეში.

ნებისმიერ მოქალაქეს აქვს უფლება დაიცვას საკუთარი სიცოცხლე და ჯანმრთელობა სტიქიური უბედურებებისაგან და მოითხოვოს დაცულობის გარანტია სახელმწიფოსგან, რომელიც ვალდებულია შექმნას შესაბამისი კანონმდებლობა და გაატაროს ის პრაქტიკაში. საქართველოში, სტიქიური პროცესებისაგან მოსახლეობის დაცვა შინაგან საქმეთა სამინისტროს სტრუქტურული ერთეულის - საგანგებო სიტუაციათა მართვის დეპარტამენტის პრეროგატივაა. დასახელებული დეპარტამენტი ვალდებულია კოორდინაცია გაუწიოს საგანგებო სიტუაციების ლიკვიდაციის ღონისძიებებს და მათი შედეგების შერბილებას, სამაშველო დანაყოფების საშუალებით განახორციელოს საგანგებო სიტუაციებზე ოპერატიული რეაგირება და სხვ.

საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო წარმოადგენს აღმასრულებელი ხელისუფლების სამთავრობო დაწესებულებას, რომელიც უზრუნველყოფს სახელმწიფო მმართველობას გარემოს დაცვის სფეროში. სხვა უფლებამოსილებებთან ერთად სამინისტროს საქმიანობის სფეროში შედის ბუნებრივი და ანთროპოგენური კატასტროფების მონიტორინგი, პროგნოზირება, პრევენციული ღონისძიებების დაგეგმვის და განხორციელების კოორდინაცია. გარემოს ეროვნული სააგენტო საქართველოს და, ბუნებრივია, მესტიის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე აწარმოებს რეგიონული, არაინსტრუმენტული ხასიათის დაკვირვებას - სტიქიური გეოლოგიური პროცესების მონიტორინგს, რომლის შედეგებიც ჯამდება ყოველწლიურ საინფორმაციო ბიულეტენებში და გადაეცემა სამხარეო ადმინისტრაციებს სახელმძღვანელოდ. გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს დაქვემდებარებაში არსებულ უწყებებს შორის „გარემოს ეროვნული სააგენტო“ არის წამყვანი რგოლი, რომელსაც აკისრია პასუხისმგებლობა ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შემცირების რეკომენდაციების შემუშავებაზე.

ქვეყნის მასშტაბით უმნიშვნელოვანეს, გადაუდებელ ამოცანას წარმოადგენს, ბუნებრივი კატასტროფების, მათ შორის სტიქიური გეოლო-

23 საქართველოს მთავრობა თაკარა მზის ქვეშ, 2006, #5

- 88 -

გიური პროცესების პრევენციული ღონისძიებების ეროვნული გეგმის დამუშავება.

საქართველოს კანონმდებლობის თანახმად, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებს ეკისრებათ ადგილობრივი გარემოსდაცვითი სამოქმედო პროგრამების შემუშავების პასუხისმგებლობა24. ფაქტიურად, მსგავსი რამ არც ერთ ადმინისტრაციულ - ტერიტორიულ ერთეულს - მუნიციპალიტეტს დღემდე არ გაუკეთებია.

ჩვენი აზრით, სტიქიური გეოლოგიური პროცესების - ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შემცირების საქმეში პირველ რიგში ძალისხმევა მიმართული უნდა იყოს:

1. მონიტორინგის ქსელის და ადრეული შეტყობინების მწყობრი სისტემის შექმნასა და არსებულის მოდიფიცირებაზე, რისთვისაც გამოყენებული უნდა იქნას მოწინავე ქვეყნების გამოცდილება;

2. აუცილებელია სტიქიური გეოლოგიური პროცესების გამომწვები რისკ - ფაქტორების პრევენცია და შემცირება;

3. აუცილებელია სტიქიურ პროცესებზე ეფექტური რეაგირების, პროფესიონალებით დაკომპლექტებული დანაყოფებების - სამაშველო რაზმების შექმნა, მათ შორის მუნიციპალიტეტების დონეზე და მოხალისეების, როგორც სარეზერვო ძალის ჩართვა სტიქიის ლიკვიდაციისა და მინიმიზაციისკენ მიმართულ ღონისძიებებში;

4. საქართველო და სტიქიური გეოლოგიური პროცესების გამოვლინების თვალსაზრისით მისი ერთ-ერთი ყველაზე უფრო რთული რეგიონი - მესტიის მუნიციპალიტეტი, ბუნებრივი კატასტროფების მიმართ იმდენად მოწყვლადია, რომ აუცილებელია მზადყოფნის დონის ამაღლება, რისთვისაც ზედმეტი არ იქნება თუ საგანმანათლებლო სისტემაში სასკოლო დისციპლინად მიღებული იქნება შესაბამისი საგანი;

5. სტიქიური გეოლოგიური პროცესების მართვის პროცესი რესპუბლიკაში განაწილებულია აღმასრულებელი ხელისუფლების სხვადასხვა უწყებას შორის, რაც სუსტი კოორდინაციის პირობებში (რასაც სამწუხაროდ აქვს ადგილი), ართულებს სტიქიური პროცესების მართვაში ერთიანი ხედვის შემუშავებას. ეს გარემოება განაპირობებს აღნიშნული ასპექტის შემდგომი დამუშავების - კოორდინაციის მექანიზმის გაუმჯობესების

24 ინსტიტუციონალური გაძლიერება საქართველოში ბუნებრივი კატასატროფების რისკის შემცირები-სათვის. სახელმძღვანელო პრინციპები გეოლოგიური და ჰიდრომეტეოროლოგიური საფრთხეების რისკის შეფასებისა და მათი გათვალისწინებისათვის

- 89 -

აუცილებლობას. იგივე საკითხი აქტუალურია და საჭიროებს დახვეწას მესტიის მუნიციპალიტეტსა და სამთავრობო უწყებათა - შინაგან საქმეთა სამინისტროს საგანგებო სიტუაციათა დეპარტამენტს და გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს სტრუქტურულ ერთეულს - გარემოს ეროვნულ სააგენტოს შორის ურთიერთობაში.

2000-იანი წლებიდან სტიქიური პროცესების რისკების შემცირების საკითხებში წინა პლანზე გამოვიდა - „ბუნებრივი კატასტროფების შედეგების რეაბილიტაციისა და მათზე რეაგირების რეჟიმიდან“ „რისკების მართვისა და შერბილების“ რეჟიმზე გადასვლა. ცვლილება განიცადა ასევე მიდგომამ, რომლის თანახმადაც აქცენტი პირველ რიგში კეთდებოდა საფრთხეებზე, მათ გამომწვევ მიზეზებსა და რისკის შემცირებაზე. დღეს ყურადღება გამახვილებულია რისკის მიმართ მოსახლეობის მოწყვლადობის შემცირებაზე და საფრთხეებისადმი მზადყოფნაზე.

ბუნებრივი კატასტროფების შემცირების საერთაშორისო სტრატეგია (ISDR) - ხაზს უსვამს ბუნებრივი კატასტროფების „ზემოდან ქვემოთ“ პრინციპით მართვის რეჟიმიდან და რეაბილიტაციისა და მზადყოფნის ციკლიდან ისეთ კომპლექსურ მიდგომაზე გადასვლის საჭიროებას, რომელიც ითვალისწინებს რისკის პრევენციას ან შერბილებას ბუნებრივ კატასტროფამდე და იმავდროულად ხელს უწყობს საზოგადოების ინფორმირებულობისა და პასუხისმგებლობის დონის ამაღლებას. ამ უკანასკნელ კონცეფციას ეწოდება „რისკის მართვის ციკლი“ ან „სპირალი“ რომლის ფარგლებშიც ბუნებრივი კატასტროფების, ჩვენს შემთხვევაში სტიქიური გეოლოგიური პროცესების, მაგალითზე შესაძლებელია ეკოსისტემის და სოციუმის არა მხოლოდ აღდგენა პირვანდელ მდგომარეობამდე, არამედ ადაპტირება და მოდიფიცირება.

- 90 -

2.5 კლიმატის ცვლილების გავლენა ზემო სვანეთის ისტორიულ ძეგლებზე

კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებზე კლიმატის ცვლილების გავლენის ზოგადი მიმოხილვა

კლიმატის ცვლილების გავლენის შეფასება კულტურულ მემკვიდრეობაზე XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან დაიწყო. მსოფლიო მემკვიდრეობის დაცვის ყოველ კონვენციაში აუცილებლად გათვალისწინებულია კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული პრობლემები და მათი გადაჭრის მეთოდები.

კლიმატის ცვალებადობამ შესაძლოა გამოიწვიოს:

• ჰაერის ტემპერატურისა და ტენიანობის ცვლილება;• ინტენსიური ნალექი;• წყლის დონის ცვლილებები;• ნიადაგის ქიმიური შემადგენლობის ცვლილებები;• გრუნტის წყლის ცვლილებები;• ტენიანობის ციკლების ცვლილებები;• კედლების დანესტიანება, რის შედეგადაც იცვლება სამშენებლო

მასალების ფოროვანობა;• წყალდიდობის გამო მატულობს არაორგანული და ორგანული ეროზია;• ლითონების კოროზია;• დღეღამური და სეზონური ცვლილება, ექსტრემალური მოვლენების

(სიცხის ტალღები, თოვლის დატვირთვა) გაძლიერება;• მატულობს ქარები;• ხდება გაუდაბნოება.

ყოველივე ზემოთ ჩამოთვლილი კი უშუალოდ მოქმედებს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებზე. ამჟამად მსოფლიო მემკვიდრეობის რამდენიმე ძეგლია საფთხის ქვეშ. ერთ-ერთი საფრთხის ქვეშ მყოფი ძეგლი არის ლონდონის ვესტმინსტერის სასახლე, სააბატო და ლონდონის კოშკი. დაკვირვებებმა ცხადყო, რომ იზრდება ზღვის დონე, რასაც მოჰყვება მდ. თემზის ადიდება და ამ ძეგლების დატბორვა. ამიტომ გადაწყდა სპეციალური დამცავი ბარიერების აგება. საფრთხე ემუქრება ასევე მსოფლიო

- 91 -

მემკვიდრეობის ძეგლს - ჩინგუეთის მეჩეთს, რომელიც მდებარეობს საჰარის უდაბნოს საზღვართან. აქ ხშირია წყალდიდობები, რომლებსაც მოსდევს გვალვები, რაც ძლიერ აზიანებს როგორც არქეოლოგიურ ძეგლს და მის მიმდებარე ტერიტორიას, ისე მეჩეთის სამშენებლო მასალას.

კლიმატის ცვლილების ზეგავლენის განსაზღვრისთვის უპირველეს ყოვლისა აუცილებელია სრულყოფილი კვლევა. კამბოჯაში, ანგკორის ხუროთმოძღვრულ კომპლექზე მიმდინარეობს ქვის დიაგნოსტიკა ლაზერული სკანერით. რომელიც ადგენს ქვის უმნიშვნელო ცვალებადობასაც მთელი წლის განმავლობაში.

ჩან-ჩანის კომპლექსი პერუში კლიმატის ცვლილების შედეგად გახში-რებული წვიმების გამო მსოფლიო კულტურული მემკვიდრეობის საფრთხის ქვეშ მყოფი ძეგლების ნუსხაშია შესული. რის გამოც მოხდა კომპლექსზე დროებითი გადახურვის მოწყობა.

ჩატარებული გამოკვლევების თანახმად, ტემპერატურის სულ 10C მომატების შემთხვევაში მსოფლიო მემკვიდრეობის ნუსხაში შესული 700-ზე მეტი ძეგლიდან 150-ზე მეტს საფრთხე დაემუქრება.

საქართველოს ტერიტორიაზე კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული დაზიანებების მკაფიო გამოვლინებები შეიძლება ვნახოთ მცხეთის ჯვრის ტაძარზე. ტაძარი შემკულია რამდენიმე რელიეფური გამოსახულებით. XX საუკუნის დასაწყისში გადაღებულ ფოტოებზე თითქმის ყველა რელიეფი კარგად არის შემორჩენლი. გახშირებულმა ქარებმა და მჟავიანობა მომატებულმა წვიმებმა გამოიწვია რელიეფების შლა და გამოქარვა. ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადზე არსებულ რელიეფებზე საკონსერვაციო სამუშაოები რამდენიმე წელი მიმდინარეობდა და გასულ წელს დასრულდა.

ზემო სვანეთის კულტურული მემკვიდრეობის ზოგადი დახასიათება XX საუკუნიდან დღემდე.

ზემო სვანეთში კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლა გასული საუკუნის 40-50-იანი წლებიდან დაიწყო. თუმცა ასევე არსებობს ძველი, XIX საუკუნის ქართველი თუ უცხოელი მოგზაურების ფოტოები, რომელიც მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის ძეგლების მაშინდელი მდგომარეობის შესახებ. ვიტორიო სელას ფოტოებზე, რომელიც მან 1889-90 წლებში გადაიღო, კარგად ჩანს კოშკების, ეკლესიების თუ საცხოვრებლების მდგომარეობა. კოშკების გადახურვის უმეტესობა შეუკეთებელია. უკეთ არის გადახურული

- 92 -

და კარგ მდგომარეობაშია საცხოვრებელი სახლები, ხოლო ეკლესიებსაც დაზიანებული ყავრის გადახურვა აქვთ. საინტერესოა ლაშთხვერის ეკლესიის ჩრდილოეთი ფასადის ფოტო, სადაც ფასადზე გამოსახულია ამირანის ბრძოლა დევებთან, ასევე ჩანს დასავლეთი ფასადიც, სადაც ვედრების კომპოზიციაა. უნდა აღინიშნოს, რომ დღევანდელ მდგომარეობასთან შედარებით მხატვრობის ფერი შედარებით მკვეთრია, დღეისთვის თითქმის შეუმჩნეველია ასევე დასავლეთ ფასადის ფიგურები. უნდა ითქვას, რომ სელას მიერ აღბეჭდილი მაჩუბების და სხვა ნაგებობების დიდი ნაწილი დღეისთვის აღარ არსებობს. ისინი შეეწირნენ კომუნისტურ პერიოდში ახალი ბინების მშენებლობას. მოსახლეობამ ძველი მაჩუბები და საცხოვრებელი კომპლექსები მიატოვა, რის შედეგადაც ისინი ნელ-ნელა დაიშალა. დღესაც მრავლად არის შესაძლებელი ძველი სახლების ნანგრევების ხილვა თუნდაც მესტიაში. ჩვენ არ მოგვეპოვება ცნობა, რომ კომუნისტური პერიოდის პირველ ნახევარში სვანეთის რომელიმე ძეგლს რესტავრაცია ჩატარებოდა. სვანეთის კულტურულ მემკვიდრეობაზე ზრუნვა მხოლოდ 1970-80-იან წლებში დაიწყო. რა თქმა უნდა, ალბათ იქნებოდა კოშკების ან მაჩუბების შეკეთების ინდივიდუალური შემთხვევები მოსახლეობის მხრიდან. ზემოთ აღნიშნულ წლებში ძირითადად ხდებოდა ეკლესიების და კოშკების რესტავრაცია, რაც გამოიხატებოდა მათთვის გადახურვის შეცვლაში. ყავრის ან ფიქალის გადახურვა იცვლებოდა თუნუქით.

გეოგრაფიული და კულტურული პირობები

ზემო სვანეთის რელიეფის თავისებურებებმა განსაკუთრებული პირობები შექმნა ამ რეგიონში უძველესი დროიდან კულტურის განვითარებისა და კულტურის ძეგლთა შენარჩუნებისთვის. ზემო სვანეთი გარშემორტყმულია მაღალი ქედებით, რომელთა სიმაღლე 4 000-5 000 მეტრს აღწევს. ქედები დაფარულია მუდმივი თოვლითა და მყინვარებით, მათზე არასატრანსპორტო გადასასვლელები 2 600-3 100 მ სიმაღლეზე მდებარეობს და წელიწადში 5 თვეზე ნაკლებ დროს ფუნქციონირებს. ერთადერთი გზა, რომელიც რეგიონს გარე სამყაროსთან აკავშირებდა გადის მდ. ენგურის ხეობაში ციცაბო კლდოვან ფერდობებზე და მისი სიგრძე ზუგდიდიდან მესტიამდე 138 კმ შეადგენს. ბოლო პერიოდში ქვემო სვანეთის გავლით გაყვანილ იქნა მეორე გზა ცაგერი-ლენტეხი-უშგული-მესტია, მაგრამ იგი გადადის სვანეთის ქედზე 2 623 მ სიმაღლეზე და ღიაა მხოლოდ ივნისიდან ოქტომბრამდე.

- 93 -

რეგიონის ტერიტორიის ფართობია 3 044 კმ2, ხოლო საშუალო სიმაღლე ზღვის დონიდან 2 300 მ. რეგიონის შემადგენლობაში შედის 135 სოფელი, რომელიც გაერთიანებულია 17 თემში. სოფლების სიმაღლე იცვლება 510 მეტრიდან (იდლიანი) 2 200 მეტრამდე (უშგული) და მათი უმეტესობა განთავსებულია 1 500 - 1 800 მ სიმაღლის ზონაში. რეგიონის ცენტრი - დაბა მესტია მდებარეობს 1 440 მ სიმაღლეზე ენგურის ხეობის ზედა ნაწილში არსებულ ტაფობში.

კლიმატური პირობები ზემო სვანეთში საკმაოდ მკაცრია. ტერიტორიის უმეტეს ნაწილში ზამთარი 6 თვეს გრძელდება, მინიმალური ტემპერატურა დასახლებულ ადგილებში -35 0C-მდე ეცემა და თოვლის საფარის სისქე საშუალოდ 1 მეტრს შეადგენს. კლიმატის სიმკაცრეზე მეტყველებს ის ფაქტიც, რომ ზემო სვანეთში არსებული მყინვარების ქვედა საზღვარი ზოგ ადგილას 1 900 მ-მდე ჩამოდის, ხოლო საშუალოდ 2 400 - 2 600 მ სიმაღლეზე მდებარეობს. ზედა საზღვრის სიმაღლე უმეტეს შემთხვევაში 3 900 - 4 300 მ ფარგლებში იცვლება.

მოყვანილი მონაცემები მოწმობს იმას, რომ ბუნებრივი პირობები ხელს უწყობს ზემო სვანეთის იზოლაციას საქართველოს სხვა რეგიონებისგან და ჩრდილოეთიდან მოსაზღვრე მეზობლებისგან. ამან საფუძველი დაუდო აქ თვითმყოფადი კულტურის შექმნას, რომელიც, იმავდროულად, კოლხეთში მიმდინარე პროცესების ზეგავლენის ქვეშ ვითარდებოდა. V-VI საუკუნეებიდან, სვანეთში ქრისტიანობის დამკვიდრების შემდეგ, აქტიურად დაიწყო ეკლესიებისა და სხვა საკულტო ნაგებობების მშენებლობა, რაც გვიან შუა საუკუნეებამდე გაგრძელდა. ზემო სვანეთში აგებული ტაძრები, რეგიონის ძნელი შეღწევადობის გამო, მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში გამოიყენებოდა საქართველოს სხვა რეგიონებში შემოსული მტრისგან ეროვნულ განძეულობათა გადასარჩენად. ამან განაპირობა რეგიონში ეროვნული კულტურის ნიმუშთა დიდი რაოდენობით დაგროვება, რაც თვითმყოფად არქიტექტურულ ძეგლებთან ერთად, ზემო სვანეთს, ფაქტიურად, ისტორიულ-არქიტექტურული ნაკრძალის სტატუსს ანიჭებს.

ისევე, როგორც მდიდარი ისტორიული წარსულის მქონე სხვა რეგიონებში (ეგვიპტე, საბერძნეთი, იტალია, ინდოეთი, ჩინეთი და სხვ.) ზემო სვანეთშიც კლიმატური ფაქტორები და ამინდის ექსტრემალური მოვლენები (ზვავი, მეწყერი, ღვარცოფი, უხვი ნალექები) უარყოფით ზემოქმედებას ახდენენ ისტორიული ძეგლების მდგომარეობაზე, იწვევენ რა მათ დაშლასა და დანგრევას. თუ ამას თან ერთვის ანთროპოგენური ზეწოლაც (წვიმების

- 94 -

მჟავიანობის ზრდა, წყალსაცავების აგება, ტყეების გაჩეხვა, გზების გაყვანა, ტურისტების სიმრავლე და სხვ.), ძეგლების მდგომარეობა კიდევ უფრო უარესდება. საკულტო ნაგებობებთან ერთად ზემო სვანეთი მდიდარია საქართველოს ამ კუთხისთვის დამახასიათებელი საერო არქიტექტურის ძეგლებითაც (კოშკებით), რომელთაც, თავისი იდენტურობის გამო, დიდი ეთნოგრაფიული ღირებულება გააჩნია. ბუნებრივია, რომ კლიმატური ფაქტორები ამ ძეგლებზედაც ნეგატიურ გავლენას ახდენენ.

ისტორიული ძეგლები

რელიეფის დიდი ნაირფეროვნების გამო ზემო სვანეთის დასახლებუ-ლი ტერიტორია სხვადასხვა კლიმატური თავისებურებებით ხასიათდება. რეგიონის ძეგლების მდგომარეობაზე კლიმატისა და მისი ცვლილების ზემოქმედების თვალსაზრისით ამჟამად მიღებულია მესტიის მუნიციპალი-ტეტის 3 ზონად დაყოფა, რომლებიც ზღვის დონიდან სხვადასხვა სიმაღლეზე, და ზღვიდან და ენგურჰესის წყალსაცავიდან სხვადასხვა მანძილზე იმყოფება.

პირველი, ყველაზე მაღალი ზონა, ზღვის დონიდან 1 500-2 180 მ-ზე მდებარეობს და ზღვის ნაპირიდან 165-210 კმ-ითაა დაშორებული. მასში შედის 4 თემი - უშგულის, კალის, იფარისა და წვირმის თემები. ზონაში სულ აღრიცხულია 385 ძეგლი, მათ შორის 42 საკულტო, 330-საერო და თავდაცვითი, 13-არქეოლოგიური. ზონაში შემავალი სოფლების ნაწილი მშრალი და შედარებით თბილი კლიმატით ხასიათდება, რაც ხეობებში მათი კარგად შერჩეული ადგილმდებარეობით აიხსნება. გარდა სიძველით და მოუვლელობით დანგრეული ძეგლებისა, ზონაში მათი მდგომარეობა ფასდება როგორც საშუალო, თუმცა კოშკების გადაუხურაობამ თავისი კვალი დაამჩნია ბევრ ძეგლს და მრავალი მათგანი ამ მიზეზით ინგრევა და იშლება. ეს არ ითქმის ეკლესიებზე, რომლებიც მოვლილია და მათ უმრავლესობაში ფრესკული მოხატულობაც კარგ მდგომარეობაშია. აღნიშნულ ზონაში კოშკების მძიმე მდგომარეობაზე ყველაზე მეტი ზეგავლენა მათი მოვლის შეუძლებლობამ იქონია, რასაც ხელს უწყობდა აქ ხე-მასალის დეფიციტი ალპური ზონიდან ტყეების დიდი დაშორების გამო.

მეორე, საშუალო სიმაღლის ზონა, ზღვის დონიდან 1 350-2 020 მ-ზე მდებარეობს, ზღვის ნაპირიდან 150-180 კმ დაშორებით. ეს ზონა ყველაზე მჭიდროდაა დასახლებული და მასში შედის 8 თემი: მულახის, მესტიის, ლენჯერის, ლატალის, ცხუმარის, ბეჩოს, ეცერის და ფარის თემები. ზონაში

- 95 -

აღრიცხულია 573 ძეგლი, მათ შორის 153 - საკულტო დანიშნულების, 404-თავდაცვითი და საერო დანიშნულების, 16-არქეოლოგიური ძეგლი. ძეგლების მდგომარეობა სხვადასხვა თემებში განსხვავდება ერთმანეთისგან. კერძოდ, მულახის, მესტიის, ლენჯერისა და ლატალის თემებში ეკლესიების უმეტესობა გადახურულია და კარგად მოვლილი, ასევე მესტიისა და ლენჯერის თემებში კოშკები კარგ მდგომარეობაში იმყოფება, თუმცა სვანური კომპლექსების სრულყოფილებისა და მთლიანობისთვის საჭიროა ბევრი კოშკის მიმდებარე ტერიტორიაზე სვანური ტიპის სახლების აღდგენა - შენარჩუნება. ცხუმარისა და ბეჩოს თემებში ეკლესიები ნაკლებად მოვლილია, კოშკების უმრავლესობა გადაუხურავია და დაზიანებული. ეცერისა და ფარის თემებში ეკლესიები კიდევ უფრო სავალალო მდგომარეობაშია, ფარის თემში ბევრი ეკლესია ნანგრევებადაა ქცეული. ანალოგიური მდგომარეობაა კოშკებთან მიმართებაში, რომელთა უმეტესობა საჭიროებს რესტავრაციას.

მესამე, დაბალი ზონა, ზღვის დონიდან 500-1 500 მ-ზე მდებარეობს და ზღვის ნაპირთან ყველაზე ახლოსაა (80-150 კმ), ჯვრის წყასაცავიდან 0-55 კმ დაშორებით. მასში შედის 5 თემი: ლახამულის, ნაკრის, ჭუბერის, ხაიშისა და იდლიანის თემები. ზონა ყველაზე ღარიბია ძეგლების რაოდენობით: მასში სულ აღრიცხულია 62 ძეგლი, მათ შორის საკულტო დანიშნულების 18, თავდაცვითი და საერო დანიშნულების 19 და 25 არქეოლოგიური. მთელ ტერიტორიაზე მატერიალური ძეგლების ძირითადი ნაწილი ნანგრევებად ან არქეოლოგიურ ძეგლებადაა ქცეული. კოშკური არქიტექტურის ნიმუშები უმთავრესად ზონის შედარებით მაღალ ზოლშია დარჩენილი. ტაძრები შენარჩუნებულია ფრესკული მოხატულობის გარეშე. ზონაში არსებული მდგომარეობა, როგორც ჩანს, გამოწვეულია 2 მიზეზით: იგი ყველაზე ადვილად შეღწევადი იყო შემოსეული მტრებისთვის, რომლებიც არ ინდობდნენ ისტორიულ ძეგლებს. გარდა ამისა, მისმა სიახლოვემ ზღვასთან, და ბოლო ათწლეულებში დიდ წყალსაცავთან, განაპირობა აქ ჰაერის მაღალი სინოტივე, რაც აჩქარებს ძეგლების მდგომარეობის გაუარესებას. ისტორიული ძეგლების უმრავლესობა მესამე ზონაში მოიცავს საფორტიფიკაციო ნაგებობებისა და ანტიკური ხანის მეტალურგიული საწარმოების ნაშთებს.

ამრიგად, საერთო ჯამში ზემო სვანეთში აღრიცხულია 1 020 კულტურის მატერიალური ძეგლი, რომელთაგან 213 საკულტო დანიშნულებისაა და 753 - თავდაცვითი და საერო დანიშნულების ძეგლი. მაღალ და შუა ზონებში ტაძრების დიდი ნაწილი მოვლილია, მაგრამ კოშკები რესტავრაციას

- 96 -

საჭიროებს. ეს ბოლო გარემოება აიხსნება იმით, რომ ბოლო ათწლეულების მანძილზე მოსახლეობა უმეტესწილად უფრო კეთილმოწყობილ სახლებში გადავიდა საცხოვრებლად, კოშკებმა დაკარგა თავიანთი ძირითადი ფუნქცია და მოაკლდა ყურადღება. ძეგლების მთავარი პრობლემაა გადახურვა, რის გამოც წვიმისა და თოვლისგან ზიანდება როგორც ტაძრების ინტერიერი, ისე კოშკების კედლები. საგულისხმოა ის ფაქტიც, რომ ძეგლთა მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილია დაზიანებული სტიქიური მოვლენების (თოვლის ზვავი, მეწყერი, ღვარცოფი, დიდთოვლობა) შედეგად, რადგანაც მათთვის მოსახლეობა არჩევდა ისეთ ადგილებს, სადაც რისკი მინიმალურია. ამავე დროს, ძეგლების, და განსაკუთრებით სვანური კოშკების კონსტრუქცია იმდაგვარია, რომ იგი უძლებს დიდი თოვლისა და ზვავების დამანგრეველ ზემოქმედებას.

ეგზოგენური გეოლოგიური პროცესების გავლენა ზემო სვანეთის ისტორიული მემკვიდრეობის ობიექტებზე

სტიქიური გეოლოგიური პროცესების გავლენის არეალი სრულად მოიცავს ზემო სვანეთის ტერიტორიას და ბუნებრივია ის, რომ ისტორიულ პერიოდში განვითარებული სტიქიური პროცესები ამა თუ იმ ხარისხით შეეხო მატერიალური კულტურის ძეგლებს, კერძოდ სვანურ კოშკებსა და საცხოვრებელ სახლებს - მაჩვიბებს (მაჩუბებს).

სვანური კოშკი გამოირჩევა ორიგინალური კონსტრუქციით - საძირკველი წარმოადგენს კოშკის კედლებიდან ჰორიზონტულად, რამდენიმე ათეული სანტიმეტრით გამოწეულ მსხვილი ლოდების წყობას, რომელიც ზედაპირიდან მაქსიმუმ 1.0-1.5 მ სიღრმემდე ჩასულია გრუნტში, ისე რომ ნაგებობის სიმძიმის ცენტრი მოქცეულია სიმეტრიის ღერძის ქვედა წერტილში. საძირკვლიდან 4-5 მ სიმაღლემდე კოშკი მონოლითურია, წარმოადგენს კირის დუღაბით შეკავშირებულ მსხვილი დაუმუშავებელი და სუსტად დამუშავებული, უპირატესად ბუნებრივად სწორი ზედაპირის მქონე მტკიცე კლდოვანი ქანების ლოდების წყობას. კოშკის სიმაღლე, როგორც წესი, ექვივალენტურია ზედაპირის დონეზე კედლის სიგრძის ოთხმაგი სიდიდისა და მერყეობს 16-24 მეტრის ფარგლებში. კოშკის მონოლითური ნაწილის შემდეგ კედლების სიგანე საშუალოდ 1.0 მ-ია. სიმაღლესთან ერთად კედლების სისქე მცირდება. ტრადიციული საცხოვრებელი სახლი - მაჩვიბი, წარმოადგენს 2, იშვიათად 3-სართულიან კაპიტალურ ნაგებობას, რომელიც

- 97 -

საქონლის თავშესაფარიც იყო. სვანური კოშკი მიდგმულია მაჩვიბზე ან მცირედ, რამდენიმე მეტრით არის მისგან დაცილებული.

გეოლოგიური პროცესებიდან, ზემო სვანეთის ისტორიული მემკვი-დრეობის ძეგლებზე ნეგატიური გავლენის თვალსაზრისით მასშტაბურობით გამოირჩევა დედამიწის შინაგან - ენდოგენურ ძალთა გამოხატულება - სეისმურობა მიწისძვრების სახით. წარსულში სვანეთი არაერთხელ მოხვედრილა მიწისძვრების ეპიცენტრში. კულტურული მემკვიდრეობის ისტორიულ ძეგლებზე გავლენა აქვთ ტრანზიტულ მიწისძვრებს, რომლებიც ზემო სვანეთში 5-6 ბალის ინტენსიურობით გამოვლინდება. მიუხედავად იმისა, რომ ამ უკანასკნელთა ეპიცენტრები, როგორც ეს იყო რაჭის 1991 წლის მიწისძვრის შემთხვევაში, ზემო სვანეთის მიმდებარე რეგიონებში იყო, მათ საგრძნობი კვალი დაატყვეს სვანეთის ისტორიულ ძეგლებს. გარდა პირდაპირი - უშუალო ზიანისა, სეისმური ბიძგებით დაზიანებული ნაგებობები მოწყვლადი გახდა ეგზოგენურ გეოლოგიურ და გეოლოგიურ - ჰიდრომეტეოროლოგიურ პროცესებთან - თოვლის ზვავებთან მიმართებაში. სვანური კოშკებისა და საცხოვრებელი სახლების კედლებზე სეისმური ბიძგებით გაჩენილი ბზარების გაფართოება და როგორც შედეგი, ნაგებობების შემდგომი დასუსტება კედლების ჩამონგრევამდე - ეგზოგენური გეოლოგიური პროცესის, გამოფიტვის შედეგია.

სტიქიური გეოლოგიური პროცესებით სვანური კოშკებისა და საცხოვრებელი ნაგებობების დაზიანების მრავალი მაგალითის მოყვანა შეიძლება - პრაქტიკულად არ არსებობს ისტორიული დასახლებული პუნქტი, რომელშიც არ იყოს ამა თუ იმ ხარისხით დაზიანებული კოშკი და ტრადიციული საცხოვრებელი სახლი. ხშირად კოშკები ფერდობზე იმგვარად არის ორიენტირებული, რომ თავიდან იქნას აცილებული თოვლის ზვავის ფრონტალური დარტყმა.

კოშკების დაზიანების მიზეზი ყველაზე ხშირად ციცაბო ფერდობებზე წვიმის და თოვლის დნობის შედეგად წარმოქმნილი წყლის ნაკადების მიერ წარმოებული ეროზიული პროცესია. თავსხმა წვიმების დროს ნაკადები ხშირად ღვარცოფებში გადაიზრდება. მაგალითისათვის შეიძლება მოვიყვანოთ დაბა მესტიის ლეხთაგის უბანში მდებარე ჩართოლანების საგვარეულო კოშკი. 2008 წელს „მესტიის კოშკების რეაბილიტაციის პროექტის“ ფარგლებში შესრულებული კვლევებით გამოვლენილი იქნა ის ფაქტი, რომ არსებობის მრავალსაუკუნოვან პერიოდში, ფერდობზე მიმდინარე ეროზიული და აკუმულაციური პროცესების გავლენით კოშკის

- 98 -

კედლები, საძირკვლიდან 3 მ-მდე სიმაღლეზე დაფარულია - მიმალულია ფერდობიდან ეროზიულ-ღვარცოფული პროცესებით ჩამოტანილი ღორღიან - თიხოვანი გრუნტით. აღნიშნული ფაქტი მეტყველებს ანთროპოგენულად შეცვლილ გარემოში აკუმულაციის პროცესის ტემპებზე. კულტურულ ფენაში ნანახი არტეფაქტების საფუძველზე განხორციელებული იქნა ფენის დათარიღება, რომლის საფუძველზეც, ფენის საერთო სიმძლავრის ნახევარზე მეტი მიჩნეული იქნა მე-20 საუკუნის წარმონაქმნად. ზემოთ მოყვანილი პროცესების მსგავს მოვლენებს ადგილი აქვს დაბა მესტიის სეტის, ლანჩვალის და ლაღამის ტერიტორიებზე. ამ უკანასკნელზე ერთ-ერთი კოშკის დაზიანება - დანგრევის მიზეზად, მაღალი ალბათობით, ასევე ღვარცოფული პროცესი უნდა მივიჩნიოთ. დაბა მესტიის გარდა მსგავსი პროცესები ვითარდებოდა და ვითარდება ლატალში, ეცერში, ლენჯერში, მულახში, კალა - უშგულში და სხვა დასახლებებში.

უკანასკნელ ათწლეულებში კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ინტენსიფიკაციის პირობებში, რომლის გამოხატულებაცაა 1987, 1997-98 და 2004 წლების სტიქიური მოვლენები, გაზრდილია ისტორიული ძეგლების დაზიანების რისკი.

1987 წლის ზამთარში არნახულად დიდი რაოდენობით თოვლი მოვიდა. პრაქტიკულად ყველა ხეობაში ფერდობებიდან ჩამოვიდა თოვლის ზვავები, რომლებმაც სხვა ნაგებობებთან ერთად დააზიანეს სვანური კოშკები და ძველი ტრადიციული საცხოვრებელი სახლები - მაჩვიბები. განსაკუთრებით დიდი ზიანი მიადგა უშგულისა და მულახის თემებს, სადაც თითქმის არ დარჩა დაუზიანებელი სახლი. დაზიანდა და დაინგრა კოშკები მურყმელსა და ჟამუშში, ხოლო სახლების დაზიანებას, ყველა ხეობაში, მასობრივი ხასიათი ჰქონდა.

კლიმატის გლობალური ცვლილების პირობებში, რომელიც ზემო სვანეთში, პროგნოზის თანახმად, 2050 წლამდე ნალექების საშუალო წლიური და დღე-ღამის მაქსიმუმის რაოდენობის მატებით იქნება გამორჩეული, მოსალოდნელია ღვარცოფული ნაკადების და ფერდობებზე ეროზიული პროცესების ნეგატიური გამოვლინების მასშტაბების ზრდა. ამის გამო კოშკების და ისტორიული მნიშვნელობის სხვა ნაგებობების დაზიანების რისკი გაიზრდება, რაც განაპირობებს ამ საკითხისადმი მეტი პასუხისმგებლობით მიდგომის აუცილებლობას და პრევენციული ღონისძიებების გეგმის შემუშავების აქტუალურობას.

- 99 -

კლიმატური პირობების ზემოქმედება არქიტექტურის ძეგლებზე

ზემო სვანეთის მკაცრი კლიმატური პირობები ადგილობრივ ხუროთმოძღვრებს აიძულებდა მაქსიმალურად გაეთვალისწინებინათ არქიტექტურის ძეგლებზე კლიმატური ფაქტორების ზემოქმედება. ის ფაქტი, რომ ამჟამად რეგიონში შემონახულია IX-X საუკუნის ეკლესიები მოწმობს იმას, რომ ხუროთმოძღვრები კარგად უძღვებოდნენ მათ წინაშე დასმულ ამოცანას. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ გავლილი 12 საუკუნის მანძილზე ჩრდილო ნახევარსფეროში კლიმატი საკმაოდ მკვეთრ ცვლილებებს განიცდიდა: X-XIII საუკუნის დათბობას (ე.წ. „ვიკინგების ეპოქას“) მოჰყვა XIV-XVII საუკუნეების აცივება (ე.წ. „მცირე გამყინვარება“), რომელიც შემდეგ, XIX საუკუნიდან შეიცვალა თანდათანობითი დათბობით. თუმცა, 1970-იანი წლებიდან დაწყებული თანამედროვე გლობალური დათბობის ტემპი მნიშვნელოვნად სჭარბობს აქამდე შეფასებულ დათბობის ყველა ტემპს.

ეკლესიები

ზემო სვანეთის ეკლესიებში, ისევე როგორც სხვა შენობებში, კედლები ნაგებია როგორც კარგად გათლილი შირიმის კვადრებით, ისე კირის დუღაბით შეკრული ფლეთილი ქვით. კლიმატის ცვალებადობა, გახშირებული ქარები და წვიმები პირველ რიგში ამ კირის დუღაბზე მოქმედებს, იწვევს რა მის გამოქარვასა და დაშლას გაზრდილი ტენიანობის ზემოქმედებით. სინესტე ძლიერ აზიანებს ეკლესიების შიდა მოხატულობასაც, ამიტომ ძეგლების შეკეთებისა თუ რესტავრაციისას მთავარი ყურადღება უნდა მიექცეს კირის ხსნარის გამდიდრებას სხვადასხვა თანამედროვე მინარევებით სინესტის მიმართ მისი მდგრადობის გასაზრდელად, გადახურვისას თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენებას ისე, რომ არ დაირღვეს ძეგლთა ავთენტურობა და ძეგლთა გარშემო სადრენაჟო სისტემების მოწყობას კედლების ნიადაგიდან დატენიანების შესამცირებლად.

აქვე აღსანიშნავია, რომ სვანეთში ეკლესიების, მაჩუბების გადასახურავად გამოყენებულია ყავარი, თუმცა უშგულის თემში ფართოდ იხმარება აგრეთვე ფიქალიც. როგორც ყავარი, ისე ფიქალი საქართველოს მაღალმთიან რეგიონებში ერთ-ერთი უძველესი მასალაა სახურავის საბურველის მოსაწყობად. ასევე საფარი მეტად პრაქტიკულია დიდთოვლობის დროს - მისი ზედაპირი ბრტყელი და სრიალაა, რის გამოც თოვლი ძნელად

- 100 -

ჩერდება მასზე. აქ რომ გამოეყენებინად ბარში გავრცელებული კრამიტი, კონსტრუქციის არსებით დამძიმებასთან ერთად არც თოვლი დაცურდებოდა და არც მისი გადაწმენდა იქნებოდა შესაძლებელი.

ზემო სვანეთში გავრცელებული ეკლესიების ნიმუშები მოყვანილია სურათზე 2.10. სვანეთში ყველაზე ადრეული ტაძრებია ნეზგუნის ეკლესია ლენჯერის თემში (IX ს.), ჩვაბიანის „მაცხოვარი“ მულახის თემში (IX-X სს.) და მაცხვარიშის „მაცხოვარი“ (X ს.). ტაძრები აგებულია კარგად ნათალი შირიმის კვადრებით. ეკლესიების კონსტრუქცია საკმაოდ მტკიცეა, ამიტომ მათ ჩვენამდე თითქმის უცვლელად მოაღწიეს. შეცვლილია მხოლოდ გადახურვა. ჩვაბიანის ეკლესიას ბოლო წლებში ჩაუტარდა რესტავრაცია - დაიგო ახალი იატაკი და ტაძრის გარშემო გაკეთდა სარინელი, რამაც მოაცილა წყალი ტაძრის კედლებს.

სურ. 2.10. ზემო სვანეთის საეკლესიო ძეგლები

არსებული ტაძრების მდგომარეობის ანალიზმა აჩვენა, რომ სვანეთში შედარებით ნაკლებადაა ისეთი მოქმედი ეკლესიები, რომელსაც სჭირდებოდეს რაიმე მნიშვნელოვანი კონსტრუქციული გამაგრება. გასული საუკუნის 70-80-იან წლებში და ასევე ბოლო რამდენიმე წლის წინ ჩატარებული სარესტავრაციო სამუშაოები ითვალისწინებდა სახურავის შეცვლა-შეკეთებას და სარინელის მოწყობას ნესტისგან დასაცავად. ამ პერიოდში შეკეთდა მაცხვარიშის, ლაღამის, ლაშთხვერის, იფრალის, ფუზდის და სხვა ეკლესიები. ამ ღონისძიებებმა მნიშვნელოვნად განაპირობა ტაძრების შემონახვა დღევანდელობამდე, მაგრამ ამინდის პირობებმა და კლიმატის ცვლილებამ მაინც შესამჩნევი გავლენა იქონია ტაძრებზე, მათ კედლის მოხატულობაზე და ეკლესიებში შემონახულ საეკლესიო ნივთებსა თუ ხატებზე. კერძოდ, იფრალის საფასადო მოხატულობა 1940-1950 წლებში გაცილებით უკეთ იყო

- 101 -

შემონახული, ვიდრე დღეს არის. ასეთივე მდგომარეობაა ლაღამის ეკლესიის ფასადზე.

მნიშვნელოვნად არის დაზიანებული ინტერიერის მოხატულობები იენაშში, იფხში, ჩვაბიანის მაცხოვრის და თარინგზელის ეკლესიებში. მოხატულობები ნესტისგან გაშავებულია და მოცილებულია კედლის ზედაპირს.

აღსანიშნავია აგრეთვე, რომ სვანეთის ეკლესიებში მრავლად ინახება შუა საუკუნეების დაზგური თუ ჭედური ხატები. ტაძრებში მიკროკლიმატის დამარეგულიერებელი მოწყობილობების არარსებობის გამო ხშირია ლითონის კოროზიის ფაქტები. კლიმატის მკვეთრი ცვალებადობა აზიანებს როგორც ლითონის, ასევე ფერწერული ხატების საღებავს. აციება-დათბობის დროს ხდება საღებავის შეკუმშვა-გაფართოება, რის შედეგადაც საღებავი შესაძლოა მოცილდეს ზედაპირს და ჩამოიშალოს.

ამრიგად, შესაძლებელია ითქვას, რომ სვანეთში არსებული ხელოვნების ნიმუშების მდგომარეობა წინა საუკუნესთან შედარებით გაუარესებულია. თუმცა, ბოლო წლებში გახშირებული სარესტავრაციო სამუშაოები მიმართულია ამ პროცესების შესაჩერებლად და კულტურული მემკვიდრეობის შესანარჩუნებლად.

მიმდინარე საუკუნეში, გლობალურ დათბობასთან დაკავშირებით, კლიმატის ექსტრემალური მოვლენების მოსალოდნელი გახშირების გამო, ზემო სვანეთში ისტორიული ძეგლების კონსერვაციის დარგში სამუშაოები კიდევ უფრო უნდა გაძლიერდეს მსგავს გეოგრაფიულ პირობებში მყოფ ქვეყნებში დაგროვილი გამოცდილების გათვალისწინებით.

კოშკები

კოშკი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს სვანური საცხოვრებლის მხატვრულ-არქიტექტურული სახის შექმნაში. დღეისთვის სვანეთში აღწერილია დაახლოებით 250 კოშკი, რომელთა უმეტესი ნაწილი I და II ზონებშია მოქცეული.

სვანური კოშკი წარმოადგენს გეგმაში ოთხკუთხედ, მძლავრ, ვერტიკალურად განვითარებულ მონუმენტურ ნაგებობას, რომელიც ზემოთკენ ვიწროვდება. კოშკი ძირითადად 4-5 სართულიანია. უმეტეს შემთხვევაში ბოლო სართულს ასრულებს თაღოვანი ქუდი-გვირგვინი მაშკულებით (სურ. 2.11).

- 102 -

სურ. 2.11. სვანური კოშკების ნიმუშები.

მიუხედავად მკაფიოდ გამოხატული თავდაცვითი ფუნქციისა, საშიშროების შემთხვევაში კოშკი საცხოვრებელი ბინისა და ზოგჯერ საქონლის სადგომის ფუნქციასაც ითავსებდა. ამჟამად იგი ძირითადად სამეურნეო დანიშნულებისთვის გამოიყენება, თუმცა არ დაუკარგავს თავისი სიმბოლური მნიშვნელობა და ყოველი გვარის სიამაყეს წარმოადგენს.

როგორც ზემოთ იყო ნათქვამი, კოშკის კედლები ნაგებია კირის დუღაბით შეკრული კლდის ფლეთილი ქვით, ქვედა ნაწილებში შერეული დიდი ზომის ლოდებით, ქვიშა-ქვის კვადრებითა და რიყის ქვით. ეს საშენი მასალა ერთობ მდგრადია კლიმატის ცვლილებების მიმართ. კოშკის ძირი დაახლოებით 3-4 მეტრის სიმაღლემდე ერთიანი მონოლითური მოცულობაა, რაც უზრუნველყოფს მის როგორც სეისმურ მდგრადობას, ისე გამძლეობას ზვავების მიმართ.

კოშკის ორფერდა გადახურვა ეწყობა ხის კოჭებზე. ტრადიციულად ხის კონსტრუქციაზე დაფენილი იყო არყის ხის წნულები და შემდეგ გადახურვის საფარი (ფიქალი ან ყავარი). ამჟამად ამ სახურავის ქვეშ, რომელიც ავთენტურობას უნარჩუნებს კოშკს, იგება თუნუქის საფარი. ყავარის დაზიანების შემთხვევაში ეს უკანასკნელი იცავს კონსტრუქციას წყლის ჩასვლისგან და მნიშვნელოვნად ზრდის სახურავის ექსპლოატაციის ვადას. მიუხედავად ამისა, ბოლო პერიოდში სარესტავრაციო მეთოდები უპირატესობას ანიჭებს ძეგლის ავთენტურობას და რესტავრაციის დროს ტრადიციული მასალების გამოყენებას.

- 103 -

მოუვლელობისა და გახშირებული წვიმების შედეგად ყავარი და ხის კოჭები მალე ლპება, რაც იწვევს კოშკის კედლების დანესტიანებას და მათ ჩამოშლას. არის შემთხვევები, როდესაც კოშკი არა ზემოდან, არამედ საძირკვლის დანესტიანების შედეგად ზიანდება. ბოლო წლებში ჩატარებულმა გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ ბევრი კოშკის ფუნდამენტი საკმაოდ დანესტიანებულია. ამ შემთხვევაში აუცილებელი ხდება კოშკის გეოლოგიური შესწავლა და სადრენაჟო ან სხვა მეთოდის დახმარებით მისგან წყლის მოშორება.

მაჩუბი და ციხე-სახლი

მაჩუბი წარმოადგენს ქვის ორსართულიან, უმეტეს შემთხვევაში სწორკუთხა ნაგებობას, რომელიც ზამთრის საცხოვრებლად გამოიყენებოდა საქონლის სადგომთან ერთად. მაჩუბმა დღეს დაკარგა საცხოვრებლის ფუნქცია და მხოლოდ საქონლის სადგომად გამოიყენება.

სვანური საცხოვრებლის კიდევ ერთ ნაირსახეობას წარმოადგენს ციხე-სახლი ანუ კოშკური საცხოვრებელი, რომელიც მხოლოდ უშგულში გვხვდება. ციხე-სახლი სამი ან ოთხსართულიანი, ჩვეულებრივ კოშკზე უფრო განიერი საცხოვრებელია. პირველი სართული ჩვეულებრივი მაჩუბია კერითა და საქონლის სადგომით. შუა სართულები დარბაზს წარმოადგენს, ხოლო ბოლო სართულს თავდაცვითი ფუნქცია აკისრია. ციხე-სახლი აერთიანებს თავდაცვით და საცხოვრებელ ფუნქციებს და ძალზე კომპაქტური, ქმედითი ნაგებობაა. ისევე როგორც კოშკის შემთხვევაში, ამ ტიპის შენობებზე კლიმატის ზემოქმედება გამოიხატება გადახურვის დაზიანებისას კედლების დანესტიანებასა და დაშლაში, რაც აგრეთვე თან სდევს საძირკვლის დატენიანებას.

დასკვნები

ზემოთ მოყვანილი მოკლე მიმოხილვა საშუალებას იძლევა გაკეთდეს შემდეგი დასკვნები:

• ზემო სვანეთის ეკლესიებში დაზიანების მთავარი მიზეზი არის ნესტი, რომელიც აზიანებს როგორც ნაგებობის საშენ მასალას - ქვას და მის შემაკავშირებელ კირის დუღაბს, ასევე ტაძრებში არსებულ მოხატულობას. ნესტი პირველ რიგში აზიანებს კედლის მხატვრობას,

- 104 -

იწვევს მოხატულობის ბათქაშის მოცილებას კედლიდან და ჩამოშლას. ასევე იკარგება და შავდება მოხატულობის საღებავის ფერი. ინტერიერის გარდა კლიმატური ფაქტორები ანადგურებს ეკლესიების ფასადებზე არსებულ სკულპტურულ გამოსახულებებს და მონუმენტურ მხატვრობას,, რომლითაც მდიდარია სვანეთის ტაძრების ფასადები. საფასადო მოხატულობისათვის მთავარ საშიშროებას წარმოადგენს ნესტი და დიდთოვლობა. დაკვირვებებმა აჩვენა, რომ ლაღამის ეკლესიის საფასადო მოხატულობის ფიზიკური მდგომარეობა გაუარესდა გასული საუკუნის 80-იან წლებში: ჯვრის წყალსაცავის შევსების შემდეგ სვანეთში მკვეთრად იმატა ტენიანობამ. ასევე მოხდა ლაშთხვერისა და იფრალის ტაძრების მხატვრობის შემთხვევაშიც.

• 1980-იან წლებში სვანეთში ადგილი ჰქონდა დოდთოვლობას, რა დროსაც თოვლის საფარმა 2 მეტრს მიაღწია. თოვლმა დაფარა ბევრი ეკლესიის კედლები, რამაც გამოიწვია მათი ძლიერი დატენიანება. ასეთი შემთხვევების თავიდან ასაცილებლად ეკლესიებზე, სადაც არის საფასადო მოხატულობა, მიზანშეწონილია გაკეთდეს გადმოშვერილი სახურავი, რათა წვიმამ და თოვლმა ნაკლები ზიანი მიაყენოს ფასადის დეკორატიულ ელემენტებს.

• ეკლესიების კედლების მიწის ზედაპირიდან დატენიანების შესამცირებლად მიზანშეწონილია მათ გარშემო სადრენაჟო სისტემის მოწყობა;

• სვანური კოშკების შემთხვევაშიც ნაგებობებს მთავარ საფრთხეს უქმნის ატმოსფერული ნალექები და სინოტივე. გადახურვის დაზიანების შემთხვევაში კოშკის კედლები სველდება და იშლება. იგივე შედეგი მოსდევს კოშკის მიწის ზედაპირიდან დატენიანებას. ამ შემთხვევაშიც საუკეთესო შედეგს იძლევა სადრენაჟო სისტემის მოწყობა.

• ზემო სვანეთის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლთა კლიმატური ელემენტებისა და კლიმატის ცვლილების მავნე ზემოქმედების თავიდან ასაცილებლად / შესამცირებლად მიზანშეწონილია რამდენიმე საადაპტაციო საპროექტო წინადადების მომზადება. მათ მიზანს უნდა შეადგენდეს ტრადიციულ ხერხებთან ერთად ახალი ტექნოლოგიების დანერგვა, რომლებიც უნდა ითვალისწინებდეს მსგავს გეოგრაფიულ პირობებში მყოფი მდიდარი ისტორიული წარსულის მქონე ქვეყნების გამოცდილებას კულტურის ძეგლთა კონსერვაციის საქმეში. ზოგადად შეიძლება გაკეთდეს დასკვნა, რომ სვანეთის კულტურულ-

- 105 -

ისტორიული მემკვიდრეობის ძეგლების დიდი ნაწილი ამჟამად იმყოფება სავალალო მდგომარეობაში და არ ხდება გეგმაზომიერად მათი კვალიფიციური რესტავრაცია, კონსერვაცია, მეცნიერული კვლევა, ფიქსაცია და პასპორტიზაცია. ამ პრობლემის მოგვარების მიზნით აუცილებელია:

• მესტიის მუნიციპალიტეტის ტერიტრორაიაზე არსებული კულტურული მემკვიდრეობის უძრავი და მოძრავი ძეგლების, ასევე არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების აღრიცხვა, მათი ისტორიული, მეცნიერული და მხატვრული ღირებულებების განსაზღვრა და მიღებული შედეგების არქივირება;

• კულტურული მემკვიდრეობის სფეროში ადგილობრივი კადრების მომზადება;

• კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლზე ჩასატარებელი კვლევითი და სარეაბილიტაციო სამუშაოების პროექტების და ძეგლების დაცვისა და კონსერვაციის პროგრამების შემუშავება;

• კულტურულ-საგანმანათლებლო და ტურისტული პროგრამების მომზადება;

• კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტებისათვის ძეგლის სტატუსის მისანიჭებლად წინადადებების მომზადება და შესაბამისი კომპეტენტური ორგანოსათვის წარდგენა;

• რესტავრაციის პროცესისათვის აუცილებელი ავთენტური ადგილობრივი მასალების (კირი, ფიქალი, ყავარი და სხვა მასალები) მწარმოებელი მცირე ბიზნესის ხელშეწყობა;

• ადგილზე სარესტავრაციო სამუშაოებისა და კვლევებისათვის აუცილებელი ლაბორატორიების შექმნა, რომლებიც ითანამშრომლებენ ამ სფეროში გამოცდილების მქონე განვითარებული ქვეყნების შესაბამის ლებორატორიებთან.

• შეიქმნას სვანეთის კულტურული მემკვიდრეობის განვითარების ფონდი, რომელიც მოიზიდავს დონორებს კონკრეტული პროექტების განსახორციელებლად.

• შეიქმნას კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტებზე მუდმივი/უწყვეტი მონიტორინგის სისტემა;

• სისტემატურად მოეწყოს მესტიაში საერთაშორისო და ადგილობრივი სამეცნიერო-პრაქტიკული კონფერენციები, სესიები, სიმპოზიუმები, თათბირები, სემინარები, კონსულტაციები;

- 106 -

2.6 კლიმატის ცვლილების გავლენა ჯანდაცვის სექტორზე

კლიმატის ცვლილების თავისებურებები მესტიის მუნიციპალიტეტში

გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციისადმი საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში წარმოებული კვლევის შედეგებზე დაყრდნობით გამოიკვეთა, რომ ზემო სვანეთში, კონკრეტულად კი მესტიის მუნიციპალიტეტში რიგი კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების, მაგალითად ტრავმების, გულ-სისხლძარღვთა და სასუნთქი სისტემის პათოლოგიების, ფსიქიკური აშლილობების, სიხშირე მატულობს. ამგვარი ცვლილების მიზეზი შესაძლოა იყოს კლიმატური პარამეტრების არსებული ცვლილება, კონკრეტულად კი: ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა მიმდინარე საუკუნის დასაწყისში წინა საუკუნესთან შედარებით (1961-1985 წლებთან შედარებულია 1986-2010 წლების საშუალო მნიშვნელობები) 0.3 0C-ით გაიზარდა, ნალექების წლიურმა ჯამმა 10%-ით მოიმატა, ხოლო 25-წლიან პერიოდში ცხელი დღეების ჯამური რაოდენობა, როდესაც ჰაერის ტემპერატურა 25 °C აჭარბებდა, 178-ით გაიზარდა.

გარდა იმისა, რომ მესტიის მუნიციპალიტეტში აღინიშნება კონკრეტული კლიმატური პარამეტრების ცვლილება, დაფიქსირდა ბუნებრივი კატასტრო-ფების - სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ინტენსივობის მატებაც25. ამის ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი მაღალი ტემპერატურის გამო მყინვარების დნობაა, რაც ბიძგს აძლევს ისეთ გეოლოგიურ მოვლენებს, როგორიც ღვარ-ცოფი და მეწყერია. ბუნებრივი კატასტროფების ინტენსივობის ზრდა თავის მხრივ ნეგატიურად აისახება ჯანდაცვის სექტორზე: ირღვევა სამედიცინო ინფრასტრუქტურა, უშუალოდ ბუნებრივი კატასტროფის მიმდინარეობისას იმატებს რიგი დაავადებების სიხშირე, ასევე იმატებს ეკომიგრანტების რიცხვიც, რაც ასევე მძიმე ტვირთად აწვება ჯანდაცვის სისტემას.

კიდევ ერთი მაჩვენებელი, რომელიც განსაზღრვრულ იქნა პროექტის ფარგლებში და რომელიც საშუალებას იძლევა შეფასდეს ჯანმრთელობისთვის კომფოტრული კლიმატის მნიშვნელობა, ტურიზმის კლიმატური ინდექსია (TCI). ის კომპლექსური მაჩვენებელია და მოიცავს 7 კლიმატურ პარამეტრს26.

25 ანგარიში:“სტიქიური გეოლოგიური პროცესები ზემო სვანეთში“, ილია ჩხეიძე, 2013 26 ინდექსი შეიცავს შვიდი პარამეტრის კომბინაციას, სამი არის დამოუკიდებელი, ხოლო ორი კი წარმოადგენს ბიოკლიმატურ კომბინაციას. TCI = 8·Cld + 2·Cla + 4·R + 4·S + 2·W, სადაც Cld - არის დღიური კომფორტულობის ინდექსი, რომელიც შეიცავს ჰაერის ტემპერატურის საშუალო მაქსიმუმს - Tmax (°C) დაფარდობითი ტენიანობის მინიმუმს - Fmin (%), Cla - არის დღეაღამური კომფორტულობის ინდექსი, რომელიც შეიცავს ჰაერის საშუალო T(°C) და საშალო ფარდობითი ტენიანობას f (%), R -არის ნალექების ჯამი (მმ), S - მზის ნათების ხანგრძლივობა და W- არის ქარის საშუალო სიჩქარე (მ/წმ). სხვა კლიმატური ინდექსებისგან განსხვავებით TCI ფასდება ბალებში.

- 107 -

TCI-ის მნიშვნელობა მესტიის მუნიციპალიტეტისთვის მცირედ ვარირებს. 1961-2010 წლებისთვის ჩატარებული ანალიზის მიხედვით ტურიზმის კლიმატური ინდექსის მაქსიმალური მნიშვნელობა მესტიაში აღინიშნება აგვისტოს, სექტემბერსა და ოქტომბერში, როდესაც მისი მნიშვნელობა აღწევს 80-s, და ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსების პოტენციალი ამ პერიოდში არის “ძალიან კარგი”. ყველაზე დაბალი მნიშვნელობა - 31, ფიქსირდება დეკემბერში, რაც „არახელსაყრელ“ პირობებს შეესაბამება. მიუხედავად ამისა, ექსპერტების აზრით, მესტიაში ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსების პოტენციალი ყველა სეზონზე საკმაოდ მაღალია და ზამთრის თვეებში არსებობს სამთო ტურიზმის განვითარების პირობები.

კლიმატის ცვლილების გავლენა მესტიის ჯანდაცვის სექტორზე

ჯანმთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის (WHO) მიერ შექმნილია იმ დაავადებათა ნუსხა, რომლებიც განსაკუთრებით უკავშირდება კლიმატის ცვლილებას და მათ კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების სახით მოიხ-სენიებენ. ესენია: წყლით, საკვებითა და მწერებით/ცხოველებით გადამტანი ინფექციები, ასევე ცალკე ჯგუფადაა გამოყოფილი დიარეული დაავადებები, გულ-სისხლძარღვთა და სასუნთქი სისტემების დაავადებები, ექსტრემალური მოვლენებით გამოწვეული პათოლოგიები (მათ შორის ტრავმები, პოსტ-ტრავმული ფსიქიკური აშლილობები და ინფექციური პათოლოგიების ეპიდემიური აფეთქება), ექსტრემალურად მაღალი ტემპერატურითა და თბური ტალღებით განპირობებული პათოლოგიური მდგომარეობები.

ზემო სვანეთში ბოლო ათწლეულების განმავლობაში უკვე დაფიქსი-რებული კლიმატის ცვლილება საშუალებას იძლევა პირველ მიახლოებაში შეფასდეს ცალკეული კლიმატური ელემენტების ცვლილების გავლენა ზემოთ ჩამოთვლილი დაავდებების გავრცელებასა და სიხშირეზე, აგრეთვე პროგნოზირებული იქნას მათი ტრენდები მიმდინარე საუკუნეში კლიმატის მოსალოდნელ ცვლილებასთან კავშირში. მიღებული შედეგები გათვალისწინებული უნდა იყოს ზემო სვანეთის ორი პრიორიტეტული სექტორის - ტურიზმისა და ჯანდაცვის განვითარების სამომავლო გეგმებში.

- 108 -

მოწყვლადობის შეფასების მეთოდოლოგია

კლიმატის ცვლილებისადმი ჯანდაცვის სექტორის მოწყვლადობის შესაფასებლად ზემო სვანეთში განხილულ იქნა შემდეგი მიმართულებები:

• კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების გავრცელების დონის შეფასება;• ჯანდაცვის სექტორის (როგორც ინფრასტრუქტურის, ისე სამედიცინო

კადრების) პოტენციალის შეფასება;• რისკის შეფასება - იმ რისკის ფაქტორთა გამოყოფა, რომლებიც ზრდიან

რეგიონის მოწყვლადობას კლიმატის ცვლილებისადმი.

სექტორის მოწყვლადობის შესაფასებლად გამოყენებულ იქნა 1) სამედიცინო სტატისტიკა27 (2002-2011 წლები), 2) მეტეოროლოგიური დაკვირვების მონაცემები28. 3) ექიმებისთვის მომზადებული სპეციალური კითხვარები და 4) ვერბალური აუტოფსია (ინტერვიუები).

კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების გავრცელება ზემო სვანეთში

კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციისათვის საქართველოს მესამე ეროვნულ შეტყობინებაში ჩატარებული გამოკვლევის გათვალისწინებით, ზემო სვანეთში კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებებიდან აქტუალურად ძირითადად უნდა ჩაითვალოს არაგადამდები დაავადებები, მათ შორის ტრავმები, ხოლო ქრონიკული პათოლოგიებიდან - ფსიქიკური აშლილობები, გულ-სისხლძარღვთა დაავადებები (განსაკუთრებით არტერიული ჰიპერტენზია), სასუნთქი სისტემის დაავადებები და მათგან გამოწვეული სიკვდილობა. აღნიშნული პათოლოგიების ინციდენტობა და პრევალენტობა29 ზემო სვანეთის რეგიონში ჭარბობს საქართველოს სხვა რეგიონების ანალოგიურ მონაცემებს.

ზემოთ ჩამოთვლილ პათოლოგიურ მდგომარეობებს შორის ყველაზე გავრცელებული და პრობლემური ტრავმებია და ამიტომაც განხილული იქნება ცალკე ქვეთავში.

გადამდები დაავადბების (ინფექციური პათოლოგიების) გავრცელების სიხშირე ზემო სვანეთში მაღალია, ასევე აღინიშნება სიხშირის ზრდის 27 ჯანმრთელობის დაცვა, სტატისტიკური ცნობარი, 2010 წელი; დაავადებათა კონტროლისა და საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ეროვნული ცენტრის სტატისტიკის დპარტამენტის მონაცემები.28 მესტიის მეტეოროლოგიური სადგური.29 ინციდენტობა - პირველადი ავადობა; პრევალენტობა - საერთო ავადობა;

- 109 -

დინამიკა, თუმცა მაჩვენებელი ამ ეტაპზე მაინც არ შეიძლება ჩაითვალოს საგანგაშოდ.

არაგადამდები დაავადებების გავრცელება ზემო სვანეთში.

ტრავმების გავრცელების მაჩვენებელი

ტრავმების გავრცელების სიხშირის ანალიზი (100 ათას კაცზე გადაანგარიშებით) ჩატარდა 2009, 2010 და 2011 წლების სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით30, ტრავმების სიხშირე ზემო სვანეთის რეგიონში მნიშვნელოვნად აღემატება მთლიანად სამეგრელო-ზემო სვანეთის31 და ასევე საქართველოს სხვა რეგიონებში დაფიქსირებულ მონაცემებს როგორც ინციდენტობის, ისე პრევალენტობის თვალსაზრისით (ნახ. 2.11).

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

ზემო სვანეთი

სამეგრელო-ზემო სვანეთისაქართველო

ნახ. 2.11. ტრავმების ინციდენტობისა და პრევალენტობის მაჩვენებელი სამეგრელო-ზემო სვანეთში, 2009-2011

ტრავმების მაღალი სიხშირე შესაძლებელია განპირობებული იყოს ბუნებრივი კატასტროფებით (მეწყერი, ღვარცოფი, თოვლის ზვავი), რომლისადმი ზემო სვანეთის რეგიონი საკმაოდ მიდრეკილია. ამავდროულად ტრავმების მაღალი მაჩვენებელი და მაჩვენებლის ყოველწლიური მატება შესაძლოა ასევე დაკავშირებული იყოს მთებზე თოვლის საფარის დნობასთან,

30 ჯანმრთელობის დაცვა, სტატისტიკური ცნობარი, 2010 წელი. 31 სტატისტიკურ ცნობარში მოცემულია მხოლოდ სამეგრელო-ზემო სვანეთის მონაცემები. ზემო სვანეთის მონაცემების შედარება სამეგრელო-ზემო სვანეთის მონაცემებთან ხაზს უსვამს უშუალოდ ზემო სვანეთში ტრავმების გავრცელების მაღალ სიხშირეს.

- 110 -

რაც ალპინიზმისთვის შეუსაბამო და სარისკო პირობებს ქმის. ადგილობრივი სპეციალისტების მოსაზრებით32, ტრავმატიზმის მაღალი

მაჩვენებელი დაკავშირებულია რეგიონის რთულ რელიეფთან, ტურიზმის სექტორის წარმომადგენელთა ცნობიერების დაბალ დონესთან იმ რისკების შესახებ, რაც შესაძლოა დაკავშირებული იყოს ტრავმატიზმთან, სახელმწიფოს მიერ ტურიზმის ისეთი სახეობების არასათანადო კონტროლთან, როგორიცაა ალპინიზმი და ლაშქრობა.

თუ კლიმატის ცვლილების მიზეზით ბუნებრივი კატასტროფების სიხშირე კიდევ უფრო გაიზრდება, ან ტემპერატურის მკვეთრი მატების გამო თოვლის საფარი მნიშვნელოვნად შესუსტდება33, და ასევე, თუკი არ მოხდა შესაბამისი სექტორის (ძირითადად ტურიზმის, ჯანდაცვის) მობილიზაცია, მოსალოდნელია ტრავმატიზმის საფრთხის და ტრავმებით გამოწვეული სამედიცინო პრობლემების (ინვალიდობა) დრამატული ზრდა.

სხვა არაგადამდებ დაავადებათა გავრცელება ზემო სვანეთში

სხვა არაგადამდები დაავადებებიდან, რომელთა სიხშირეც ზემო სვანეთში ყველაზე მაღალია ტრავმების შემდეგ, პირველ რიგში აღსანიშნავია გულ-სისხლძარღვთა დაავადებები (გსდ) და ფსიქიკური აშლილობები.

ზემო სვანეთი, საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით, გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების მაღალი მაჩვენებლით ხასიათდება, გსდ-დან კი ყველაზე მეტად ზემო სვანეთში არტერიული ჰიპერტენზია არის გავრცელებული, რომელიც ამავდროულად სიხშირის ყოველწლიური მატებითაც ხასიათდება (ნახ. 2.12).

ადგილობრივი სპეციალისტების მოსაზრებით34, გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების, კონკრეტულად კი არტერიული ჰიპერტენზიის მაღალი სიხშირე შესაძლოა ცხოვრების არაჯანსაღ წესთან ერთად უკავშირდებოდეს ადგილმდებარეობასაც - ზღვის დონიდან მაღალ დასახლებას. ეს უკანასკნელი ჟანგბადის შედარებითი ნაკლებობით ხასიათდება, რაც ხელს უშლის გულ-სისხლძარღვთა სისტემის ადექვატურ მუშაობას.

კლიმატის უკვე გამოვლენილი ცვლილება, უპირველეს ყოვლისა კი საშუალო წლიური ტემპერატურის, ასევე ბუნებრივი კატასტროფების 32 კითხვარი ექიმებისთის: „ზემო სვანეთში კლიმატის ცვლილებისადმი ჯანდაცვის სექტორის მოწყვლა-დობის შეფასება“. 33 http://www.grinningplanet.com/articles/global-warming-climate-change/global-warming-melting-ice.htm34 კითხვარი ექიმებისთის: „ზემო სვანეთში კლიმატის ცვლილებისადმი ჯანდაცვის სექტორის მოწყვლა-დობის შეფასება“.

- 111 -

გახშირების რისკის მატება, რომელიც ზემო სვანეთში ფიქსირდება, ზრდის მთის ტურიზმთან დაკავშირებულ საფრთხეებს. ზღვის დონიდან მაღალ სიმაღლეზე ასვლა ზრდის სასუნთქი და გულსისხლძარღვთა სისტემის ადექვატური ფუნქციონირების რისკს ჟანგბადით გაიშვიათებულ გარემოში. ამგვარი რისკების წინასწარი შეფასება, მათი პრევენცია და მათზე რეაგირების ეფექტური სისტემა აუცილებელია უსაფრთხო და მიმზიდველი ალპინიზმის განვითარებისათვის.

0.00

1000.00

2000.00

3000.00

4000.00

5000.00

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

არტერიული ჰიპერტენზია

არტერიულიჰიპერტენზია

ნახ. 2.12. არტერიული ჰიპერტენზიის პრევალენტობის დინამიკა ზემო სვანეთში, 2002-2011.

ფსიქიკური აშლილობების ინციდენტობა და პრევალენტობა საკმაოდ მაღალია ზემო სვანეთში (თავად სამეგრელო-ზემო სვანეთი მეორე ადგილს იკავებს საქართელოში იმერეთის შემდეგ) (ნახ. 2.13).

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

პრევალენტობა 2009 პრევალენტობა 2010 პრევალენტობა 2011

ზემო სვანეთი

სამეგრელო -ზემო სვანეთი

საქართველო

ნახ. 2.13. ფსიქიკური აშლილობის გავრცელების სიხშირის მაჩვენებელი ზემო სვანეთში, მთლიანად სამეგრელო-ზემო სვანეთში, და საქართველოში, 2009-2011.

- 112 -

როგორც გრაფიკიდან ჩანს, ზემო სვანეთში ფსიქიკური აშლილობების სიხშირე სამეგრელო-ზემო სვანეთის მონაცემებზე დაბალია და ზოგადად, საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით არ არის მაღალი. ამავდროულად, 2008 წლის შემდეგ აღინიშნება ამ პათოლოგიათა ჯგუფის სიხშირის მკვეთრი მატება ზემო სვანეთში (ნახ. 2.14).

ფსიქიკური აშლილობების მაღალი მაჩვენებელი შესაძლოა აიხსნას შემდეგი მიზეზით: ზემო სვანეთის გეოგრაფიული მდებარეობის გამო ის მეტად მიდრეკილია ბუნებრივი კატასტოფებისკენ (იხ. ქვეთავი: ბუნებრივი კატასტროფების რისკის შეფასება ზემო სვანეთში). ერთ-ერთი პათოლოგია, რომელიც თავს ბუნებრივი კატასტროფის შემდეგ იჩენს ხოლმე, პოსტ-ტრავმული ფსიქიკური აშლილობის სინდრომია (პტფას)35. პათოლოგია შესაძლოა დამოუკიდებლად ჩამოყალიბდეს, თუმცა ისიც შეიძლება, რომ რომელიმე მძიმე ფსიქიკური აშლილობის რეციდივის (განმეორების) მიზეზიც გახდეს. საერთაშორისო მონაცემებზე დაყრდნობით, გახანგრძლივებული სიცხე და სიცივე შესაძლოა ფსიქოლოგიური სტრესის მიზეზი გახდეს და კიდევ უფრო გააუარესოს ფსიქიკური მდგომარეობა იმ პირებისა, რომლებიც მიდრეკილნი არიან ფსიქოლოგიური აშლილობისკენ ან ამ ტიპის პათოლოგიით ქრონიკულად ავად იმყოფებიან36.

ამდენად, ფსიქიკური აშლილობების მაღალი მაჩვენებელი შესაძლოა განპირობებული იყოს როგორც უკვე არსებული ფსიქიკური პრობლემის გამწვავებების მაღალი რიცხვითა და ამავდროულად, პტფას-ის მაღალი მაჩვენებლით.

0,0

500,0

1000,0

1500,0

2000,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ფსიქიკური აშლილობები

ფსიქიკური აშლილობები

ნახ. 2.14. ფსიქიკური აშლილობების პრევალენტობის დინამიკა ზემო სვანეთში, 2002-201135 http://www.epa.gov/climatechange/impacts-adaptation/health.html36 A Human Health Perspective on Climate Change; A Report Outlining the Research Needs on the Human Health Effects of Climate Change; April 22, 2010; www. niehs.nih.gov/climatereport

- 113 -

კიდევ ერთი დაავადებათა ჯგუფი, რომელიც ასევე მიიჩნევა კლიმატ-დამოკიდებულ პათოლოგიად, სასუნთქი სისტემის დაავადებებია. მათი სიხშირე ბოლო წლების სტატისტიკის მიხედვით ზემო სვანეთში მაღალი არ არის სხვა რეგიონებთან შედარებით, თუმცა ფიქსირდება პრევალენტობის ყოველწლიური მკვეთრი ზრდა (ნახ. 2.15).

0,0

2000,0

4000,0

6000,0

8000,0

10000,0

12000,0

14000,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

სასუნთქი სისტემის დაავადებები

სასუნთქი სისტემის

დაავადებები

ნახ. 2.15. სასუნთქი სისტემის დაავადებათა პრევალენტობის დინამიკა ზემო სვანეთში, 2002-2011

სასუნთქი სისტემა, ისევე როგორც გულ-სისხლძარღვთა სისტემა, საკმაოდ სენსიტიურია კლიმატის ცვლილებისადმი. ჯანმოს მონაცემებით37, კლიმატის ცვლილების შედეგად ჰაერის შემადგენლობის ცვლილება ნეგატიურად აისახება სასუნთქი სისტემის ფუნქციონირებაზე: კლიმატის ცვლილების შედეგად იზრდება ჰაერში შეწონილი მყარი ნაწილაკების, ასევე მიწისპირა ოზონის კონცენტრაცია, რაც სასუნთქი სისტემის ადექვატურ ფუნქციონირებას უშლის ხელს: ოზონი აზიანებს ფილტვის ქსოვილს, რის შედეგადაც იოლად ვითარდება ასთმა, ინფექციებიც იოლად აღწევენ ქსოვილში და იწვევენ ინფექციურ ანთებით ცვლილებებს38.

გადამდებ დაავადებათა გავრცელება ზემო სვანეთში

გადამდები დაავადებებიდან, რომელთა სიხშირეც ზემო სვანეთში საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით მაღალია, პირველ რიგში

37 http://www.who.int/globalchange/en/38 http://www.epa.gov/climatechange/impacts-adaptation/health.html#impactsreducedair

- 114 -

აღსანიშნავია ინფექციური და პარაზიტული პათოლოგიები მათი გავრცე-ლების მაჩვენებელი (პრევალენტობა და ინციდენტობა) არ აღემატება საქარ-თველოს სხვა რეგიონების მონაცემებს, თუმცა ლეტალობის მაჩვენებლით ეს რეგიონი ერთ-ერთ მაღალ პოზიციას იკავებს (2008-2009 წლებში მე-4 ადგი-ლი ეჭირა აჭარის, თბილისისა და იმერეთის შემდეგ, ხოლო 2010 წლისთვის უკვე პირველ ადგილზე აღმოჩნდა). 2010 წლის მონაცემით სამეგრელო-ზემო სვანეთის ინფექციური და პარაზიტული დაავადებებით განპირობებული ლეტალობის მაჩვენებელი ორჯერ აღემატება საქართველოს საშუალო მაჩვენებელს: საქართველოსთვის ლეტალობის მაჩვენებელი შეადგენს 1.0-ს და სამეგრელო-ზემო სვანეთისთვის - 2.0-ს. ამავდროულად აღინიშნება ლეტალობის მაჩვენებლის მკვეთრი ზრდა ბოლო წლების განმავლობაში (2008 წელს - 0.4. 2009 წელს - 0.7 და 2010 წელს - 2.0).

ინფექციური და პარაზიტული დაავადებებით გამოწვეული სიკვდილიანობის მაღალი მაჩვენებელი შესაძლოა რამდენიმე მიზეზით იყოს განპირობებული: ინფექციური დაავადება მეტად მწვავედ მიმდინარეობს, რის გამოც მართვა გართულებულია; ინფექციური პათოლოგია იმ პერიოდში წარმოიშვა, როდესაც დაავადებათა მართვა გაძნელებულია (ბუნებრივი კატასტროფა და პოსტ-კატასტროფული მდგომარეობა, უეცარი ეპიდ. აფეთქება); ინფექციური და პარაზიტული დაავადებების მართვა გართულებულია შესაბამისი დარგის სპეციალისტების სიმცირით ან არარსებობით რეგიონში. კონკრეტული მიზეზის დასადგენად, ასევე კლიმატის ცვლილებასთან კავშირების გამოსავლენად აუცილებელია უფრო დეტალური ანალიზი - მცირე მასშტაბის კვლევის წარმოება.

სამეგრელო-ზემო სვანეთში ვლინდება ვირუსული ჰეპატიტი A-ს („ბოტკინის დაავადება“) მაღალი მაჩვენებელი (ნახ. 2.16), განსაკუთრებით ბავშვებში. სხვა ტიპის ჰეპატიტების გავრცელების სიხშირე არ არის მაღალი. ასევე, მართალია, ამ ტიპის ჰეპატიტის სიხშირის კლება ფიქსირდება, მაგრამ საქართველოს საერთო მაჩვენებელთან შედარებით იგი მაინც მაღალია.

ჰეპატიტი A იმ პათოლოგიათა რიცხვს მიეკუთვნება, რომლის გავრცელებაც იოლად ხორციელდება ფეკალურ-ორალური გზით, განსა-კუთრებით კი - ბავშვებში. ვირუსული ჰეპატიტის გავრცელება ძირითადად სანიტარული ნორმების დაუცველობასთან ასოცირდება, რაც თავის მხრივ შესაძლოა დაკავშირებული იყოს კანალიზაციის სისტემის მოშლასთან. ისიც შესაძლებელია, რომ ამ ტიპის ინფექციის ეპიდემიური აფეთქება მოსახლეობის მჭიდროდ დასახლებას (დროებით, იძულებითი მიგრაციის

- 115 -

შედეგად) უკავშირდებოდეს, რასაც თან ერთვის ჰიგიენური ნორმების უგულებელყოფა.

0

2

4

6

8

10

12

14

ინციდენტობა 2010 ინციდენტობა 2011

სამეგრელო-ზემო სვანეთისაქართველო

ნახ. 2.16. ჰეპატიტიტი A-ს გავრცელების სიხშირის მაჩვენებელი სამეგრელო-ზემო სვანეთში, 2010-2011

კიდევ ერთი მწვავე დაავადება, რომლის მაღალი მაჩვენებელიც ფიქსირდება სამეგრელო-ზემო სვანეთში, გრიპია39.

ზემო სვანეთში, სხვა რეგიონებთან შედარებით გრიპით ავადობის შემთხვევების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ფიქსირდება. ამგვარი მოვლენის ახსნა შესაძლებელია შემდეგნაირად: გრიპი ზედა სასუნთქი გზების მწვავე ინფექციური დაავადებაა, რომლის მართვა და კონტროლი სათანადოდ გამართული ჯანდაცვის სისტემით არის შესაძლებელი. როდესაც შესაბამისი ინფრასტრუქტურის ან სამედიცინო კადრების დეფიციტია, ან აღინიშნება ეპიდემიური აფეთქება (რაც პათოლოგიას სამართავად რთულს ხდის), შესაძლოა დაავადების სიხშირემ მოიმატოს. ამ შემთხვევაშიც, ისევე როგორც ინფექციური და პარაზიტული დაავადებების დროს, ზემო სვანეთში კლიმატის ცვლილების ტრენდთან დაკავშირების მიზნით, საჭიროა გაღრმავებული ანალიზის, კვლევის წარმოება.

მაღალია ტუბერკულოზის გავრცელების სიხშირეც. ინციდენტობის და პრევალენტობის მაჩვენებელი ბოლო წლების მანძილზე სტაბილურად მაღალია და აჭარის და თბილისის შემდეგ ყველაზე მაღალ დონეს ავლენს40. ტუბერკულოზი მეტად სენსიტიურად ასახავს ჯანდაცვის სისტემის

39 სტატისტიკური ცნობარის მიხედვით: „გრიპისმაგვარი ავადმყოფობები“.40 ჯანმრთელობის დაცვა, სტატისტიკური ცნობარი, 2011 წელი.

- 116 -

ეფექტურობას: ტუბერკულოზის მაღალი დონე სისტემის გაუმართაობაზე (როგორც ინფრასტრუქტურული, ისე კვალიფიციური სამედიცინო კადრების) მიუთითებს, რაც პათოლოგიის სუსტ მენეჯმენტს განაპირობებს.

ამდენად, ინფექციური პათოლოგიების (წყლით, საკვებით თუ ჰაერით გადამდები) სიხშირის უეცარ ზრდას ადგილი აქვს ბუნებრივი კატასტროფების შემდეგ, როდესაც მოსახლეობის ნაწილი დროებით იძულებულია საცხოვრებელი ადგილი იცვალოს და მჭიდროდ დასახლებულ დროებით თავშესაფარში ან ნათესავებთან იცხოვროს. ამგვარ პირობებში იზრდება ინფექციის გავრცელების საფრთხე (იზრდება როგორც წყლითა და საკვებით, ისე ჰაერ-წვეთვანი გზით გადამდები ინფექციების რისკი), რასაც თან ერთვის ბუნებრივი კატასტროფების შედეგად საკანალიზაციო სისტემის მწყობრიდან გამოსვლა (შესაძლოა, სასმელ წყალსაც შეერიოს), რაც წყლითა და საკვებით გადამდები ინფექციების ეპიდემიურ აფეთქებას განაპირობებს.

კიდევ ერთი მიზეზი, რომელიც შესაძლოა ინფექციური და პარაზიტული დაავადებების სიხშირის მატებას იწვევდეს, უჩვეულოდ მაღალი ტემპერა-ტურაა, რომელიც თავად ინფექციის გამომწვევთა იოლად გამრავლე ბისთვის ხელსაყრელ პირობებს ქმნის.

ჯანდაცვის სექტორის პოტენციალის შეფასება

ზემო სვანეთში ჯანდაცვის სისტემის პოტენციალის შეფასება გულისხმობს სამედიცინო დაწესებულებებითა და კადრებით აღჭურვის, ასევე სამედიცინო მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის შეფასებას. რადგანაც ბუნებრივ კატასტროფათა გახშირება კლიმატის ცვლილების ერთ-ერთ თანმდევ მოვლენად განიხილება, აუცილებელია ყურადღება გამახვილდეს კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების მართვაზე და რისკების შემცირებაზე. პირველ რიგში უნდა შეფასდეს, თუ რამდენად არის აღჭურვილი სამედიცინო ქსელი იმ სპეციალისტებით, რომლებიც აუცილებელია კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების რისკების შესამცირებლად. ზემო სვანეთის ჯანდაცვის სექტორის შეფასების პროცესში41 დადგინდა, რომ მესტიის მუნიციპალიტეტი განიცდის მწვავე დეფიციტს ისეთი კადრებისა, როგორიცაა: კარდიოლოგი, ტრავმატოლგი, ინფექციონისტი, ფსიქოთერაპევტი, ნეონატოლოგი, ალერგოლოგი, ანგიოლოგი და სხვ. ჩამოთვლილი სპეციალობის სამედიცინო პერსონალის უმეტესობის არსებობა აუცილებელია კლიმატ-დამოკიდებული

41 ინტერვიუები ადგილობრივი ჯანდაცვის სისტემის წარმომადგენლებთან

- 117 -

დაავადებების რისკების შესამცირებლად და შესაძლოა,სწირედ ასეთი პროფილის სამედიცინო კარების დეფიციტით იყოს განპირობებული რიგი კლიმატ-დამოკიდებული დაავადების სიხშირის მატება უკანასკნელი წლების განმავლობაში.

ზემო სვანეთში, მესტიაში ფუნქციონირებს რაიონული საავადმყოფო, სადაც მოსახლეობა გადაუდებელ ამბულატორიულ და ჰოსპიტალურ მომსახურებას იღებს. ასევე რეგიონი დაყოფილია 13 სამედიცინო უბნად, სადაც თითოეულ უბანზე მოსახლეობას ემსახურება თითო უბნის ექიმი და ექთანი. უბნებზე არსებული სამედიცინო პუნქტები, გარდა იმისა, რომ არასათანადოდ არის აღჭურვილი ბაზისური სამედიცინო ნივთებით (არსებობს მხოლოდ სამედიცინო ჩანთა, რომლის შევსებაც ექიმს საკუთარი ხარჯებით ევალება), მათი ნაწილი როგორც ექიმისთვის, ისე მოსახლეობისთვის ძნელად მისაწვდომ ადგილას მდებარეობს.

სამედიცინო დახმარების საჭიროების დროს პაციენტი უბნის სამედიცინო პუნქტიდან რაიონულ საავადმყოფოში იგზავნება, ხოლო სპეციალისტის არარსებობის შემთხვევაში - ზუგდიდის რაიონულ საავადმყოფოში, რომელიც მესტიიდან 137 კმ დაშორებით მდებარეობს. პაციენტის გადაყვანა რეანომობილის საშუალებით წარმოებს.

როგორც სიტუაციის პირველადი ანალიზიდან ჩანს, ზემო სვანეთში სამედიცინო მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის მაჩვენებელი არაეფექტური სამედიცინო ინფრასტრუქტურის და სათანადო სამედიცინო კადრების არყოლის გამო ძალიან დაბალია. შედეგად, არასათანადოა ისეთი კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების კონტროლი და რისკების შემცირება, როგორიცაა ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ტრავმები, გულ-სისხლძარღვთა და სასუნთქი სისტემის დაავადებები.

კერძო დაზღვევით მოსარგებლეთა რაოდენობა სამეგრელო-ზემო სვანეთის რეგიონში ძალზე მცირეა. ამ მომსახურებით, როგორც წესი, სარგებლობენ ქალაქის ტიპის დასახლებებში, უმეტესად - ზუგდიდში, სადაც მეტია დაქირავებით დასაქმებულთა რაოდენობა. რეგიონში აქტუალურია სამედიცინო მომსახურებისა და მედიკამენტების ფინანსური ხელმისაწვდომის პრობლემა. საყოველთაო სადაზღვევო პროგრამა, რომელიც 2013 წლიდან ამოქმედდა, უზრუნველყოფს მოსახლეობის დაზღვევას საბაზისო სახელმწიფო სადაზღვევო პაკეტით, თუმცა, პრობლემის სრულად აღმოფხვრას ვერ უზრუნველყოფს42.

42 სამეგრელო-ზემო სვანეთის რეგიონის განვითარების სტრატეგია, 2014-2021 წლები.

- 118 -

სამედიცინო სადაზღვევო სისტემის სუსტი, არასაკმარისი მუშაობა რეგიონში შექმნილ სამედიცინო პრობლემებს კიდევ უფრო აღრმავებს. თუკი სამედიცინო დაზღვევა თავის თავზე აიღებს რიგი, მათ შორის კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების პრევენციას, მკურნალობაზე გასაწევი ხარჯები მნიშვნელოვნად შემცირდება.

არსებული რისკების შეფასება

კლიმატის ცვლილების მიმართ რეგიონის მცხოვრებთა და ჯანდაცვის სექტორის მოწყვლადობის შეფასებისთვის აუცილებელია იმ რისკების გამოყოფა, რომლებიც ზრდის კლიმატის ცვლილებისადმი მოწყვლადობის მაჩვენებელს. ამგვარ რისკებს მიეკუთვნება შესაფასებელი რეგიონის გეოგრაფიული ადგილმდებარეობა, სოციალურ-ეკონომიკური ფონი, ინფრასტრუქტურის განვითარების დონე და ა.შ.

უპირველესი რისკი, რომელიც ზემო სვანეთის გეოგრაფიული აგილმდებარეობით არის გამოწვეული, ბუნებრივი კატასტროფების (ბკ) არსებობაა. კვლევის საფუძველზე, რომელიც ჩატარდა კავკასიის გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელის (CENN) და ტვენტეს უნივერსიტეტის გეოინფორმაიცული მეცნიერებისა და დედამიწის შემსწავლელი ფაკულტეტის (ITC) მიერ, სამეგრელო-ზემო სვანეთი საქართველოს 9 რეგიონისთვის გამოვლენილი რისკების მონაცემების მიხედვით მეორე ადგილზეა აჭარის შემდეგ43. ჯამური საფრთხეებისა და რისკის დონის ანალიზის მიხედვით (რისკის უმაღლესი მაჩვენებელი 12, ხოლო უმცირესი - 1-ია), რომელიც მრავალკრიტერიუმიანი სივრცითი ანალიზის გამოყენებით იქნა წარმოებული, სამეგრელო-ზემო სვანეთს მიენიჭა ჯამური მაჩვენებელი 11, რაც ძალიან მაღალ რისკზე მიუთითებს. ბუნებრივი კატასტროფების რისკის ქვეშ მყოფ მოსახლეობას მიენიჭა 10 ქულა, რისკის ქვეშ მყოფ შენობებს - 11, მშპ - 10 და სოფლის მეურნეობას ასევე 1044. რისკების აბსოლუტური მაჩვენებლები კი შემდეგი ციფრებით იქნა წარმოდგენილი:

43 საქართველოს ტერიტორიისთვის დამახასიათებელი ბუნებრივი სტიქიური მოვლენების საფრთხეებისა და რისკების ატლასი. CENN, ITC; 201244 მოწყვლადობის ჯამური მაჩვენებლის გამოთვლა ისეთი კომპონენტების შეფასებით განხორციელდა, როგორიცაა მოსახლეობის, შენობების, მშპ-ს, სოფლის მეურნეობის მოწყვლადობა. აქედან ჯანდაცვის სისტემისა და მოსახლეობის ჯანმრთელობის მოწყვლადობის შეფასებაზე ყველაზე შესაბამის ინფორმაციას მოსახლეობის კომპონენტი იძლევა, რომლის შეფასებაც შემდეგი ინდიკატორული ჯგუფების გამოყენებით წარმოებდა: მოსახლეობის სიმჭიდროვე (წონის მაჩვენებელი 0.50), ჯანდაცვა (0.2), განათლება (0.15) და სოციალურად დაუცველი ჯგუფები (0.15).

- 119 -

მოსახლეობის რაოდენობა, რომელიც ბუნებრივი კატასტროფების რისკის ქვეშ იმყოფება შეადგენს 76 000-ს, შენობების რაოდენობა - 2 506, მთლიანი შიდა პროდუქტი (ლარში) – 117 799, გზების სიგრძე (კმ) – 27 602. ამ მონაცემებს დიდი მნიშვნელობა აქვს ჯანდაცვის კუთხით, რადგანაც შენობების რაოდენობა და გზების სიგრძე მნიშვნელოვანია სამედიცინო სერვისებზე ხელმისაწვდომობის შესაფასებლად. მშპ რეგიონის ეკონომიკურ განვითარებაზე მიუთითებს, რაც თავის მხრივ ასევე დაკავშირებულია სამედიცინო მომსახურების ხელმისაწვდომობასთან (გადახდისუნარიანობის თვალსაზრისით). მოწყვლადი მოსახლეობის რაოდენობა კი ყველაზე მძლავრი ინდიკატორია, რომელიც უშუალოდ ასახავს იმ ციფრს, რომელსაც განსაკუთრებული ყურადღება სჭირდება ჯანდაცვის სისტემის მხრიდან.

ზემო სვანეთში დაფიქსირდა იმ დაავადებათა სიხშირის მატება, რომლებიც შესაძლებელია, დაკავშირებული იქნას ბუნებრივ კატასტროფებთან. ასე მაგალითად, ტრავმატიზმის ინციდენტობისა და პრევალენტობის მაღალი მაჩვენებელი შესაძლოა ბუნებრივი კატასტროფების შედეგს წარმოადგენდეს; ასევე მაღალია ქრონიკული პათოლოგიების მაჩვენებელიც, რომელიც ასევე შესაძლოა დავუკავშიროთ ბუნებრივ კატასტროფებს. ასე მაგალითად, ფსიქიკური აშლილობის მაღალი ინციდენტობა და პრევალენტობა შესაძლოა პოსტ-ტრავმული ფსიქიკური აშლილობის სინდრომის მატებით იყოს განპირობებული, ისევე როგორც, ბკ-ით განპირობებული სტრესი შესაძლოა უწყობდეს ხელს უკვე არსებული ფსიქიკური აშლილობის ინიცირებას ან გამწვავებას, რაც ფსიქიკური აშლილობების მაღალი მაჩვენებლის კიდევ ერთი მიზეზია.

რეგიონში, რომელიც ბუნებრივი კატასტროფებისადმი მეტად მიდრეკილია, ჯანდაცვის სისტემას განსაკუთრებული როლი ენიჭება. დგება ბუნებრივი კატასტროფების სამედიცინო მენეჯმენტის დანერგვის აუცილებლობა, რომელიც კომპლექსური ღონისძიებაა: ის რამდენიმე ეტაპად მიმდინარეობს და სხვადასხვა სექტორის ჩართვას გულისხმობს. თავად ჯანდაცვის სექტორის მობილიზაციის ჩართვა (მზაობა) ბკ შემთხვევის დადგომამდე იწყება და მის შემდეგაც გრძელდება (ყველაზე ხანგრძლივია მეოთხე ფაზა, რომელიც პოსტ-კატასტროფულ სამედიცინო მენეჯმენტს მოიცავს).

ბუნებრივი კატასტროფების დაკავშირება კლიმატ-დამოკიდებულ დაავადებებთან გარკვეულ სირთულეს წარმოადგენს, რადგანაც არ არსებობს ბუნებრივი სტიქიური მოვლენების ზუსტი აღრიცხვის სისტემა და

- 120 -

ასევე, არ არსებობს ხარგრძლივი პერიოდის მესტიის მუნიციპალიტეტის სამედიცინო სტატისტიკა - ზუსტი აღრიცხვა მხოლოდ 2000 წლიდან წარმოებს. საზოგადოდ კი, რეგიონში კლიმატ-დამოკიდებულ დაავადებებზე ბუნებრივ კატასტროფათა ზეგავლენის შესაფასებლად აუცილებელი არის დაფიქსირდეს თუ რამდენად შეიცვალა კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების სიხშირე ამა თუ იმ ტიპის ბუნებრივი კატასტროფის შემდეგ.

ჩვენს ხელთ არსებული სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით გამოიკვეთა შემდეგი ტიპის კავშირი: ბოლო 12 წლის მანძილზე ზემო სვანეთში ტრავმების მაქსიმალური რიცხვი 2004 წელს აღირიცხა (პრევალენტობის და ინციდენტობის მაჩვენებლები 6 000-ს აჭარბებს, როდესაც სხვა წლებში დაახლოებით 3 000 ფიქსირდებოდა). სწორედ ამ წელს ფიქსირდება ღვარცოფული ნაკადების და მეწყერის განსაკუთრებული აქტიურობა, რომლის შედეგადაც 180 ნაგებობა დაინგრა (მათ შორის სახცოვრებელი სახლებიც) და 50 ოჯახზე მეტი ეკომიგრანტად იქცა45.

მეწყერისა და ღვარცოფული ნაკადების აქტიური შემოტევა დაფიქსირდა 2010 წელსაც, როდესაც მეწყერმა 67 შენობა დაანგრია. სამწუხაროდ, ეკომიგრანტთა რაოდენობა ამ წლისთვის უცნობია. რაც შეეხება ტრავმების სტატისტიკას, 2010 წელს აღინიშნა პრევალენტობისა და ინციდენტობის მატება (პრევალენტობის და ინციდენტობის მაჩვენებლებმა დაახლოებით 5 000 შეადგინა).

სხვა კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების დაკავშირება ბუნებრივ კატასტროფებთან გართულებულია, რადგანაც მათი ჩამოყალიბება, ტრავმებისგან განსხვავებით, მყისიერად არ ხდება, არამედ დროს საჭიროებს. ამგვარი კავშირის გამოსავლენად აუცილებელია კიდევ უფრო დეტალური, გაღრმავებული კვლევის ჩატარდება.

კლიმატის სამომავლო ცვლილება მესტიის მუნიციპალიტეტში და მისი გავლენა ჯანდაცვის სექტორზე

გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციისადმი საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში წარმოებული კვლევის შედეგად მიღებული იქნა, რომ მომავალში კლიმატური პარამეტრების ცვლილება შესაძლოა შემდეგი სახით წარიმართოს: ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურის მატება მოსალოდნელია (1986-2010 წლებთან

45 ანგარიში:“სტიქიური გეოლოგიური პროცესები ზემო სვანეთში“, ილია ჩხეიძე, 2013

- 121 -

შედარებულია 2021-2050 წლების საშუალო მნიშვნელობები) 1.5 0C-ით, ნალექების წლიურმა ჯამმა შესაძლოა 12%-ით მოიმატოს, ხოლო ცხელი დღეების წლიური რაოდენობა, როდესაც ჰაერის ტემპერატურა 25°C აჭარბებს, მოსალოდნელია 28-ით გაიზარდოს.

კიდევ უფრო შორეული პროგნოზის მიხედვით (შედარებულია ისევ 1986-2010 წლებთან) 2071-2100 წლებისთვის ჰაეროს საშუალო წლიური ტემპერატურის ნამატი 4.0 °C შეადგენს; ცხელ დღეთა წლიური რიცხვი, როდესაც ტემპერატურა 25 0C აჭარბებს გაიზრდება 64-ით; ნალექი გაიზრდება 3%-ით.

მოცემული პროგნოზიდან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ ტემპერატურის მატების პარალელურად მოსალოდნელია თოვლის საფარის დნობა, რაც ხელს შეუშლის უსაფრთხო ალპინიზმს, ისევე როგორც სათხილამურო სპორტს.

რაც შეეხება სტიქიური გეოლოგიური პროცესების გააქტიურებას, რადგანაც სამომავლოდ მესტიის მუნიციპალიტეტში 2050 წლამდე დღეღამური ნალექების მცირედი ზრდაა მოსალოდნელი, ექსპერტები ვარაუდობენ, რომ სტიქიური გეოლოგიური პროცესების ფორმირების მეტეოროლოგიური პირობები შენარჩუნებული და მცირედ გაზრდილიც კი იქნება. ამის გამო, სხვა „დამამძიმებელი“ ფაქტორების გავლენის გათვალისწინებით, მოსალოდნელია გეოლოგიური პროცესების ესკალაცია.

ამგვარი პროგნოზი კი იმის მიმანიშნებელია, რომ თუ არ მოხდა საადაპტაციო ღონისძიებების შემუშავება, ტრავმატიზმის სიხშირე შესაძლოა კიდევ უფრო გაიზარდოს.

რაც შეეხება ჯანდაცვის სექტორის ადაპტაციის უნარს, ადგილობრივი ექიმებისთვის სათანადო ინფორმაციის მიწოდების, ასევე სამედიცინო პუნქტების ხელმისაწვდომობის გაზრდის გარეშე კლიმატ-დამოკიდებული ავადობის რიცხვი გაიზრდება.

მსოფლიო ჯანმრთელობის ორგანიზაციის მიერ მოწოდებულია ცხრილის ნიმუში, რომელიც მოწყვლადობის შეფასებისთვის გამოიყენება46 და ასევე იძლევა ზოგად წარმოდგენას, თუ რა ტიპის ცვლილებას უნდა ველოდოთ მომავალში და რომელი მიმართულებით უნდა გატარდეს საადაპტაციო ღონისძიებები (იხ. ცხრილი 2.25)

46 Protecting Health from Climate Change; A Seven-country Initiative, WHO Regional office for Europe, 2013. www.euro.who.int/en/what-we-publish/abstracts/methods-of-assessing-human-health-vulnerability-and-public-health-adaptation-to-climate-change.

- 122 -

ცხრილი 2.25. კლიმატური პარამეტრებისა და კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების ცვლილების ტრენდის შესაფასებელი ცხრილი

კლიმატის ცვლილებაკლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების

გავრცელების ტრენდი

ტემპერატურის ცვლილება

ცხელ დღეთა რაოდენობის

ცვლილება

ნალექთაცვლილება

გულ-სისხლძარღვთა

დაავადებები

ფსიქიკური აშლილობები

სასუნთქი სისტემის

დაავადებები

á á á á á á

ცხრილიდან გამომდინარეობს, რომ თუ გარკვეული კლიმატური პარამეტრების ცვლილების ფონზე შეინიშნება კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების გავრცელების ტენდენცია, შესაძლებელია კლიმატური პარამეტრების სამომავლო ზრდამ კიდევ უფრო მეტად შეუწყოს ხელი ამ ტიპის დაავადებების გახშირებას. ეს მხოლოდ ვარაუდია, თუმცა ცალსახად შეიძლება ითქვას, რომ თუ მოიმატებს ცხელ დღეთა რიცხვი და საშუალო წლიური ტემპერატურაც გაიზრდება, ეს გამოიწვევს მწვერვალებზე თოვლის საფარის შემცირებას და ზოგადად, მთებზე თოვლის დნობას. ეს კი ალპინიზმისთვის, ისევე როგორც სათხილამურო სპორტისთვის, უთუოდ არახელსაყრელ პირობებს შექმნის. ამან შესაძლოა სპორტის აღნიშნულ სახეობებს საფრთხე შეუქმნას, რითაც ხელი შეეშლება რეგიონში ტურიზმის განვითარებას. ამას შესაძლებელია თან დაერთოს ტრავმატიზმის ზრდა, რაც პირველ რიგში ალპინიზმის და შემდეგ სათხილამური სპორტისთვის არახელსაყრელი პირობების შექმნას გამოიწვევს.

ზემოთ მოყვანილი შედეგების თანახმად, ტურიზმის კლიმატური ინდექსის (TCI) სამომავლო მაჩვენებლებზე (2071-2100 წლები) დაყრდნობით გამოიკვეთა რიგი ცვლილებებისა, რაც, შესაძლოა, არახელსაყრელი აღმოჩნდეს ტურიზმის განვითარებისთვის და ზოგადად, ნაკლებ კომფორტული იყოს ჯანმრთელობისთვის. ასე მაგალითად, ივლისის თვეში ინდექსის მნიშვნელობა მნიშვნელოვნად შეიცვალა და გახდა „არახელსაწყელი“, როდესაც ამჯერად ის „ძალიან კარგია“. თუკი ამჟამად „არახელსაყრელი“ დეკემბერია, სამომავლოდ ამგვარმა მნიშვნელობამ იანვრისკენ წაინაცვლა. ზოგადად, უნდა ითქვას, რომ მიმდინარე საუკუნის დასასრულისთვის მესტიის მუნიციპალიტეტში ტურისტულ-რეკრეაციული პოტენციალი გაუარესების ტენდენციით ხასიათდება. როგორც ჩანს, სამომავლოდ კლიმატის პარამეტრების არასახარბიელო ცვლილებას თუკი დაემატება ტურისტული კლიმატური ინდექსის გაუარესება, ეს შესაძლოა მეტად ნეგატიურად აისახოს

- 123 -

როგორც ადამიანის ჯანმრთელობაზე, ისე რიგი სექტორების (ჯანდაცვის, ტურიზმის) განვითარებაზე, რაც ქვეყნის ეკონომიკურ ზრდას შეაფერხებს.

რეკომენდაციები

იმისთვის, რომ კლიმატის ცვლილებისადმი ჯანდაცვის სექტორის მოწყვლადობა ზემო სვანეთის რეგიონში შემცირდეს, სასურველია შემდეგი ღონისძიებების გატარება:

• ზემო სვანეთის ჯანდაცვის სისტემის უზრუნველყოფის მხარდაჭერა შესაბამისი ინფრასტრუქტურით (სამედიცინო პუნქტების რეაბილიტაცია/ჩამოყალიბება) და შესაბამისი სამედიცინო კადრებით (ტრავმატოლოგი, ფსიქოთერაპევტი,ინფექციონისტი, კარდიოლოგი, ნეონატოლოგი და სხვ.), რომლებიც სპეციფიკურად ორიენტირებულები იქნებიან კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების მართვაზე;

• საერთაშორისო გამოცდილების გაზიარება, რაც გულისხმობს ე.წ. საუკეთესო პრაქტიკის (Best Practice) გაცნობასა და გაზიარებას, რომელიც უშუალოდ ეხება ზემო სვანეთის მსგავს მაღალმთიან რეგიონში კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების სამედიცინო მენეჯმენტს;

• ბუნებრივი კატასტროფების სამედიცინო მართვის გეგმის (ბკსმგ) შემუშავება სხვა სექტორების ჩართულობით. მისი ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტი პოსტ-ტრავმული რეაბილიტაციაა, რომელიც ძირითადად პოსტ-ტრავმული ნერვული აშლილობის სინდრომის მართვას გულისხმობს;

• წინასწარი შეტყობინების სისტემის ჩამოყალიბება, რომელიც ჯანდაცვის სექტორს და ადგილობრივ თემს დროული მზაობის შედეგად კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების თავიდან აცილებასა და მართვას გაუადვილებს;

• ზემო სვანეთის ჯანდაცვის და ტურიზმის სექტორის წარმომადგენელთა ცნობიერების ამაღლება კლიმატ-დამოკიდებულ დაავადებებთან დაკავშირებით.

- 124 -

2.7 კლიმატის ცვლილება და ტურიზმი მესტიაში

თანახმად მიღებული კლასიფიკაციისა, ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე 1980-იანი წლებისთვის გამოიყოფოდა 4 ტურისტულ-რეკრეაციული ზონა, რომელთა განაწილება მოცემულია ნახაზზე 2.17. მთავარი ადგილი ამ ზონებს შორის უჭირავს მაღალმთიანი ალპინიზმისა და სპორტული სამთო ტურიზმის ზონას, რომელიც მოიცავს ისეთ ცნობილ მწვერვალებს, როგორიცაა შხარა, უშბა, შხელდა, თეთნულდი, ლაილა და სხვ. მყინვარებისა და ძნელად მისადგომი მწვერვალების სიუხვის გამო ზემო სვანეთი ბევრ ალპინისტსა და ტურისტს იზიდავს მრავალი ქვეყნიდან. არანაკლებ პოპულარულია ისტორიულ ნაკრძალად აღიარებული მეოთხე ზონა, რომელშიც შედის ევროპაში ყველაზე მაღალმთიანი დასახლება უშგული მასში შემავალი თემებით ჟიბიანი, ჩაჟაში და სხვ. მდ. ენგურის ზემოწელის ხეობაში ტერასებზე და მთის ფერდობებზე განთავსებული საკურორტო ზონა 2 მოიცავს მდიდარი ისტორიული წარსულის მქონე დასახლებებს (მესტია, ლემსია, უშხვანარი, სვიფი, ტვებიში, ლახმულა და სხვ.), აგრეთვე ტყეებით დაფარულ განუმეორებელი სილამაზის საკურორტო ადგილებს, სადაც აღრიცხულია 30-ზე მეტი მინერალური წყლის საბადო, მათ შორის ლახამულას, ეწერის, სვიფის, ლასილის, ხალდეს, ადიშისა და სხვა წყაროები. სათანადო ინფრასტურქტურის უქონლობის გამო ეს ადგილები ჯერ-ჯერობით არ არის შესაფერისად ათვისებული. ხანმოკლე დასვენების ზონა 3 ძირითადად მოიცავს ციცაბო ფერდობებითა და ხშირი ტყეებით დაკავებულ ადგილებს.

ზემო სვანეთის კლიმატური დახასიათება ამჟამად შესაძლებელია მესტიის და ხაიშის მეტეოსადგურების მონაცემებით. მათგან ტურიზმის კლიმატური ინდექსის TCI გამოსათვლელად შერჩეულ იქნა მესტიის სადგური, რომელიც რეგიონის ტერიტორიისთვის უფრო რეპრეზენტატულია. ამ სადგურის თავისებურებას წარმოადგენს ის, რომ იგი მდებარეობს მაღალი მთებით გარშემორტყმულ მესტიის ტაფობში, სადაც ქვაბულისთვის დამახასიათებელი მიკროკლიმატი ყალიბდება ზამთრის ყინვებითა და ზაფხულის სიცხით.

- 125 -

ნახ. 2.17. ტურისტულ-რეკრეაციული ზონების განაწილება ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე 1980-იანი წლების მდგომარეობით.

1961-2010 წწ. პერიოდის გასაშუალოებული კლიმატური მონაცემებით გამოთვლილი TCI ყოველთვიური მონაცემები მოყვანილია ცხრილში 2.26, რომელშიც TCI კატეგორიები წარმოდგენილია 5 გრადაციად, „ძალიან კარგიდან“ (70-79 ბალი) დაწყებული „არახელსაყრელით“ (30-39 ბალი) დამთავრებული. ამავე ცხრილში შეტანილია 2071-2100 წწ. პერიოდისთვის TCI პროგნოზირებული მნიშვნელობები. მოყვანილი ცხრილიდან შესაძლებელია შემდეგი დასკვნების გამოტანა:

• მესტიაში ტურიზმისთვის არახელსაყრელი კლიმატური პირობები ამჟა-მად არსებობს ზამთრის თვეებში (დეკემბერი-თებერვალი), ხოლო „მისაღები“ და უკეთესი პირობები დაიკვირვება მარტიდან ნოემბრის ჩათვლით;

• საუკეთესო, ანუ „ძალიან კარგი“ პირობებით კლიმატი ამჟამად ხასიათ-დება ივნისიდან სექტემბრის ჩათვლით;

- 126 -

• მიმდინარე საუკუნის დასასრულისთვის მოსალოდნელია ტურიზმის ხელშემწყობი კლიმატური პირობების გაუმჯობესება თებერვალში, მარტში, მაისში, ოქტომბერში, ნოემბერსა და დეკემბერში, მაგრამ ამ პირობების გაუარესება ზაფხულის სამივე თვეში. განსაკუთრებით მკვეთრად ეს პროცესი უნდა გამოვლინდეს ივლისში, როდესაც შესაძლებელია TCI ინდექსის დაქვეითება 2 კატეგორიით და გადასვლა მხოლოდ „მისაღებ“ კატეგორიაში. ეს მოვლენა დაკავშირებული უნდა იყოს მესტიის რელიეფის ზემოთ ხსენებული თავისებურებებით. ამიტომ მიღებული შედეგის გადატანა ზემო სვანეთის მთელ ტერიტორიაზე არამართებულად უნდა ჩაითვალოს.

ცხრილი 2.26. ზემო სვანეთში ტურიზმის კლიმატური ინდექსის კატეგორიების განა-წილება თვეების მიხედვით 1961-2010 წწ. გავლილ (∆) და 2013-2100 წწ. საპროგნო ზო (●) პერიოდებში (მესტიის მეტეოსადგურის მონაცემები)

TCI კატეგორია

თვე

1 2 3 4 5

იანვარი ∆●

თებერვალი ● ∆მარტი ● ∆აპრილი ∆

●მაისი ● ∆ივნისი ∆ ●ივლისი ∆აგვისტო ∆ ●სექტემბერი ∆

●ოქტომბერი ● ∆ნოემბერი ● ∆დეკემბერი ● ∆

TCI კატეგორიები: 1- ძალიან კარგი; 2- კარგი; 3 - სასიამოვნო; 4 - მისაღები; 5-არახელსაყრელი.

- 127 -

3 განახლებადი რესურსის (ბიოგაზის) და ორგანული სასუქის წარმოება მესტიის რაიონში

3.1 ენერგიის მოხმარება

ზემო სვანეთი საქართველოს ყველაზე მაღალმთიანი რეგიონია. მისი საშუალო სიმაღლე ზღვის დონიდან 2 300 მ აღწევს. რეგიონის ტერიტორია, რომელიც მესტიის მუნიციპალიტეტს მოიცავს, 3 044 კმ2 შეადგენს, ხოლო მოსახლოება, 2012 წლის მდგომარეობით, 13 679 ადამიანი იყო, რომელთაგან 2 881 ცხოვრობდა ადმინისტრაციული ერთეულის ცენტრში - დაბა მესტიაში. დანარჩენი მოსახლეობა განაწილებული იყო 134 სოფელში, რომლებიც გაერთიანებული იყო 16 თემად (დანართი 2, ცხრ. 3.1). მუნიციპალიტეტში მოსახლეობის სიმჭიდროვეა დაახლოებით 5 კაცი/კმ2, რაც ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს 13-ჯერ ჩამოუვარდება. ზოგიერთი სოფელი 5-10 კომლისგან შედგება, რამაც განაპირობა მათი თემებად გაერთიანება.

ზემო სვანეთის ეკონომიკაში წამყვანი სექტორია სოფლის მეურნეობა და კერძოდ მეცხოველეობა, რომლის საკვები ბაზაა ბუნებრივი სათიბ-საძოვრები. მკაცრი კლიმატისა და მთიანი რელიეფის გამო ამ სექტორში უპირატესად განვითარებულია მეცხოველეობა, განსაკუთრებით მსხვილფეხა მეცხოველეობა. ცნობები მუნიციპალიტეტში ამ დარგის მდგომარეობის შესახებ მოცემულია დანართში 2, ცხრილში 3.2. მეცხოველეობის გარდა მცირე რაოდენობით ითესება მარცვლეული კულტურები და კარტოფილი.

როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ზემო სვანეთი მაღალმთიანი რეგიონია და დასახლებული პუნქტების მნიშვნელოვანი ნაწილი აქ საკმაოდ დიდ სიმაღლეზეა განლაგებული, სადაც კლიმატი ცივია. კერძოდ, მოსახლეობის უმეტესობა თავმოყრილია მდინარეების ნაკრასა და მულხრას ხეობებს შორის ენგურის მარჯვენა ნაპირებზე სიმაღლეთა დიაპაზონში 1 200-1 500 მ ზ.დ. ეს ზონა ხასიათდება მეტეოსადგურ მესტიას (1 441 მ) მონაცემებით, რომელის მიხედვითაც საშუალო წლიური ტემპერატურა აქ 5.8 0C შეადგენს, ხოლო საშუალო მინიმალური ტემპერატურა უარყოფითია 6 თვის განმავლობაში ნოემბრიდან აპრილის ჩათვლით. უფრო მაღალი დასახლებები განთავსებულია ენგურის სათავისკენ უშგულის ზონაში, ზღვის დონიდან 1 800-2 100 მ სიმაღლეზე. აქვე მეზობლად მდებარე მეტეოსადგურ ყორულდაშის (1 943 მ ზ.დ.) კლიმატური მონაცემების თანახმად (საშუალო წლიური ტემპერატურა 3.2 0C) ზამთარი აქაც 6 თვეს გრძელდება. ორივე ხსენებულ მეტეოსადგურზე მინიმუმები -35 0C-მდე ეცემა.

- 128 -

ეს მაჩვენებლები ასახავს ზემო სვანეთში ნახევარი საუკუნის წინ არსებულ კლიმატურ პირობებს. ბოლო ათწლეულებში მიმდინარე დათბობის პირობებში, სავარაუდოდ, აქ ზამთრის ხანგრძლივობა რამდენადმე შემოკლდა და 5.5 თვითაც შემოიფარგლება, თუმცა ეს პერიოდიც, საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით, საკმაოდ დიდია.

მოყვანილი მონაცემები ცხადყოფს, რომ ზემო სვანეთის მოსახლეობას მკაცრ კლიმატურ პირობებში უწევს ცხოვრება, რაც საცხოვრებლის გათბობისა და სხვა საყოფაცხოვრებო მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად დიდ ენერგოდანახარჯებს მოითხოვს. მესტიის მუნიციპალიტეტში ენერგომოხმარების ჯამური მონაცემები თემების მიხედვით 2012 წლის მდგომარეობით მოყვანილია ცხრილში 3.1.

ცხრილი 3.1. ენერგიის მოხმარება მესტიის მუნიციპალიტეტში (2012 წ.)

თემის დასახელება

მოსახლეობა

ენერგორესურსის წლიური ხარჯი

ელ.ენერგია ათასი კვტ..სთ

შეშა მ3/წელისულ

თხევადი გაზის, მ3

თხევადი გაზი

უშგული 267 102.2 1 260 1 050

კალა 107 4.2 486 405

იფარი 261 131.4 1 620 1 800

წვირმი 484 183.9 2 260 1 890

მულახი 1 007 456.9 5 634 9 390

დ. მესტია 2 881 1 192.8 9 804 65 360

ლენჯერი 1 066 325.5 4 014 11 150

ლატალი 1 104 569.4 7 020 19 500

ცხუმარი 633 353.3 3 872 7 260

ბეჩო 1 003 537.2 5 888 9 200

ეცერი 813 329.9 3 616 5 650

ფარი 316 153.3 1 680 2 625

ლახამულა 337 108.0 1 184 1 480

ნაკრა 332 185.4 2 032 3 810

ჭუბერი 1 304 559.2 6 028 11 490

ხაიში 1 281 614.7 6 736 12 630

იდლიანი 443 167.9 1 840 3 450

ჯამი 13 679 5 975.2 64 974 168 140

მიუხედავად კლიმატის მიმდინარე დათბობისა, ენერგომოხმარების ეს მაჩვენებლები ზემო სვანეთში, უნდა ვიფიქროთ, ახლო მომავალში გაიზრდება,

- 129 -

რადგანაც აგროტურიზმისა და საოჯახო სასტუმროების ქსელის განვითარება მოითხოვს ტურისტების, მათ შორის უცხოელების, უფრო მაღალი კომფორტით დაკმაყოფილებას, ვიდრე ეს ადრე იყო. კერძოდ, აქ იგულისხმება ოთახების გათბობის, ცხელი წყლის მიღების, განათების, ჰაერის კონდიცირებისა და მომსახურების სხვა სფეროებში მეტი ენერგიის მოხმარება, რაც აქტუალურს ხდის რეგიონის ენერგომომარაგებაში ალტერნატიული წყაროების მოძიებას. ერთ-ერთი ასეთი წყაროა განახლებადი ენერგორესურსი - ბიოგაზი, რომლის მისაღებად საჭირო ნაკელი, განვითარებული მესაქონლეობის ამ რაიონში დეფიციტს არ წარმოადგენს.

ცხრილში 3.1 ჩამოთვლილი ენერგორესურსებიდან 2014 წლამდე ელექტროენერგია მესტიის მუნიციპალიტეტს ენგურჰესიდან უფასოდ მიეწოდებოდა. თუმცა, მკაცრი ზამთრისა და დიდთოვლობის, ლიპყინულის პირობებში ელექტრომომარაგება ზამთარში ხშირად 2-3 კვირით წყდება ხაზების დაზიანების გამო. ცხრილში მოყვანილი მონაცემების თანახმად, ზემო სვანეთში ერთ სულ მოსახლეზე ელექტროენერგიის საშუალო წლიური ხარჯი 437 კვტ. სთ შეადგენს, რაც 1 თვეში 36.4 კვტ. სთ იძლევა. ეს სიდიდე რიგით იგივეა, რაც თბილისში (40-50 კვტ. სთ/სული. თვე) და მოწმობს იმას, რომ მესტიის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა ელექტროენერგიას ძირითადად განათებაზე მოიხმარს, ხოლო გასათბობად და საჭმლის მოსამზადებლად უმეტესწილად შეშასა და თხევად, ანუ შეჭირხნილ ბუნებრივ აირს (CN) ხმარობს. 2012 წელს ამ ენერგორესურსების მოხმარება თვეში 1 სულ მოსახლეზე საშუალოდ შეადგენდა 0.39 მ3 შეშას და 1.0 მ3 თხევად გაზს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ზემო სვანეთის მაღალ, ალპურ ზონაში მდებარე სოფლებში, მაგ. უშგულის თემში შეშა ქვემო, ტყიანი ზონებიდან არის ამოსატანი, ხოლო თხევადი გაზის ავტომანქანებით მომარაგება ზუგდიდიდან ხდება. ყოველივე ეს ართულებს და აძვირებს რეგიონის ენერგომომარაგებას, მაშინ როცა განახლებადი ენერგიის წყარო - საქონლის ნაკელი-რეგიონში უხვად მოიპოვება.

3.2 ბიოგაზის მიღებისა და გამოყენების პოტენციალი

ნაკელის გამოყენებას ბიოგაზის მისაღებად ბევრი ეკონომიკური, სოციალური და ეკოლოგიური უპირატესობა გააჩნია. ეკონომიკური უპირატესობა მდგომარეობს თხევადი გაზის ეკონომიაში, რადგანაც ბიოგაზს წარმატებით შეუძლია ჩაანაცვლოს თხევადი გაზი საჭმლის მომზადებაში.

- 130 -

სოციალური და ეკოლოგიური უპირატესობა კი დაკავშირებულია იმასთან, რომ ზემო სვანეთში ნაკელსაცავები მოუწყობელია; ნაკელს ბოსლებთან ახლოს, ღია ცის ქვეშ ყრიან, რაც აბინძურებს გარემოს - ნაკელის მძაფრი სუნი, მასზე დახვეული ბუზები, მღრნელები და დაჭუჭყიანებული წყალი ტურისტების უკმაყოფილებას იწვევს. ამიტომ ოჯახური სასტუმროების მომსახურების დაბალი დონე და ცუდი სანიტარულ-ჰიგიენური პირობები რეგიონის შთამბეჭდავი ისტორიული ძეგლებისა და ბუნების სილამაზის მიუხედავად ტურისტების მოზიდვას ვერ უწყობს ხელს. ნაკელისგან ბიოგაზის მიღება ხელს შეუწყობს სოფლის მიმდებარე ტერიტორიების დასუფთავებას, შეწყვეტს აქტიური სათბურის გაზის - მეთანის ადინებას ნაკელსაყრელებიდან ატმოსფეროში და ამით ხელს შეუწყობს ტურისტების მოზიდვას, რაც თავის მხრივ განაპირობებს ადგილობრივი მოსახლეობის ცხოვრების დონის ამაღლებას.

ბიოგაზის მთავარი შემადგენელი გაზებია: მეთანი CH4 (50-70%),

ნახშირორჟანგი CO2 (50-25%) და გოგირდწყალბადი H

2S (0.1-3%).

სხვადასხვა წყაროების თანახმად, ბიოგაზის კალორიულობა, მასში მეთანის რაოდენობაზე დამოკიდებულებით, იცვლება 5 000- 5 500 კკალ/მ3 შუალედში, რასაც შეესაბამება ენერგოშემცველობა, გამოხა-ტული მეგაჯოულებში ( 1 კალ = 4.19 ჯოული) ინტერვალში 21.0÷23.0 მჯ/მ3. შედარებისთვის მოვიყვანთ სხვა ენერგომატარებლების ენერგოშემცვე-ლობას: ბენზინი - 44.8 მჯ/კგ, დიზელი - 43.3 მჯ/კგ, თხევადი გაზი - 47.3 მჯ/კგ, ბუნებრივი გაზი - 33.6 მჯ/მ3, შეშა - 7.5 მჯ/მ3.

ბიოგაზის მისაღებად გამოყენებული დანადგარები (ბიორეაქტორები) პროცესის ტემპერატურის მიხედვით 3 ტიპად იყოფა (ცხრ. 3.2).

ცხრილი 3.2. ბიოგაზის მისაღებად გამოყენებული დანადგარების ტიპები

დანადგარის სამუშაო რეჟიმი

ტემპერატურის დიაპაზონი, 0C

გადამუშავების დრო, დღე

ბიოგაზის წარმადობა მ3/მ3

ფსიქოფილური 15-18 >100 0.25

მეზოფილური 28-33 50-60 0.4-0.5

თერმოფილური 50-60 10-15 3.5-4.0

ზემო სვანეთის მკაცრი კლიმატური პირობებისა და კლდოვანი ნიადაგის გათვალისწინებით, აქ ბიოგაზის საკმარისი რაოდენობის მისაღებად საჭიროა თერმოფილური ტიპის არცთუ დიდი მოცულობის დანადგარების (5-10 მ3) აგება, რომლებიც უზრუნველყოფს ყოველდღიურად 15-20 მ3

- 131 -

ბიოგაზის გამომუშავებას. ასეთი წარმადობის საოჯახო ბიორეაქტორის უშგულში დამონტაჟების ტექნიკურ-ეკონომიკური დასაბუთება და ტექნიკური დოკუმენტაცია 2012 წელს დამუშავდა შპს „ბიოენერგიის“ მიერ.

ლიტერატურული მონაცემებით, 1 ტონა სხვადასხვა ტიპის საქონლის ნაკელიდან მიღებული ბიოგაზის რაოდენობა საკმაოდ დიდ ფარგლებში იცვლება: მსხვილფეხა საქონლისთვის ეს სიდიდე 25-30 მ3 შეადგენს, ღორისთვის 50-70 მ3, თხისა და ცხვრისთვის - 20-25 მ3 და ქათმისთვის 50-60 მ3. რაც შეეხება მსხვილფეხა საქონლის მიერ გამომუშავებული ნაკელის რაოდენობას თითოეულ დღეში ეს სიდიდე საშუალოდ 20 კგ შეადგენს, ღორებისთვის - 5.1 კგ, თხისა და ცხვრისთვის - 1.6 კგ და ფრინველისთვის - 0.16 კგ.

ბიოგაზის დანადგარში ბიოგაზის გამოყოფის პოტენცალის კორექტული შეფასებისთვის საჭიროა იმის გათვალისწინება, რომ ზემოთ მოყვანილი სიდიდეები შეესაბამება ზამთრის პერიოდს, როდესაც საქონელი მთელი დღის განმავლობაში ბაგაშია დაბმული და შესაძლებელია ნაკელის სრულად შეგროვება. ზაფხულშიც კი, როცა დღის განმავლობაში საქონელი საძოვარზეა გასული, ნაკელი მხოლოდ ღამის საათებში გროვდება და მისი გამოსავალი ერთ სულზე საშუალოდ შეადგენს 10 კგ/დღე. ამის გათვალისწინებით ვღებულობთ, რომ ერთი სული მსხვილფეხა საქონელი წელიწადში საშუალოდ იძლევა 20 კგ x 180 დღე = 3 600 კგ (ზამთარში) და 10 კგ x 180 დღე = 1 800 კგ (ზაფხულში), ანუ საერთო ჯამში 5.4 ტ ნაკელს წელიწადში. ამრიგად, სხვადასხვა დანაკარგების მხედველობაში მიღებით თითოეული სული მსხვილფეხა საქონლისთვის ნაკელის წლიური რაოდენობა შეიძლება 5 ტონით შეფასდეს. ანალოგიური მიდგომით, ზემოთ მოყვანილი საწყისი მონაცემების გამოყენებით მიიღება ერთ სულ ღორზე ნაკელის წლიური რაოდენობა 1.3 ტ და თხის/ცხვრისთვის 0.4 ტ ნაკელი.

ფრინველებისგან მიღებული ნაკელის მცირე რაოდენობის გამო მისი შეგროვება ბიოგაზის საწარმოებლად პერსპექტიულია მხოლოდ მსხვილი მეფრინველეობის ფაბრიკის პირობებში. მესტიის მუნიციპალიტეტში ამ ეტაპზე მსხვილი მეფრინველეობის ფაბრიკის არარსებობის გათვალისწინებით მეფრინველეობის წვლილის შეფასებას ბიოგაზის წარმოებაში აზრი არ აქვს.

ზემოთ მიღებულ სიდიდეებზე დაყრდნობით და დანართში 3 მოყვანილი მონაცემების გამოყენებით 2013 წლის მაგალითზე შესაძლებელია შეფასდეს მესტიის მუნიციპალიტეტის მეცხოველეობის სექტორიდან ბიოგაზის მიღების პოტენციალი (ცხრ. 3.3).

- 132 -

ცხრილი 3.3. მესტიის მუნიციპალიტეტის მეცხოველეობის სექტორში ბიოგაზის წარმოქმნა და მისი ენერგოშემცველობა (2013 წ.)

ცხოველთა სახეობა

რაოდენობა/სული/

ნაკელის წლიური

რაოდენობა/სული/

ნაკელიდან ბიოგაზის

გამოყოფამ3/ტ

გამოყოფილი ბიოგაზის წლიური რაოდენობა, მ3/წმ

ჯამური ენერგოშემცვე-

ლობა** გჯ/წ

მსხვილფეხა საქონელი

7 962* 5.0 25 995 250 20 900

ღორები 2 133 1.3 50 138 645 2 912

თხა/ცხვარი 1 792 0.4 20 14 336 301

სულ 1 148 231 24 113

შენიშვნები: * ძროხები მ.შ. ოჯახურ/საკომლო მეურნეობებში ** ბიოგაზის ენერგოშემცველობად აღებულია 21 მჯ/მ3

გამოყოფილი ბიოგაზის წლიური რაოდენობიდან ჩანს, რომ მესტიის მუნიციპალიტეტში ერთ სულ მოსახლეზე ერთ თვეში საშუალოდ 7 მ3 ბიოგაზის მიღებაა თეორიულად შესააძლებელი.

ამ ცხრილის შედგენისას მიღებულია ყველაზე კონსერვატიული დაშვებები. კერძოდ, მსხვილფეხა საქონლის რაოდენობად აღებულია მხოლოდ ძროხების რიცხვი, რომლებიც ბაგებში იზამთრებენ და ამიტომ მათი ნაკელის შეგროვება რეალურადაა შესაძლებელი; ნაკელიდან ბიოგაზის გამოყოფა შეფასებულია მინიმალური ოდენობით; ბიოგაზის ენერგოშემცველობად აღებულია ლიტერატურულ წყაროებში მოყვანილი თბოუნარიანობის მინიმალური მნიშვნელობა (5 000 კკალ/მ3 ჯოულებში გადაყვანილი).

საგულისხმო შედეგები მიიღება ცხრილში 3.3 მიღებული მონაცემების შედარებისას მესტიაში 2013 წელს მოხმარებული შეშისა და თხევადი გაზის ჯამურ ენერგოშემცველობასთან (ცხრ. 3.4).

ცხრილი 3.4. მესტიის მუნიციპალიტეტში 2013 წელს მოხმარებული შეშისა და თხევადი გაზის, აგრეთვე გამოყოფილი ბიოგაზის ენერგოშემცველობა

მოსახლეობის რაოდენობა

მოხმარებული შეშა მოხმარებული თხევადი გაზი

თეორიულად გამოთვლილი ბიოგაზი

რაოდენობა, მ3

გამოყოფილი ენერგია, გჯ

რაოდენობა მ3

გამოყოფილი ენერგია, გჯ

რაოდენობა მ3

გამოყოფილი ენერგია, გჯ

13 679 64 974 487.3 168 140 7 953 1 148 231 24 113

- 133 -

როგორც ცხრილიდან ჩანს, 2013 წელს ზემო სვანეთის მოსახლეობის მიერ ძირითადად გათბობაზე და საჭმლის მომზადებაზე გახარჯულ იქნა 8 440 გიგაჯოული, ანუ 8.44 ტერაჯოული (ტჯ) ენერგია. ამავე დროს მეცხოველეობის სექტორიდან ატმოსფეროში გაფრქვეულ იქნა 1 მლნ 148 ათას მ3-ზე მეტი ბიოგაზი, რომლის ჯამური თბოუნარიანობა/ენერგოშემცველობა 24.1 ტერაჯოულს შეადგენდა, ანუ თითქმის სამჯერ აღემატება მოხმარებული შეშისა და თხევადი გაზის თბოუნარიანობას. ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ მესტიის მუნიციპალიტეტის მეცხოველეობის სექტორიდან ემიტირებულ ბიოგაზს შეუძლია ასეთი სიჭარბით დააკმაყოფილოს რეგიონის მოსახლეობის მოთხოვნები საყოფაცხოვრებო ენერგომოხმარების დარგში. გამოყოფილი ბიოგაზის ტექნიკური ათვისების, ბუნებრივი და ტექნიკური დანაკარგების, ბიორეაქტორების სითბოთი უზრუნველყოფის და სხვა საკითხების ცალკე განხილვას მოითხოვს და, შესაძლებელია, ამ დანახარჯებმა გაანახევროს ბიოგაზის შეფასებული ენერგეტიკული პოტენციალი, მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში, ჩატარებული შეფასებიდან ცხადია, რომ მესტიის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა ფლობს ამ განახლებადი ენერგიის საკმაოდ მძლავრ რესურსს და მისი ტექნიკური ათვისების შედეგად შეეძლება ორჯერ და მეტად გაზარდოს ენერგიის მოხმარება საყოფაცხოვრებო სექტორში და სასტუმრო მომსახურების სფეროში.

ბიოგაზის საყოფაცხოვრებო სექტორში გამოყენების კიდევ ერთ დიდ უპირატესობას წარმოადგენს წვის შედეგად მასში შემავალი მეთანის გარდაქმნა ნახშირორჟანგად, რომლის გლობალური დათბობის პოტენციალი (გდპ) 21-ჯერ ნაკლებია მეთანის გდპ-ზე. კერძოდ, როგორც ცხრ. 3.6-დან ჩანს, მხოლოდ 2013 წელს მესტიის მუნიციპალიტეტის მეცხოველეობის სექტორიდან ატმოსფეროში გაიფრქვა 1მლნ მ3-ზე მეტი ბიოგაზი, რომელშიც დაახლოებით ნახევარი, ანუ 500 ათასი მ3 მეთანი იყო. ამ რაოდენობის მეთანის ატმოსფეროში ემისიის შეკვეცა, ცხადია, სასიკეთოდ წაადგებოდა გლობალური დათბობის შესარბილებლად საქართველოში წარმოებულ საქმიანობას.

- 134 -

3.3 ბიოსასუქი

ბიოგაზის დანადგარში ნაკელის ხსნარის გადამუშავებისა და ბიოგაზის გამოყოფის შემდეგ მიიღება ნატურალური ბიოსასუქი (სურ. 3.1), რომელიც ჩვეულებრივი ნაკელისა და მინერალური სასუქებისგან განსხვავებით შეიცავს ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებსა და მიკროელემენტებს.

სურ 3.1. ბიოსასუქი

ბიოსასუქის თვისებებიდან აღსანიშნავია შემდეგი:

• ბიორეაქტორში გადამუშავებული ორგანული მასალების შედგენილო-ბაში შემავალი აზოტის მაქსიმალური შენახვა და გამოყენება. ხან-გრძლივი შენახვისას (კომპოსტირებისას) ნაკელი კარგავს 50%-მდე აზოტს. ბიოგაზის დანადგარში ანაერობული გარდაქმნების გამო აზოტი N ბიოსასუქში მთლიანად ინახება, ამის გარდა 10-15%-ით იზრდება ხსნადი აზოტის NH

4-N კონცენტრაცია;

• სარეველათა თესლების უქონლობა. 1 ტონა ახალ ნაკელში სარეველების 10 ათასამდე თესლია. ისინი არ კარგავენ აღმოცენების უნარს საქონლის კუჭში გავლის შემდეგაც. ბიოდანადგარში გადამუშავების შემდეგ ამ თესლების 99% კარგავს აღმოცენების უნარს.

• ნაკელი შეიძლება შეიცავდეს ადამიანისა და ცხოველებისთვის საშიში დაავადებების (სალმონელას, ასკარიდოზის, ნაწლავური ინფექციების)

- 135 -

გამომწვევ მიკროფლორას. ბიოსასუქს არ გააჩნია პათოგენური მიკროფლორა, სამაგიეროდ აქვს აქტიური მიკროფლორა. ორგანული ნივთიერებების ჰუმიფიკაციის მაღალი დონე ააქტიურებს ნიადაგის მიკროორგანიზმებს, რის შედეგადაც აზოტის ფიქსირება და სხვა მიკრობიოლოგიური პროცესები გაცილებით სწრაფად მიმდინარეობს;

• ბიოსასუქი ეფექტურ მოქმედებას იწყებს ნიადაგში შეტანისთანავე და, ნაკელისგან განსხვავებით, არ საჭიროებს ერთწლიან დაყოვნებას;

• ბიოსასუქი მდგრადია საკვები ნივთიერებების გარეცხვის მიმართ. ერთ სეზონში ნიადაგიდან გამოირეცხება მინერალური სასუქების 80%, რის გამოც საჭირო ხდება ყოველწლიურად მათი დამატება. ამავე პერიოდში ბიოსასუქის მხოლოდ 15% გამოირეცხება. ის ნიადაგში 3-5 წლით მეტ ხანს მოქმედებს, ვიდრე ჩვეულებრივი სასუქი.

• ნიადაგის გვალვაგამძლეობის ზრდა. მინერალური სასუქისგან განსხვა-ვებით ბიოსასუქი ამდიდრებს ნიადაგს ორგანული ნივთიერებებით, რომლებიც წვიმის წყლის აკუმულირებით ზრდიან ნიადაგის გვალვა-გამძლეობას;

• ნიადაგზე ეკოლოგიური გავლენა. მინერალური სასუქები აბინძურებენ ნიადაგს და გრუნტის წყლებს ნიტრატებით და სხვა მავნე ნივთიერებებით. ბიოსასუქი კი არის აბსოლუტურად სუფთა ეკოლოგიური სასუქი;

• მოსავლიანობის ზრდა. ბიოსასუქის გამოყენება 10-20%-ით ზრდის მოსავლიანობას;

• ცხოველთა საკვებ დანამატად გამოიყენება. ბიოდანადგარში გადა-მუშავების შემდეგ ბიოსასუქში უვნებელი ხდება პათოგენური მიკრო-ფლორა, განსაკუთრებით თერმოფილური რეჟიმისას. მასში იზრდება ცილების კონცენტრაცია, მდიდრდება ვიტამინით B12 და სხვა სასა რ-გებლო ნივთიერებებით. ბიოსასუქის საფუძველზე გადამუშავებული ცილა-ვიტამინებით გამდიდრებული საკვების დანამატები მათი ხარის-ხისა და დაბალი ღირებულების გამო ფართოდ გამოიყენება ამერიკაში, ისრაელში, კანადაში და სხვაგან.

ბიოსასუქის წარმოება და რეალიზაცია მნიშვნელოვანი შემოსავლის წყარო შეიძლება გახდეს მოსახლეობისათვის მეცხოველეობის წამყვან ისეთ რაიონებში, როგორიც მესტიის მუნიციპალიტეტია.

- 136 -

3.4 მესტიის მუნიციპალიტეტში ბიოგაზის პოტენციალის ათვისების არსებული მდგომარეობა და პრობლემები

როგორც ზემოთ უკვე ითქვა, მკაცრი კლიმატის გამო მესტიის მუნიციპალიტეტში ენერგიაზე მოთხოვნილება მაღალია. ამავე დროს რეგიონში მეცხოველეობა კარგადაა განვითარებული, რაც განაპირობებს ბიოგაზის წარმოების მაღალ პოტენციალს. მიუხედავად ამ ორი წინაპირობისა, აღნიშნული პოტენციალის ათვისება ჯერ-ჯერობით ნელა მიმდინარეობს, ნაწილობრივ ამ სექტორში მაღალი ხარისხის ტექნოლოგიების არარსებობის გამო. კერძოდ, 2013 წელს უშგულის თემში დამონტაჟდა 2 ბიოგაზის დანადგარი, რომელთაგან ერთი მეზოფილურ რეჟიმში მომუშავე 10 მ3 მოცულობის დანადგარია, ხოლო მეორე 5 მ3 მოცულობის თერმოფილური.

თეორიული გათვლებით მეზოფილური დანადგარის წარმადობა საკმაოდ მაღალია (დღეღამეში 12-15 მ3). მიმღებ ოჯახს აქვს საოჯახო სასტუმრო და მისთვის საკმარისია მიღებული გაზის რაოდენობა, რომელიც ყოფნის საჭმლის მომზადებასა და ცხელ წყალზე. სისტემაში ჩართულია ასევე იქვე მცხოვრები მეორე ოჯახი.

თერმოფილური დანადგარი 5 მ3 მოცულობისაა. მისი წარმადობა, მსგავსად მეზოფილური დანადგარისა, დღე-ღამეში 12-15 მ3-ია. მიღებული ბიოგაზი ხმარდება მხოლოდ ოჯახის მოთხოვნილებებს, საჭმლის მოსამზადებლად და სამზარეულოში ცხელი წყლის მისაღებად. დანადგარი დაფარულია მაღალი ხარისხის საიზოლაციო მასალით, რომელიც უზრუნველყოფს რეაქტორში ტემპერატურის შენარჩუნებას გათბობის გათიშვის შემთხვევაშიც 2 კვირის განმავლობაში.

ორივე ბიოდანადგარი დამზადებულია ადგილობრივი მეწარმეების მიერ, რომლებიც ამ ეტაპზე ვერ უზრუნველყოფენ შესაბამის ხარიხსს. გარდა ამისა, თვითონ სისტემები რთულია სამართავად და საჭიროებს მოსახლის დიდ ძალისხმევას. ამ მიზეზებიდან გამომდინარე საბოლოოდ ორივე დანადგარის ექსპლოატაციისას წარმოიქმნა მთელი რიგი პრობლემები. ამასთან ერთად საერთაშორისო დონეზეც ცივი კლიმატისთვის მისაღები საოჯახო დანადგარები ჯერ კიდევ დაუხვეწავია.

- 137 -

3.5 განახლებადი ენერგეტიკის სექტორის განვითარებისათვის არსებული საკანონმდებლო ბაზა

ბიოგაზის ტექნოლოგია მსოფლიოში ფართოდ არის გავრცელებული. მისი დანერგვა ბევრ ქვეყანას ნაციონალურ პრიორიტეტად აქვს აღიარებული. აშშ, გერმანია, შვედეთი, დანია, ჰოლანდია, ინგლისი, საფრანგეთი, ჩინეთი, ინდოეთი და სხვა ამის მაგალითია. წარმატება ბიოგაზის სფეროში ამ ქვეყნებში განპირობებულია მოქმედი კანონებით. მათ აქვთ ბიოგაზის მოკლე და გრძელვადიანი პროგრამები. კანონებით რეგლამენტირებულია ბიოგაზის ნედლეულის წარმოქმნა, ბიოგაზად გადამუშავება და მისი გამოყენება. დასახული აქვთ ენერგეტიკაში, გარემოს დაცვაში წლების მიხედვით ბიოგაზის გამოყენების დონეები.

ევროკავშირის ქვეყნებში, მათ შორის გერმანიაში, რომელიც მოწინავეა ბიოგაზის წარმოებაში, მიღებულია ბიოგაზის დანერგვის წამახალისებელი კანონები47. ბიოგაზით წარმოებულ ელექტროენერგიაზე სახელმწიფო გარკვეულ სუბსიდირებას იძლევა დარგის გასაძლიერებლად.

გერმანიას კლიმატის ცვლილების შერბილებისა და გარემოს დაცვის, წიაღისეული ენერგომატარებლების შენახვის და ენერგომომარაგების ხარჯების შემცირების მიზნით ენერგიის საერთო წარმოებაში დასახული აქვთ განახლებადი ენერგიების წილის ზრდის შემდეგი გრაფიკი: 35% 2020 წლისთვის; 50% 2030 წლისთვის; 65 % 2040 წლისთვის; 80% 2050 წლისთვის; 80% 2050 წლისთვის48.

ბიოგაზის ტექნოლოგიაში ევროპის ერთ-ერთი წამყვანი ქვეყანაა დანია, რომლის კანონმდებლობის თანახმად 2020 წლამდე წარმოებული ნაკელის 50% ბიოგაზის დანადგარებში უნდა გადამუშავდეს. 2011 წლამდე იქ მოქმედებდა მეზოფილურ რეჟიმში მომუშავე 60 მცირე (დანიის მასშტაბით) ბიოგაზის დანადგარი. ისინი წელიწადში 10-20 ათას ტონა ნაკელს გადაამუშავებენ. გარდა ამისა, იქ არის, ბიოგაზის 22 მსხვილი დანადგარი წელიწადში 400 ათას ტონამდე (დღეში 1 095 ტ.) ნაკელის გადასამუშავებლად. მთავრობის დანამატი ბიოგაზით ნაწარმოებ 1 კვტ.სთ ელ.ენერგიაზე 10.2 ცენტია. ბიოდანადგარების მშენებლობაზე სახელმწიფოს დოტაცია 20% არის და სახელმწიფო იძლევა გარანტიას კრედიტის ასაღებად. ბიოგაზის მფლობელი კომპანიები იყენებენ 20-30 კმ რადიუსში მოგროვილ ნედლეულს.

47 http://www.gesetze-im-internet.de/eeg_2009/index.html48 http://www.gesetze-im-internet.de/eeg_2009/index.html

- 138 -

ევროგაერთიანების ქვეყნებში მოქმედებს აზოტის კანონი, რომელიც განსაზღვრავს ბიოგაზის დანადგარიდან მიღებულ, აზოტით გამდიდრებულ ბიოსასუქის გამოყენების წესებს49.

ბიოგაზის ტექნოლოგია სოფლის მცხოვრებლებს აძლევს ენერგიას გათბობისა და საჭმლის მომზადებისათვის. მაგრამ სახელმწიფოც უფრო მეტ სარგებელს ნახულობს ბიოგაზის ტექნოლოგიის დანერგვით. ეს განაპირობებს სახელმწიფოს მხრიდან ფინანსების გამოყოფის აუცილებლობას.

49 (http://www.fluid-biogas.com)

- 139 -

3.6 ბიოგაზის განვითარებისათვის საჭირო რეკომენდაციები სააქართველოში და კონკრეტულად მესტიის რაიონში

საქართველოში ბიოგაზის ტექნოლოგიების დანერგვის სტიმულირების-თვის საჭიროა შემდეგი ქმედებების განხორციელება:

1. უნდა შეიქმნას სოფლის მეურნეობაში განახლებადი ენერგი ების განვითარების ფონდი, რომელიც იმუშავებს ბიოგაზის დანადგარების ხარისხის დახვეწასა და განვითარების ხელშე წყობაზე;

2. სახელმწიფოს მიერ უნდა მოხდეს არსებული ენერგოკომპანიების წახალისება მათ მიერ სხვადასხვა ობიექტებზე ტრადიციული გზით მიღებული ენერგიის ბიოგაზის ენერგიით ჩანაცვლების შემთხვევაში. (შვედეთის მაგალითზე, სადაც მსხვილი კომპანიები ქალაქის გათბობის სისტემას ბიოგაზით ამუშავებენ).

3. უნდა მომზადდეს ბიოგაზის განვითარების სახელმწიფო პროგრამა (განსაკუთრებით მაღალმთიანი რეგიონებისათვის, სადაც ენერგორე-სურსის ნაკლებობაა) და დასახოს გეგმა, რომლის მიხედვითაც გაწე-რილი უნდა იყოს ბიოგაზის ათვისების ეტაპები წლების მიხედვით. უნდა შეიქმნას ამ ამოცანის გადასაჭრელად აუცილებელი ხელშემწყობი საკანონმდებლო ბაზა.

4. შემუშავდეს აზოტის პროგრამა, რომლითაც განისაზღვრება სოფლის მეურნეობაში სასუქების გამოყენების წესები;

5. არსებული რეალობიდან გამომდინარე, გადამუშავდეს და გამოიცეს პრეზიდენტის 1998 წლის 3 მარტის #120 ბრძანებულების ახალი რედაქცია.

მესტიის რაიონში (ცივი კლიმატი) ბიოგაზის პოტენციალის სრულად ასათვისებლად უნდა შეირჩეს და დაიხვეწოს თერმოფილურ და მეზოფილურ რეჟიმზე მომუშავე დანადგარები.

მესტიის რაიონში ბიოგაზის განვითარების პროცესში გათვალისწინებულ უნდა იქნას შედეგი რეკომენდაციები:

1. მესტიის რაიონისათვის სპეციალურად უნდა მომზადდეს თერმოფილურ და მეზოფილურ რეჟიმში მომუშავე ბიოგაზის დანადგარების შემუშავებისა და დანერგვის სახელმწიფო პროგრამა;

- 140 -

2. გამომდინარე ადგილობრივი პირობებიდან, სავარაუდოდ რეკომენდაცია უნდა მიეცეს თემორფილური ბიოგაზის დანადგარებს მოცულობით 3 მ3, რომლის წარმადობაც იქნება დაახლოებით 10 მ3 დღეღამეში, რაც სრულიად საკმარისია ერთი ოჯახისთვის. თერმოფილურ დანადგარს ნაკლები ტერიტორია სჭირდება, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია მცირემიწიანი სოფლებისთვის. მეზოფილური ბიოგაზის დანადგარის მოცულობა 6 მ3, წარმადობაა დაახლოებით 8-10 მ3 დღე-ღამეში, რაც ასევე საკმარისი იქნება ერთი ოჯახისათვის. ამ უკანასკნელს შეუძლია შედარებით დაბალ ტემპერატურაზე გაზგამოყოფის პროცესის შენარჩუნება. მოცულობები შეესაბამება ასევე მესტიის რაიონში ერთ ოჯახში საშუალოდ არსებულ რესურსს;

3. პროგრამის წარმატებული განხორციელებისათვის ძალიან მნიშვნე-ლოვანია მოსახლეობის ცნობიერების ამაღლება ამ ტექნოლოგიაზე და მისი მართვის პრინციპებზე, ასევე ზოგადად ბიოგაზის წარმოების და გამოყენების დადებით მხარეებზე;

4. მიმღები ოჯახებისათვის უნდა ჩატარდეს ინტენსიური თრეინინგები და მომზადდეს ვიდეოინსტრუქციები;

5. დონორების დახმარებით უნდა განხორციელდეს რაც შეიძლება მეტი საპილოტო პროექტები არსებული საუკეთესო ტექნოლოგიების შეთავაზებით.

4. მესტიის მუნიციპალიტეტის საადაპტაციო სტრატეგია კლიმატის ცვლილების მიმართ

წინამდებარე სტრატეგია დამუშავდა კლიმატის ცვლილების შესახებ საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების მომზადების პროცესში. სტრატეგია ძირითადად განიხილავს კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული შესაძლო რისკების შესაფასებლად და შესარბილებლად გასატარებელ ღონისძიებებს.

სტრატეგიას თან ახლავს 7 საპროექტო წინადადება, რომელთა განხორციელება მნიშვნელოვნად შეამცირებს სტრატეგიაში განხილულ რისკებს.

მესტიის რაიონში და მიმდებარე ტერიტორიებზე (ხაიში, ზუგდიდი) მიმდინარე კლიმატური პარამეტრების ცვლილების შეფასებამ აჩვენა (თავი 1), რომ ბოლო ნახევარი საუკუნის მანძილზე (1961-2010 წწ.) გლობალურმა

- 141 -

დათბობამ ზემო სვანეთის ტერიტორიაზე ყველაზე საგრძნობი ტემპერატურის მატება გამოიწვია შემოდგომაზე ხაიშში (+0.8 0C) და ზაფხულში მესტიაში (+0.7 0C). ორივე მეტეოსადგურზე სეზონური ტემპერატურები პრაქტიკულად არ შეცვლილა ზამთარსა და გაზაფხულზე (≥0.1 0C ფარგლებში). ნალექებმა ორივე სადგურზე მოიმატა ყველა სეზონზე წლიურ ჭრილში 10-15%-ით. გამონაკლისი შეადგინა მესტიამ, სადაც ზაფხულში ნალექები შემცირდა -8%-ით. მოწყვლადობის შეფასების პროცესისთვის მნიშვნელოვანია, რომ ნალექების დღიური მაქსიმუმი მესტიაში ზამთარში გაზრდილია 45%-ით და გაზაფხულზე 22%-ით, რაც ზოგადად ზრდის ზვავებისა და წყალმოვარდნების რისკს. ამასთან ერთად ზამთარში 3%-ით არის მომატებული ჰაერის ფარდობითი ტენიანობა, რაც ასევე ზრდის ზვავების საშიშროებას, რადგან თოვლის საფარი ნაკლებად მდგრადი ხდება თოვლის წყალშემცველობის ზრდის შედეგად. უფრო ნაკლები სიდიდით, 2.5%-ით, მაგრამ ასევე ზამთრის თვეშია დაფიქსირებული ტენიანობის ზრდა ხაიშის მეტეოსადგურის მონაცემებითაც. თითქმის 5%-იანი ზრდაა ისევ ზამთარში ზუგდიდის მეტეოსადგურის მონაცემებით. ექსტრემალური მოვლენებიდან მეორე 25-წლიან პერიოდში მესტიაში ზაფხულის სეზონზე ორჯერ შემცირდა უხვი ნალექების (≥50 მმ) განმეორადობა, თუმცა ხაიშში შემოდგომაზე ორჯერ აღინიშნა ექსტრემალურად უხვი ნალექები (≥90 მმ), რასაც წინა პერიოდში ადგილი არ ჰქონდა.

ზუგდიდის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მნიშვნელოვნად დათბა ზაფხული (+0.9 0C) და შემოდგომა (+0.6 0C), სამაგიეროდ ზამთარი გამკაცრდა (-0.3 0C). ნალექებმა ზაფხულში დაიკლო -14%-ით, ასევე შემცირდა უხვი ნალექების განმეორადობა. გვალვების განმეორადობა ზემო სვანეთში შემცირდა, ხოლო ზუგდიდში უმნიშვნელოდ, 10-15%-ით გაიზარდა.

4.1. მოწყვლადი სისტემები

სხვადასხვა სისტემების შეფასებამ აჩვენა, რომ ყველაზე დიდი რისკი მესტიის მუნიციპალიტეტისთვის არის კლიმატის ცვლილების გავლენა ტურიზმის სექტორზე. ამ ეტაპზე ენერგეტიკის სექტორის შემდეგ ტურიზმი ერთ-ერთი წამყვანი სექტორია რაიონის ეკონომიკაში, რომელსაც თავისი შესაძლებლობებით მაქსიმალურად შეუძლია ზემო სვანეთის ბუნებრივი რესურსებისა და კულტურული მემკვიდრეობის პოტენციალის რეალიზება. ტურიზმის სექტორის მოწყვლადობა ძირითადად განპირობებულია თვითონ

- 142 -

რეგიონის, ზემო სვანეთის როგორც მთიანი ეკოსისტემის მოწყვლადობით კლიმატის ცვლილებების მიმართ და ასევე ისტორიული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების მგრძნობელობით ისეთი კლიმატური პარამეტრების ინტენსივობის გაძლიერების მიმართ, როგორიცაა ერთ დღეში მოსული ნალექების რაოდენობა და ჰაერის საშუალო ტენიანობის ზრდა.

როგორც ზემოთ ითქვა, ზემო სვანეთში ტურიზმის განვითარება ორ ძირითად საფუძველს ემყარება: სამთო ტურიზმის (ზამთრის და ზაფხულის) განვითარების ფართო შესაძლებლობები და იმ მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობის არსებობა, რომელიც რეგიონშია და, რომელიც განსაკუ-თრებით მიმზიდველს ხდის ამ მხარეს მისი ბუნების სიმშვენიერესთან ერთად.

თუმცა, უნდა ითქვას, რომ ტურისტული რესურსის ტურისტულ პროდუქტად გადაქცევის პროცესი არ მიმდინარეობს სასურველი ტემპით. მასზე არც სახელმწიფო პოლიტიკაა საჭიროებისამებრ მიმართული და არც კერძო სექტორი, რომელსაც ჯერ ძალიან მწირი გამოცდილება აქვს. მეტიც, არ არსებობს ამ საკითხისადმი კონცეპტუალურ დონეზე განხილული მიდგომებიც კი.

როგორც ცნობილია, სამთო ტურიზმი როგორც ზამთრის, ასევე განსაკუთრებით ზაფხულის, თავისთავად არის დაკავშირებული ბუნებრივ საფრთხეებთან და მით უფრო იმ შემთხვევაში, თუ ის ფართო მასშტაბებს იღებს და მასიურ ხასიათს ატარებს. ძალიან მნიშვნელოვანია ამ პროცესში ტურისტულ ტრასებზე მოსალოდნელი საფრთხეების ზუსტად შეფასება და შესაბამისი პრევენციული ღონისძიებების წინასწარ გატარება, ისევე როგორც ტურისტების მაქსიმალრი ინფორმირება და ინსტრუქტაჟი. ტურისტებს (მათ შორის სპორტსმენებსაც) უნდა მიეცეთ ინსტრუქციები არა მხოლოდ ტურისტულ მარშრუტებზე არსებული საფრთხეების შესახებ, არამედ ზოგადად სვანეთის კავკასიონის მთებში არსებული ყველა ტიპის საფრთხეების შესახებ და თუ როგორ უნდა იმოქმედონ ასეთი საფრთხის დროს. მაგალითისთვის შეიძლება განვიხილოთ ქვათაცვენის შესაძლებლობა, რომელიც პირდაპირ კავშირშია კლიმატურ პირობებთან და რომელიც სერიოზულ საფრთხეს წარმოადგენს უწყინარ ამინდშიც კი, რადგან იგი იწყება დღის ტემპერატურის მატებასთან ერთად. გამოცდილმა მთამსვლელებმა კარგად იციან, თუ რა დროს უნდა დაიწყონ მოძრაობა, რომ აიცილონ ამ ტიპის საფრთხე, მაგრამ კლიმატური პირობების ცვლილების კვალდაკვალ დროის ეს მონაკვეთებიც იცვლება. საშუალო ტემპერატურა ზაფხულში მესტიაში მომატებულია 0.7 0C-ით, რაც სავარაუდოდ გამოიწვევდა ცვლილებას დღეღამური ტემპერატურის

- 143 -

მსვლელობაშიც, თუმცა ეს პარამეტრი არ იყო შესწავლილი ამ ანგარიშის მომზადების პერიოდში.

ამგვარად, ტურიზმის სექტორში კლიმატის ცვლილების რისკების შემცირებისა და სექტორის ადაპტაციის მიზნით ღონისძიებები უნდა გატარდეს ორი მიმართულებით: ტურიზმის მომსახურების სფეროს შესაძლებლობების გაზრდა და მომსახურების სტრატეგიის მომზადების პროცესში კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული რისკების მაქსიმალური გათვალისწინება, აგრეთვე ისტორიული მემკვიდრეობის ძეგლების რეაბილიტაცია და პრევენციული ღონისძიებების გატარება მათი შემდგომი დაზიანების რისკის მინიმუმამდე დასაყვანად.

მესტიის მუნიციპალიტეტის სტრატეგიაში ტურიზმის სექტორის კლი-მატის ცვლილებასთან ადაპტაციისათვის განიხილება შემდეგი ქმედებები:

• ადგილზე უნდა შეიქმნას ამინდის პროგნოზის სამსახური, რომელიც მიიღებს ინფორმაციას გეს (გარემოს ეროვნული სააგენტოდან) -დან და ექნება იმის პოტენციალი, რომ მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე უზრუნველყოს რეკომენდაციები, რათა ტურისტების გადაადგილების უსაფრთხოება სრულად იქნას დაცული. ამ ადგილობრივ სამსახურს სასურველია ჰქონდეს წვდომა ინფორმაციის რამდენიმე წყაროსთან იმ შემთხვევისათვის, თუ რომელიმე წყაროდან ვერ მოხერხდა ინფორმაციის დროულად მიღება;

• არსებულ და ახალ ტურისტულ მარშრუტებზე მაქსიმალურად უნდა იქნას შესწავლილი კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული რისკები (გახშირებული ქვათაცვენა, ქვეთაცვენის უფრო ადრე დაწყება ვიდრე ეს მანამდე იყო ცნობილი, ღვარცოფის, მეწყერის ან ზვავის საშიშროების ადგილები, მზის დაკვრის, მთის დაავადების და სხვა ზეგავლენები);

• რისკების შეფასების პროცესში მაქსიმალურად უნდა იქნას გამოყენებული ადგილობრივი მოსახლეობისა და მთამსვლელების ცოდნა, რომელიც შეიძლება ყოველთვის არ იყოს მეცნიერულად დასაბუთებული და მხარდაჭერილი;

• შემუშავებულ უნდა იქნას ტურისტულ მარშრუტებზე გადაადგილების უსაფრთხოების წესები, რომლებიც ხელმისაწვდომი იქნება ტურისტებისათვის ჩამოსვლისთანავე სასტუმროებსა და ტურიზმის მომსახურების სერვის ცენტრებში;

• ადგილობრივი მეტეოროლოგიური სამსახური უნდა ფლობდეს

- 144 -

ინფორმაციას ზამთრის ტურიზმის წინაშე არსებული რისკების შესახებაც (მაგალითად თოვლის საფარის შესახებ, მოსალოდნელი ზვავსაშიშროების შესახებ, ტემპერატურისა და სინოტივის გაზრდის პირობებში და ა.შ.);

• სპეციალური სამედიცინო სამსახურის ჩამოყალიბება და მისი თანამედროვე ტექნიკით აღჭურვა, რათა უმოკლეს დროში იყოს შესაძლებელი შემთხვევის ადგილზე მისვლა და საჭიროების შემთხვევაში დახმარების აღმოჩენა;

• სასურველი იქნებოდა ცენტრალურ სამაშველო სამსახურთან კოორდინაციაში მყოფი ადგილობრივი სამსახურის შექმნა, რომელიც გააერთიანებს მეტეოროლოგიას, ჯანდაცვის გარკვეულ კატეგორიას, სამაშველო სამსახურს და სხვა მიმართულებებს, რომლის მიზანიც, როგორც პრევენცია, ასვე დახმარების აღმოჩენა იქნებოდა.

ზემო სვანეთში ისეთი საშიში გეოლოგიური პროცესების ექსტრემალურ განვითარებას, როგორიცაა მეწყერი, კლდეზვავი და ქვათაცვენა, ღვარცოფი, წყლისმიერი ეროზია და თოვლის ზვავი, განაპირობებს ფაქტორთა კომპლექსი - ძლიერ დანაწევრებული რელიეფის მაღალი ენერგია და გეოდინამიკური პოტენციალი, რთული ტექტონიკა და გეოლოგიური აგებულება, ხშირი ჰიდროგრაფიული ქსელი, ლანდშაფტურ - ზონალური არაერთგვაროვნება, ადგილობრივი კლიმატურ-მეტეოროლოგიური პირობები და ანთროპოგენური ზეწოლა.

გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან დღემდე, სტიქიის გამო, მესტიის მუნიციპალიტეტი დატოვა 1 600-მდე ოჯახმა. მუნიციპალიტეტის პრაქტიკულად ყველა დასახლებული პუნქტი ამა თუ იმ ხარისხით არის მოქცეული სტიქიური გეოლოგიური პროცესების საშიშროების ზონაში.

მესტიის მუნიციპალიტეტის სტრატეგიაში კლიმატის ცვლილების ფონზე ექსტრემალური გეოლოგიური პროცესების გავლენის ზრდის შესამცირებლად განიხილება შემდეგი ქმედებები:

• მონიტორინგის ქსელის და ადრეული შეტყობინების მწყობრი სისტემის შექმნა არსებულის მოდიფიცირების საფუძველზე (რისთვისაც გამოყე-ნებული უნდა იქნას მოწინავე ქყვეყნების გამოცდილება):

• მოსახლეობისათვის მაღალი რისკის ადგილებში;

- 145 -

• მნიშვნელოვანი ინფრასტრუქტურული ობიექტებისათვის საფრთხის შემქმნელ ადგილებში (ძირითადად გზებზე);

• პრევენციული ღონისძიებების გატარება სტიქიური გეოლოგიური პროცესების გამომწვევი ანთროპოგენური რისკ-ფაქტორების შესამცირებლად. აუცილებელია ანთროპოგენური რისკ-ფაქტორების შემცირების პროცესში მოსახლეობის მაქსიმალური ჩართულობა, მოსახლეობის ცნობიერების ამაღლებისა და დაგეგმარების პროცესში უშუალო ჩართულობის გზით;

• პროფილაქტიკური ღონისძიებების სისტემატური გატარება იმ გეოლოგიური რისკის მატარებელ ობიექტებზე, რომლებიც საფრთხეს უქმნიან ინფრასტრუქტურულ და ტურისტულ ობიექტებს;

• სტიქიურ პროცესებზე ეფექტიური რეაგირების მიზნით, რაიონში საჭიროა პროფესიონალებით დაკომპლექტებული რამდენიმე დანაყოფის - სამაშველო რაზმების შექმნა, აღჭურვა და მათთვის სისტემატური თრეინინგების ჩატარება; ასევე მოხალისეების, როგორც სარეზერვო ძალის ჩართვა, სტიქიის ლიკვიდაციისა და მინიმიზაციისკენ მიმართულ ღონისძიებებში;

• საქართველო და სტიქიური გეოლოგიური პროცესების გამოვლინების თვალსაზრისით მისი ერთ-ერთი ყველაზე უფრო რთული რეგიონი - მესტიის მუნიციპალიტეტი, ბუნებრივი კატასტროფების მიმართ იმდენად მოწყვლადია, რომ აუცილებელია ზოგადად მთელი რაიონის მოსახლეობის მზადყოფნის დონის ამაღლება, რისთვისაც ზედმეტი არ იქნება თუ საგანმანათლებლო სისტემაში სასკოლო დისციპლინად შეტანილი იქნება შესაბამისი საგანი;

• სტიქიური გეოლოგიური პროცესების მართვის პროცესი ქვეყანაში განაწილებულია აღმასრულებელი ხელისუფლების სხვადასხვა უწყებებს შორის, რაც სუსტი კოორდინაციის პირობებში (რასაც სამწუხაროდ აქვს ადგილი), ართულებს სტიქიური პროცესების მართვაში ერთიანი ხედვის შემუშავებას. ეს გარემოება განაპირობებს აღნიშნული ასპექტის შემდგომი დამუშავების - კოორდინაციის მექანიზმის გაუმჯობესების აუცილებლობას. იგივე საკითხი აქტუალურია და საჭიროებს დახვეწას მესტიის მუნიციპალიტეტსა და სამთავრობო უწყებათა - შინაგან საქმეთა სამინისტროს საგანგებო სიტუაციათა დეპარტამენტს და გარემოს დაცვის სამინისტროს სტრუქტურულ ერთეულს - გარემოს ეროვნულ სააგენტოს შორის ურთიერთობაში;

- 146 -

• მოსახლეობის მასიური ინფორმირება პირველადი სამედიცინო დახმარების აღმოჩენის პრაქტიკაზე;

• როგორც ცნობილია, პოსტ საბჭოთა პერიოდში გეოლოგიური და გლაციოლოგიური კვლევების სისტემები მოიშალა. მოსახლეობაში არსებობს მოარული ხმები მყინვარებისაგან განთავისუფლებულ ადგი-ლებში რადიაციული უბნების არსებობის შესახებ, რაც შესაძლებელია რადიაციის წყალში მოხვედრას იწვევდეს. ამ ხმების გავრცელებამ შესაძლოა სერიოზული გავლენა მოახდინოს როგორც ადგილობრივი მოსახლეობის ფსიქიკურ მდგომარეობაზე, ასევე ტურიზმის შემდგომ განვითარებაზეც. აუცილებელია ეს საკითხი საფუძვლიანად იქნას შესწავლილი და ინფორმაცია სათანადოდ მიეწოდოს მოსახლეობას;

• ჩამოთვლილი ღონისძიებების განსახორციელებლად სამოქმედო გეგმის მომზადება.

როგორც ზემოთ უკვე იყო ნათქვამი, ზემო სვანეთი ბუნების სილამა-ზესთან ერთად მდიდარია ისტორიული ძეგლებით, რის გამოც იგი კიდევ უფრო მიმზიდველია ტურისტებისათვის. ამ ძეგლების დაცვა კლიმატის ცვლილების უარყოფითი გავლენისაგან აუცილებელია არა მხოლოდ ტურიზმის სექტორის განვითარებისათვის, არამედ ადგილობრივი მოსახლე-ობის თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა და საქართველოს ისტორი ისა-თვის. ეს ძეგლები მნიშვნელოვანი სიმდიდრეა როგორც ეროვ ნულ, ასევე ადგილობრივ და საერთაშორისო დონეზე. უშგულის თემის ერთ-ერთი სოფელი, ჩაჟაში, იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლია.

ზემო სვანეთის ეკლესიებში, ისევე როგორც სხვა შენობებში, კედლები ნაგებია როგორც კარგად გათლილი შირიმის კვადრებით, ისე კირის დუღაბით შეკრული ფლეთილი ქვით. კლიმატის ცვალებადობა, გახშირებული ქარები და წვიმები პირველ რიგში ამ კირის დუღაბზე მოქმედებს, იწვევს რა მის გამოქარვასა და დაშლას გაზრდილი ტენიანობის ზემოქმედებით. სინესტე ძლიერ აზიანებს ეკლესიების შიდა მოხატულობასაც, ამიტომ ძეგლების შეკეთებისა თუ რესტავრაციისას მთავარი ყურადღება უნდა მიექცეს კირის ხსნარის გამდიდრებას სხვადასხვა თანამედროვე მინარევებით სინესტის მიმართ მისი მდგრადობის გასაზრდელად, გადახურვისას თანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენებას ისე, რომ არ დაირღვეს ძეგლთა ავთენტურობა და ძეგლთა გარშემო სადრენაჟო სისტემების მოწყობას კედლების ნიადაგი-დან დატენიანების შესამცირებლად.

- 147 -

აქვე აღსანიშნავია, რომ სვანეთში ეკლესიების, მაჩუბების გადასა-ხურავად გამოყენებული იყო ყავარი, თუმცა უშგულის თემში ფართოდ იხმარება აგრეთვე ფიქალიც. როგორც ყავარი, ისე ფიქალი საქართველოს მაღალმთიან რეგიონებში ერთ-ერთი უძველესი მასალაა სახურავის საბურველის მოსაწყობად. ასევე საფარი მეტად პრაქტიკულია დიდთოვლობის დროს - მისი ზედაპირი ბრტყელი და სრიალაა, რის გამოც თოვლი ძნელად ჩერდება მასზე. აქ რომ გამოეყენებინათ ბარში გავრცელებული კრამიტი, კონსტრუქციის არსებით დამძიმებასთან ერთად არც თოვლი დაცურდებოდა და არც მისი გადაწმენდა იქნებოდა შესაძლებელი. მაგრამ ყავარი ყველაზე ნაკლებად მდგრადია და აღდგენის პროცესში საჭიროა უფრო მდგრადი, თანამედროვე, მაგრამ იგივე თვისებების მქონე (მსუბუქი, თოვლის ადვილად დასრიალება), მასალის გამოყენება.

ზემო სვანეთის ეკლესიებში დაზიანების მთავარი მიზეზი არის ნესტი, რომელიც აზიანებს როგორც ნაგებობის საშენ მასალას - ქვას და მის შემაკავშირებელ კირის დუღაბს, ასევე ტაძრებში არსებულ მოხატულობას. ნესტი პირველ რიგში აზიანებს კედლის მხატვრობას, იწვევს მოხატულობის ბათქაშის მოცილებას კედლიდან და ჩამოშლას. ასევე იკარგება და შავდება მოხატულობის საღებავის ფერი. ინტერიერის გარდა კლიმატური ფაქტორები ანადგურებს ეკლესიების გარე კედლების სკულპტურული და ფერწერული დეკორის ელემენტებს, რომლითაც მდიდარია სვანეთის ტაძრების ფასადები.

მესტიის მუნიციპალიტეტის სტრატეგიაში კლიმატის ცვლილების ფონზე ისტორიული ძეგლებისათვის რისკების ზრდის შესამცირებლად განიხილება შემდეგი ქმედებები:

- კლიმატისა და მისი ცვლილების მესტიის ისტორიულ ძეგლებზე გავლენის უფრო საფუძვლიანი შესწავლა საერთაშორისო გამოცდილების გათვალისწინებით, რისთვისაც უნდა ჩატარდეს მესტიის რაიონში არსებული ისტორიული ძეგლების სრული ინვენტარიზაცია მათზე კლიმატის ცვლილების გავლენის დეტალურად შესწავლისა და საადაპტაციო რეკომენდაციების მომზადების მიზნით. ეს უნდა გაკეთდეს ამ საკითხებში უკვე გამოცდილი საერთაშორისო ექსპერტების ჩართვით;

- ეროვნული ექსპერტების (ძეგლთა დაცვის სპეციალისტების და რესტა-ვრატორების) მომზადება კლიმატის ცვლილების მიმართ ძეგლების მოწყვლადობის შეფასებისა და მათი ადაპტაციის თანამედროვე მეთო-

- 148 -

დებში, რაც გათვალისწინებული უნდა იყოს რესტავრაციის პროცესში. ამ საკითხებზე მუშაობის დროს გამოვლინდა საქართველოში შესაბამისი ექსპერტიზის და ექსპერტების დეფიციტი;

- მესტიის რაიონში არსებული ისტორიული ძეგლების რეაბილიტაციისა და კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტაციის სამოქმედო გეგმის მომზადება, რომელიც ტრადიციულ ხერხებთან ერთად უნდა ითვალისწინებდეს ახალი ტექნოლოგიების დანერგვას, რომლებიც უკვე გამოიყენება მსგავსი გეოგრაფიული და კლიმატური პირობების მქონე ქვეყნების კულტურული ძეგლების კონსერვაციის პროცესში;

- ისტორიული ძეგლების რესტავრაციის სტრატეგიის და სამოქმედო გეგმის მომზადება კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული რისკების გათვალისწინებით;

- მესტიის მუნიციპალიტეტში ძეგლების სიმრავლის და მათი მდგომა-რეობიდან გამომდინარე აუცილებელია მესტიის მუნიციპალიტეტში ძეგლთა დაცვის ორმაგი დაქვემდებარების (მესტიის თვითმმართველობა, საქართველოს ძეგლთა დაცვის დეპარტამენტი) უწყების არსებობა.

ჯანდაცვის სექტორი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სექტორია მესტიის მუნიციპალიტეტში კლიმატის ცვლილების მიმართ მოწყვლადობის თვალსა-ზრისით. ზემო სვანეთში კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებებიდან აქტუ-ალურად ძირითადად უნდა ჩაითვალოს ტრავმები და მათ შორის - ფსი-ქოლოგიური ხასიათის ტრავმები, ასევე ქრონიკული პათოლოგიებიდან - გულ-სისხლძარღვთა დაავადებები (განსაკუთრებით არტერიული ჰიპე-რტენზია), სასუნთქი სისტემის დაავადებები და მათგან გამოწვეული სიკვ-დილობა. აღნიშნული პათოლოგიების ინციდენტობა და პრევალენტობა ზემო სვანეთის რეგიონში ჭარბობს საქართველოს სხვა რეგიონების ანალოგიურ მონაცემებს. ზემოთ ჩამოთვლილ პათოლოგიურ მდგომარეობებს შორის ყველაზე გავრცელებული და პრობლემური ტრავმებია, რომელთა მნიშვნე-ლოვანი ნაწილი გამოწვეულია არაორგანიზებული ტურიზმით.

როგორც სიტუაციის პირველადი ანალიზიდან ჩანს, ზემო სვანეთში სამედიცინო მომსახურებაზე ხელმისაწვდომობის მაჩვენებელი არაეფექტური სამედიცინო ინფრასტრუქტურის და სათანადო სამედიცინო კადრების არყოლის გამო ძალიან დაბალია. კონკრეტულად კი, უბნებზე არსებული სამედიცინო პუნქტები, გარდა იმისა რომ არასათანადოდ არის აღჭურვილი ბაზისური სამედიცინო ნივთებით, მათი ნაწილი როგორც ექიმისთვის, ისე

- 149 -

მოსახლეობისთვის ძნელად მისაწვდომ ადგილას მდებარეობს. სამედიცინო დახმარების საჭიროების დროს პაციენტი უბნის სამედიცინო პუნქტიდან რაიონულ საავადმყოფოში იგზავნება, ხოლო სპეციალისტის არარსებობის შემთხვევაში - ზუგდიდის რაიონულ საავადმყოფოში, რომელიც მესტიიდან 137 კმ დაშორებით მდებარეობს.

ყოველივე ამის გათვალისწინებით, არასათანადოა ისეთი კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების კონტროლი და რისკების შემცირება, როგო-რიცაა ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ტრავმები, გულ-სისხლძარღვთა და სასუნთქი სისტემის დაავადებები.

მესტიის ჯანდაცვის სექტორის სტრატეგია კლიმატის ცვლილების უარყოფით გავლენასთან ადაპტაციის პროცესში განიხილავს შემდეგ ქმედებებს:

• რაიონში ერთიანი გადაუდებელი დახმარების სამედიცინო სამსახურის ჩამოყალიბება, რომელიც კოორდინაციას გაუწევს როგორც სოფლის პირველადი ჯანდაცვის დაწესებულებებს/ამბულატორიებს, ისე რაიო-ნის სტაციონალური ტიპის დაწესებულებებს და უზრუნველყოფს მათ ეფექტურ საქმიანობას, პირველადი გადაუდებელი სამედიცინო დახმარებისათვის აუცილებელი ინვენტარით და სხვა სამედიცინო საშუალებებით, მათ შორის სატრანსპორტო საშუალებებით, ასევე უზრუნველყოფს სისტემას კვალიფიციური/სერთიფიცირებული კადრე-ბით, შეიმუშავებს ადგილობრივი სამედიცინო პერსონალის დასაქმებისა და ანაზღაურების ოპტიმალურ სქემებს;

• მესტიის მუნიციპალიტეტის ჯანდაცვის სისტემის უზრუნველყოფის მხარდაჭერა შესაბამისი ინფრასტრუქტურით (სამედიცინო პუნქტების ჩამოყალიბება) და შესაბამისი სამედიცინო კადრებით (ტრავმატოლოგი, ფსიქოთერაპევტი, ინფექციონისტი, კარდიოლოგი, ნეონატოლოგი და სხვ.) დასაკომპლექტებლად, რომლებიც სპეციფიკურად ორიენტირე-ბულნი იქნებიან კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების მართვაზე (პრევენცია, მკურნალობა, პოსტ-ტრამვული რეაბილიტაცია);

• მაღალმთიანი რეგიონების ჯანდაცვის სისტემის განვითარების ხელშე-წყობა სახელმწიფოს მხრიდან;

• საერთაშორისო გამოცდილების გაზიარება, რაც გულისხმობს ე.წ. საუ-კეთესო პრაქტიკის (Best Practice) გაცნობასა და გაზიარებას, რომელიც უშუალოდ ეხება ზემო სვანეთის მსგავს მაღალმთიან რეგიონში კლიმატ-

- 150 -

დამოკიდებული დაავადებების სამედიცინო მენეჯმენტს;• ბუნებრივი კატასტროფების სამედიცინო მართვის გეგმის (ბკსმგ)

შემუშავება სხვა სექტორების ჩართულობით. მისი ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტი პოსტ-ტრავმული რეაბილიტაციაა, რომელიც ძირითადად პოსტ-ტრავმული ნერვული აშლილობის სინდრომის მართვას გულისხმობს;

• კლიმატ-დამოკიდებულ დაავადებებზე მონიტორინგის ჩატარება და რისკების მართვა;

• წინასწარი შეტყობინების სისტემის ჩამოყალიბება, რომელიც ჯანდაცვის სექტორს და ადგილობრივ თემს დროული მზაობის შედეგად კლიმატ-დამოკიდებული დაავადებების თავიდან აცილებასა და მართვას გაუადვილებს;

• ზემო სვანეთის ჯანდაცვისა და ტურიზმის სექტორის წარმომადგენელთა ცნობიერების ამაღლება კლიმატ-დამოკიდებულ დაავადებებთან დაკავშირებით;

• ტურიზმის სექტორის სამედიცინო მომსახურების გაუმჯობესება, რისთვისაც აუცილებელია ჯანდაცვის სექორში კლიმატის ცვლილების რისკების შემცირების და განსაკუთრებით ტრავმების პრევენციის სამოქმედო გეგმის მომზადება.

კლიმატის ცვლილების მიმართ ზემო სვანეთის ტყის მასივების შეფა-სების პროცესში უნდა გამოიყოს ორი ძირითადი ზონა, რაც განპირობებულია მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებული განსხვავებული კლიმატური პირობებით და ნიადაგებით. კერძოდ, ერთი ზონა ჩამოყალიბებულია ენგურის ხეობის ქვემოწელში (ყოფილი ხაიშის სატყეო მეურნეობა), სადაც კლიმატი ზომიერად ნოტიოა და მეორე ზონა ჩამოყალიბებულია ენგურის ხეობის შუა ნაწილიდან ზემოთ (ყოფილი მესტიის სატყეო მეურნეობა), რომელიც ხასიათდება ზომიერად მშრალი კონტინენტური კლიმატით. კლიმატის ცვლილების გავლენა ამ ზონებზე სხვადასხვაა. თუ ხაიშის სატყეო მეურნეობის ტერიტორიაზე კლიმატის ცვლილების რაიმე განსაკუთრებული გავლენა ჯერ-ჯერობით არ დაიკვირვება, ეს გავლენა საკმაოდ კარგადაა გამოკვეთილი მესტიის სატყეოს ტერიტორიაზე, სადაც მყინვარების უკან დახევის შემდგომ პერიოდში ბორეალური ტყის სახეობები (ფიჭვი და არყი) იყვნენ ძირითადად გაბატონებულები. ამჟამად სამხრეთი მშრალი ფერდობები დაიკავა ფიჭვმა, ხოლო არყის კორომების საზღვრებმა უფრო ზემოთ გადაიწია. მათ ადგილს

- 151 -

თანდათან ცვლის უფრო სითბოს და ნოტიო ჰავის მოყვარული სახეობები, როგორიცაა წიფელი, ნაძვი და სოჭი. ეს ჩანაცვლება სავარაუდოდ გამოწვეულია იმით, რომ ჩამოთვლილი მერქნოვანი მცენარეები უფრო უძლებენ მაღალ ტემპერატურებს, ვიდრე ფიჭვი და არყი. რადგანაც არყის ხე ბორეალური ტყის სახეობაა და ცივი მოკლე სავეგეტაციო პერიოდით ხასიათდება, ამიტომ გაზრდილი ტემპერატურა და სავეგეტაციო პერიოდი სტრესულ მდგომარეობაში აყენებს არყის კორომებს. აქ უნდა აღინიშნოს, რომ ალპურ ზონაში დროებით ხელსაყრელი პირობები ექმნება არყის ხეს მისი საზღვრის ზემოთ ასაწევად, მაგრამ ამას აქვს ისეთი შემაფერხებელი ფაქტორი, როგორიცაა არახელსაყრელი ნიადაგური პირობები, როგორიცაა თხელი კლდოვანი ნიადაგები, რომლებზეც არყის ნარგაობა კარგი წარმადობით არ ხასიათდება.

აღსანიშნავია, რომ ზემო სვანეთის ტყის მასივებში არ დაიკვირვება კლიმატის ცვლილების შედეგების ისეთი თანმდევი უარყოფითი გამოვლინებები, როგორიცაა: ხანძრების შემთხვევათა გახშირება, მავნებელ-დაავადებათა გამრავლება, რასაც საქართველოს სხვა რეგიონებში გამოხატულად მატებისკენ აქვს ტენდეცია. სამაგიეროდ აქ ტყის კორომებსა და საძოვრებზე ნიადაგის ეროზიას იწვევს ზედაპირული წყალმოვარდნები და ღვარცოფები.

მესტიის ტყეების მდგრადი განვითარების სტრატეგია კლიმატის ცვლილების უარყოფით გავლენასთან ადაპტაციის პროცესში განიხილავს შემდეგ ქმედებებს:

ნიადაგდაცვითი ფუნქციების გასაძლიერებლად, დეგრადირებული ტყეების აღსადგენად:

• უნდა მოხდეს ტყეების გაშენება, როგორც ნიადაგდამცავი ღონისძიება დეგრადირებულ საძოვრებზე ეროზიების და ჩამორეცხვების შესაჩერებლად, მათი შემდგომი პრევენციის მიზნით;

• ტყეების, როგორც CO2-ის შთანთქმის წყაროს პოტენციალის გაზრდა,

რაც გულისხმობს მისი ასაკის შემცირებას და ხარისხის (სიხშირის) გაზრდას ხარისხიანი ტყის დონემდე;

• ტყეების პრივატიზაციის ალტერნატივების შესწავლა (სათემო ტყეები, ტურისტული სექტორის ტყეები და სხვ.);

• ტყის სექტორის მდგრადი განვითარების სამოქმედო გეგმის მომზადება.

- 152 -

მესტიის რაიონი და განსაკუთრებით მის ალპურ ზონაში განთავსებული სოფლები მოკლებული არიან ენერგეტიკულ რესურსებს მიუხედავად იმისა, რომ აქ არსებობს ჰიდროენერგეტიკის სერიოზული პოტენციალი. განსაკუთრებით დეფიციტურია თბოენერგომომარაგება. ალპურ ზონებში ტყეების არარსებობის გამო, მოსახლეობას უწევს შეშის შეძენა დაბლობ რაიონებში და დიდ მანძილზე ტრანსპორტირება. ამავე დროს მუნიციპალიტეტში არსებობს ბიოგაზის სისტემების განვითარების საკმაოდ დიდი პოტენციალი, რადგან მოსახლეობის ძირითადი საქმიანობა მესაქონლეობაა და თითქმის ყველა ოჯახს 10 და მეტი სული საქონელი ყავს. საქართველოში არსებული და ხელმისაწვდომი ტექნოლოგიები ძნელად გამოსაყენებელია მთიან და ცივ რეგიონებში. საჭიროა საერთაშორისო პრაქტიკის კარგად შესწავლა და მესტიის ცივი კლიმატისათვის მისაღები ბიოგაზის ტექნოლოგიების შემოტანა და ფართოდ გავრცელება, რაც ერთის მხრივ ხელს შეუწყობს მეთანის ატმოსფეროში ადინების შეზღუდვას, მეორეს მხრივ აწარმოებს მაღალი ხარისხის ორგანულ სასუქს და გააუმჯობესებს ენერგოუზრუნველყოფას, მნიშვნელოვნად შეუწყობს ხელს ტურიზმის განვითარებას.

მესტიაში განახლებადი ენერგორესურსების განვითარების ხელშე-წყობის სტრატეგია განიხილავს შემდეგ ქმედებებს:

• მესტიის მუნიციპალიტეტში არსებული განახლებადი რესურსის (ბიოგაზი, მზე) ტექნიკურ-ეკონომიკური გამოყენებადობის ინვენტარიზაცია;

• განახლებად ენერგეტიკაში (ბიოგაზი, მზე) არსებული თანამედროვე ტექნოლოგიების მოძიება და მესტიაში მათი გავრცელების პოტენციალის შეფასება საერთაშორისო ექსპერტების დახმარებით;

• მაქსიმალურად ბევრი საპილოტო პროექტის განხორციელება ბარიერების სრულად გამოვლენის მიზნით;

• ადგილზე ამ საკითხებით დაინტერესებული მოხალისეთა ჯგუფების მომზადება;

• ზოგადად მოსახლეობის ცნობიერების ამაღლება რეგიონში განახლებადი რესურსის მაქსიმალურად ათვისების სარგებლიანობაზე;

• მესტიის მუნიციპალიტეტში არსებული განახლებადი რესურსის ეფექტურად გამოყენების სამოქმედო გეგმის მომზადება.

- 153 -

კლიმატური და აგროკლიმატური ზონები. რელიეფის მრავალფერო-ვნებისა და სიმაღლეთა დიდი სხვაობის შედეგად ზემო სვანეთის ტერიტორია ხასიათდება კლიმატური ზონების მრავალფეროვნებით. რეგიონის უმდაბ-ლესი წერტილი მოიცავს ჯვრის წყალსაცავს (500 მ ზ.დ.), ხოლო უმაღლესი - საქართველოს ყველაზე მაღალ მწვერვალს შხარას (5 068 მ ზ.დ.).

1980-იანი წლების მონაცემებით ზემო სვანეთში გამოიყოფა 5 კლიმატური ზონა, რომელთაგან უმდაბლესი (მახასიათებელი მეტეოსადგური ხაიში) უშუალოდ ესაზღვრება ზღვის სუბტროპიკული კლიმატის ზონას (უახლოესი მახასიათებელი სადგური - ზუგდიდი). მუდმივი თოვლითა და მყინვარებით დაფარულ ნივალურ ზონას რეგიონის ჩრდილო ნაწილში საკმაოდ დიდი ფართობი უჭირავს.

2012-2014 წლებში კლიმატის ცვლილების შესახებ საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში ჩატარებული გამოკვლევის თანახმად, მიმდინარე საუკუნის დასასრულისთვის მესტიის ტერიტორიაზე მოსალოდნელია საშუალო წლიური ტემპერატურის მომატება 1986-2010 წწ. საშუალოსთან შედარებით 4.0 0C-ით, ხოლო ნალექთა წლიური ჯამები ფაქტიურად იგივე დარჩება რაც 1960-1990 წლებში. თუ ეს ბოლო სიდიდე ნალექთა ყოველწლიური ვარიაციის ფარგლებში იმყოფება და მაინც და მაინც დიდ საფრთხეს არ შეიცავს, სამაგიეროდ ტემპერატურის პროგნოზირებული ნაზრდი მეტად საგანგაშოა და მას შორს მიმავალი დიდი ცვლილებების მოტანა შეეძლება როგორც ბუნებრივ ეკოსისტემებში, ასევე ეკონომიკაში. კერძოდ, ტემპერატურის აღნიშნულ მომატებას თან მოყვება ზემო სვანეთის კლიმატური ზონების ტრანსფორმაცია, რომელიც, სავარაუდოდ, გამოიწვევს მათ შემდეგ გადანაწილებას: ზუგდიდისთვის დამახასიათებელი ზღვის ნოტიო თბილი ზონა შემოიჭრება მეზობელ ხაიშის კლიმატურ ზონაში, სხვა დანარჩენი კლიმატური ზონებიც მაღლა აიწევს დაახლოებით 700 მეტრით და მუდმივი თოვლითა და მყინვარებით დაფარული ზონის ქვედა საზღვარი, რომელიც XXI საუკუნის დასაწყისისთვის დაახლოებით 3 200 მ სიმაღლეზე იმყოფებოდა, აიწევს 4 000 ±200 მ სიმაღლემდე. აღნიშნული შედეგები მიღებულ იქნა რეგიონში და მის ახლო მდებარე მეტეოროლოგიური სადგურების (მესტია, ხაიში, ზუგდიდი) კლიმატური მონაცემების საფუძველზე. მაგალითად, 2100 წლისთვის ხაიშში საშუალო წლიური ტემპერატურის გაზრდა დაახლოებით 14.5 0C-მდე მიუახლოვებს მის თერმულ რეჟიმს ზუგდიდის ამჟამინდელ თერმულ რეჟიმს, ხოლო მესტიის თერმული რეჟიმი (T

საშ=9.8 0C) თითქმის

ანალოგიური გახდება ლენტეხის ამჟამინდელი რეჟიმისა (9.4 0C).

- 154 -

კლიმატური ზონების თერმული რეჟიმის შეცვლა შესაბამის ცვლილებებს გამოიწვევს რეგიონის კლიმატურ და აგროკლიმატურ ზონებში. შესაბამისად საჭირო იქნება გარკვეული ცვლილებები მოსახლეობის ტრადიციულ საქმი-ანობაში. სავარაუდოთ, კლიმატის მიმდინარე დათბობა, ზოგადად, სასიკეთოდ წაადგება ზემო სვანეთის სოფლის მეურნეობის განვითარებას, თუ ამას ხელი არ შეუშალა ატმოსფერული ნალექების მოულოდნელმა კლებამ და მყინვართა დეგრადაციის შედეგად მდინარეული ჩამონადენის შემცირებამ, აგრეთვე მიკრიკლიმატის ცვლილებამ მყინვარების სრული დადნობის შედეგად, ლანდშაფტების ტრანსფორმაციასთან დაკავშირებულმა სხვა საკითხებმა.

ზემო სვანეთის ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს სოფლის მეურნეობას, რადგან მასში ადგილობრივი მოსახლეობის თითქმის 90%-ია დასაქმებული. მუნიციპალიტეტში დღეისდღეობით წამყვანი სასოფლო სამეურნეო საქმიანობებია: მეცხოველეობა, მეკარტოფილეობა, პირუტყვის საკვების (თივის) წარმოება, მეფუტკრეობა და მეხილეობა. მუნიციპალიტეტის მცხოვრებთა 99%-ზე მეტს შეადგენენ მცირე ფერმერები, სასოლო-სამე-ურ ნეო პროდუქციის უმეტეს ნაწილს აწარმოებენ გლეხური მეურნეობები. დღეის მდგო მარეობით, სოფლის მეურნეობის პროდუქტებიდან ადგილო-ბრივი მოსა ხლეობის შემოსავალის ერთ-ერთი წყარო კარტოფილია.

როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, მესტიის მუნიციპალიტეტში გლო-ბალური დათბობის შედეგად საგრძნობლადაა გააქტიურებული სხვა დასხვა სახის გეოლოგიური სტიქიური მოვლენები. ამ მოვლენების (წყალმოვარდნა, მეწყერი და ღვარცოფი) სიხშირისა და ინტენსივობის ზრდამ, ტემპერატურული რეჟიმისა და ნალექების რაოდენობისა და ხასიათის ცვლილებებმა გამოიწვია სასოფლო-სამეურნეო მიწების ძლიერი ეროზია, რის შედეგადაც მნიშვნელოვნად შემცირდა შავმიწა ნიადაგებში ჰუმუსის ფენის სისქე, რასაც მოყვა ნიადაგის ნაყოფიერების დაცემა და მოსავლიანობის მკვეთრი შემცირება. სოფლის მეურნეობაში პრაქტიკულად სრულიად გამოვიდა მწყობრიდან საირიგაციო სისტემები. კლიმატის ცვლილებების ნეგატიური ზემოქმედების (ხშირი ნალექები და გაზაფხულის პერიოდში ძლიერი წაყინვები) შედეგად, მთელ რეგიონში, დაიკვირვება კაკლის ხეების მასიური ხმობა, რაც უარყოფითად აისახება ზემო სვანეთის მოსახლეობის შემოსავლებზე.

სტიქიური მოვლენების შედეგად განადგურებულია შიდა სასოფლო-სამეურნეო და სასიცოცხლო მნიშვნელობის სათიბ-საძოვრებთან მისასვლე-ლი გზები და ხიდები, 10 ჰა სახნავ-სათიბი მიწები მთლიანად წაღებულია, რაც ისედაც მცირემიწიანი ზემო სვანეთისათვის მნიშვნელოვანი დანაკარგია.

- 155 -

მოსახლეობას პრობლემები ექმნება თივის, ლობიოს და სიმინდის მოსავლის აღების და დაბინავების პერიოდში.

მესტიაში კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებით კლიმატურ და აგროკლიმატურ ზონებში მოსალოდნელ ცვლილებებთან ადაპტაციის სტრატეგია განიხილავს შემდეგ ქმედებებს:• კლიმატის ცვლილებაზე და ეკოსისტემებსა და ეკონომიკის დარგებზე

მისი გავლენის მუდმივი მონიტორინგის წარმოება და ცვლილებებთან დაკავშირებული მოსალოდნელი რისკების შეფასება;

• მეტი ყურადღება უნდა მიექცეს აგროსექტორს, რადგან ეს დარგი არის ადგილობრივი მოსახლეობის ძირითადი მასაზრდოებელი საშუალება. კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული სარტყელების მონაცვლეობის შესახებ ინფორმირებულობასთან ერთად საჭიროა თანამედროვე სამეურნეო ტექნიკითა და ახალი რეკომენდებული აგროკულტურებით უზრუნველყოფა;

• რისკების პრევენციისა და ადაპტაციის სტრატეგიის და სამოქმედო გეგმის შემუშავება;

• კლიმატის ცვლილებაზე და ეკოსისტემებსა და ეკონომიკის დარგებზე მის დადებით გავლენაზე მუდმივი მონიტორინგი და ამ ცვლილებების სწორად გამოყენების პოტენციალის შეფასება;

• კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული დადებითი გავლენის მაქსიმალურად გამოყენების სტრატეგიისა და სამოქმედო გეგმის მომზადება;

• მოსახლეობის ცნობიერების ამაღლება მიმდინარე და მოსალოდნელ ცვლილებებთან დაკავშირებით, რათა მაქსიმალურად იქნას გამოყენებული დადებითი ცვლილებები და ასევე მაქსიმალურად იქნას შემცირებული რისკები.

4.2. მესტიის მუნიციპალიტეტის საადაპტაციო სტრატეგია კლიმატის ცვლილების მიმართ

(სტრატეგია განიხილავს პერიოდს 2025 წლამდე)

მესტიის მუნიციპალიტეტის კლიმატის ცვლილების მიმართ საადაპტა-ციო ღონისძიებათა სტრატეგიული სამოქმედო გეგმა შემუშავებულ იქნა სას-ტუმრო „თეთნულდში“, დაბა მესტია, ჩატარებულ სამუშაო შეხვედრაზე 2014 წლის 24 ივნისს

- 156 -

ძირ

ითად

ი სტ

რატ

ეგიუ

ლი

მიზა

ნისა

მიზნ

ე ჯგ

უფი

ქმედ

ება

პოტ

ენცი

ური

წამყ

ვანი

ო

რგა

ნიზა

ცია

მოსა

ლო

დნე

ლი

შედ

ეგი

პოტ

ენცი

ური

დო

ნორ

ები

1.

ტურ

იზმი

1.1.

ად

გილ

ზე უ

ნდა

შეიქ

მნას

ამი

ნდის

პრ

ოგნ

ოზი

ს სა

მსახ

ური,

რ

ომე

ლიც

მიი

ღებ

ს ინ

ფო

რმა

ციას

გეს

(გ

არემ

ოს

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

დან

) -დ

ან დ

ა ექ

ნება

იმ

ის პ

ოტ

ენცი

ალი,

რ

ომ

მიღ

ებულ

ი ინ

ფო

რმა

ციის

სა

ფუძ

ველ

ზე

უზრ

უნვე

ლყო

ს რ

ეკო

მენდ

აციე

ბი,

რათ

ა ტ

ურის

ტებ

ის

გად

აად

გილ

ების

უს

აფრ

თხო

ება

სრულ

ად

იქნა

ს დ

აცულ

ი;

მესტ

იის

მუბი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

მძღ

ვანე

ლო

ბა;

ტურ

იზმი

ს ად

გილ

ობრ

ივი

სააგ

ენტ

ო;

ჯანდ

აცვი

სა დ

ა სო

ციალ

ური

უზრ

უნვე

ლყო

ფის

სა

მინი

სტრ

ოს

ადგი

ლო

ბრივ

ი წა

რმო

მად

გენლ

ობა

;გა

რემ

ოს

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

;მე

სტიი

ს აე

რო

პორ

ტის

ფ

რენ

ების

უს

აფრ

თხო

ების

გა

ნყო

ფილ

ება;

შინა

გან

საქმ

ეთა

სამი

ნისტ

რო

ს სწ

რაფ

ი რ

ეაგი

რებ

ის

დეპ

არტ

ამენ

ტი.

•მე

სტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ში ა

ნ მე

სტიი

ს აე

რო

პორ

ტის

ფრ

ენებ

ის

უსაფ

რთ

ხოებ

ის გ

ანყო

ფილ

ებაშ

ი უნ

და

ჩამო

ყალ

იბდ

ეს ს

პეცი

ალურ

ი სა

მსახ

ური

(მაგ

. ტურ

იზმი

ს უს

აფრ

თხო

-ებ

ის ს

ამსა

ხურ

ი), რ

ომე

ლიც

პას

უხის

-მგ

ებელ

ი იქ

ნება

, რათ

ა კლ

იმატ

ური

რის

კები

ს შე

სახე

ბ მუ

დმი

ვად

ჰქო

ნდეს

ინ

ფო

რმა

ცია;

•„ტ

ურიზ

მის უ

საფრ

თხო

ების

სამს

ახურ

ი“ უ

ნდა

აღიჭ

ურვო

ს აუც

ილებ

ელი თ

ანა მ

ედრ

ოვე

ტე

ქნიკ

ით, რ

ომე

ლიც

საშუ

ალებ

ას მი

სცემ

ს მა

ს მუდ

მივა

დ ჰქ

ონდ

ეს ინ

ფორ

მაცი

ა ატ

მოსფ

ერო

ში მი

მდინ

ერე პ

რო

ცესე

ბზე დ

ა შე

საძლ

ო რ

ისკე

ბზე;

•უნ

და

დად

გინდ

ეს ი

ს კლ

იმატ

ური

პარ

ამეტ

რებ

ი, რ

ომლ

ებიც

იწვ

ევენ

მე

სტიი

ს რ

აიო

ნში

გეო

ლო

გიურ

და

სხვა

ტიპ

ის რ

ისკე

ბს დ

ა უნ

და

შედ

გეს

სამო

ქმედ

ო გ

ეგმა

ყვე

ლა

კონკ

რეტ

ულ

შემთ

ხვევ

აში

ინფ

ორ

მაცი

ის დ

რო

ულად

მი

წოდ

ების

და

უსაფ

რთ

ხოებ

ის

უზრ

უნვე

ლყო

ფის

შეს

ახებ

;•

აღნი

შნულ

ი სა

მსახ

ური

უზრ

უნვე

ლყო

ფილ

ი უნ

და

იყო

ს სა

იმედ

ო ს

აკო

მუნი

კაცი

ო ს

ისტ

ემით

დ

ა მა

ს უნ

და

ჰქო

ნდეს

წვდ

ომა

ამ

ინდ

ის პ

რო

გნო

ზის

შესა

ხებ

ინფ

ორ

მაცი

ის რ

ამდ

ენიმ

ე წყ

არო

სთან

იმ

შემ

თხვ

ევის

ათვი

ს, თ

უ რ

ომე

ლიმ

ე წყ

არო

დან

ვერ

მო

ხერ

ხდა

ინფ

ორ

მაცი

ის დ

რო

ულად

მიღ

ება;

სავა

რაუ

დო

დ უ

ნდა

შეიქ

მნას

„ტ

ურიზ

მის

უსაფ

რთ

ხოებ

ის

სამს

ახურ

ი“

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტში

ან

შესა

ძლო

ა აე

რო

პორ

ტის

ფ

რენ

ების

უსა

ფრ

თხო

ების

სა

მსახ

ურთ

ან. შ

ესაძ

ლო

ა ეს

ფუნ

ქცია

შეი

თავ

სოს

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

რ

ომე

ლიმ

ე უკ

ვე

არსე

ბულ

მა ს

ამსა

ხურ

მა.

•„ტ

ურიზ

მის

უსაფ

რთ

ხოებ

ის

სამს

ახურ

ი“ მ

უდმი

ვად

მზ

ადდ

ება

ინფ

ორ

მაცი

ა ტ

ურის

ტებ

ისათ

ვის

(არ

ა მხ

ოლ

ოდ

ტურ

ისტ

ულ

მარ

შრუტ

ებზე

მო

ძრავ

თათ

ვის)

მო

სალ

ოდ

ნელ

რ

ისკე

ბზე;

•ო

რგა

ნიზე

ბულ

ად დ

ა არ

აორ

განი

ზებუ

ლად

მო

ძრავ

ტურ

ისტ

ებს

ხელ

ი მი

უწვდ

ებათ

სა

ფრ

თხი

ს შე

სახე

ბ ინ

ფო

რმა

ციაზ

ე დ

ა უს

აფრ

თხო

ების

ზო

მებზ

ე ტ

ურის

ტულ

სა

აგენ

ტო

ებსა

და

ყველ

ა ტ

იპის

სას

ტუმ

რო

ებში

; •

განს

აკუთ

რებ

ული

საფ

რთ

ხის

შემთ

ხვევ

აში

ხდებ

ა შე

საბა

მისა

დ

მომზ

ადებ

ული

და

აღჭუ

რვი

ლი

ჯგუფ

ის

მობი

ლიზ

ება

და

ამო

ქმედ

ება.

რეგ

იონუ

ლი

განვ

ითარ

ების

ა დ

ა ინ

ფრ

ასტ

რუქ

ტურ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

საქა

რთ

ველ

ოს

ავია

ციის

სამ

სახუ

რი;

ტურ

იზმი

ს დ

ეპარ

ტამ

ენტ

ი;

ადგი

ლო

ბრივ

ი თ

ვით

მმარ

თვე

ლო

ბა;

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

სა

ადაპ

ტაც

იო

ფო

ნდებ

ი;

ENVS

EC.

- 157 -

1.2.

არ

სებუ

ლ დ

ა ახ

ალ ტ

ურის

ტულ

მა

რშრ

უტებ

ზე

მაქს

იმალ

ურად

უნდ

ა იქ

ნას

შესწ

ავლ

ილი

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ით

გამო

წვეუ

ლი

რის

კები

(გ

ახში

რებ

ული

ქვათ

აცვე

ნა,

ქვეთ

აცვე

ნის

უფრ

ო

ადრ

ე დ

აწყე

ბა

ვიდ

რე

ეს მ

ანამ

დე

იყო

ცნო

ბილ

ი,

ღვა

რცო

ფის

, მეწ

ყერ

ის

ან ზ

ვავი

ს სა

შიშრ

ოებ

ის

ადგი

ლებ

ი);

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

მძღ

ვანე

ლო

ბა;

გარ

ემო

ს ერ

ოვნ

ული

სააგ

ენტ

ო;

მესტ

იის

მთამ

სვლ

ელთ

ა ას

ოცი

აცია

.

•„ტ

ურიზ

მის

უსაფ

რთ

ხოებ

ის

სამს

ახურ

ის“

თან

ამშრ

ობლ

ები

უზრ

უნვე

ლყო

ფილ

ი უნ

და

იყვნ

ენ

მუდ

მივი

თეო

რიუ

ლი

და

პრაქ

ტიკ

ული

თრ

ეინი

ნგებ

ით მ

სოფ

ლიო

ში

არსე

ბულ

ი რ

ისკე

ბის

პრო

გნო

ზის

თან

ამედ

რო

ვე მ

ეთო

დებ

ის შ

ესახ

ებ;

•ეს

სამ

სახუ

რი

ძირ

ითად

ად უ

ნდა

დაკ

ომპ

ლექ

ტდ

ეს გ

ეოლ

ოგე

ბით

დ

ა მთ

ამსვ

ლელ

ებით

, რო

მლებ

იც

კარ

გად

იცნ

ობე

ნ ად

გილ

ობრ

ივ

გარ

ემო

ს დ

ა მო

სალ

ოდ

ნელ

რის

კებს

. სხ

ვა შ

ემთ

ხვევ

აში

მათ

უნდ

ა ჩა

უტარ

დეთ

ინტ

ენსი

ური

თრ

ეინი

ნგებ

ი გე

ოლ

ოგი

ურ მ

ოვლ

ენებ

თან

დ

აკავ

შირ

ებულ

საკ

ითხე

ბზე

და

მთის

სპ

ეციფ

იკას

თან

დაკ

ავში

რებ

ულ

საკი

თხე

ბზე;

•რ

ისკე

ბის

შეფ

ასებ

ის პ

რო

ცესშ

ი მა

ქსიმ

ალურ

ად უ

ნდა

იქნა

ს გა

ნხილ

ული

და

გამო

ყენე

ბულ

ი ად

გილ

ობრ

ივი

მოსა

ხლეო

ბისა

და

მთამ

სვლ

ელებ

ის ც

ოდ

ნა, რ

ომე

ლიც

შე

იძლ

ება

ყოვე

ლთ

ვის

არ ი

ყოს

მეცნ

იერ

ულად

დას

აბუთ

ებულ

ი დ

ა მხ

არდ

აჭერ

ილი;

„ტურ

იზმი

ს უს

აფრ

თხო

ების

სა

მსახ

ური“

•ად

გილ

ზე მ

ესტ

იაში

შე

ქმნი

ლია

პო

ტენ

ციალ

ი კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ასთ

ან

დაკ

ავში

რებ

ული

რის

კები

ს სი

სტემ

ატურ

ად

(ყო

ველ

დღ

იურ

ად)

შესა

ფას

ებლ

ად;

•ინ

ფო

რმა

ცია

სისტ

ემატ

ურად

მი

ეწო

დებ

ა შე

საბა

მის,

წი

ნასწ

არ მ

ომზ

ადებ

ულ

დაი

ნტერ

ესებ

ულ

პირ

ებს

(ტურ

ისტ

ულ

სააგ

ენტ

ოებ

ს,

სასტ

უმრ

ოებ

ს) შ

ემდ

გომი

გა

ვრცე

ლებ

ისათ

ვის

გბრ

დ ს

ამინ

ისტ

რო

(გ

ეს);

GEF

; E

U;

USA

ID;

UN

DP.

- 158 -

1.3.

შემ

უშავ

ებულ

უნდ

ა იქ

ნას

ტურ

ისტ

ულ

მარ

შრუტ

ებზე

გა

დაა

დგი

ლებ

ის

უსაფ

რთ

ხოებ

ის

წესე

ბი, რ

ომლ

ებიც

ხე

ლმი

საწვ

დო

მი ი

ქნებ

ა ტ

ურის

ტებ

ისათ

ვის

ჩამო

სვლ

ისთ

ანავ

ე სა

სტუმ

რო

ებსა

დ

ა ტ

ურიზ

მის

მომს

ახურ

ების

სერ

ვის-

ცე

ნტრ

ებში

;

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

ს გა

რემ

ოს

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

(გეს

);მე

სტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ის

ხელ

მძღ

ვანე

ლო

ბა;

მთამ

სვლ

ელთ

ა დ

ა ალ

პინი

სტთ

ა ას

ოცი

აციე

ბი;

სამთ

ო ი

ნსტ

იტუტ

ი.

•ად

გილ

ზე ა

რსე

ბულ

ი ხა

ლხუ

რი

ცოდ

ნისა

და

საერ

თაშ

ორ

ისო

დ

ონე

ზე ა

რსე

ბულ

ი სა

მთო

ტ

ურიზ

მთან

დაკ

ავში

რებ

ული

მასა

ლებ

ის ს

აფუძ

ველ

ზე მ

ომზ

ადდ

ეს

მოსა

ლო

დნე

ლი

რის

კები

ს დ

ა უს

აფრ

თხო

ების

წეს

ების

შეს

ახებ

მა

სალ

ები;

•აღ

ნიშნ

ული

მასა

ლის

გამ

ოყე

ნები

თ

მომზ

ადდ

ეს დ

ა დ

აიბე

ჭდო

ს ფ

ლაე

რებ

ი/სა

ინფ

ორ

მაცი

ო ფ

ურცლ

ები,

სა

ილუს

ტრ

აციო

მას

ალა

და

სხვა

დას

ხვა

ტიპ

ის ც

ნობა

რებ

ი, რ

ომლ

ითაც

ის

არგე

ბლებ

ენ ტ

ურის

ტებ

ი დ

ა ტ

ურიზ

მის

მომს

ახურ

ების

სფ

ერო

.

„ტურ

იზმი

ს უს

აფრ

თხო

ების

სა

მსახ

ური“

•მო

მზად

ებულ

ია

ტურ

ისტ

ების

ათვი

ს სა

ცნო

ბარ

ო მ

ასალ

ები

(ეს

განს

აკუთ

რებ

ით

მნიშ

ვნელ

ოვა

ნია

არაო

რგა

ნიზე

ბულ

ად

მოძრ

ავი

ტურ

ისტ

ების

ათვი

ს)

UN

EP;

GEF

; გ

ეს;

კლ

იმატ

ის

კონვ

ენცი

ასთ

ან

არსე

ბულ

ი სხ

ვად

ასხვ

ა ფ

ინან

სურ

ი მე

ქანი

ზმებ

ი;

არას

ამთ

ავრ

ობო

სე

ქტო

რი.

1.4.

„ტ

ურიზ

მის

უსაფ

რთ

ხოებ

ის

სამს

ახურ

ი“

უნდ

ა ფ

ლო

ბდეს

ინ

ფო

რმა

ციას

ზა

მთრ

ის ტ

ურიზ

მის

წინა

შე ა

რსე

ბულ

ი რ

ისკე

ბის

შესა

ხება

ც (მ

აგალ

ითად

თო

ვლის

სა

ფარ

ის შ

ესახ

ებ,

მოსა

ლო

დნე

ლი

ზვავ

საში

შრო

ების

შე

სახე

ბ ტ

ემპე

რატ

ურის

ა დ

ა სი

ნოტ

ივის

გაზ

რდ

ის

პირ

ობე

ბში

და

ა.შ.

);

გარ

ემო

ს დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

ს გა

რემ

ოს

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

(გ

ეს);

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

;მთ

ამსვ

ლელ

თა

და

ალპი

ნისტ

თა

ასო

ციაც

იები

;სა

მთო

ინს

ტიტ

უტი.

•სა

ერთ

აშო

რის

ო დ

ონე

ზე ა

რსე

ბულ

ი ზა

მთრ

ის ტ

ურიზ

მთან

დაკ

ავში

რებ

ული

მასა

ლებ

ის ს

აფუძ

ველ

ზე დ

ა გე

ს-ში

არ

სებუ

ლი

ინფ

ორ

მაცი

ის ს

აფუძ

ველ

ზე

ზამთ

არში

კლ

იმატ

ურ რ

ისკე

ბთან

დ

აკავ

შირ

ებით

, მო

მზად

დეს

მო

სალ

ოდ

ნელ

ი რ

ისკე

ბის

და

უსაფ

რთ

ხოებ

ის წ

ესებ

ის შ

ესახ

ებ

მასა

ლებ

ი;•

აღნი

შნულ

ი მა

სალ

ის გ

ამო

ყენე

ბით

მო

მზად

დეს

და

დაი

ბეჭდ

ოს

ფლ

აერ

ები,

სა

ილუს

ტრ

აციო

მას

ალა

და

სხვა

დას

ხვა

ტიპ

ის ც

ნობა

რებ

ი, რ

ომლ

ითაც

ის

არგე

ბლებ

ენ ტ

ურის

ტებ

ი დ

ა ტ

ურიზ

მის

მომს

ახურ

ების

სფ

ერო

.

„ტურ

იზმი

ს უს

აფრ

თხო

ების

სა

მსახ

ური“

•მო

მზად

ებულ

ია

ტურ

ისტ

ების

ათვი

ს სა

ცნო

ბარ

ო მ

ასალ

ები

ზამთ

რის

ტურ

იზმთ

ან

და

ადგი

ლზე

არ

სებუ

ლი

რის

კები

ს შე

მცირ

ებას

თან

დ

აკავ

შირ

ებით

(ეს

განს

აკუთ

რებ

ით

მნიშ

ვნელ

ოვა

ნია

არაო

რგა

ნიზე

ბულ

ად

მოძრ

ავი

ტურ

ისტ

ების

ათვი

ს)

UN

EP;

GEF

; გ

ეს;

კლ

იმატ

ის

კონვ

ენცი

ასთ

ან

არსე

ბულ

ი სხ

ვად

ასხვ

ა ფ

ინან

სურ

ი მე

ქანი

ზმებ

ი;

არას

ამთ

ავრ

ობო

სე

ქტო

რი.

- 159 -

1.5.

სპე

ციალ

ური

სამე

დიც

ინო

სა

მსახ

ურის

ჩა

მოყა

ლიბ

ება

და

მისი

თან

ამედ

რო

ვე

ტექ

ნიკი

თ ა

ღჭუ

რვა

, რ

ათა

უმო

კლეს

დრ

ოში

იყ

ოს

შესა

ძლებ

ელი

შემთ

ხვევ

ის ა

დგი

ლზე

მი

სვლ

ა დ

ა სა

ჭირ

ოებ

ის

შემთ

ხვევ

აში

დახ

მარ

ების

აღ

მოჩე

ნა.

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა

და

სოცი

ალურ

ი უზ

რუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

სად

აზღ

ვევო

კო

მპან

იები

;მე

სტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ის

ხელ

მძღ

ვანე

ლო

ბა;

ადგი

ლო

ბრივ

ი ტ

ურიზ

მის

სააგ

ენტ

ო.

•მე

სტიი

ს მუ

ნიცი

პლიტ

ეტის

ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ში ს

პეცი

ალურ

ი გა

ნყო

ფილ

ების

ჩამ

ოყა

ლიბ

ება,

რ

ომე

ლიც

საჭ

ირო

ების

შემ

თხვ

ევაშ

ი მო

ემსა

ხურ

ება

ტურ

ისტ

ებს;

•სა

მსახ

ური

უნდ

ა აღ

იჭურ

ვოს

თან

ამედ

რო

ვე ტ

ექნო

ლო

გიებ

ითა

და

ცოდ

ნით

სამ

თო

ტურ

იზმი

ს (რ

ოგო

რც

ზამთ

რის

, ასე

ვე ზ

ოგა

დად

სა

მთო

ტურ

იზმი

ს) რ

ისკე

ბისა

და

მათ

ი უა

რყო

ფით

ი შე

დეგ

ების

რ

ეაბი

ლიტ

აციი

ს შე

სახე

ბ;

•სა

მედ

იცინ

ო პ

ერსო

ნალ

ი უნ

და

ფლ

ობდ

ეს რ

ოგო

რც

მინი

მუმ

ინგლ

ისურ

და

რუს

ულ ე

ნებს

.

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი•

სამს

ახურ

ი ჩა

მოყა

ლიბ

ებულ

ია

და

ეფექ

ტურ

ად

ფუნ

ქციო

ნირ

ებს

წლის

გა

ნმავ

ლო

ბაში

;•

სამს

ახურ

ი აღ

ჭურ

ვილ

ია

თან

ამედ

რო

ვე

ტექ

ნოლ

ოგი

ებით

ა დ

ა ცო

დნი

თ;

•სა

ჭირ

ოებ

ის

შემთ

ხვევ

აში

იგი

ემსა

ხურ

ება

ადგი

ლო

ბრივ

მო

სახლ

ეობა

საც.

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა

და

სოცი

ალურ

ი უზ

რუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

; სა

სად

აზღ

ვევო

კო

მპან

იები

;

2.

ექსტ

რემ

ალურ

ი კლ

იმატ

ური

მოვლ

ენებ

ით გ

ამო

წვეუ

ლი

გეო

ლო

გიურ

ი რ

ისკე

ბის

შემც

ირებ

ა

2.1.

მო

ნიტ

ორ

ინგი

ს ქს

ელის

და

ადრ

ეულ

ი შე

ტყო

ბინე

ბის

მწყო

ბრი

სისტ

ემის

შე

ქმნა

არ

სებუ

ლის

მო

დიფ

იცირ

ების

სა

ფუძ

ველ

ზე,

რის

თვი

საც

გამო

ყენე

ბულ

ი უნ

და

იქნა

ს მო

წინა

ვე

ქყვე

ყნებ

ის

გამო

ცდილ

ება;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

;

გეს;

რეგ

იონუ

ლი

განვ

ითარ

ების

ა დ

ა ინ

ფრ

ასტ

რუქ

ტურ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

საგა

ნგებ

ო ს

იტუა

ციებ

ის

მარ

თვი

ს ცე

ნტრ

ი;

•მე

სტია

ში, ა

დგი

ლზე

უნდ

ა შე

იქმნ

ას

განს

აკუთ

რებ

ით ს

აშიშ

ი გე

ოლ

ოგი

ური

მოვლ

ენებ

ის მ

ონი

ტო

რინ

გისა

და

ადრ

ეულ

ი შე

ტყო

ბინე

ბის

სისტ

ემა

(არ

სებუ

ლის

ბაზ

აზე)

;•

სისტ

ემა

უნდ

ა აღ

იჭურ

ვოს

თან

ამედ

რო

ვე ტ

ექნო

ლო

გიებ

ითა

და

ცოდ

ნით

;•

სისტ

ემატ

ური

მონი

ტო

რინ

გი უ

ნდა

განხ

ორ

ციელ

დეს

მო

სახლ

ეობი

სათ

ვის

მაღ

ალი

რის

კის

ადგი

ლებ

ში;

•სი

სტემ

ატურ

ი მო

ნიტ

ორ

ინგი

უნდ

ა გა

ნხო

რცი

ელდ

ეს მ

ნიშვ

ნელ

ოვა

ნი

ინფ

რას

ტრ

უქტ

ურულ

ი ო

ბიექ

ტებ

ისათ

ვის

საფ

რთ

ხის

შემქ

მნელ

ად

გილ

ებში

(ძირ

ითად

ად

გზებ

ზე);

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

;

გეს;

•მე

სტია

ში ა

დგი

ლზე

შე

ქმნი

ლია

საშ

იშ

გეო

ლო

გიურ

მო

ვლენ

ებზე

მუდ

მივი

მო

ნიტ

ორ

ინგი

ს სი

სტემ

ა;•

სისტ

ემა

აღჭუ

რვი

ლია

რ

ისკე

ბის

შეფ

ასებ

ის

თან

ამედ

რო

ვე ც

ოდ

ნით

დ

ა მე

თო

დო

ლო

გიებ

ით;

•სი

სტემ

ა უზ

რუნ

ვილ

ყოფ

ილია

ამ

ინდ

ის უ

წყვე

ტი

პრო

გნო

ზით

;

UN

FCC

C-ი

ს ფ

არგლ

ებში

მო

ქმედ

ი ად

აპტ

აციი

ს ფ

ონდ

ები;

GEF

; E

NVS

EC;

UN

DP.

- 160 -

2.2.

პრ

ევენ

ციულ

ი ღ

ონი

სძიე

ბები

ს გა

ტარ

ება

სტიქ

იურ

ი გე

ოლ

ოგი

ური

პრო

ცესე

ბის

გამო

მწვე

ვი

ანთ

რო

პოგე

ნურ

ი რ

ისკ-

ფაქ

ტო

რებ

ის

შესა

მცირ

ებლ

ად.

ძირ

ითად

ად

მოსა

ხლეო

ბისა

თვი

ს სა

ფრ

თხი

ს შე

მცვე

ლ

ზონე

ბში;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

;

გეს;

რეგ

იონუ

ლი

განვ

ითარ

ების

ა დ

ა ინ

ფრ

ასტ

რუქ

ტურ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

საგა

ნგებ

ო ს

იტუა

ციებ

ის

მარ

თვი

ს ცე

ნტრ

ი;

ადგი

ლო

ბრივ

ი მო

სახლ

ეობა

.

•ად

გილ

ზე შ

ექმნ

ილმა

სამ

სახუ

რმა

გე

ს-თ

ან ე

რთ

ად უ

ნდა

დაგ

ეგმო

ს დ

ა გა

ატარ

ოს

პრევ

ენცი

ული

ღო

ნისძ

იებე

ბი ა

ნთრ

ოპო

გენუ

რი

ფაქ

ტო

რებ

ის შ

ემცი

რებ

ის გ

ზით

;•

აუცი

ლებ

ელია

ანთ

რო

პოგე

ნურ

ი რ

ისკ-

ფაქ

ტო

რებ

ის შ

ემცი

რებ

ის პ

რო

ცესშ

ი მო

სახლ

ეობი

ს მა

ქსიმ

ალურ

ი ჩა

რთ

ულო

ბა, მ

ოსა

ხლეო

ბის

ცნო

ბიერ

ების

ამა

ღლ

ების

ა დ

ა დ

აგეგ

მარ

ების

პრ

ოცე

სში

უშუა

ლო

ჩა

რთ

ულო

ბის

გზით

;•

უნდ

ა მო

ხდეს

მო

სახლ

ეობი

ს მა

სიურ

ი ინ

ფო

რმი

რებ

ა დ

ა სა

ვალ

დებ

ულო

პრ

აქტ

იკულ

ი სწ

ავლ

ება

პირ

ველ

ადი

სამე

დიც

ინო

დახ

მარ

ების

აღ

მოჩე

ნისა

თვი

ს ტ

რამ

ვები

ს შე

მთხვ

ევაშ

ი;•

უნდ

ა შე

მუშა

ვდეს

პრ

ევენ

ციულ

ი ღ

ონი

სძიე

ბები

ს გა

ტარ

ების

გრ

ძელ

ვად

იანი

სამ

ოქმ

ედო

გეგ

მა,

რო

მლის

ფარ

გლებ

ში ხ

ორ

ციელ

დებ

ა შე

დეგ

ებზე

მო

ნიტ

ორ

ინგი

და

ღო

ნისძ

იებე

ბის

გაუმ

ჯობე

სება

გა

მოვლ

ენილ

ი შე

ცდო

მები

ს დ

ა ბა

რიე

რებ

ის გ

ათვა

ლის

წინე

ბით

;•

შესწ

ავლ

ილ უ

ნდა

იქნა

ს სა

ერთ

აშო

რის

ო კ

არგი

პრ

აქტ

იკა

ამ მ

იმარ

თულ

ებით

სად

აზღ

ვევო

კო

მპან

იები

ს ჩა

რთ

ვის

შესა

ხებ.

მეს

ტია

ში შ

ექმნ

ილი

ადგი

ლო

ბრივ

ი გე

ოლ

ოგი

ური

სამს

ახურ

ი

•გე

ოლ

ოგი

ურად

გა

ნსაკ

უთრ

ებით

სა

შიშ

გეო

ლო

გიურ

ზო

ნებშ

ი შე

სწავ

ლილ

ია

ანთ

რო

პოგე

ნურ

ი ფ

აქტო

რებ

ის ა

რსე

ბობა

და

არსე

ბობი

ს შე

მთხვ

ევაშ

ი შე

მუშა

ვებუ

ლია

მათ

ი შე

მცირ

ების

ღო

ნისძ

იებე

ბი;

•მო

სახლ

ეობა

ა კა

რგა

დაა

გა

თვი

თცნ

ობი

ერებ

ული

მიმდ

ინარ

ე პრ

ოცე

სებზ

ე დ

ა შე

საძლ

ო შ

ედეგ

ებზე

დ

ა აქ

ტიურ

ადაა

ჩა

რთ

ული

პრევ

ენცი

ული

ღო

ნისძ

იებე

ბის

გატა

რებ

აში

სად

აც ე

ს შე

საძლ

ებელ

ია;

•მო

სახლ

ეობა

ს გა

აჩნი

ა ის

მი

ნიმა

ლურ

ი სა

მედ

იცინ

ო

განა

თლ

ება,

რაც

აუ

ცილ

ებელ

ია პ

ირვე

ლად

ი დ

ახმა

რებ

ის ა

ღმო

საჩე

ნად

ტრ

ავმე

ბის

შემთ

ხვევ

აში;

•

ადგი

ლო

ბრივ

მთ

ავრ

ობა

ს გა

აჩნი

ა გე

გმა

და

ხედ

ვა

იმის

ა, თ

უ რ

ოგო

რ უ

ნდა

იმო

ქმედ

ოს

საფ

რთ

ხის

გაძლ

იერ

ების

შემ

თხვ

ევაშ

ი;•

შესწ

ავლ

ილია

პრ

ევენ

ციულ

ღ

ონი

სძიე

ბებშ

ი სა

დაზ

ღვე

ვო ი

ნსტი

ტუტე

ბის

ჩარ

თვი

ს შე

საძლ

ებლ

ობე

ბი

და

პირ

ობე

ბი.

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ისჩა

რჩო

კონვ

ენცი

ისსა

ადაპ

ტაც

იოფ

ონდ

ი;

რეგ

იონუ

ლი

განვ

ითარ

ების

ა დ

ა ინ

ფრ

ასტ

რუქ

ტურ

ის

სამი

ნისტ

რო

(მ

უნიც

იპალ

ური

განვ

ითარ

ების

ფ

ონდ

ი);

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი;

GC

F1 ;

- 161 -

2.3.

პრ

ოფ

ილაქ

ტიკ

ური

ღო

ნისძ

იებე

ბის

სისტ

ემატ

ური

გატ

არებ

ა იმ

გეო

ლო

გიურ

ი რ

ისკი

ს მა

ტარ

ებელ

ო

ბიექ

ტებ

ზე,

რო

მლებ

იც

საფ

რთ

ხეს

უქმნ

იან

ინფ

რას

ტრ

უქტ

ურულ

დ

ა ტ

ურის

ტულ

ო

ბიექ

ტებ

ს;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

;

გეს;

რეგ

იონუ

ლი

განვ

ითარ

ების

ა დ

ა ინ

ფრ

ასტ

რუქ

ტურ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

საგა

ნგებ

ო ს

იტუა

ციებ

ის

მარ

თვი

ს ცე

ნტრ

ი;

•ად

გილ

ზე შ

ექმნ

ილმა

სამ

სახუ

რმა

გე

ს-თ

ან ე

რთ

ად უ

ნდა

დაგ

ეგმო

ს დ

ა გა

ატარ

ოს

პრევ

ენცი

ული

ღო

ნისძ

იებე

ბი ა

ნთრ

ოპო

გენუ

რი

ფაქ

ტო

რებ

ის შ

ემცი

რებ

ის გ

ზით

;•

უნდ

ა შე

მუშა

ვდეს

პრ

ევენ

ციულ

ი ღ

ონი

სძიე

ბები

ს გა

ტარ

ების

გრ

ძელ

ვად

იანი

სამ

ოქმ

ედო

გეგ

მა,

რო

მლის

ფარ

გლებ

ში ხ

ორ

ციელ

დებ

ა შე

დეგ

ებზე

მო

ნიტ

ორ

ინგი

და

ღო

ნისძ

იებე

ბის

გაუმ

ჯობე

სება

გა

მოვლ

ენილ

ი შე

ცდო

მები

ს დ

ა ბა

რიე

რებ

ის გ

ათვა

ლის

წინე

ბით

, ასე

ვე

კლიმ

ატის

ფაქ

ტო

რებ

ის ც

ვლილ

ების

გა

თვა

ლის

წინე

ბით

;•

უნდ

ა მო

მზად

დეს

საპ

რო

ექტ

ო

წინა

დად

ებებ

ი პრ

ევენ

ციულ

ი ღ

ონი

სძიე

ბები

ს გა

ნსახ

ორ

ციელ

ებლ

ად

და

განხ

ილულ

იქნ

ას ა

მ პრ

ოექ

ტებ

ზე

თან

ხები

ს მო

ზიდ

ვის

სხვა

დას

ხვა

მექა

ნიზმ

ები

და

სქემ

ები.

.

ადგი

ლო

ბრივ

ი გე

ოლ

ოგი

ური

სამს

ახურ

ი•

ინფ

რას

ტრ

უქტ

ურულ

ი ო

ბიექ

ტებ

ისათ

ვის

გეო

ლო

გიურ

ად

განს

აკუთ

რებ

ით

საში

შ გე

ოლ

ოგი

ურ

ზონე

ბში

შესწ

ავლ

ილია

ან

თრ

ოპო

გენუ

რი

ფაქ

ტო

რებ

ის ა

რსე

ბობა

დ

ა არ

სებო

ბის

შემთ

ხვევ

აში

შემუ

შავე

ბულ

ია

მათ

ი შე

მცირ

ების

ღ

ონი

სძიე

ბები

;•

ადგი

ლო

ბრივ

ი ხე

ლის

უფლ

ება

და

ცენტ

რალ

ური

ხელ

ისუფ

ლებ

ა გა

თვი

თცნ

ობი

ერებ

ულია

მი

მდინ

არე

პრო

ცესე

ბზე

და

შესა

ძლო

შედ

ეგებ

ზე

და

აქტ

იურ

ადაა

ჩა

რთ

ული

პრევ

ენცი

ული

ღო

ნისძ

იებე

ბის

გატ

არებ

აში

სად

აც ე

ს შე

საძლ

ებელ

ია;

•ად

გილ

ობრ

ივ

მთავ

რო

ბას

გააჩ

ნია

გეგმ

ა დ

ა ხე

დვა

იმი

სა

თუ

რო

გორ

უნდ

ა იმ

ოქმ

ედო

ს სა

ფრ

თხი

ს გა

ძლიე

რებ

ის

შემთ

ხვევ

აში;

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ისჩა

რჩო

კონვ

ენცი

ისსა

ადაპ

ტაც

იოფ

ონდ

ი;

რეგ

იონუ

ლი

განვ

ითარ

ების

ა დ

ა ინ

ფრ

ასტ

რუქ

ტურ

ის

სამი

ნისტ

რო

(მ

უნიც

იპალ

ური

განვ

ითარ

ების

ფ

ონდ

ი);

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი;

GC

F2 ;სხ

ვა დ

ონო

რი

ორ

განი

ზაცი

ები.

- 162 -

2.4.

სტიქ

იურ

პრ

ოცე

სებზ

ე ეფ

ექტ

იურ

ი რ

ეაგი

რებ

ის მ

იზნი

თ,

რაი

ონშ

ი სა

ჭირ

ოა

პრო

ფეს

იონა

ლებ

ით

დაკ

ომპ

ლექ

ტებ

ული

რამ

დენ

იმე

დან

აყო

ფის

-

სამა

შველ

ო რ

აზმე

ბის

შექმ

ნა, ა

ღჭუ

რვა

და

მათ

თვი

ს სი

სტემ

ატურ

ი თ

რეი

ნინგ

ების

ჩა

ტარ

ება.

ასე

ვე

მოხა

ლის

ეები

ს,

რო

გორ

ც სა

რეზ

ერვო

ძა

ლებ

ის ჩ

ართ

ვა,

სტიქ

იის

ლიკ

ვიდ

აციი

სა

და

მინი

მიზა

ციის

კენ

მიმა

რთ

ულ

ღო

ნისძ

იებე

ბში;

გეს;

მთამ

სვლ

ელთ

ა ად

გილ

ობრ

ივი

ასო

ციაც

ია;

„ად

გილ

ობრ

ივი

სამე

დიც

ინო

სა

მსახ

ური“

;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი

და

საკრ

ებულ

ო.

•მე

სტია

ში უ

ნდა

ჩამო

ყალ

იბდ

ეს

პრო

ფეს

იონა

ლი

სამა

შველ

ო

რაზ

მი(ე

ბი),

რო

მლებ

იც კ

არგა

დ

არია

ნ აღ

ჭურ

ვილ

ნი თ

ანამ

ედრ

ოვე

მე

თო

დებ

ითა

და

ტექ

ნოლ

ოგი

ებით

. ეს

რაზ

მები

ემს

ახურ

ებია

ნ რ

ოგო

რც

ადგი

ლო

ბრივ

მო

სახლ

ეობა

ს, ა

სევე

ტ

ურიზ

მის

სექტ

ორ

ს;•

პრო

ფეს

იონა

ლურ

ი ჯგ

უფი

უნდ

ა შე

დგე

ბოდ

ეს, რ

ოგო

რც

მინი

მუმ

მთამ

სვლ

ელის

, გეო

ლო

გისა

და

ექიმ

-ტ

რავ

მატ

ოლ

ოგი

საგა

ნ. შ

ესაძ

ლებ

ელია

კო

მბინ

ირებ

აც ვ

თქვ

ათ მ

თამ

სვლ

ელი-

ექიმ

ი/მთ

ამსვ

ლელ

ი- გ

ეოლ

ოგი

და

სხვ.

•მე

სტია

ში უ

ნდა

ჩამო

ყალ

იბდ

ეს

მოხა

ლის

ეთა

სამა

შველ

ო რ

აზმე

ბი,

რო

მლებ

იც ს

ისტ

ემატ

ურად

გად

იან

თრ

ეინი

ნგებ

ს თ

ანამ

ედრ

ოვე

მე

თო

დებ

ში დ

ა გა

მოიყ

ენებ

იან

ძირ

ითად

ი/პრ

ოფ

ესიო

ნალ

ი ჯგ

უფებ

ის

მიერ

;•

უნდ

ა მო

მზად

დეს

მო

ბილ

იზაც

იის

ზუსტ

ი გე

გმა,

რო

მელ

შიც

გათ

ვლილ

ი იქ

ნება

დ

ა რ

ომე

ლიც

მის

ადაგ

ებულ

ი იქ

ნება

სხ

ვად

ასხვ

ა სა

ფრ

თხე

ებზე

.

„ტურ

იზმი

ს უს

აფრ

თხო

ების

სა

მსახ

ური“

•მე

სტია

ში

გაუმ

ჯობე

სებუ

ლია

მო

სახლ

ეობი

ს,

ინფ

რას

ტრ

უქტ

ურულ

ი ო

ბიექ

ტებ

ის დ

ა ტ

ურის

ტებ

ის

უსაფ

რთ

ხოებ

აზე

ზრუნ

ვა;

•მუ

შაო

ბს მ

უდმი

ვი

მონი

ტო

რინ

გის

სისტ

ემებ

ი;•

მომზ

ადებ

ულია

პრ

ოფ

ესიო

ნალ

თა

და

მოხა

ლის

ეთა

სამა

შველ

ო რ

აზმე

ბი;

•არ

სებო

ბს

განს

აკუთ

რებ

ულ

შემთ

ხვევ

ებში

სა

მოქმ

ედო

გე

გმა

და

მისი

გა

ნმახ

ორ

ციელ

ებელ

ი ერ

თეუ

ლი.

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ისჩა

რჩო

კო

ნვენ

ციის

საად

აპტ

აციო

ფო

ნდი;

რეგ

იონუ

ლი

განვ

ითარ

ების

ა დ

ა ინ

ფრ

ასტ

რუქ

ტურ

ის

სამი

ნისტ

რო

(მ

უნიც

იპალ

ური

განვ

ითარ

ების

ფ

ონდ

ი);

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი;

GC

F3 ;სხ

ვა დ

ონო

რი

ორ

განი

ზაცი

ები.

- 163 -

2.5.

ბუნ

ებრ

ივი

კატ

ასტ

რო

ფებ

ის

მიმა

რთ

მეს

ტიი

ს რ

აიო

ნის

მაღ

ალი

მოწყ

ვლად

ობი

ს გა

თვა

ლის

წინე

ბით

მთ

ელი

რაი

ონი

ს მო

სახლ

ეობი

ს მზ

ადყო

ფნი

ს დ

ონი

ს ამ

აღლ

ება,

რის

თვი

საც

სასუ

რვე

ლია

სა

განმ

ანათ

ლებ

ლო

სი

სტემ

აში

სასკ

ოლ

ო

დის

ციპლ

ინად

შეტ

ანილ

იქ

ნას

შესა

ბამი

სი

საგა

ნი;

საქა

რთ

ველ

ოს

განა

თლ

ების

ა დ

ა მე

ცნიე

რებ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

გეს;

მთამ

სვლ

ელთ

ა დ

ა ალ

პინი

სტთ

ა ას

ოცი

აცია

/კავ

შირ

ი;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი

•უნ

და

მომზ

ადდ

ეს

სახე

ლმძ

ღვა

ნელ

ოებ

ი დ

ა თ

ვალ

საჩი

ნო

მასა

ლა

სხვა

დას

ხვა

დო

ნეებ

ზე

მოსწ

ავლ

ეთათ

ვის

მისა

წოდ

ებლ

ად;

•უნ

და

მოხდ

ეს ა

დგი

ლო

ბრივ

პე

დაგ

ოგთ

ა მუ

დმი

ვი თ

რეი

ნინგ

ი კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ებას

ა, ს

ახიფ

ათო

გე

ოლ

ოგი

ურ მ

ოვლ

ენებ

სა დ

ა პრ

ევენ

ციულ

, თუ

სამა

შველ

ო

ღო

ნისძ

იებე

ბზე;

•უფ

რო

სი კ

ლას

ის მ

ოსწ

ავლ

ეებს

უნდ

ა დ

აემა

ტო

თ ს

პეცი

ალურ

ი სწ

ავლ

ება

სამა

შველ

ო ს

ამუშ

აოებ

სა დ

ა პი

რვე

ლად

სამ

ედიც

ინო

დახ

მარ

ებაშ

ი;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

გა

ნათ

ლებ

ის

რეს

ურსც

ენტ

რი;

არას

ამთ

ავრ

ობო

სე

ქტო

რი.

•მო

მზად

ებულ

ია

სკო

ლებ

ისათ

ვის

სპეც

იალ

ური

სახე

ლმძ

ღვა

ნელ

ოებ

ი დ

ა ვი

ზუალ

ური

მასა

ლა

მესტ

იის

რაი

ონშ

ი არ

სებუ

ლი

საფ

რთ

ხეებ

ის

შესა

ხებ

და

საფ

რთ

ხის

შემთ

ხვევ

აში

გასა

ტარ

ებელ

ი ღ

ონი

სძიე

ბები

ს შე

სახე

ბ;•

გად

ამზა

დებ

ულია

სკ

ოლ

ის პ

ედაგ

ოგთ

ა ჯგ

უფებ

ი;•

უფრ

ოსი

კლ

ასებ

ის

მოსწ

ავლ

ეებს

სი

სტემ

ატურ

ად

უტარ

დებ

ათ ს

ამაშ

ველ

ო

სამუ

შაო

ებში

მო

ნაწი

ლეო

ბისა

თვი

ს სა

ჭირ

ო თ

რეი

ნინგ

ები.

არას

ამთ

ავრ

ობო

სე

ქტო

რი;

საქა

რთ

ველ

ოს

განა

თლ

ების

ა დ

ა მე

ცნიე

რებ

ის

სამი

ნისტ

რო

;გე

ს;U

NEP

;U

ND

P;სხ

ვა დ

ონო

რი

ორ

განი

ზაცი

ები.

- 164 -

2.6.

ქვე

ყანა

ში ს

ტიქ

იურ

ი გე

ოლ

ოგი

ური

პრო

ცესე

ბის

მარ

თვა

გა

ნაწი

ლებ

ულია

აღ

მასრ

ულებ

ელი

ხელ

ისუფ

ლებ

ის

სხვა

დას

ხვა

უწყე

ბებს

შო

რის

, რაც

სუს

ტი

კოო

რდ

ინაც

იის

პირ

ობე

ბში

(რას

აც

სამწ

უხარ

ოდ

ად

გილ

ი აქ

ვს ა

მჟამ

ად),

არ

თულ

ებს

სტიქ

იურ

ი პრ

ოცე

სები

ს მა

რთ

ვას.

აუ

ცილ

ებელ

ია

აღნი

შნულ

ი ას

პექტ

ის

შემდ

გომი

დამ

უშავ

ება

- კო

ორ

დინ

აციი

ს მე

ქანი

ზმის

გა

უმჯო

ბესე

ბა,

იგივ

ე სა

კით

ხის

დახ

ვეწა

მეს

ტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

სა

და

სამთ

ავრ

ობო

უწ

ყება

თა

(შინ

აგან

სა

ქმეთ

ა სა

მინი

სტრ

ოს

საგა

ნგებ

ო ს

იტუა

ციათ

ა დ

ეპარ

ტამ

ენტ

ს დ

ა გა

რემ

ოსა

და

ბუნე

ბრივ

ი რ

ესურ

სები

ს დ

აცვი

ს სა

მინი

სტრ

ოს

სტრ

უქტ

ურულ

ერ

თეუ

ლს

- გა

რემ

ოს

ერო

ვნულ

სა

აგენ

ტო

ს) შ

ორ

ის

ურთ

იერ

თო

ბაში

;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

;

შინა

გან

საქმ

ეთა

სამი

ნისტ

რო

ს სა

განგ

ებო

სიტ

უაცი

ათა

დეპ

არტ

ამენ

ტი;

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

და

მისი

სტ

რუქ

ტურ

ული

ერთ

ეულ

ი -

გარ

ემო

ს ერ

ოვნ

ულ ს

ააგე

ნტო

.

•უნ

და

მოხდ

ეს კ

ოო

რდ

ინაც

იის

გაძლ

იერ

ება

არა

მარ

ტო

სხვ

ადას

ხვა

სამი

ნისტ

რო

ებსა

და

უწყე

ბებს

შო

რის

ერ

ოვნ

ულ დ

ონე

ზე, ა

რამ

ედ

სახე

ლმწ

იფო

უწყ

ებებ

სა დ

ა ად

გილ

ობრ

ივ ო

რგა

ნოებ

ს შო

რის

, რ

ომლ

ებიც

ჩარ

თულ

ნი ა

რია

ნ მე

სტიი

ს რ

აიო

ნის

ეკო

სისტ

ემებ

ის,

მოსა

ხლეო

ბისა

და

რაი

ონი

სათ

ვის

წამყ

ვანი

ეკო

ნომი

კურ

ი სე

ქტო

რებ

ის

უსაფ

რთ

ხოებ

ის უ

ზრუნ

ველ

ყოფ

აში;

•უნ

და

გაიმ

იჯნო

ს უფ

ლებ

ა-მო

ვალ

ეობე

ბი ც

ენტ

რალ

ურ

ხელ

ისუფ

ლებ

ასა

ადგი

ლო

ბრივ

სტ

რუქ

ტურ

ებს

შორ

ის;

•ცე

ნტრ

ალურ

მა ხ

ელის

უფლ

ებამ

მა

ქსიმ

ალურ

ად უ

ნდა

შეუწ

ყოს

ხელ

ი ად

გილ

ობრ

ივი

რეს

ურსი

სა დ

ა პო

ტენ

ციალ

ის გ

ანვი

თარ

ებას

.

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

;•

ერო

ვნულ

დო

ნეზე

დ

ამყა

რებ

ულია

კო

ორ

დინ

აცია

სხ

ვად

ასხვ

ა სა

მინი

სტრ

ოებ

სა დ

ა უწ

ყებე

ბს შ

ორ

ის,

რო

მლებ

იც პ

ასუხ

ს აგ

ებენ

ბუნ

ებრ

ივი

კატ

ასტ

რო

ფებ

ის

რის

კები

ს პრ

ევენ

ციას

თან

ეფ

ექტ

ურია

;•

კოო

რდ

ინაც

ია

ეფექ

ტურ

ია ც

ენტ

რალ

ურ

ხელ

ისუფ

ლებ

ასა

და

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტს

შორ

ის;

•მე

სტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ში

შექმ

ნილ

ია

ადგი

ლო

ბრივ

ი პო

ტენ

ციალ

ი სა

ფრ

თხი

ს შე

მთხვ

ევაშ

ი მყ

ისიე

რი

რეა

გირ

ების

ათვი

ს დ

ა სი

სტემ

ატურ

ად

პრევ

ენცი

ული

ღო

ნისძ

იებე

ბის

გასა

ტარ

ებლ

ად.

საქა

რთ

ველ

ოს

მთავ

რო

ბა;

UN

DP;

USA

ID;

ENVS

EC;

სხვა

დო

ნორ

ი ო

რგა

ნიზა

ციებ

ი

- 165 -

2.7.

ჩამ

ოთ

ვლილ

ი ღ

ონი

სძიე

ბები

ს გა

ნსახ

ირცი

ელებ

ლად

სა

მოქმ

ედო

გეგ

მის

მომზ

ადებ

ა.

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

;ში

ნაგა

ნ სა

ქმეთ

ა სა

მინი

სტრ

ოს

საგა

ნგებ

ო ს

იტუა

ციათ

ა დ

ეპარ

ტამ

ენტ

ი;

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

და

მისი

სტ

რუქ

ტურ

ული

ერთ

ეულ

ი -

გარ

ემო

ს ერ

ოვნ

ულ ს

ააგე

ნტო

;

საქა

რთ

ველ

ოს

განა

თლ

ების

ა დ

ა მე

ცნიე

რებ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

მთამ

სვლ

ელთ

ა დ

ა ალ

პინი

სტთ

ა ას

ოცი

აცია

/კავ

შირ

ი;

მესტ

იის

ტურ

იზმი

ს სა

ინფ

ორ

მაცი

ო

ცენტ

რი;

მესტ

იის

რაი

ონი

ს გა

ნათ

ლებ

ის

რეს

ურსც

ენტ

რი;

•უნ

და

მოხდ

ეს ა

რსე

ბულ

ი მდ

გომა

რეო

ბის

შეფ

ასებ

ა ყვ

ელა

დაი

ნტერ

ესებ

ული

მხარ

ის ფ

უნქც

იები

სა

და

მოვა

ლეო

ბები

ს კუ

თხი

თ;

•უნ

და

გამო

იკვე

თო

ს, ს

ადაა

სუს

ტი

რგო

ლებ

ი დ

ა რ

ა იქ

ნება

სტ

რატ

ეგიი

ს გა

ნხო

რცი

ელებ

ის შ

ემთ

ხვევ

აში

ბარ

იერ

ები;

•უნ

და

შეფ

ასდ

ეს რ

ისკე

ბის

ზონე

ბი დ

ა ხა

რის

ხი, უ

ნდა

მკაფ

იოდ

გამ

ოიკ

ვეთ

ოს

ის მ

ინიმ

ალურ

ი პო

ტენ

ციალ

ი, რ

ომლ

ის

შექმ

ნაც

და

არსე

ბობა

ც აუ

ცილ

ებელ

ია

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

გა

ნვით

არებ

ისათ

ვის;

•სა

მოქმ

ედო

გეგ

მა უ

ნდა

მოიც

ავდ

ეს

ადგი

ლო

ბრივ

ი პო

ტენ

ციალ

ის

გაზრ

დის

რეა

ლურ

გზე

ბს დ

ა სა

ფრ

თხი

ს შე

მთხვ

ევაშ

ი კო

ორ

დინ

ირებ

ულად

მო

ქმედ

ების

მექ

ანიზ

მს.

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი

•მე

სტიი

ს რ

აიო

ნს გ

ააჩნ

ია

სახი

ფათ

ო გ

ეოლ

ოგი

ური

სიტ

უაცი

ის

განვ

ითარ

ების

შე

მთხვ

ევაშ

ი•

სამო

ქმედ

ო გ

ეგმა

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი;

UN

DP;

USA

ID;

- 166 -

3.

ისტ

ორ

იულ

ი ძე

გლებ

ის ა

დაპ

ტაც

ია (

მოწყ

ვლად

ობი

ს შე

მცირ

ება)

3.1.

კლ

იმატ

ისა

და

მისი

ცვლ

ილებ

ის

მესტ

იის

ისტ

ორ

იულ

ძე

გლებ

ზე გ

ავლ

ენის

სა

ფუძ

ვლია

ნი შ

ესწა

ვლა

საერ

თაშ

ორ

ისო

გამ

ო-

ცდილ

ების

გათ

ვა-

ლის

წინე

ბით

, რის

თვი

-სა

ც უნ

და

ჩატ

არდ

ეს

მესტ

იის

რაი

ონშ

ი არ

სებუ

ლი

ისტ

ორ

იულ

ი ძე

გლებ

ის ს

რულ

ი ინ

ვენტ

არიზ

აცია

კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ების

მი

მარ

თ მ

ათი

მოწყ

ვლად

ობი

ს კუ

თხი

თ;

კულ

ტურ

ული

მემკ

ვიდ

რეო

ბის

ძეგლ

ების

ად

გილ

ობრ

ივი

სამს

ახურ

ი;

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტურ

ისა

და

ძეგლ

თა

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

;

•მე

სტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ში ა

რსე

ბულ

ი ძე

გლებ

ის ი

ნვენ

ტარ

იზაც

ია მ

ათზე

კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ების

გავ

ლენ

ის

შესა

ფას

ებლ

ად თ

ანამ

ედრ

ოვე

მე

თო

დო

ლო

გიებ

ისა

და

ტექ

ნოლ

ოგი

ების

გამ

ოყე

ნები

თ

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტურ

ული

მემკ

ვიდ

რეო

ბის

დაც

ვის

ერო

ვნულ

ისა

აგენ

ტო

;

•მო

მზად

ებულ

ია

ანგა

რიშ

ი მე

სტია

ში

არსე

ბულ

იმ

ისტ

ორ

იულ

ძე

გლებ

ზე, რ

ომლ

ებზე

ც უკ

ვე დ

აიკვ

ირვე

ბა

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ის

(ძირ

ითად

ად

ტენ

იანო

ბის

და

ნალ

ექებ

ის მ

ომა

ტებ

ის)

უარ

ყოფ

ითი

გავლ

ენა

UN

FCC

C-ი

ს ად

აპტ

აციი

ს ფ

ონდ

ები;

UN

ESC

O;

სხვა

დას

ხვა

დო

ნორ

ები

იმ

ქვეყ

ნები

დან

, სა

დაც

ამი

ს დ

იდი

გამო

ცდილ

ება

არსე

ბობს

(იტ

ალია

, ბრ

იტან

ეთი)

- 167 -

3.2.

ერ

ოვნ

ული

ექსპ

ერტ

ების

(ძ

ეგლ

თა

დაც

ვის

სპეც

იალ

ისტ

ების

და

რეს

ტავ

რატ

ორ

ების

) მო

მზად

ება

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

მი

მარ

თ ძ

ეგლ

ების

მო

წყვლ

ადო

ბის

შეფ

ასებ

ის დ

ა მა

თი

ადაპ

ტაც

იის

თან

ამედ

რო

ვე

მეთ

ოდ

ებში

, რაც

გა

თვა

ლის

წინე

ბულ

ი უნ

და

იყო

ს რ

ესტ

ავრ

აციი

ს პრ

ოცე

სში.

ამ

საკი

თხე

ბზე

მუშა

ობი

ს პრ

ოცე

სში

გამო

ვლინ

და

საქა

რთ

ველ

ოში

შე

საბა

მისი

ექ

სპერ

ტიზ

ის

და

ექსპ

ერტ

ების

დ

ეფიც

იტი;

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტურ

ული

მემკ

ვიდ

რეო

ბის

დაც

ვის

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

;

საქა

რთ

ველ

ოს

განა

თლ

ების

ა დ

ა მე

ცნიე

რებ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

თბი

ლის

ის

სახე

ლმწ

იფო

სა

მხატ

ვრო

აკა

დემ

ია

(რეს

ტავ

რატ

ორ

ები)

;

საქა

რთ

ველ

ოს

ტექ

ნიკუ

რი

უნივ

ერსი

ტეტ

ი (მ

ასალ

ათა

გამძ

ლეო

ბა)

•უნ

და

მომზ

ადდ

ეს ს

ახელ

მძღ

ვანე

ლო

დ

ოკუ

მენტ

ი დ

ა თ

ვალ

საჩი

ნო მ

ასალ

ა,

რო

მლის

საფ

უძვე

ლზე

ც შე

საძლ

ებელ

ი იქ

ნება

რეს

ტავ

რატ

ორ

ების

სწ

ავლ

ება

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ის

გავლ

ენაზ

ე ის

ტო

რიუ

ლ ძ

ეგლ

ებზე

და

რის

კები

ს შე

მცირ

ების

სხვ

ადას

ხვა

ღო

ნისძ

იებე

ბზე;

•ცო

დნა

კლ

იმატ

ური

პარ

ამეტ

რებ

ის

და

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ის

გავლ

ენის

შეს

ახებ

ისტ

ორ

იულ

ძე

გლებ

ზე დ

ა ამ

სფ

ერო

ში რ

ისკე

ბის

პრევ

ენცი

ის თ

ანამ

ედრ

ოვე

მე

თო

დო

ლო

გიებ

ი უნ

და

მიეწ

ოდ

ოთ

სტ

უდენ

ტებ

ს რ

ესტ

ავრ

აციი

სა

და

მასა

ლათ

ა გა

მძლ

ეობი

ს ფ

აკულ

ტეტ

ებზე

(შეს

აბამ

ის უ

მაღ

ლეს

სა

სწავ

ლებ

ლებ

ში).

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტურ

ული

მემკ

ვიდ

რეო

ბის

დაც

ვის

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

;

•მო

მზად

ებულ

ია

სახე

ლმძ

ღვა

ნელ

ო

დო

კუმე

ნტი

და

თვა

ლსა

ჩინო

მა

სალ

ა, რ

ომლ

ის

საფ

უძვე

ლზე

ც მო

ხდებ

ა რ

ესტ

ავრ

ატო

რებ

ის

სწავ

ლებ

ა კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ის გ

ავლ

ენაზ

ე ის

ტო

რიუ

ლ ძ

ეგლ

ებზე

დ

ა რ

ისკე

ბის

შემც

ირებ

ის ს

ხვად

ასხვ

ა ღ

ონი

სძიე

ბებზ

ე;•

საქა

რთ

ველ

ოში

მო

მზად

ებულ

ია

ექსპ

ერტ

-რ

ესტ

ავრ

ატო

რებ

ი,

რო

მელ

თაც

შეუ

ძლია

თ

შეაფ

ასო

ნ კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ის გ

ავლ

ენა

ისტ

ორ

იულ

ძეგ

ლებ

ზე

და

დაგ

ეგმო

ნ მა

თი

რეს

ტავ

რაც

ია

ამ რ

ისკე

ბის

გათ

ვალ

ისწი

ნები

თ

UN

EPU

NES

CO

EU

- 168 -

3.3.

ინვ

ენტ

არიზ

აციი

ს შე

დეგ

ად

პრიო

რიტ

იზირ

ებულ

ის

ტო

რიუ

ლ

ძეგლ

ებზე

კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ის გ

ავლ

ენის

დ

ეტალ

ური

შესწ

ავლ

ა დ

ა სა

ადაპ

ტაც

იო

რეკ

ომე

ნდაც

იები

ს მო

მზად

ება

(საპ

რო

ექტ

ო

წინა

დად

ებებ

ი);

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტურ

ული

მემკ

ვიდ

რეო

ბის

დაც

ვის

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

;

გეს;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი.

•ინ

ვენტ

არიზ

აციი

ს პრ

ოცე

სში

გამო

კვეთ

ილი

საფ

რთ

ხეებ

ის

საფ

უძვე

ლზე

უნდ

ა მო

ხდეს

ძეგ

ლებ

ის

პრიო

რიტ

იზირ

ება

და

პრიო

რიტ

ეტულ

ი ძე

გლებ

ისათ

ვის

მომზ

ადდ

ეს

საპრ

ოექ

ტო

წინ

ადად

ებებ

ი მა

თზე

დ

აფინ

ანსე

ბები

ს მო

პოვე

ბის

მიზნ

ით;

•სა

პრო

ექტ

ო წ

ინად

ადებ

ების

მო

სამზ

ადებ

ლად

აუც

ილებ

ელი

იქნე

ბა ს

აერ

თაშ

ორ

ისო

პრ

აქტ

იკის

გა

მოყე

ნება

, რის

თვი

საც

მოწვ

ეულ

ი უნ

და

იყო

ს ამ

საკ

ითხე

ბში

უკვე

გა

მოცდ

ილი

საერ

თაშ

ორ

ისო

ექ

სპერ

ტებ

ი;•

საად

აპტ

აციო

პრ

ოექ

ტებ

ი ტ

რად

იციუ

ლ ხ

ერხე

ბთან

ერ

თად

უნ

და

ითვა

ლის

წინე

ბდეს

ახა

ლი

ტექ

ნოლ

ოგი

ების

დან

ერგვ

ას,

რო

მლებ

იც უ

კვე

გამო

იყენ

ება

მსგა

ვსი

გეო

გრაფ

იულ

ი დ

ა კლ

იმატ

ური

პირ

ობე

ბის

მქო

ნე ქ

ვეყნ

ების

კუ

ლტ

ურულ

ი ძე

გლებ

ის კ

ონს

ერვა

ციის

პრ

ოცე

სში.

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტურ

ული

მემკ

ვიდ

რეო

ბის

დაც

ვის

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

;

•ის

ტო

რიუ

ლად

დ

ა ტ

ურიზ

მის

თვა

ლსა

ზრის

ით ყ

ველ

აზე

მნიშ

ვნელ

ოვა

ნი

ძეგლ

ების

ათვი

ს მო

მზად

ებულ

ია

საად

აპტ

აციო

-ს

არეს

ტავ

რაც

იო

პრო

ექტ

ები,

რო

მლებ

შიც

გათ

ვალ

ისწი

ნებუ

ლია

კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ებით

გა

მოწვ

ეულ

ი სა

ფრ

თხე

ების

თავ

იდან

აც

ილებ

ა ან

შემ

ცირ

ება

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

ჩა

რჩო

კო

ნვენ

ციის

სა

ადაპ

ტაც

იო

ფო

ნდებ

ი (ს

გმ, კ

მფ);

UN

EPU

NES

CO

EU

3.4.

მეს

ტიი

ს რ

აიო

ნში

არსე

ბულ

ი ის

ტო

რიუ

ლი

ძეგლ

ების

რ

ეაბი

ლიტ

აციი

სა

და

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ებას

თან

ად

აპტ

აციი

ს სა

მოქმ

ედო

გე

გმის

მო

მზად

ება.

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტურ

ული

მემკ

ვი-

დრ

ეობი

ს დ

აცვი

ს ერ

ოვნ

ული

სააგ

ენტ

ო;

საქა

რთ

ველ

ოს

ტურ

ი-ზმ

ის ე

რო

ვნულ

ი ად

მი-

ნისტ

რაც

ია;

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტუ-

რის

ა დ

ა ძე

გლთ

ა დ

აცვი

ს სა

მინი

სტრ

ო;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლი-

ტეტ

ის ა

დმი

ნისტ

რაც

ია

•შე

საბა

მისი

სამ

ინის

ტრ

ოებ

ის, მ

ესტ

იის

ადგი

ლო

ბრივ

ი მთ

ავრ

ობი

ს დ

ა სხ

ვა დ

აინტ

ერეს

ებულ

ი მხ

არეე

ბის

მონა

წილ

ეობი

თ უ

ნდა

მოხდ

ეს

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტში

არ

სებუ

ლი

ისტ

ორ

იულ

ი ძე

გლებ

ის

რეა

ბილ

იტაც

იისა

და

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ებით

გამ

ოწვ

ეულ

ი რ

ისკე

ბისა

გან

დაც

ვის

სამო

ქმედ

ო

გეგმ

ა.

საქა

რთ

ველ

ოს

კულ

ტურ

ული

მემკ

ვიდ

რეო

ბის

დაც

ვის

ერო

ვნულ

ი სა

აგენ

ტო

;

•მო

მზად

ებულ

ია მ

ესტ

იის

რაი

ონშ

ი არ

სებუ

ლი

ისტ

ორ

იულ

ი ძე

გლებ

ის

რეა

ბილ

იტაც

იისა

დ

ა კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ასთ

ან

ადაპ

ტაც

იის

სამო

ქმედ

ო

გეგმ

ა

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

შე

სახე

ბ ერ

ოვნ

ული

შეტ

ყობი

ნებე

ბი;

UN

EP;

EU;

სხვა

დას

ხვა

დო

ნორ

ები

- 169 -

4.

ადგი

ლო

ბრივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სექტ

ორ

ის პ

ოტ

ენცი

ალის

გაზ

რდ

ა

4.1.

მეს

ტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ის

ჯანდ

აცვი

ს სი

სტემ

ის

უზრ

უნვე

ლყო

ფის

მხ

არდ

აჭერ

ა შე

საბა

მისი

ინ

ფრ

ასტ

რუქ

ტურ

ით

(სამ

ედიც

ინო

პუნ

ქტებ

ის

ჩამო

ყალ

იბებ

ა)

და

შესა

ბამი

სი

სამე

დიც

ინო

კად

რებ

ით

(ტრ

ავმა

ტო

ლო

გი,

ფსი

ქოთ

ერაპ

ევტ

ი,

ინფ

ექცი

ონი

სტი,

კა

რდ

იოლ

ოგი

, ნე

ონა

ტო

ლო

გი დ

ა სხ

ვ.),

რო

მლებ

იც

სპეც

იფიკ

ურად

ო

რიე

ნტირ

ებულ

ები

იქნე

ბიან

კლ

იმატ

-დ

ამო

კიდ

ებულ

ი დ

აავა

დებ

ების

მა

რთ

ვაზე

(პრ

ევენ

ცია,

მკ

ურნა

ლო

ბა,

პოსტ

-ტრ

ამვუ

ლი

რეა

ბილ

იტაც

ია);

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი;

სამე

დიც

ინო

პე

რსო

ნალ

ი;

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა დ

ა სო

ც. უ

ზრუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

.

•უნ

და

ჩატ

არდ

ეს მ

ესტ

იის

სამე

დიც

ინო

სფ

ერო

ს სა

ჭირ

ოებ

ების

დეტ

ალურ

ი შე

ფას

ება

(სამ

ედიც

ინო

პუნ

ქტებ

ის

რაო

დენ

ობა

, ად

გილ

მდებ

არეო

ბა,

ასევ

ე სა

მედ

იცინ

ო კ

ადრ

ების

რ

აოდ

ენო

ბა);

•

თან

ამედ

რო

ვე ტ

ექნო

ლო

გიებ

ით

აღჭუ

რვი

ლი

სამე

დიც

ინო

პუნ

ქტებ

ის

ჩამო

ყალ

იბებ

ის გ

ეგმი

ს შე

მუშა

ვება

;•

ადგი

ლო

ბრივ

ი სა

მედ

იცინ

ო

კად

რებ

ის კ

ვალ

იფიკ

აციი

ს ამ

აღლ

ება

(თრ

ეინი

ნგებ

ის გ

ზით

) კლ

იმატ

-დ

ამო

კიდ

ებულ

ი დ

აავა

დებ

ების

უკ

ეთეს

ად მ

ართ

ვის

მიზნ

ით;

მეს

ტიი

ს სა

ზოგა

დო

ებრ

ივი

ჯანდ

აცვი

ს სა

მსახ

ური;

•მე

სტიი

ს რ

აიო

ნში

შეიქ

მნა

კვალ

იფიკ

აციუ

რი

კად

რებ

ით

დაკ

ომპ

ლექ

ტებ

ული

სამე

დიც

ინო

პუნ

ქტებ

ი,

რო

მლებ

იც ა

დექ

ვატ

ურ

მომს

ახურ

ებას

უწე

ვს

რო

გორ

ც ად

გილ

ობრ

ივ

მოსა

ხლეო

ბას,

ისე

ტ

ურის

ტებ

ს•

სამე

დიც

ინო

პუნ

ქტებ

ი აღ

ჭურ

ვილ

ია

თან

ამედ

რო

ვე

აპარ

ატურ

ით დ

ა გა

ნთავ

სებუ

ლია

ყვ

ელას

ათვი

ს ად

ვილ

ად

მისა

სვლ

ელ პ

უნქტ

ებში

.

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

ჩა

რჩო

კო

ნვენ

ციის

ად

აპტ

აციი

ს ფ

ონდ

ები;

WH

O;

USA

ID;

სხვა

დო

ნორ

ები.

- 170 -

4.2.

საერ

თაშ

ორ

ისო

გა

მოცდ

ილებ

ის

გაზი

არებ

ა, რ

აც

გულ

ისხმ

ობს

ე.

წ. ს

აუკე

თეს

ო

პრაქ

ტიკ

ის (B

est

Prac

tice)

გაც

ნობა

სა

და

გაზი

არებ

ას,

რო

მელ

იც უ

შუალ

ოდ

ეხ

ება

ზემო

სვა

ნეთ

ის

მსგა

ვს მ

აღალ

მთია

ნ რ

ეგიო

ნში

კლიმ

ატ-

დამ

ოკი

დებ

ული

დაა

ვად

ებებ

ის

სამე

დიც

ინო

მე

ნეჯმ

ენტ

ს;

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი;

სამე

დიც

ინო

პე

რსო

ნალ

ი;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

•სა

ერთ

აშო

რის

ო ე

ქსპე

რტ

(ებ)

ის მ

იერ

მსგ

ავსი

სირ

თულ

ის

რეგ

იონე

ბში

არსე

ბულ

ი „ს

აუკე

თეს

ო

პრაქ

ტიკ

ის“

მაგა

ლით

ების

მო

ძიებ

ა , შ

ედარ

ებით

ი ან

ალიზ

ის

გაკე

თებ

ა დ

ა დ

აინტ

ერეს

ებულ

ი პი

რებ

ისთ

ვის

(პირ

ველ

რიგ

ში

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი;) რ

ეკო

მენდ

აციე

ბის

გაცნ

ობა

სამ

უშაო

შეხ

ვედ

რის

, სე

მინა

რის

გზი

თ.

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა დ

ა სო

ც. უ

ზრუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

•შე

მუშა

ვებუ

ლია

დ

ოკუ

მენტ

ი, რ

ომე

ლიც

დ

ეტალ

ურ შ

ედარ

ებით

ან

ალიზ

ს ახ

დენ

ს სა

ერთ

აშო

რის

ო

გამო

ცდილ

ებას

ა დ

ა მე

სტია

ში

არსე

ბულ

სიტ

უაცი

აზე

დაა

ვად

ებებ

ის

სამე

დიც

ინო

კლ

იმატ

-დ

ამო

კიდ

ებულ

ი მე

ნეჯმ

ენტ

ის

მიმა

რთ

ულებ

ით;

•მო

მზად

ებულ

ია

თვა

ლსა

ჩინო

მას

ალა;

•დ

აინტ

ერეს

ებულ

პირ

ებს

(სამ

ედიც

ინო

სფ

ერო

ს წა

რმო

მად

გენლ

ებს)

აქ

ვთ ს

რულ

ყოფ

ილი

ინფ

ორ

მაცი

ა კლ

იმატ

-დ

ამო

კიდ

ებულ

ი დ

აავა

დებ

ების

სა

მედ

იიცნ

ო

მენე

ჯმენ

ტის

აუ

ცილ

ებლ

ობი

ს შე

სახე

ბ

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა

და

სოც.

უზ

რუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

საერ

თაშ

ორ

ისო

დ

ონო

რებ

ი.

- 171 -

4.3.

ბუნე

ბრივ

ი კა

ტას

ტრ

ოფ

ების

სა

მედ

იცინ

ო

მარ

თვი

ს გე

გმის

(ბ

კსმგ

) შემ

უშავ

ება

სხვა

სექ

ტო

რებ

ის

ჩარ

თულ

ობი

თ.

მისი

ერ

თ-ე

რთ

ი ძი

რით

ადი

კომპ

ონე

ნტი

პოსტ

-ტრ

ავმუ

ლი

რეა

ბილ

იტაც

ია უ

ნდა

იყო

ს, რ

ომე

ლიც

ძი

რით

ადად

პო

სტ-

ტრ

ავმუ

ლი

ნერ

ვულ

ი აშ

ლილ

ობი

ს სი

ნდრ

ომი

ს მა

რთ

ვას

გულ

ისხმ

ობს

;

საგა

ნგებ

ო ს

იტუა

ციებ

ის

მარ

თვი

ს ცე

ნტრ

ი;

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა

და

სოცი

ალურ

ი უზ

რუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი;

სამე

დიი

ცნო

პე

რსო

ნალ

ი;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ად

მინი

სტრ

აცია

.

•სა

ერთ

აშო

რის

ო დ

ა ად

გილ

ობრ

ივი

ექსპ

ერტ

ების

ჩარ

თულ

ობი

თ ბ

კსმგ

შე

მუშა

ვება

;•

გეგმ

ის გ

ანხი

ლვა

დაი

ნტერ

ესებ

ული

მხარ

ეები

ს მო

ნაწი

ლეო

ბით

ტ

რენ

ინგე

ბის,

სამ

უშაო

შეხ

ვედ

რებ

ის

გზით

;•

პოსტ

-ტრ

ავმუ

ლი

რეა

ბილ

იტაც

იის

ცენტ

რის

ჩამ

ოყა

ლიბ

ების

ხელ

შეწყ

ობა

მე

სტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ში.

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი;•

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ათვი

ს შე

მუშა

ვებუ

ლია

ბუ

ნებრ

ივი

კატ

ასტ

რო

ფებ

ის

სამე

დიც

ინო

მარ

თვი

ს გე

გმა;

•ფ

უნქც

იონი

რებ

ს პო

სტ-ტ

რავ

მულ

ი რ

ეაბი

ლიტ

აციი

ს ცე

ნტრ

ი, რ

ომე

ლიც

აღ

ჭურ

ვილ

ია ს

ათან

ადო

კვ

ალიფ

იკაც

იის

სამე

დიი

ცნო

პე

რსო

ნალ

ით

WH

O;

UN

EP;

ENVS

EC;

სხვა

საე

რთ

აშო

რის

ო

დო

ნორ

ები;

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

კო

ნვენ

ციის

სა

ადაპ

ტაც

იო

მექა

ნიზმ

ები

და

ფო

ნდებ

ი.

4.4.

კლიმ

ატ-დ

ამო

კიდ

ებულ

დ

აავა

დებ

ებზე

მო

ნიტ

ორ

ინგი

და

რის

კები

ს მა

რთ

ვა;

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა დ

ა სო

ც. უ

ზრუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

•კლ

იმატ

-დამ

ოკი

დებ

ული

დაა

ვად

ებებ

ის მ

ონი

ტო

რინ

გის

და

მარ

თვი

ს ეფ

ექტ

ური

გეგმ

ის

შემუ

შავე

ბა;

•მე

სტიი

ს პი

რვე

ლად

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ის თ

ანამ

შრო

მლებ

ის

მომზ

ადებ

ა კლ

იმატ

-დამ

ოკი

დებ

ული

დაა

ვად

ებებ

ის მ

ონი

ტო

რინ

გის

და

მარ

თვი

ს სა

კით

ხებშ

ი.

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა დ

ა სო

ც. უ

ზრუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

•შე

მუშა

ვებუ

ლია

კლ

იმატ

-დამ

ოკი

დებ

ული

დაა

ვად

ებებ

ის

მონი

ტო

რინ

გის

და

მარ

თვი

ს გე

გმა;

•ად

გილ

ობრ

ივი

სამე

დიი

ცნო

პერ

სონა

ლი

ფლ

ობს

ინფ

ორ

მაცი

ას

მონი

ტო

რინ

გისა

და

მენე

ჯმენ

ტის

შედ

ეგებ

ის

შესა

ხებ

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა

და

სოც.

უზ

რუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

სხვა

დას

ხვა

საერ

თაშ

ორ

ისო

დ

ონო

რი

ორ

განი

ზაცი

ები

- 172 -

4.5.

წინ

ასწა

რი

შეტ

ყობი

ნები

ს სი

სტემ

ის

(წშს

) ჩამ

ოყა

ლიბ

ება,

რ

ომე

ლიც

ჯან

დაც

ვის

სექტ

ორ

ს დ

ა ად

გილ

ობრ

ივ თ

ემს

დრ

ოულ

ი მზ

აობი

ს შე

დეგ

ად კ

ლიმ

ატ-

დამ

ოკი

დებ

ული

დაა

ვად

ებებ

ის თ

ავიდ

ან

აცილ

ებას

ა დ

ა მა

რთ

ვას

გაუა

დვი

ლებ

ს;

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი;

ადგი

ლო

ბრივ

ი მო

სახლ

ეობა

;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი;

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა დ

ა სო

ც. უ

ზრუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

შსს-

ს სა

განგ

ებო

სი

ტუა

ციებ

ის მ

ართ

ვის

ცენტ

რი;

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

ს სს

იპ „

გეს“

•წი

ნასწ

არი

შეტ

ყობი

ნები

ს სი

სტემ

ის

სტრ

უქტ

ურის

შემ

უშავ

ება,

მეს

ტიი

ს პი

რო

ბები

სათ

ვის

ადაპ

ტირ

ება

ადგი

ლო

ბრივ

ი დ

ა/ან

საე

რთ

აშო

რის

ო

ექსპ

ერტ

ების

ჩარ

თულ

ობი

თ;

•წშ

ს მო

ნაწი

ლე

რგო

ლებ

ის

ცნო

ბიერ

ების

ამა

ღლ

ება

კლიმ

ატ-

დამ

ოკი

დებ

ული

დაა

ვად

ებებ

ის

მარ

თვი

სა დ

ა წშ

ს მნ

იშვნ

ელო

ბის

შესა

ხებ

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

ს სს

იპ „

გეს“

;

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი.

•ჩა

მოყა

ლიბ

ებულ

ია წ

შს,

რო

მელ

იც დ

რო

ულად

აც

ნობს

პას

უხის

მგებ

ელ

სტრ

უქტ

ურებ

ს მო

ახლ

ოებ

ული

საფ

რთ

ხის

შესა

ხებ;

•წშ

ს მო

ნაწი

ლე

რგო

ლებ

ი ფ

ლო

ბენ

ინფ

ორ

მაცი

ას

მოსა

ლო

დნე

ლი

რის

კები

ს თ

ავიდ

ან

აცილ

ების

ა დ

ა მა

რთ

ვის

შესა

ხებ

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

ჩა

რჩო

კო

ნვენ

ციის

სა

ადაპ

ტაც

იო

ფო

ნდებ

ი

4.6.

ზემ

ო ს

ვანე

თის

ჯა

ნდაც

ვის

და

ტურ

იზმი

ს სე

ქტო

რის

წა

რმო

მად

გენე

ლთ

ა ცნ

ობი

ერებ

ის

ამაღ

ლებ

ა კლ

იმატ

-დ

ამო

კიდ

ებულ

დ

აავა

დებ

ებთ

ან

დაკ

ავში

რებ

ით;

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი;

მესტ

იის

„ტურ

იზმი

ს უს

აფრ

თხო

ების

სა

მსახ

ური“

;

ტურ

იზმი

ს ერ

ოვნ

ული

სააგ

ენტ

ო.

•სა

სწავ

ლო

მო

დულ

ების

(ტრ

ენინ

გის

მასა

ლის

) შემ

უშავ

ება

კლიმ

ატ-

დამ

ოკი

დებ

ული

დაა

ვად

ებებ

ის

მარ

თვი

ს შე

სახე

ბ;•

ტრ

ენინ

გები

ს გზ

ით ზ

ემო

სვა

ნეთ

ის

ჯანდ

აცვი

ს დ

ა ტ

ურიზ

მის

სექტ

ორ

ის

წარ

მომა

დგე

ნელ

თა

ცნო

ბად

ობი

ს ამ

აღლ

ება

კლიმ

ატ-დ

ამო

კიდ

ებულ

დ

აავა

დებ

ებზე

, მათ

ით გ

ამო

წვეუ

ლ

რის

კებზ

ე დ

ა მა

თი

მარ

თვი

ს თ

ანამ

ედრ

ოვე

მეთ

ოდ

ებზე

.

მესტ

იის

„ტურ

იზმი

ს უს

აფრ

თხო

ების

სა

მსახ

ური“

;

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა დ

ა სო

ც. უ

ზრუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

•შე

მუშა

ვებუ

ლია

სა

სწავ

ლო

მას

ალა

თრ

ენინ

გები

სთვი

ს;•

ზემო

სვა

ნეთ

ის

ჯანდ

აცვი

ს დ

ა ტ

ურიზ

მის

წარ

მომა

დგე

ნლებ

ი ფ

ლო

ბენ

ინფ

ორ

მაცი

ას

კლიმ

ატ-დ

ამო

კიდ

ებულ

ი დ

აავა

დებ

ების

შეს

ახებ

•გა

ძლიე

რებ

ულია

კო

ორ

დინ

აცია

ტურ

იზმს

ა დ

ა ჯა

ნდაც

ვას

შორ

ის,

ასევ

ე მა

თი

ერთ

ობლ

ივი

კოო

რდ

ინაც

ია ს

ხვა

მხარ

ეებთ

ან (მ

აგ. გ

ეს)

საერ

თაშ

ორ

ისო

ო

რგა

ნიზა

ციებ

ი;

არას

ამთ

ავრ

ობო

სე

ქტო

რი;

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

შეს

ახებ

სა

ქარ

თვე

ლო

ს ერ

ოვნ

ული

შეტ

ყობი

ნებე

ბი;

UN

EP.

- 173 -

4.7.

ტურ

იზმი

ს სე

ქტო

რის

სა

მედ

იცინ

ო

მომს

ახურ

ების

გა

უმჯო

ბესე

ბა,

რის

თვი

საც

აუცი

ლებ

ელია

ჯა

ნდაც

ვის

სექტ

ორ

ში

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ის

რის

კები

ს შე

მცირ

ების

დ

ა გა

ნსაკ

უთრ

ებით

ტ

რავ

მები

ს პრ

ევენ

ციის

სა

მოქმ

ედო

გეგ

მის

მომზ

ადებ

ა;

ტურ

იზმი

ს ერ

ოვნ

ული

სააგ

ენტ

ო;

მესტ

იის

„ტურ

იზმი

ს უს

აფრ

თხო

ების

სა

მსახ

ური“

;

საქა

რთ

ველ

ოს

შრო

მის,

ჯა

ნმრ

თელ

ობი

სა

და

სოცი

ალურ

ი უზ

რუნ

ველ

ყოფ

ის

სამი

ნისტ

რო

;

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი.

გეს;

მთამ

სვლ

ელთ

ა ად

გილ

ობრ

ივი

ასო

ციაც

ია.

•ად

გილ

ობრ

ივი

ექსპ

ერტ

ების

ჩა

რთ

ულო

ბით

კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ის რ

ისკე

ბის

შემც

ირებ

ის

და

განს

აკუთ

რებ

ით ტ

რავ

ვები

ს პრ

ევენ

ციის

სამ

ოქმ

ედო

გეგ

მის

მომზ

ადებ

ა;

მესტ

იის

საზო

გად

ოებ

რივ

ი ჯა

ნდაც

ვის

სამს

ახურ

ი.•

შემუ

შავე

ბულ

ია

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ის

რის

კები

ს შე

მცირ

ების

დ

ა გა

ნსაკ

უთრ

ებით

ტ

რავ

მები

ს პრ

ევენ

ციის

სა

მოქმ

ედო

გეგ

მა;

•ტ

ურიზ

მის

სექტ

ორ

ის

სამე

დიც

ინო

მო

მსახ

ურე

პერ

სონა

ლი

გათ

ვით

ცნო

ბიერ

ებულ

ია

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ის

რის

კები

ს შე

მცირ

ების

დ

ა გა

ნსაკ

უთრ

ებით

ტ

რავ

მები

ს პრ

ევენ

ციის

სა

კით

ხებშ

ი

WH

O;

UN

EP;

ENVS

EC;

სხვა

საე

რთ

აშო

რის

ო

დო

ნორ

ები;

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

კო

ნვენ

ციის

სა

ადაპ

ტაც

იო

მექა

ნიზმ

ები

და

ფო

ნდებ

ი.

- 174 -

5.

მესტ

იის

რაი

ონი

ს ტ

ყის

სექტ

ორ

ის ა

დაპ

ტაც

იის

სტრ

ატეგ

ია

5.1.

ტყე

ების

გაშ

ენებ

ა,

რო

გორ

ც ნი

ადაგ

დამ

ცავი

ღ

ონი

სძიე

ბა

დეგ

რად

ირებ

ულ

საძო

ვრებ

ზე ე

რო

ზიებ

ის

და

ჩამო

რეც

ხვებ

ის

შესა

ჩერ

ებლ

ად;

ერო

ვნულ

ი სა

ტყე

ო ს

ამსა

ხურ

ი (ს

ამეგ

რელ

ო-

ზემო

სვა

ნეთ

ის

რეგ

იონა

ლურ

ი სა

ტყე

ო

სამმ

ართ

ველ

ო);

ადგი

ლო

ბრივ

ი თ

ვით

მმარ

თვე

ლო

ბა.

•დ

ეგრ

ადირ

ებულ

ი, ჩ

ამო

რეც

ხილ

ი,

ერო

ზირ

ებულ

ი ფ

ართ

ობე

ბის

იდენ

ტიფ

იცირ

ების

ა დ

ა მა

თი

სარ

ეაბე

ლიტ

აციო

სამ

უშაო

ების

დ

აგეგ

მვა;

•სა

პრო

ექტ

ო წ

ინად

ადებ

ების

მო

მზად

ება;

•ნი

ადაგ

დამ

ცავი

ტყე

ების

გაშ

ენებ

ა.

სამე

გრელ

ო-ზ

ემო

სვ

ანეთ

ის რ

ეგიო

ნალ

ური

სატ

ყეო

სამ

მარ

თვე

ლო

•დ

აზუს

ტებუ

ლია

რ

ეაბი

ლიტ

აციი

ს სა

ჭირ

ოებ

ის მ

ქონე

ფ

ართ

ობე

ბი;

•მო

მზად

ებულ

ია ს

აპილ

ოტო

პრ

ოექ

ტები

;•

ტყის

გაშ

ენებ

ის შ

ედეგ

ად

შეჩე

რებ

ულია

ნია

დაგ

ის

შემდ

გომი

დეგ

რად

ირებ

ა;•

შეჩე

რებ

ულია

რ

ეაბი

ლიტ

ირებ

ული

ფარ

თო

ბები

ს მი

მდებ

არედ

არ

სებუ

ლი

საძო

ვრებ

ის

დეგ

რად

ირებ

ა;•

შექმ

ნილ

ია/

გაძლ

იერ

ებულ

ია

ადგი

ლო

ბრივ

ი პო

ტენც

იალ

ი ტყ

ეებზ

ე მო

ნიტო

რინ

გის

საწა

რმო

ებლ

ად, რ

ათა

არ შ

ემცი

რდ

ეს ტ

ყეებ

ის

ნიად

აგდ

აცვი

თი

პოტე

ნცია

ლი.

ერო

ვნულ

ი სა

ტყე

ო

სააგ

ენტ

ო;

GIZ

;A

DA

;U

ND

P;U

SAID

;

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

კო

ნვენ

ციაშ

ი ტ

ყის

სექტ

ორ

ში

მოქმ

ედი

სხვ

ადას

ხვა

საად

აპტ

აციო

მე

ქანი

ზმებ

ი.

5.2.

ტყე

ების

, რო

გორ

ც C

O2 -ი

ს შთ

ანთ

ქმის

წყ

არო

ს პო

ტენ

ციალ

ის

გაზრ

და,

რაც

გუ

ლის

ხმო

ბს გ

აჩეხ

ილი

ტყი

ს ფ

ართ

ობე

ბის

აღდ

გენა

ს;

ერო

ვნულ

ი სა

ტყე

ო ს

ამსა

ხურ

ი (ს

ამეგ

რელ

ო-

ზემო

სვა

ნეთ

ის

რეგ

იონუ

ლი

სატ

ყეო

სა

მმარ

თვე

ლო

);

ადგი

ლო

ბრივ

ი თ

ვით

მმარ

თვე

ლო

ბა;

ადგი

ლო

ბრივ

ი მო

სახლ

ეობა

/სო

ფლ

ის

თემ

ები.

•უნ

და

მოხდ

ეს ძ

ირით

ადად

დ

ასახ

ლებ

ული

ადგი

ლებ

ის

გარ

შემო

არ

სებუ

ლი

გაჩე

ხილ

ი ტ

ყის

ფარ

თო

ბები

ს აღ

დგე

ნა;

•შე

რეუ

ლი

(წიწ

ვოვა

ნი, ფ

ოთ

ლო

ვანი

დ

ა ნა

ყოფ

მომც

ემი

სახე

ობე

ბის

ჩარ

თულ

ობი

თ, მ

აგ.:

პან

ტა,

მაჟ

ალო

დ

ა სხ

ვ.) ა

ხალ

ი ტ

ყეებ

ის გ

აშენ

ება.

სამე

გრელ

ო-ზ

ემო

სვ

ანეთ

ის რ

ეგიო

ნალ

ური

სატ

ყეო

სამ

მარ

თვე

ლო

•ტ

ყეებ

ის, რ

ოგო

რც

CO

2 -ის

შთან

თქმ

ის

წყარ

ოს

პოტ

ენცი

ალი

გაზრ

დილ

ია;

•ტ

ყის

ეკო

სისტ

ემის

მრ

ავალ

ფერ

ოვნ

ება

გაზრ

დილ

ია;

•მო

სახლ

ეობი

ს მი

ერ

ტყი

ს არ

ამერ

ქნით

ი რ

ესურ

სები

ს მო

ხმარ

ება

გაზრ

დილ

ია.

ერო

ვნულ

ი სა

ტყე

ო

სააგ

ენტ

ო;

GIZ

; AD

A; U

ND

P;U

SAID

;კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ის

კონვ

ენცი

აში

ტყი

ს სე

ქტო

რში

მო

ქმედ

ი ს

ხვად

ასხვ

ა სა

ადაპ

ტაც

იო

მექა

ნიზმ

ები.

- 175 -

5.3.

ტყე

ების

პრ

ივატ

იზაც

იის

ალტ

ერნა

ტივ

ების

შე

სწავ

ლა

(სათ

ემო

ტ

ყეებ

ი, ტ

ურის

ტულ

ი სე

ქტო

რის

ტყე

ები

და

სხვ.

);

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

;

ადგი

ლო

ბრივ

ი თ

ვით

მმარ

თვე

ლო

ბა;

ადგი

ლო

ბრივ

ი მო

სახლ

ეობა

;

კერ

ძო ს

ექტ

ორ

ი (მ

ათ

შორ

ის ტ

ურიზ

მის

მომს

ახურ

ეობი

ს სფ

ერო

).

•ყვ

ელა

დაი

ნტერ

ესებ

ულ მ

ხარ

ესთ

ან

აქტ

იურ

ი კო

ნსულ

ტაც

იები

თ უ

ნდა

განი

საზღ

ვრო

ს ტ

ყეებ

ის პ

რივ

ატიზ

აციი

ს ალ

ტერ

ნტერ

ნატ

იულ

ი გზ

ები;

•ტ

ყეებ

ის პ

რივ

ატიზ

აციე

ბის

პრო

ცესშ

ი არ

სებუ

ლი

ბარ

იერ

ების

შეფ

ასებ

ა დ

ა მა

თი

დაძ

ლევ

ის ს

ამო

ქმედ

ო გ

ეგმი

ს მო

მზად

ება.

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

;

•ტ

ყის

მდგრ

ადი

მარ

თვი

ს ალ

ტერ

ნატ

იულ

ი გზ

ები

მოძი

ებულ

ი დ

ა შე

ფას

ებულ

ია

განხ

ორ

ციელ

ებად

ობი

ს კუ

თხი

თ;

•მო

სახლ

ეობა

, სო

ფლ

ის თ

ემებ

ი დ

ა ად

გილ

ობრ

ივი

ადმი

ნისტ

რაც

ია

ინფ

ორ

მირ

ებულ

ია

ტყე

ების

მდ

გრად

ი მა

რთ

ვის

პერ

სპექ

ტივ

აზე.

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი;

ერო

ვნულ

ი სა

ტყე

ო

სააგ

ენტ

ო;

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

;

GIZ

;

AD

A;

UN

DP;

USA

ID;

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

კო

ნვენ

ციაშ

ი ტ

ყის

სექტ

ორ

ში

მოქმ

ედი

სხვ

ადას

ხვა

საად

აპტ

აციო

მე

ქანი

ზმებ

ი

5.4.

ზემ

ო ს

ვანე

თის

ტყი

ს სე

ქტო

რის

მდ

გრად

ი გა

ნვით

არებ

ის

სამო

ქმედ

ო გ

ეგმი

ს მო

მზად

ება;

ერო

ვნულ

ი სა

ტყე

ო ს

ამსა

ხურ

ი (ს

ამეგ

რელ

ო-

ზემო

სვა

ნეთ

ის

რეგ

იონა

ლურ

ი სა

ტყე

ო

სამმ

ართ

ველ

ო);

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

;

ერო

ვნულ

ი სა

ტყე

ო

სამს

ახურ

ი.

•ყვ

ელა

დაი

ნტერ

ესებ

ულ მ

ხარ

ესთ

ან

აქტ

იურ

ი კო

ნსულ

ტაც

იები

თ

მომზ

ადდ

ეს ტ

ყეებ

ის მ

დგრ

ადი

მარ

თვი

ს სა

მოქმ

ედო

გეგ

მა

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ის

რის

კები

ს გა

თვა

ლის

წინე

ბით

(ტ

ყეთ

სარ

გებლ

ობი

ს გე

გმის

შე

მუშა

ვება

კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ების

რ

ისკე

ბის

გათ

ვალ

ისწი

ნები

თ,

ნიად

აგდ

აცით

ი ტ

ყეებ

ის გ

აშენ

ება,

ტ

ყიდ

ან მ

იღებ

ული

ნამა

ტი/

ჭარ

ბი

ბიო

მასი

ს ეფ

ექტ

ური

გამო

ყენე

ბა)

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

;

•მო

მზად

ებულ

ია

ზემო

სვა

ნეთ

ის ტ

ყის

მასი

ვები

ს მდ

გრად

ი მა

რთ

ვის

სამო

ქმედ

ო

გეგმ

ა კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ის რ

ისკე

ბის

გათ

ვალ

ისწი

ნები

თ

(გაჩ

ეხილ

ი ნი

ადაგ

დაც

ვით

ი ტ

ყეებ

ის ა

ღდ

გენა

, ტ

ყეთ

სარ

გებლ

ობი

ს ეფ

ექტ

ური

მარ

თვა

)

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

;

ერო

ვნულ

ი სა

ტყე

ო

სამს

ახურ

ი;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტი;

GIZ

;

AD

A;

არას

ამთ

ავრ

ობო

სე

ქტო

რი.

- 176 -

6.

განა

ხლებ

ადი

ენერ

გეტ

იკის

გან

ვით

არებ

ის ხ

ელშე

წყო

ბა (

ბიო

გაზი

, მზე

)

6.1.

მეს

ტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ში

არსე

ბულ

ი გა

ნახლ

ებად

ი რ

ესურ

სის

(ბიო

გაზი

, მზ

ე, ჰ

იდრ

ო) ტ

ექნი

კურ

-ეკ

ონო

მიკუ

რი

გამო

ყენე

ბად

ობი

ს ინ

ვენტ

არიზ

აცია

;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

ად

მინი

სტრ

აცია

;

ადგი

ლო

ბრივ

ი მო

სახლ

ეობა

;

ადგი

ლო

ბრივ

ი არ

ასამ

თავ

რო

ბო

სექტ

ორ

ი, რ

ომე

ლიც

იმ

უშავ

ებს

განა

ხლებ

ად

ენერ

გეტ

იკაზ

ე;

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

;

ენერ

გეტ

იკის

სა

მინი

სტრ

ო.

•მე

სტიი

ს რ

აიო

ნში

უნდ

ა შე

იქმნ

ას

განა

ხლებ

ადი

ენერ

გეტ

იკის

და

ენერ

გოეფ

ექტ

ურო

ბის

სექტ

ორ

ში

მოქმ

ედი

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია;

•აღ

ნიშნ

ული

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ციის

მიე

რ უ

ნდა

მოხდ

ეს

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტში

არ

სებუ

ლი

განა

ხლებ

ადი

რეს

ურსი

ს (ბ

იოგა

ზი,

მზე)

ინვ

ენტ

არიზ

აცია

, მათ

ი ტ

ექნი

კურ

-ე

კონო

მიკუ

რი

გამო

ყენე

ბად

ობი

ს თ

ვალ

საზრ

ისით

;•

შეფ

ასებ

ის პ

რო

ცესშ

ი გა

თვა

ლის

წინე

ბულ

ი უნ

და

იყო

ს მე

სტიი

ს კლ

იმატ

ური

პირ

ობე

ბი

(კერ

ძოდ

, ხან

გრძლ

ივი

ზამთ

არი

და

ზამთ

არში

ძალ

იან

დაბ

ალი

ტემ

პერ

ატურ

ები)

და

ამ ფ

აქტ

ორ

ების

გა

თვა

ლის

წინე

ბით

უნდ

ა მო

ხდეს

გა

ნახლ

ებად

ენე

რგე

ტიკ

აში

(ბიო

გაზი

, მზ

ე) ა

რსე

ბულ

ი თ

ანამ

ედრ

ოვე

ტ

ექნო

ლო

გიებ

ის მ

ოძი

ება

და

მესტ

იაში

მა

თი

გავრ

ცელ

ების

პო

ტენ

ციალ

ის

შეფ

ასებ

ა სა

ერთ

აშო

რის

ო

ექსპ

ერტ

ების

დახ

მარ

ებით

;

სპეც

იალ

ურად

ამ

მიზ

ნისა

თვი

ს (გ

ანახ

ლებ

ადი

ენერ

გეტ

იკა)

ჩა

მოყა

ლიბ

ებულ

ი არ

ასამ

თავ

რო

ბო ს

ექტ

ორ

ი

•მე

სტიი

ს რ

აიო

ნში

არსე

ბობს

პო

ტენ

ციალ

ი გა

ნახლ

ებად

ი ენ

ერგე

ტიკ

ისა

და

ენერ

გოეფ

ექტ

ურო

ბის

პრო

ექტ

ების

გა

ნსახ

ორ

ციელ

ებლ

ად;

•აღ

რიც

ხულ

ია

ადგი

ლო

ბრივ

ი გა

ნახლ

ებად

ი ენ

ერგო

რეს

ურსი

;•

მოძი

ებულ

ია მ

ესტ

იის

რაი

ონი

ს კლ

იმატ

ური

პირ

ობე

ბისა

თვი

ს მი

საღ

ები

ტექ

ნოლ

ოგი

ები.

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

ჩა

რჩო

კო

ნვენ

ციის

მე

ქანი

ზმებ

ი,

რო

მლებ

იც

აფინ

ანსე

ბენ

სათ

ბურ

ის გ

აზებ

ის

შემც

ირებ

ას (C

DM

, N

AM

A, G

CF,

GEF

);G

IZ;

USA

ID;

EU;

- 177 -

6.2.

მაქ

სიმა

ლურ

ი რ

აოდ

ენო

ბის

საპი

ლო

ტო

პრ

ოექ

ტებ

ის

განხ

ორ

ციელ

ება

ბარ

იერ

ების

სრ

ულად

გა

მოვლ

ენის

მიზ

ნით

;

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია,

რ

ომე

ლიც

ჩა

მოყა

ლიბ

დებ

ა მე

სტია

ში;

ენერ

გოეფ

ექტ

ურო

ბის

ცენტ

რი;

სხვა

არ

ასამ

თავ

რო

ბო

ორ

განი

ზაცი

ები,

რ

ომლ

ებიც

მუშ

აობე

ნ გა

ნახლ

ებად

ენ

ერგი

ებზე

.

•უნ

და

მომზ

ადდ

ეს პ

ერსპ

ექტ

იულ

ი სა

პრო

ექტ

ო წ

ინად

ადებ

ები

განა

ხლებ

ად ე

ნერ

გეტ

იკაშ

ი,

თან

ამედ

რო

ვე ტ

ექნო

ლო

გიებ

ის

გამო

ყენე

ბით

მკა

ცრი

კლიმ

ატის

პი

რო

ბებშ

ი;

•პრ

ოექ

ტებ

ის ი

დენ

ტიფ

იცირ

ების

ა დ

ა მო

მზად

ების

პრ

ოცე

სში

მაქს

იმალ

ურად

უნ

და

იყო

ს ჩა

რთ

ული

ადგი

ლო

ბრივ

ი მო

სახლ

ეობა

.

განა

ხლებ

ადი

ენერ

გიებ

ის

სექტ

ორ

ში მ

ოქმ

ედი

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია,

რო

მელ

იც

ჩამო

ყალ

იბდ

ება

მესტ

იაში

;

•მო

მზად

ებულ

ია

პერ

სპექ

ტიუ

ლი

საპრ

ოექ

ტო

წი

ნად

ადებ

ები

განა

ხლებ

ად

ენერ

გეტ

იკაშ

ი,

რო

მლებ

იც ხ

ელს

შეუწ

ყობს

მეს

ტიი

ს რ

აიო

ნში

განა

ხლებ

ადი

რეს

ურსი

ს მა

ქსიმ

ალურ

ად

ათვი

სება

ს;•

ადგი

ლო

ბრივ

ი მო

სახლ

ეობა

და

თვი

თმმ

ართ

ველ

ობა

ჩა

რთ

ულია

პრ

ოექ

ტებ

ის

იდენ

ტიფ

იცირ

ების

პრ

ოცე

სში.

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

ჩა

რჩო

კო

ნვენ

ციის

მე

ქანი

ზმებ

ი,

რო

მლებ

იც

აფინ

ანსე

ბენ

სათ

ბურ

ის გ

აზებ

ის

შემც

ირებ

ას (C

DM

, N

AM

A, G

CF,

GEF

);G

IZ;

USA

ID;

EU;

CTC

N;

6.3.

ად

გილ

ზე ა

მ სა

კით

ხები

თ

დაი

ნტერ

ესებ

ულ

მოხა

ლის

ეთა

ტექ

ნიკუ

რი

ჯგუფ

ების

მო

მზად

ება;

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია,

რ

ომე

ლიც

ჩა

მოყა

ლიბ

დებ

ა მე

სტია

ში;

ენერ

გოეფ

ექტ

ურო

ბის

ცენტ

რი;

სხვა

არ

ასამ

თავ

რო

ბო

ორ

განი

ზაცი

ები,

რ

ომლ

ებიც

მუშ

აობე

ნ გა

ნახლ

ებად

ენ

ერგი

ებზე

.

•აუ

ცილ

ებელ

ია ა

დგი

ლზე

ტექ

ნიკუ

რი

ჯგუფ

ის მ

ომზ

ადებ

ა, რ

ომე

ლიც

მო

ემსა

ხურ

ება

განა

ხლებ

ად

ტექ

ნოლ

ოგი

ებს;

•ჯგ

უფმა

უნდ

ა გა

იარ

ოს

ინტ

ენსი

ური

თრ

ეინი

ნგი

განა

ხლებ

ად

ტექ

ნოლ

ოგი

ებში

და

უნდ

ა აღ

იჭურ

ვოს

შესა

ბამი

სი ტ

ექნი

კით

.

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია,

რო

მელ

იც

ჩამო

ყალ

იბდ

ება

მესტ

იაში

;

•ად

გილ

ზე

მომზ

ადებ

ულია

ტ

ექნი

კურ

ი ჯგ

უფი,

რ

ომე

ლიც

ემს

ახურ

ება

განა

ხლებ

ად

ტექ

ნოლ

ოგი

ებს;

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

ჩა

რჩო

კო

ნვენ

ციის

მე

ქანი

ზმებ

ი,

რო

მლებ

იც

აფინ

ანსე

ბენ

სათ

ბურ

ის გ

აზებ

ის

შემც

ირებ

ას; (

CD

M,

NA

MA

, GC

F, G

EF)

GIZ

;U

SAID

;EU

;C

TCN

;

- 178 -

6.4.

ზო

გად

ად

მოსა

ხლეო

ბის

ცნო

ბიერ

ების

ამ

აღლ

ება

რეგ

იონშ

ი გა

ნახლ

ებად

ი რ

ესურ

სის

მაქს

იმალ

ურად

ათ

ვისე

ბის

სარ

გებლ

იანო

ბაზე

;

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია,

რ

ომე

ლიც

ჩა

მოყა

ლიბ

დებ

ა მე

სტია

ში;

მესტ

იის

თვი

თმმ

ართ

ველ

ობა

;

ადგი

ლო

ბრივ

ი მო

სახლ

ეობა

.

•გა

ნახლ

ებად

ი ტ

ექნო

ლო

გიებ

ის დ

იდი

ნაწი

ლი

ჯერ

არ

არ

ის მ

იყვა

ნილ

ი კო

მერ

ციულ

დო

ნემდ

ე. მ

ათი

ოპე

რირ

ება

საკმ

აოდ

დიდ

შრ

ომა

ს მო

ითხო

ვს დ

ა არ

ც თ

უ ძა

ლია

ნ კო

მფო

რტ

ულია

(მაგ

. ბიო

გაზი

ს დ

ანად

გარ

ი მკ

აცრ

ი კლ

იმატ

ის

პირ

ობე

ბში

რთ

ულად

სამ

ართ

ავია

დ

ა გა

რკვ

ეულ

ცო

დნა

ს მო

ითხო

ვს).

ამ

იტო

მ აუ

ცილ

ებელ

ია მ

ოსა

ხლეო

ბის

წინა

სწარ

შემ

ზად

ება

მოსა

ლო

დნე

ლი

სიძნ

ელეე

ბის

დას

აძლ

ევად

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია,

რო

მელ

იც

ჩამო

ყალ

იბდ

ება

მესტ

იაში

;

•ად

გილ

ობრ

ივი

მოსა

ხლეო

ბა კ

არგა

დაა

გა

თვი

თცნ

ობი

ერებ

ული

განა

ხლებ

ად

ტექ

ნოლ

ოგი

ებში

და

სათ

ანად

ოდ

ერ

კვევ

ა ამ

ტექ

ნოლ

ოგი

ების

ო

პერ

ირებ

ის

სირ

თულ

ეებშ

ი მკ

აცრ

ი კლ

იმატ

ის

გათ

ვალ

ისწი

ნები

თ.

UN

EP;

GIZ

;U

SAID

; EU

;C

TCN

;არ

ასამ

თავ

რო

ბო

სექტ

ორ

ი.

6.5.

მეს

ტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ში

არსე

ბულ

ი გა

ნახლ

ებად

ი რ

ესურ

სის

ეფექ

ტურ

ად

გამო

ყენე

ბის

სამო

ქმედ

ო გ

ეგმი

ს მო

მზად

ება.

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია,

რ

ომე

ლიც

ჩა

მოყა

ლიბ

დებ

ა მე

სტია

ში;

სხვა

არ

ასამ

თავ

რო

ბო

ორ

განი

ზაცი

ები,

რ

ომლ

ებიც

მუშ

აობე

ნ გა

ნახლ

ებად

ენ

ერგი

ებზე

.

•უნ

და

მომზ

ადდ

ეს მ

ესტ

იის

რაი

ონშ

ი გა

ნახლ

ებად

ი ენ

ერგი

ების

გა

ნვით

არებ

ის ს

ამო

ქმედ

ო გ

ეგმა

, რ

ომე

ლში

ც გა

თვა

ლის

წინე

ბულ

ი იქ

ნება

მეს

ტია

ში დ

ა მი

ს მა

ღალ

მთია

ნ სო

ფლ

ებში

არ

სებუ

ლი

მკაც

რი

კლიმ

ატი

და

საერ

თაშ

ორ

ისო

ბაზ

არზე

დ

ა სა

ქარ

თვე

ლო

ში ხ

ელმი

საწვ

დო

მი

ტექ

ნოლ

ოგი

ები;

•

ადგი

ლზე

უნდ

ა შე

იქმნ

ას ს

ამო

ქმედ

ო

გეგმ

ის გ

ანხო

რცი

ელებ

ის

პოტ

ენცი

ალი.

არას

ამთ

ავრ

ობო

ო

რგა

ნიზა

ცია,

რო

მელ

იც

ჩამო

ყალ

იბდ

ება

მესტ

იაში

;

•მე

სტია

ში ა

რსე

ბულ

ი გა

ნახლ

ებად

ი რ

ესურ

სის

ეფექ

ტურ

ად ა

თვი

სები

ს სა

მოქმ

ედო

გეგ

მა

მომზ

ადებ

ულია

;•

მესტ

იის

რაი

ონშ

ი შე

ქმნი

ლია

პო

ტენ

ციალ

ი ამ

გეგ

მის

განს

ახო

რცი

ელებ

ლად

.

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

შეს

ახებ

სა

ქარ

თელ

ოს

ერო

ვნულ

ი შე

ტყო

ბინე

ბები

;U

NEP

;G

IZ;

USA

ID;

EU;

CTC

N;

არას

ამთ

ავრ

ობო

სე

ქტო

რი.

- 179 -

7.

კლიმ

ატის

ცვლ

ილებ

ასთ

ან ა

დაპ

ტაც

იის

გრძე

ლვა

დია

ნი ს

ტრ

ატეგ

ია მ

ესტ

იის

რაი

ონი

სათ

ვის

(202

5 წლ

ის შ

ემდ

გომ)

კლიმ

ატურ

ი ზო

ნები

ს ცვ

ლილ

ებას

თან

ად

აპტ

აცია

7.1.

კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ებაზ

ე დ

ა ეკ

ოსი

სტემ

ებსა

და

ეკო

ნომი

კის

დარ

გებზ

ე მი

ს გა

ვლენ

აზე

მუდ

მივი

მო

ნიტ

ორ

ინგი

და

ცვლ

ილებ

ებთ

ან

დაკ

ავში

რებ

ული

მოსა

ლო

დნე

ლი

რის

კები

ს შე

ფას

ება;

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

ს კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ების

გა

ნყო

ფილ

ება;

მესტ

იის

მუნი

ციპა

ლიტ

ეტის

თ

ვით

მმარ

თვე

ლო

ბა.

•კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ებას

თან

დ

აკავ

შირ

ებით

კლ

იმატ

ურ

და

აგრ

ოკლ

იმატ

ურ ზ

ონე

ბში

მოსა

ლო

დნე

ლ ც

ვლილ

ებებ

თან

დ

აკავ

შირ

ებულ

ი რ

ისკე

ბის

პრევ

ენცი

ისა

და

ადაპ

ტაც

იის

სტრ

ატეგ

იის

და

სამო

ქმედ

ო გ

ეგმი

ს შე

მუშა

ვება

;•

მოსა

ხლეო

ბის

და

ადგი

ლო

ბრივ

ი ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობი

ს სი

სტემ

ატურ

ად

ინფ

ორ

მირ

ება

მიმდ

ინარ

ე დ

ა მო

სალ

ოდ

ნელ

ცვლ

ილებ

ებთ

ან

დაკ

ავში

რებ

ით, რ

ათა

მაქს

იმალ

ურად

იქ

ნას

შემ

ცირ

ებულ

ი რ

ისკე

ბი.

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

ს კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ის

განყ

ოფ

ილებ

ა

•კლ

იმატ

ურ დ

ა აგ

რო

კლიმ

ატურ

ზო

ნებშ

ი მო

სალ

ოდ

ნელ

ცვ

ლილ

ებებ

თან

დაკ

ავში

რებ

ული

რის

კები

ს პრ

ევენ

ციის

ა დ

ა ად

აპტ

აციი

ს სტ

რატ

ეგია

და

სამო

ქმედ

ო გ

ეგმა

მო

მზად

ებულ

ია;

•მო

სახლ

ეობა

და

ადგი

ლო

ბრივ

ი ხე

ლმძ

ღვა

ნელ

ობა

სის

ტემ

ატურ

ადაა

ინ

ფო

რმი

რებ

ული

მიმდ

ინარ

ე დ

ა მო

სალ

ოდ

ნელ

ცვლ

ილებ

ებთ

ან

დაკ

ავში

რებ

ით დ

ა იმ

ღო

ნისძ

იებე

ბზე,

რ

ომლ

ებიც

უნდ

ა გა

ნხო

რცი

ელდ

ეს.

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

შეს

ახებ

სა

ქარ

თვე

ლო

ს ერ

ოვნ

ული

შეტ

ყობი

ნებე

ბი;

კონვ

ენცი

ის

ფარ

გლებ

ში

არსე

ბულ

ი სა

ადაპ

ტაც

იო

ფო

ნდებ

ი,

რო

მლებ

იც

სტრ

ატეგ

იებზ

ე მუ

შაო

ბენ;

GEF

; U

NEP

.

7.2.

კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

აზე

და

ეკო

სისტ

ემებ

სა

და

ეკო

ნომი

კის

დარ

გებზ

ე მი

ს დ

ადებ

ით

გავლ

ენაზ

ე მუ

დმი

ვი

მონი

ტო

რინ

გი დ

ა ამ

ცვლ

ილებ

ების

სა

სარ

გებლ

ოდ

გა

მოყე

ნები

ს პო

ტენ

ციალ

ის

შეფ

ასებ

ა;

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

ს კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ების

გა

ნყო

ფილ

ება

•კლ

იმატ

ის ც

ვლილ

ებით

გამ

ოწვ

ეულ

ი დ

ადებ

ითი

გავლ

ენის

მაქ

სიმა

ლურ

ად

გამო

ყენე

ბის

სტრ

ატეგ

იისა

და

სამო

ქმედ

ო გ

ეგმი

ს მო

მზად

ება;

•მო

სახლ

ეობი

ს დ

ა ად

გილ

ობრ

ივი

ხელ

მძღ

ვანე

ლო

ბის

სისტ

ემატ

ურად

ინ

ფო

რმი

რებ

ა მი

მდინ

არე

და

მოსა

ლო

დნე

ლ ც

ვლილ

ებებ

თან

დ

აკავ

შირ

ებით

, რათ

ა მა

ქსიმ

ალურ

ად

იქნა

ს გა

მოყე

ნებუ

ლი

დად

ებით

ი ცვ

ლილ

ებებ

ი მო

სახლ

ეობი

სა დ

ა რ

აიო

ნის

ეკო

ნომი

კის

სასა

რგე

ბლო

დ.

გარ

ემო

სა დ

ა ბუ

ნებრ

ივი

რეს

ურსე

ბის

დაც

ვის

სამი

ნისტ

რო

ს კლ

იმატ

ის

ცვლ

ილებ

ის

განყ

ოფ

ილებ

ა

•კლ

იმატ

ურ დ

ა აგ

რო

კლიმ

ატურ

ზო

ნებშ

ი მო

სალ

ოდ

ნელ

ი დ

ადებ

ითი

ცვლ

ილებ

ის მ

აქსი

მალ

ურად

გამ

ოყე

-ნე

ბის

მიზნ

ით მ

ომზ

ადებ

ულია

შეს

აბა-

მისი

სტ

რატ

ეგია

და

სამო

ქმედ

ო გ

ეგმა

;•

მოსა

ხლეო

ბა დ

ა ად

გილ

ობრ

ივი

ხელ

მძღ

ვანე

ლო

ბა ს

ისტ

ემატ

ურად

აა

ინფ

ორ

მირ

ებულ

ი მი

მდინ

არე

და

მოსა

ლო

დნე

ლ ს

ასარ

გებლ

ო

ცვლ

ილებ

ებზე

და

იმ ღ

ონი

სძიე

ბებზ

ე,

რო

მლებ

იც უ

ნდა

განხ

ორ

ციელ

დეს

ამ

ცვლ

ილებ

ების

მაქ

სიმა

ლურ

ად

გამო

საყე

ნებლ

ად.

კლიმ

ატის

ცვ

ლილ

ების

შეს

ახებ

სა

ქარ

თვე

ლო

ს ერ

ოვნ

ული

შეტ

ყობი

ნებე

ბი;

კონვ

ენცი

ის

ფარ

გლებ

ში

არსე

ბულ

ი სა

ადაპ

ტაც

იო

ფო

ნდებ

ი,

რო

მლებ

იც

სტრ

ატეგ

იებზ

ე მუ

შაო

ბენ;

GEF

;U

NEP

.

- 180 -

5 საპროექტო წინადადებები

5.1 ეროზირებულ ფერდობებზე ნიადაგდაცვითი ტყის გაშენება და სატყეო სანერგეების მოწყობა ზემო სვანეთში

5.1.1 პრობლემის აღწერა

ზემო სვანეთის ტყის მასივები განლაგებულია მდინარე ენგურისა და მისი ძირითადი შენაკადების-ადიშის ჭალას, მულხურას, დოლრას, ნენსკრას და ნაკრას აუზებში.ტყით დაფარული ფართობები ძირითადად გადაჭიმულია მკვეთრი დაქანების ფერდობებზე და ღრმა ხეობებში. ზემო სვანეთის ტყით დაფარული ფართობების ფერდობთა დაქანების მიხედვით განაწილება ასეთია: დამრეც ფერდობებზე (10°-მდე) გავრცელებულია ტყეების 6%; დაფერდებულ ფერდობებზე (11-20°)- 19%; ციცაბო ფერდობებზე (21-35°)-49%, ხოლო ძლიერ ციცაბო ფერდობებზე (36° და მეტი) განლაგებულია 26%.ზემო სვანეთის ტყეების ძირითადი ნაწილი განსაკუთრებული გარემოსდაცვითი მნიშვნელობისაა. მთლიანი ფართობის მხოლოდ 35% მიეკუთვნება სამრეწველო დანიშნულების ტყის მასივებს, სადაც საკმაოდ რთულია ტყითსარგებლობის სამუშაოების წარმართვა ტყის საზიდი გზების უქონლობის გამო. ძლიერ დაქანებული ფერდობები, გამეჩხერებული, თვითაღდგენის ფუნქციადაკარგული ტყე და ზოგან მთლიანად ტყის საბურველს მოკლებული ფერდობები ზრდის იმის რისკს, რომ კლიმატის ცვლილების შედეგად გახშირებულმა ექსტრემალურმა მოვლენებმა, მაგალითად წყალმოვარდნებმა,შესაძლებელია ჩამორეცხოს და დახრამოს ფერდობები, ზოგან კი მეწყერის წარმოშობის წინაპირობა შექმნას. შედეგად საფრთხე ექმნება არა მხოლოდ ნიადაგდაცვითი ტყის ეკოსისტემას, არამედ მიმდებარე დასახლებულ პუნქტებს, სავარგულებს და გზებს, რაც რეალობაში უკვე შეინიშნება ზემო სვანეთის ტყეების ბევრ მონაკვეთზე.

აღნიშნულ პრობლემებზე რეაგირებისთვის ზემო სვანეთში იდენტიფიცი-რებულ იქნა რამდენიმე პრობლემური მონაკვეთი, რომელთათვისაც დაპროექტდა აღდგენითი სამუშაოები და, კერძოდ, ნიადაგდაცვითი ტყის გაშენება. პროექტის მომზადების პროცესში გამოიკვეთა რვამდე სავალა-ლო მდგომაროებაში მყოფი დამოუკიდებელი ტერიტორია, სადაც დაიგეგმა გაშენებითი სამუშაოები. საპროექტო წინადადებისათვის შერჩეულ სხვადასხვა ფართობებზე უმრავლეს შემთხვევაში ადრე არსებობდა ტყის

- 181 -

საფარი, მაგრამ უკანონო და ამასთან ერთად უსისტემო ჭრების შედეგად ამჟამად ფერდობები თითქმის მთლიანად მოკლებულია ნარგავებს. აღნიშნული ფართობები მოქცეულია დაბა მესტიისა და მულახის თემის ზონებში (ზოგიერთი შერჩეული ფართობი მოცემულია სურათებზე 1, 2, 3 და 4), რომელთა ნაწილი მუნიციპალიტეტის საკუთრებაშია, ხოლო ზოგიერთი სატყეოს დაქვემდებარებაშია. ტყეების გაშენება ძირითადად მოხდება ამ ტერიტორიების ჩამორეცხილ, ეროზირებულ ფერდობებზე, რაც მთლიანობაში 23.3 ჰა შეადგენს.

სურ. 5.1. დაბა მესტიის მიმდებარედ ფუსთის ეკლესიის გარშემო, (0.8 ჰა სატყეოს ტერიტორია) შერჩეული ფართობი.

- 182 -

სურ. 5.2. სოფელ არცხელის ჩამონაშვავი, 2 ჰა ტერიტორია(აღნიშნულ მონაკვეთზე, რომელიც სატყეოს გამგეობაშია, ტყეს უფრო დიდი ფართობი ეკავა. შესაძლებელია, გატყიანება სრულად ვერ უშველის არსებულ მდგომარეობას, მაგრამ შეაჩერებს დახრამვისა და ჩამორეცხვის ახალი კერების წარმოქმნას).

სურ. 5.3. სოფ. ზარდლაშისა და სოფ. ღობრის 4 ჰა მუნიციპალიტეტის კუთვნილ ტერიტორიაზე შერჩეული ფართობი.

- 183 -

სურ. 5.4. ჟამუში, ლახირი, ჭოლაში: მთის ჩამორეცხილი ეროზირებული ფერდობები (სატყეოს ტერიტორია), 10 ჰა.

5.1.2 პროექტის მიზანი

პროექტის მიზანია ზემო სვანეთში დეგრადირებული ტერიტორიების რეაბილიტაცია ტყეების გაშენების გზით და ნახშირბადის შთანთქმის წყაროს გაზრდა. საპროექტო წინადადება, პირველ რიგში, ეხება ნიადაგდაცვითი ტყის დარღვეული ეკოსისტემის აღდგენას,რაც გულისხმობს დეგრადირებულ, ეროზირებულ ფართობებზე ტყის გაშენებას. ეს ერთის მხრივ დაამაგრებს ფერდობებს შემდგომი ჩამორეცხვისგან, ხოლო მეორე მხრივ გაზრდის ზემო სვანეთის ტყის მასივების ფართობს და, შესაბამისად, ნახშირბადის დაგროვების პოტენციალს.ტყის კვლავწარმოების და მდგრადი განვითარების უზრუნველსაყოფად ასევე დაიგეგმა რეგიონში სატყეო სანერგის მოწყობა, რაც ხელს შეუწყობს სამომავლოდ ნიადაგდაცვითი ტყის გაშენების მასშტაბების გაზრდას და შესაძლებელს გახდის განაშენიანდეს ამჟამად სავალალო მდგომარეობაში მყოფი ყველა ფერდობი. წარსულში ზემო სვანეთში ფერდობების განაშენიანება ძირითადად ერთი მერქნული სახეობის გამოყენებით ხდებოდა, რაც შემდგომში თვითგანახლების არადამაკმაყოფილებელ შედეგებს იძლეოდა და აქედან გამომდინარე, ასეთი

- 184 -

კორომები არამდგრადი იყო. ჩვენს შემთხვევაში შერჩეულ ფერდობებზე დაიგეგმა სხვადასხვა სახეობების გამოყენებით გატყიანება. აღნიშნული ქმედება შეიძლება ჩაითვალოს კლიმატის ცვლილების მიმართ ადაპტაციის ღონისძიებადაც. კერძოდ,ტყის შერეული სახეობებით გაშენებული ტყის კორომები შედარებით კარგი მდგრადობით გამოირჩევა, ვიდრე ერთი სახეობისგან შემდგარი ტყის კორომები. მდგრადობის უზრუნველყოფის მიდგომის აღწერა და განაშენიანების სქემა/მეთოდოლოგია მოცემულია შემდეგ თავში.

5.1.3 პროექტის განხორციელება

მეთოდოლოგია

როგორც ზემოთ ითქვა, პროექტში გათვალისწინებული მეთოდოლოგია გულისხმობს დეგრადირებულ ფართობებზე შერეული ტყის კორომების გაშენებას, რომელიც კლიმატის ცვლილების მიმართ მდგრადობით გამოირჩევა50, კერძოდ, გაშენებული ტყის კორომებს თვითგანახლების შედარებით კარგი უნარი ექნებათ და არ იქნებიან სენსიტიური დავადებებისა და ხანძრების სწრაფი გავრცელების მიმართ. საპროექტო ტერიტორიაზე გასაშენებელ სახეობათა შერჩევისას გათვალისწინებულ იქნა მრავალი ფაქტორი, როგორიცაა: ნიადაგდაცვითი უნარი, ნახშირბადის დაგროვების მაღალი პოტენციალი, კლიმატის მოსალოდნელი ცვლილების მიმართ ადაპტაციის უნარი (გასაშენებლად შერჩეული ფოთლოვანები უნდა გამოირჩეოდნენ კლიმატის ცვლილების მიმართ შედარებით კარგი ადაპტაციის უნარით, მაგრამ ასევე უნდა იქნას გათვალისწინებული წიწვოვანების პოტენციალი, რომლებიც ზემო სვანეთის ტყის ეკოსისტემის ბიომრავალფეროვნების ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილია. გაშენების დროს შესაძლებელია დაიწიოს მათი გამოყენების პროცენტულმა მაჩვენებელმა და წიწვოვანები გაშენდეს მხოლოდ მათთვის საუკეთესო პირობების მქონე ადგილებზე, სადაც მათ მომავალშიც მისაღები ზრდის მაჩვენებლები ექნებათ. ერთ-ერთი მთავარი პრინციპი, რაც გათვალისწინებული უნდა იყოს განაშენიანების დაპროექტებისას, არის ის, რომ აღდგენილი ტყეები მაქსიმალურად მისადაგებული უნდა იყოს ადგილობრივი ტყის ეკოსისტემის ბუნებრივ პირობებს.

50 http://en.klimatilpasning.dk/sectors/forest/faq.aspx

- 185 -

ეროზირებულ ფერდობებზე ნიადაგდაცვითი ტყეების გაშენების ყოველწლიური მასშტაბების ზრდის უზრუნველსაყოფად დაგეგმილია ასევე სატყეო სანერგეების მოწყობა, სადაც დაბალი დანახარჯებით გამოყვანილი იქნება ადგილობრივ კლიმატურ პირობებთან შეგუებული სანერგე მასალა. კონკრეტულად წიწვოვანებისთვის და ფოთლოვანებისთვის ცალ-ცალკე მოწყობილი სანერგეებიდან მუდმივ ფართობზე გადასარგველად გამიზნულია ორწლიანი ნერგი, რომელიც მაღალი პროცენტული გახარებით ხასიათდება. ფოთლოვანი სანერგისათვის შერჩეულ იქნა ხუბერის სატყეოში 650 მ.ზ.დ. არსებული ყოფილი სატყეო სანერგის ტერიტორია (0.3 ჰა), ხოლო წიწვოვანებისთვის- იფარის სატყეოში 1 350 მ.ზ.დ. არსებული ასევე ყოფილი სატყეო სანერგის ტერიტორია (0.3 ჰა).

შესასრულებელი ქმედებები

პროექტით დაგეგმილია დეგრადირებული ფერდობების განაშენიანება და სატყეო სანერგეების ჩამოყალიბება. შესასრულებელი ქმენდებები მოიცავს შემდეგ ძირითად ეტაპებს:

I. დეგრადირებული ფართობების გატყიანება (23.3 ჰა)

• შერჩეული ფართობის გასაშენებლად მომზადება: გაწმენდა, გასუფთავება და შეღობვა;

• ფერდობებზე ბაქნებისა და ორმოების მომზადება;• სანერგეებიდან ნერგების ამოღება და შერჩეულ ფართობებზე დარგვა.

შერჩეული ფართობების ადგილმდებარეობა მოცემულია ქვემოთ რუკაზე (იხ. ნახ. 5.1).

- 186 -

ნახ. 5.1. იდენდიფიცირებული დეგრადირებული, ჩამორეცხილი და ეროზირებული ფართობები.

დაბა მესტია: ლეხთაგის თავზე- 0.8 ჰა (სატყეოს ტერიტორია); ლანჩვარის თავზე, ფუსთის ეკლესიათან- 1 ჰა (სატყეოს ტერიტორია); ლაღამის ღელის ტერიტორია-1 ჰა (სატყეოს ტერიტორია); ლალაიდის ღელის ტერიტორია - 1.5 ჰა (მუნიციპალიტეტის ტერიტორია).

მულახის თემი: ზარდლაშისა და ღობრის ტერიტორია - 4 ჰა (მუნიციპალიტეტის ტერიტორია); სოფ.არცხელის ჩამონაშვავი- 2 ჰა (სატყეოს ტერიტორია); ჟამუში, ლახირი, ჭოლაში: მთის ჩამორეცხილი ეროზირებული ფართობები - 10 ჰა (სატყეოს ტერიტორია); მშენებარე გზის გასწვრივ მონაკვეთი, ხერაში ღელესა და უღვირის უღელტეხილის მე-6 კმ-ის მონაკვეთი-3 ჰა (სატყეოს ტერიტორია). სულ დაბა მესტიაში და მულახის თემში გასაშენებელი ფართობი- 23.3 ჰა.

საპროექტოდ შერჩეულ ფართობებზე სულ დაირგვება 50 800 ცალი წიწვოვანი და ფოთლოვანი ნერგი, საიდანაც სამხრეთ ექსპოზიციის ფერდობებზე მერქნიანი მცენარეები გაშენდება შემდეგი პროცენტული პროპორციით : ფიჭვი -35%, მაღალი მთის მუხა -22%, იფანი -14%, მაღალი მთის ნეკერჩხალი -13%, პანტა -7%, მაჟალო -5%, აკაცია -4%, ხოლო ჩდილოეთ ექსპოზიციის ფერდობებზე მერქნიანი მცენარეები გაშენდება შემდეგი პროცენტული თანაფარდობით:სოჭი -30%, წიფელი -17%, იფანი -15%, მაღალი მთის ნეკერჩხალი -14%, პანტა -10%, მაჟალო -9%, აკაცია -5%.ფერდობებზე ტყეების გაშენების სქემის ერთ-ერთი მაგალითი მოყვანილია ნახაზზე 5.2.

- 187 -

წიწვოვანი ხე-მცენარეები 30-35%

ფოთლოვანი ხე-მცენარეები 65-70%

ნახ. 5.2. ფერდობებზე ტყეების გაშენების სქემის მაგალითი

II. მერქნიანი და წიწვოვანი ხე-მცენარეების სანერგის მოწყობა (0.3 ჰა)

• დასათესად ფართობის მომზადება: გაწმენდა, შეღობვა, მოხვნა, დაფარცხვა და სათესი კვლების გაკეთება;

• I კატეგორიის სათესლე მასალის შეძენა და შემდგომ შეწამვლა (სოკოვანი დავადეების საწინააღმდეგო პრეპარატით);

• დასათესად გამზადებული კვლების შეწამვლა (სოკოვანი დავადეების საწინააღმდეგო პრეპარატით) და შემდგომ დათესვა;

• ფართობში ჰერბიციდის შეტანა, აღმონაცენის მოჩრდილვა, მორწყვა და ერთწლიანი აღმონაცენის გამოხშირვა.

აქ უნდა აღინიშნოს რომ აღმონაცენის მოჩრდილვა51 მხოლოდ წიწვოვანებისთვის არის აუცილებელი, რადგანაც ახალი აღმონაცენისთვის საშიშროებას წარმოადგენს მზის პირდაპირი სხივები, რომელებსაც შეუძლია აღმონაცენის მოწვა და დაზიანება.

51 საჩრდილობლად გამოიყენება: ფიცრისგან დამზადებული ფარები, ფოთლიანი ან წიწვიანი ტოტები იმ ანგარიშით, რომ სინათლისა და ჩრდილის შეფარდება იყოს სანახევრო- ერთი ერთზე.

- 188 -

III. მერქნიან ფოთლოვან მცენარეთა სანერგის მოწყობა (0.3 ჰა)

• დასათესად ფართობის მომზადება: გაწმენდა, შეღობვა, მოხვნა, დაფარცხვა და სათესი კვლების გაკეთება;

• I კატეგორიის სათესლე მასალის შეძენა, სათესი მწკრივების გაკეთება და შემდგომ დათესვა;

• აღმონაცენში ჰერბიციდების შეტანა და მორწყვა დასხურებით (საჭიროების შემთხვევაში).

5.1.4 პარტნიორები და ბენეფიციარები

პროექტის პარტნიორები არიან:

• მესტიის მუნიციპალიტეტის ხელმძღვანელობა, რომელიც დაინტე რე-სე ბულია ჯანსაღი/ურისკო ტერიტორიების შენარჩუნებით და რომე-ლმაც გამოთქვა მზადყოფნა მობილიზება გაუკეთოს ადგი ლო ბრივ მოსახლეობას დარგვითი სამუშაოების ჩასატარებლად.;

• სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური, რომელიც დაინტერე-სებულია არსებული ძველი სანერგეების რეაბილიტაციით და რომე-ლიც ჩართული იქნება სანერგეების მოწყობისა და ფერდობების განაშენიანების სამუშაოებში;

• გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო, რო-გორც კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის პრონციპების განხო რ ციელებაზე პასუხისმგებელი უწყება ქვეყანაში. სამინისტრო მაქსიმალურად უწყობს ხელს ინვესტიციების მოძიებას ისეთი პრო-ექტებისათვის, რომლებიც დაკავშირებულია კლიმატის ცვლილე ბით გამოწვეულ რისკებთან და მათი ინტენსიურობის ზრდასთან;

• გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს სატყეო დეპარტამენტი, რომელიც დაინტერესებულია ტყეების მასივე-ბის აღდგენითა და გაფართოებით და მათი, როგორც ნახშირორჟანგის შთანთქმის წყაროს გაზრდით, ტყეების მართვის ახალი მეთოდებისა და ტექნოლოგიების დანერგვით და მათ შორის კლიმატის ცვლილების მიმართ რეზისტენტული ტყის მენეჯმენტის პრაქტიკის დანერგვით;

• საქართველოს მთავრობა, რომელსაც კონვენციის ფარგლებში ევალება გაზარდოს ნახშირორჟანგის შთანთქმის წყაროები, სადაც ეს შესაძლებელია.

- 189 -

პროექტის ბენეფიციარები არიან:

• ზემო სვანეთის აღნიშნულ ტერიტორიებზე მცხოვრები მოსახლეობა, რომელიც მიიღებს ეროზიისგან თავისუფალ საძოვრებს და სათიბებს და ასევე აღდგენილ ტყის ეკოსისტემას, საიდანაც სწორი მენეჯმენტის შემთხვევაში მოგვიანებით შეიძლება ნახოს ეკონომიკური სარგებელი;

• მესტიის მუნიციპალიტეტის ხელმძღვანელობა, რომელიც დაინტერესებულია ზემო სვანეთის ტყეების მდგრადი მართვის პრაქტიკის დანერგვით და ჯანსაღი ტერიტორიების/ფართობების შენარჩუნებით.

5.1.5 პროექტის განხორციელების ხელშემწყობი ფაქტორები

• აღნიშნული ტერიტორიების მოსახლეობა დაინტერესებულია დაზიანებულ, ეროზირებულ ფერდობებზე ტყის გაშენებით (სასურველია ეს იყოს ენერგეტიკული ტყე, თუ ის შეინარჩუნებს ნიადაგდამცავ ფუნქციას), რომლითაც შემდგომ ნახავენ ეკონომიკურ სარგებელს;

• საქართველოში პირველად მოხდება კლიმატის ცვლილების მიმართ რეზისტენტული ხელოვნური ტყის მასივების გაშენება და დეგრადირებული სათიბ-საძოვრების აღდგენა მთის ეკოსისტემებში, რაც შემდგომ შეიძლება გავრცელდეს სხვა მსგავს რაიონებშიც.

5.1.6 პროექტის განხორციელების ბარიერები

• ძირითადად საპროექტო ტერიტორიას მოსახლეობა იყენებს როგორც საძოვარს, იმის მიუხედავად, რომ ზოგიერთი ფერდობი იმდენადაა დეგრადირებული და ჩამორეცხილი, რომ ბალახეულ საფარს თითქმის სრულიად მოკლებულია. გატყიანების შედეგად დაიკლებს საძოვრების ფართობები, რამაც თავდაპირველად შესაძლოა მოსახლეობის უკმაყოფილება გამოიწვიოს. საჭირო იქნება მოსახლეობისათვის გრძელვადიანი პერსპექტივების სათანადოდ განმარტება უარყოფითი განწყობის თავიდან ასაცილებლად;

• კლიმატის ცვლილების მიმართ რეზისტენტული ახალი ტიპის ტყეების

- 190 -

გაშენების გამოცდილების არარსებობა საქართველოში, რაც მოითხოვს უცხოელი ექსპერტების დახმარებას. ეს, შესაბამისად, გააძვირებს პროექტის ღირებულებას, რაც ამჟამად არაა გათვალისწინებული;

• სანერგისათვის კვალიფიციური კადრების ნაკლებობა, რომლებსაც გააჩნიათ სათანადო კვალიფიკაცია და გამოცდილება, მაღალი (70-80%) პროცენტული გახარების მაჩვენებლებით გამოიყვანონ სარგავი მასალა და გამოიყენონ თანამედროვე ტექნოლოგიები;

• შესაძლებელია საპროექტო ფართობებზე საჭირო გახდეს ნიადაგის დამატებითი გამოკვლევა, რაც კიდევ უფრო გააძვირებს პროექტს.

5.1.7 პროექტის განხორციელების ეტაპები და ბიუჯეტი

პროექტის განხორციელებისთვის საჭიროა სამი წელი (დაგეგმილი ქმედებების დაწვრილებითი ხარჯთაღრიცხვა მოცემულია დოკუმენტის დანართში 4).

საქმიანობაგანმახორციელებელი

რგოლი

განხორციელების დრო (თვეებში)

და ბიუჯეტი (აშშ დოლარი)

სავარაუდო შედეგი

1. დეგრადირებული ფერდობების გატყიანება (23.3 ჰა)

1.1. შესაღობად საჭირო მასალების (ხისბოძები, ეკლიანი მავთული, ლურსმანი) შეძენა და შეღობვა

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური,

მესტიის მუნიციპალიტეტი, გატყევებული ფერდობების

მიმდებარე სოფლების მოსახლეობა

5

7 727

ტერიტორია დაცულია

საქონლისგან

1.2. ფართობის გაწმენდა, მომზადება

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური,

მესტიის მუნიციპალიტეტი, გატყევებული ფერდობების

მიმდებარე სოფლების მოსახლეობა

5

1 258

საპროექტოდ შერ-ჩეული ფართობები

გაიწმინდა გამხმარი და დაზიანებული

მერქნიანი მცენარეებისგან და

ბუჩქებისგან

1.3. ფართობზე ბაქნების და ორმოების მომზადება (ზომა 0.5მX0.5მ)

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური,

მესტიის მუნიციპალიტეტი, გატყევებული ფერდობების

მიმდებარე სოფლების მოსახლეობა

12

15 748

შერჩეული ფართობები

მომზადებულია დასარგავად

- 191 -

1.4. სანერგეში ნერგების ამოღება, შერჩეულ ფართობებზე დარგვა და მორწყვა

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური,

მესტიის მუნიციპალიტეტი, გატყევებული ფერდობების

მიმდებარე სოფლების მოსახლეობა

6

13 716

შერჩეულ ფარ-თობებზე დარ-

გულია და მორწყუ-ლია სანერგეებიდან

ამოღებული ორწლიანი ნერგები

ჯამი: 38 449

2. მერქნიანი და წიწვოვანი მცენარეების სანერგის მოწყობა (0.3 ჰა)

2.1. შესაღობად საჭირო მასალების (ბოძები ხის, ეკლიანი მავთული, ლურსმანი) შეძენა და შეღობვა

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური

5

854

ტერიტორია დაცულია

საქონლისგან

2.2. ფართობის გაწმენდა, მოხვნა, დაფარცხვა,სათესი კვლების გაკეთება

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური

6

278

შერჩეული ფართობი მომზა-

დებულია შემდგომ დასათესად

2.3. I კატეგორიის სათესლე მასალის შეძენა და შემდგომ შეწამვლა

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური

5

291

შეძენილია სერთიფიცირებული I კლასის სათესლე

მასალა და შემდგომ შეწამლულია სოკო-

ვანი დაავადების საწინააღმდეგო

პრეპარატით (ფუნდაზოლი)

2.4. ფართობის შეწამვლა და შემდგომ კვლებში დათესვა

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური

6

1 225

ფართობი შეწა-მლულია სოკოვანი

დავა დების საწი-ნააღმდეგო პრე-პა რატით (ფუნდა-

ზოლი) და წინასწარ მომზადებული

სათესლე მასალა დათესილია

2.5. წიწვოვანის ახალ აღმონაცენში ჰერბიცი-დების შეტანა, მოჩრდილვა, შემდგომ გამოხშირვა და მორწყვა საჭიროების მიხედვით

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური

6

1 800

ახალი აღმონაცენი დაცულია მზის სხივებით მორ-წყვისგან, სარე-ველებისგან და

ირწყვება საჭირო-ების მიხედვით

ჯამი: 4 448

- 192 -

3. მერქნიან ფოთლოვან მცენარეთა სანერგის მოწყობა (0.3 ჰა)

3.1. შესაღობად საჭირო მასალების (ბოძები ხის, ეკლიანი მავთული, ლურსმანი) შეძენა და შეღობვა;

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური, მესტიის

მუნიციპალიტეტი,

5

854

ტერიტორია დაცულია

საქონლისგან

3.2. ფართობის გაწმენდა, მოხვნა, დაფარცხვა

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური, მესტიის

მუნიციპალიტეტი,

6

323

შერჩეული ფარ-თობი მომზა-

დებულია შემდგომ დასათესად

3.3. I კატეგორიის სათესლე მასალის შეძენა, სათესი მწკრივების გაკეთება და შემდგომ დათესვა

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური, მესტიის

მუნიციპალიტეტი,

6

1588

შეძენილია სერთიფიცირებული I კლასის სათესლე

მასალა

3.4. აღმონაცენში ჰერბი-ციდების შეტანა და მორწყვა დასხურებით (საჭიროების შემთხვევაში)

სამეგრელო-ზემო სვანეთის სატყეო სამსახური, მესტიის

მუნიციპალიტეტი,

6

500

ჩატარებულია აღმონაცენის

მოვლითი სამუშაოები

ჯამი: 3 264

სულ ჯამი: 46 161

5.2 მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფ. ლახამულას და ზუგდიდი - მესტიის საავტომობილო გზის ლახამულას მონაკვეთის მეწყრული და ღვარცოფული პროცესებით დაზიანების რისკის მინიმიზაცია და სტიქიის ნეგატიური ზემოქმედების შერბილება

5.2.1 პრობლემის აღწერა

სოფელ ლახამულას ჩრდილოეთით, ტვიბრას სახელწოდებით ცნობილი მცირე წყალნაკადის, მდ. ენგურის მარჯვენა შენაკადის ხეობაში, გასულ საუკუნეში განვითარდა მეწყრული პროცესი, რომელმაც კულმინაციას 2013 წელს მიაღწია. დღეისათვის სახეზე გვაქვს ასეული ათასობით კუბური მეტრის მოცულობის მეწყრული სხეული, ძლიერ გაწყლოვანებული, უპირატესად თიხოვანი გრუნტებით და დინამიკაში მყოფი ფერდობებით. მეწყრის დაბოლოების ზონაში, რომელიც ზღვის დონიდან 1 500 მ-ზე მდებარეობს,

- 193 -

ატმოსფერული, მიწისქვეშა და ინფილტრირებული ზედაპირული წყლების გავლენით ადგილი აქვს მეწყრული გრუნტების ღვარცოფულ ნაკადად ტრანსფორმაციას. პერიოდულად წარმოქმნადი ღვარცოფული ნაკადები, გაივლიან რა ვიწრო ხეობას, აზიანებენ ზუგდიდი - მესტიის საავტომობილო გზას, სოფ. ლახამულას ტერიტორიაზე განლაგებულ საცხოვრებელ სახ-ლებს და საკარმიდამო ნაკვეთებს. დღეისათვის სოფ. ლახამულას ტერიტო-რია განიხილება საშიში გეოლოგიური პროცესების ექსტრემალური გამოვ-ლინების - მაღალი ღვარცოფული საშიშროების ზონად, სადაც ცხოვრება რეალურ რისკთან არის დაკავშირებული.

პროექტის განხორციელების შედეგად ღვარცოფის საშიშროება მინიმიზირებული იქნება, შენარჩუნებული იქნება ისტორიული სოფელი და გზის ექსპლუატაციაც ნორმალურ რიტმში გაგრძელდება, რაც ყველაზე აუცილებელი პირობაა ზემო სვანეთში ტურიზმის შესანარჩუნებლად, არაფერი რომ ვთქვათ ამ მიმართულების განვითარებაზე.

კლიმატის ცვლილების შესახებ მესამე ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში გაკეთებული შეფასებების თანახმად, მესტიის მეტეოსადგურის მონაცემებზე დაყრდნობით 1986-2010 წლებში მესტიის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე წლიური ნალექების ჯამი გაზრდილია 10%-ით 1961-1985 წლებთან შედარებით. პროგნოზის თანახმად 2050 წლამდე ეს ზრდა გრძელდება და ნაზრდი 12 %-ს აღწევს 1961-1985 წლებთან შედარებით. ასევე იმატებს 2050 წლამდე ნალექების დღეღამური საშუალოები გაზაფხულზე, რაც ნიშნავს, რომ გაზაფხულის წვიმები უფრო ინტენსიური გახდება. მიმდინარე პერიოდში ნალექების სეზონური ჯამების ზრდა ფიქსირდება ყველა სეზონზე გარდა ზაფხულისა (ზაფხულში 8% კლებაა მეორე პერიოდში), მაგრამ ყველაზე დიდი ზრდა ზამთრის პერიოდშია (+30%). თანმიმდევრულად 5 დღეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა (Rx5day) ასევე გაზრდილია ყველა სეზონზე და ყველაზე მეტად შემოდგომაზე (64%-ით), თუმცა შემცირებულია ზაფხულში და წლიური ჯამების ჭრილშიც. თანმიმდევრულად ნალექიანი დღეების წლიური რაოდენობა გაზრდილია საშუალოდ 3 დღით წელიწადში. ნალექების რაოდენობისა და განაწილების რეჟიმის გამოვლენილი ცვლილებები უდავოდ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორია მესტიის მუნიციპალიტეტში ბოლო პერიოდში განვითარებული სახიფათო გეოლოგიური პროცესების ინტენსივობის ზრდაში. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმები ასევე მომატებულია ყველა სეზონზე (გარდა ზაფხულისა) და განსაკუთრებით ზამთარში 31%-ით,

- 194 -

ხოლო გაზაფხულზე 15%-ით. ამიტომ მოსალოდნელია კიდევ უფრო გააქტიურდეს სოფ. ლახამულას მიმდებარე ტერიტორიაზე ღვარცოფული ნაკადების ექსტრემალური გამოვლინების შესაძლებლობა, რაც პრობლემის გადაწყვეტის აუცილებლობას აქტუალურობას მატებს.

5.2.2 პროექტის მიზანი

პროექტის მიზანია სოფ. ლახამულას ტერიტორიაზე მეწყერის და ღვარცოფული ნაკადების ფორმირების საფრთხის მინიმიზაციის გზით შენარჩუნებული იქნას უსაფრთხო საყოფაცხოვრებო გარემო, შეიქმნას გეოლოგიური საფრთხეების წარმატებული ლოკალიზების პრეცედენტი და დაინერგოს მსგავს ბუნებრივ გარემოში სტიქიურ გეოლოგიურ პროცესებთან ბრძოლის მეთოდოლოგია.

5.2.3 პროექტის განხორციელება

მეთოდოლოგია

ვინაიდან ლახამულას მეწყრული უბანი 2013 წლისათვის უჩვეულოდ გააქტიურდა, საბოლოო რეკომენდაციების გაცემამდე საჭიროა მისი დეტალური შესწავლა უკვე არსებული ძველი მასალებისა და ახალი კვლევების საფუძველზე და მხოლოდ ამის შემდგომ იქნება შესაძლებელი უფრო დასაბუთებული და საიმედო ღონისძიებების რეკომენდირება, ვიდრე ამ საპროექტო წინადადებაშია მოცემული.

შესასრულებელი ქმედებები

• არსებული სამეცნიერო მასალის შესწავლა. ლახამულას მეწყერის უარყოფითი გავლენის შემამცირებელი პრევენციული ღონისძიებების განსაზღვრისთვის საჭიროა საწყის სტადიაზე განხორციელდეს ობიექტის - ლახამულას მეწყრის ე.წ „სამაგიდო კვლევა“, რომლის მთავარი შემადგენელი ქმედებაა ფონდებში დაცული და გამოქვეყნებული გეოლოგიური ინფორმაციის მოძიება და ანალიზი;

• მეწყერის დისტანციური კვლევა. სამეცნიერო წყაროების კვლევის

- 195 -

(სამაგიდო კვლევის) პარალელურად თანამედროვე დისტანციური კვლევის მეთოდების გამოყენებით დამატებით უნდა იქნას მოპოვებული ინფორმაცია მეწყრის სივრცული გავრცელების შესახებ;

• საველე კომპლექსური კვლევების განხორციელება. სამაგიდო კვლევის საფუძველზე უნდა დაისახოს კომპლექსური საველე კვლევების მიმართულებები, რომელთა განხორციელება საშუალებას მოგვცემს შემუშავებულ იქნას ეფექტური მეწყერ-და ღვარცოფსაწინააღმდეგო და სოფ. ლახამულის და ზუგდიდი - მესტიის საავტომობილო გზის დამცავი ღონისძიებები. მათი გატარების შედეგად გეოსაშიშროების რისკი მნიშვნელოვნად შემცირდება და, შესაძლებელია, პრაქტიკულად თავიდანაც იქნას აცილებული.

მეწყრის საველე კვლევებს საფუძვლად უნდა დაედოს თანამედროვე, მაგრამ პრაქტიკაში უკვე კარგად აპრობირებული მეთოდოლოგია, რომლის მთავარ შემადგენელ კომპონენტებად საველე კვლევის პერიოდში განიხილება ტოპო-გეოდეზიური, გეოფიზიკური, ბურღვითი და დასინჯვითი სამუშაოების ჩატარება შესაბამისი ეტაპების გავლით. კვლევის შემდგომ ეტაპზე უნდა ჩატარდეს მეწყრული გრუნტების ლაბორატორიული კვლევა. კვლევის დამამთავრებელ - კამერალურ ეტაპზე, მიღებული ინფორმაციის ანალიზის შედეგად გამოისახება ობიექტური სურათი პროცესების განვითარების პერსპექტივაზე, აგრეთვე მეწყრულ და ღვარცოფსაშიშროებაზე.

• კვლევის პროცესში უპირატესობა უნდა მიეცეს კვლევისა და პრევენციის თანამედროვე მეთოდებს, რეალური გეოსაშიშროებისა და მაღალი რისკის გამო, მაქსიმალურად სწრაფად უნდა განხორციელდეს რეკომენდებული ღონისძიებები;

• რეკომენდაციების შემუშავება მოკლევადიან და გრძელვადიან პრაქტიკულ ღონისძიებებზე. კვლევების საფუძველზე უნდა შემუშავდეს მოკლევადიან და გრძელვადიან პერსპექტივაში განსახორციელებელი ღონისძიებები, რომლებიც შერჩეული იქნება პრაქტიკაში მიღებული ღვარცოფსაწინააღმდეგო საინჟინრო სამუშაოების ფართო სპექტრიდან და რომლებიც მინიმუმამდე დაიყვანს ზემოთ აღწერილ რისკებს, მაქსიმალური ეფექტურობით უზრუნველყოფს დასახლებული ტერიტორიის და საავტომობილო გზის დაცვას.

- 196 -

სავარაუდოდ, ასეთი ღონისძიებების ნუსხაში შევა: ღვარცოფული კალაპოტის გამტარუნარიანობის გაზრდა (კალაპოტის გასწორხა-ზოვნება, დაღრმავება, გაფართოება), დასახლების გაყოლებაზე ბარიერის - მიწაყრილის მოწყობა და სხვ.;

• რეკომენდებული ღონისძიებების განხორციელება. სარეკომენდა-ციო ღონისძიებების დადგენის და მათი ღირებულების შეფასების შემდეგ პროექტი პრაქტიკული განხორციელების ფაზაში გადავა;

• მონიტორინგი. პროექტის მიერ გატარებული ღონისძიებების მდგრადობისა და მომავალი რისკებისაგან ობიექტების პრევენციის მიზნით აუცილებელია აღნიშნულ ადგილზე მუდმივი მონიტორინგის სისტემის მოწყობა და გრძელვადიანი ღონისძიებების სამოქმედო გეგმის შემუშავება.

5.2.4 პარტნიორები და ბენეფეციარები

პროექტის პარტნიორები არიან:

• საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქ-ტურის სამინისტრო, რომლის უშუალო პასუხისმგებლობაა ინფრა-სტრუქტურული ობიექტების (გზების) დაცვა სხვადასხვა რისკებისაგან;

• გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო, როგორც კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის პრინციპების განხორციელებაზე პასუხისმგებელი უწყება ქვეყანაში. სამინისტრო მაქსიმალურად უწყობს ხელს ინვესტიციების მოძიებას ისეთი პროექტებისათვის, რომლებიც დაკავშირებულია კლიმატის ცვლილებით გამოწვეულ რისკებთან;

• გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამი-ნისტროს გარემოს ეროვნული სააგენტო, რომელიც ფლობს ინფორმაციას თანამედროვე მეწყერსაწინააღმდეგო და ღვარცოფ-საწინააღმდეგო ტექნოლოგიებსა და მეთოდოლოგიებზე;

• მესტიის მუნიციპალიტეტის ხელმძღვანელობა, რომელიც დაინ-ტერესებულია უზრუნველყოს თავისი მოსახლეობის უსაფრთხო-ება, გააუმჯობესოს მათი საცხოვრებელი გარემო და მაქსიმალურად შეამციროს ინფრასტრუქტურის განვითარებასთან დაკავშირებული რისკები, რათა ზიანი არ მიადგეს ტურიზმის განვითარებას;

- 197 -

• საქართველოს მთავრობა და ტურიზმის დეპარტამენტი, რომ-ლისთვისაც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ამოცანა ტურისტული ინფრა-სტრუქტურის განვითარება და ამ პროცესში რისკების შემცირება.

პროექტის ბენეფიციარები არიან:

• სოფელ ლახამულას მოსახლეობა, რომელიც მუდმივი საფრთხის და ფსიქოლოგიური წნეხის ქვეშ იმყოფება. მათთვის მნიშვნელოვანია მაქსიმალურად შემცირდეს რისკი, თუკი ეს შესაძლებელია, დასტა-ბილურდეს მდგომარეობა და განემარტოთ მათ, თუ რა ღონისძიებები უნდა გაატარონ მათ ყოველდღიურად რათა არ გაიზარდოს რისკი, ან როგორ იმოქმედონ მეწყერის მოულოდნელი გააქტიურების შემთხვევაში;

• მესტიის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობის ის ნაწილი (და ეს საკმაოდ დიდი ნაწილია), რომელიც ჩართულია საოჯახო ტურიზმის ბიზნესში;

• მესტიის მუნიციპალიტეტის ხელმძღვანელობა, რომლის ძირითა-დი ფუნქციაა ზემო სვანეთის ინფრასტრუქტურისა და ეკონომიკის მდგრადი და უსაფრთხო განვითარების ხელშეწყობა.

5.2.5 პროექტის განხორციელების ხელშემწყობი ფაქტორები

• მესტიის მუნიციპალიტეტის დაინტერესება და მზადყოფნა მიიღოს მონაწილეობა პრობლემის გადაწყვეტაში;

• სოფელ ლახამულას მოსახლეობის უსაფრთხოების უზრუნველყოფის გადაუდებელი აუცილებლობა და მათი სურვილი მაქსიმალურად ჩაერთონ რისკების შემცირების სამუშაოებში;

• საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტროს მხრიდან სრული მხარდაჭერა. პირველადი პრევენციისათვის გამიზნული სამუშაოების გარკვეული ნაწილი სამინისტრომ უკვე დააფინანსა.

- 198 -

5.2.6 პროექტის განხორციელების ბარიერები

• პროექტის განხორციელების მნიშვნელოვანი ბარიერია რთული რელიეფური პირობები, რაც მნიშვნელოვნად გაართულებს ეფექტური მეწყერსაწინააღმდეგო ღონისძიებების გატარებას;

• ადგილზე გეოლოგიური სამსახურის არარსებობა, რომელსაც მუდმივი მონიტორინგისა და ხელშეწყობის პირობებში შეუძლია გაზარდოს უსაფრთხოება;

• ერთ-ერთი ბარიერია საჭირო სამუშაოების ძალიან მაღალი ღირებულება, რომლის დასაფარავად თანხები არცთუ ადვილად მოსაძიებელია.

5.2.7 პროექტის განხორციელების ეტაპები და ღირებულება

პროექტის შესრულება დაგეგმილია 2 წელიწადში

საქმიანობებიგანმახორცი-

ელებელი რგოლი

განხორციელების დრო

(თვეებში)*ბიუჯეტი

(აშშ დოლარი)

სავარაუდოშედეგი

I ეტაპილახამულას მეწყრის შესახებ არსებული ინფორმაციის მოძიება და ანალიზი

გარემოს ეროვნული სააგენტო

1

1 500

მომზადებულია პირველადი ანგარიში ლახამულას მეწყერზე არსებული ყველა კვლევის შედეგებზე დაყრდნობით

II ეტაპილახამულას მეწყერის კომპლექსური (ტოპო-გეოდეზიური, გეოფიზიკური, საინჟინრო-გეოლოგიური და ჰიდროგეოლო გიური) საველე კვლევა.

გარემოს ეროვნული სააგენტო და

დაქირავებული კონტრაქტორები

4

50 000

მეწყერის კომპლექსური საველე კვლევები ადგილზე შესრულებულია და მასალები გადაცემულია დასამუშავებლად

III ეტაპისაველე გამოკვლევების შედეგად მიღებული მასალების დამუშავება და ანალიზი

2

5 000

მომზადებულია ანგარიში კომპლექსურ საველე კვლევებზე დაყრდნობით

- 199 -

IV ეტაპი

მეწყერ და ღვარცოფ-საწინააღმდეგო ღონისძიებების მუშა პროექტის შედგენა

დაქირავებული კონტრაქტორი

1

5 000

მომზადებულია მუშა პროექტი

V ეტაპი

პროექტის განხორციელება

კონტრაქტორი 5

200 000

მინიმიზირებულია მეწყერ და ღვარცოფსაშიშროება, გაუმჯობესებულია ლახამულას მოსახლეობის საყოფაცხოვრებო პირობები, მაქსიმალურად უზრუნველყოფილია საავტომობილო გზის უსაფრთხო ფუნქციონირება

VI ეტაპი

მუდმივი მონიტორინგის სისტემის მოწყობა და გრძელვადიანი ღონისძიებების სამოქმედო გეგმის შემუშავება.

გარემოს ეროვნული სააგენტო და მესტიის

მუნიციპალიტეტი

12

200 000

ობიექტზე მიმდინარეობს მუდმივი მონიტორინგი და პრევენციული ღონისძიებების დაგეგმვა.

სულ 461 500

5.3 მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელ ნაკრას ღვარცოფსაშიშროების შეფასება და რეკომენდაციები დამცავი ღონისძიებების გასატარებლად

5.3.1 პრობლემის აღწერა

მდინარე ნაკრას, სოფელ ნაკრას - ნაკის მონაკვეთზე მარჯვენა მხრიდან ერთვის მცირე მდინარეები - უთვირი, ლექვერარი და ლაქნაშერა. ეს უკანასკნელები სათავეს იღებენ მდინარე ნაკრისა და ნენსკრის წყალგამყოფ ქედზე 3 000 მ-ზე მეტ აბსოლუტურ სიმაღლეზე. მათ ახასიათებთ კალაპოტის მნიშვნელოვანი დახრილობა და სათავეში მცირე მყინვარების არსებობა. 2014 წლის მონაცემებით მდ. ნაკრას აუზში აღრიცხულია 28 მყინვარი საერთო ფართობით 10.2კმ2. 1960 წლიდან მყინვარების რაოდენობამ სამით

- 200 -

მოიკლო, ხოლო ფრთობი 45%-ით შემცირდა. ამჟამად, ამ აუზში, ყველაზე დიდი მყინვარებია ლეადაშტი (3.47 კმ2) და ნაკრა (1.42 კმ2). მათი და სხვა მყინვარების უკან დახევის შედეგად მათ ძირებთან დიდი რაოდენობითაა დაგროვილი ფხვიერი მასალა, რაც ინტენსიური წვიმების პირობებში ხელს უწყობს ღვარცოფების წარმოქმნას. დასახელებული გარემოებები ადგილის გეოლოგიურ აგებულებასთან ერთად განაპირობებენ მდ. ნაკრას შენაკადების ღვარცოფულ ბუნებას, რაც საშიშროებას უქმნის დასახლებულ ადგილებს. ახლო წარსულში, კერძოდ 2006, 2010 და 2012 წლებში წარმოქმნილმა ღვარცოფულმა ნაკადებმა დაანგრია და დააზიანა რამდენიმე საცხოვრებელი სახლი და დამხმარე ნაგებობა, ხიდები და საავტომობილო გზა. ამ პერიოდში ღვარცოფული ნაკადების მიერ გამოტანილი მყარი მასალის მოცულობა, ვიზუალური შეფასებით, მილიონ კუბურ მეტრს უახლოვდება. სტიქიით მიყენებული ზარალი ასობით ათასი ლარით განისაზღვრა. საბედნიეროდ სტიქიას მსხვერპლი არ მოყოლია.

ნაკრის ხეობაში უკანასკნელ წლებში განვითარებული მოვლენები კლიმატის ცვლილების კონტექსტში უნდა იქნას განხილული, რადგანაც გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან, გარემოს ეროვნული სააგენტოს მიერ წარმოებული მონიტორინგის განმავლობაში, ნაკრას ხეობაში მსგავსი მასშტაბის მოვლენა 2006 წლამდე არ დაფიქსირებულა. მესტიაში გახშირებულია ღვარცოფმაფორმირებელი თავსხმა წვიმები, რაც, სავარაუდოდ, მიმდინარე გლობალური დათბობის პროცესის ატრიბუტია.

კლიმატის ცვლილების შესახებ მესამე ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში მესტიის მეტეოსადგურის მონაცემებზე დაყრდნობით გაკეთებული შეფასებებით, 1986-2010 წლებში მესტიის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე წლიური ნალექების ჯამი გაზრდილია 10%-ით 1961-1985 წლებთან შედარებით. მიმდინარე პერიოდში ნალექების სეზონური ჯამების ზრდა ფიქსირდება ყველა სეზონზე გარდა ზაფხულისა (ზაფხულში 8% კლებაა მეორე პერიოდში), მაგრამ ყველაზე დიდი ზრდა ზამთრის პერიოდშია (+30%). თანმიმდევრულად 5 დღეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა (Rx5day) ასევე გაზრდილია ყველა სეზონზე და ყველაზე მეტად შემოდგომაზე (+64%-ით), თუმცა შემცირებულია ზაფხულში და წლიური ჯამების ჭრილში. თანმიმდევრულად ნალექიანი დღეების წლიური რაოდენობა გაზრდილია საშუალოდ 3 დღით წელიწადში. ნალექების რაოდენობისა და განაწილების რეჟიმის გამოვლენილი ცვლილებები უდავოდ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორია მესტიის მუნიციპალიტეტში ბოლო პერიოდში

- 201 -

განვითარებული სახიფათო გეოლოგიური პროცესების ინტენსივობის ზრდაში. ნალექების დღეღამური მაქსიმუმები ასევე მომატებულია ყველა სეზონზე (გარდა ზაფხულისა) და განსაკუთრებით ზამთრის პერიოდში 31%-ით, ხოლო გაზაფხულზე 15%-ით. ამიტომ მოსალოდნელია კიდევ უფრო გააქტიურდეს სოფ. ლახამულას მიმდებარე ტერიტორიაზე ღვარცოფული ნაკადების ექსტრემალური გამოვლინების შესაძლებლობა, რაც პრობლემის გადაწყვეტის აუცილებლობას აქტუალურობას მატებს.

ამ საპროექტო წინადადებისათვის დამოუკიდებლად იქნა გაანალი-ზირებული და მრავალწლიან საშუალოებთან შედარებული ზემოთ აღნი-შნული 2006, 2010 და 2012 წლების ნალექები. შედეგები მოყვანილია ცხრი-ლებში 5.3.1 და 5.3.2.

ცხრილი 5.3.1. მესტიის მეტეოსადგურის ნალექების ანალიზი ნაკრას ღვარცოფულ წლებში

პერიოდი ზამთარი (მმ)

გაზაფხული (მმ)

ზაფხული (მმ)

შემოდგომა (მმ)

წლიური (მმ)

დღიური მაქს. (მმ)

1961-1985 185.4 235.5 295.7 247.3 961.8 145

1986-2010 241.8 277.6 270.8 271.1 1058.4 70

2006 306 387 229 345 1194 27

2010 221 337 257 330 1145 41

2012 111 108 312 213 751 37

ცხრილი 5.3.2. მესტიის მეტეოსადგურის ექსტრემალური ნალექების ანალიზი ნაკრას ღვარცოფულ წლებში

პერიოდი R104 (დღე) R205 (დღე) CWD6 (დღე) Rx5day7 (მმ)

1961-1985 31 9 8 168

1986-2010 37 11 10 160

2006 48 6 20 73

2010 42 17 9 95

2012 22 11 5 84

ცხრილებიდან ნათლად ჩანს კავშირი ღვარცოფულ მოვლენებსა და შესაბამის წლებში მოსულ ნალექებს შორის, თუმცა ეს კავშირი ყოველთვის ერთიდაიგივე ტიპის მოვლენასთან არაა დაკავშირებული. 2006 და 2010 წლებში წლიური ნალექების ჯამი, შესაბამისად, 12 (136 მმ) და 8 (87 მმ)%-ით აჭარბებს მრავალწლიურ საშუალოს 1986-2010 წლებში, როდესაც ნალექების საშუალო უკვე ისედაც გაზრდილია 10%-ით წინა პერიოდთან შედარებით.

- 202 -

ამასთან ერთად, 2006-ში მნიშვნელოვნადაა გაზრდილი და აჭარბებს საშუალოებს თავსხმა ნალექიან დღეთა რაოდენობა წელიწადში, როდესაც ნალექების რაოდენობა ≥10 მმ-ზე და თანმიმდევრულად ნალექიანი დღეების რაოდენობა (გაორმაგებულია). თანმიმდევრულად 5 დღეში მოსული ნალექების მაქსიმალური რაოდენობა (მმ) მნიშვნელოვნად ნაკლებია ამ წლებში, ვიდრე მრავალწლიური საშუალო. რაც შეეხება 2012 წელს ზაფხულში მომხდარ სტიქიას ცხრილი 1-დან ჩანს, რომ ეს, სავარაუდოდ, გამოწვეული იყო ამ სეზონზე მომატებული ნალექებით. ამას თან დაერთო მაღალი ტემპერატურა და ექსტრემალურად ცხელი დღეების რაოდენობის ზრდა, რამაც, სავარაუდოდ, მყინვარების დაჩქარებული დნობა გამოიწვია. კერძოდ, ზაფხულის ტემპერატურა ივნისის თვეში 2.2 0C-ით მაღალი იყო 1986-2010 წლების საშუალოსთან შედარებით, ხოლო ექსტრემალურად ცხელი დღეების რაოდენობა იმავე თვეში 10-ით მეტი იყო ვიდრე აღნიშნული პერიოდის საშუალო.

ამ საპროექტო წინადადების განხორციელების შედეგად უნდა გამოვლინდეს ღვარცოფული ნაკადების ფორმირების მიზეზ - შედეგობრივი კანონზომიერებები, უნდა შედგეს ღვარცოფული საშიშროებისა და ტერიტორიის ზონირების რუკები, შემუშავდეს გასატარებელი ღონისძიებების და ტერიტორიის ოპტიმალური ათვისების რეკომენდაციები.

5.3.2 პროექტის მიზანი

პროექტის მიზანია მდინარე ნაკრას ხეობაში და კონკრეტულად სოფელ ნაკრაში (ნაკში) ღვარცოფის საშიშროების მინიმიზაცია, უსაფრთხო საყოფაცხოვრებო პირობების შექმნა ადგილობრივი მოსახლეობისათვის, ტერიტორიის ოპტიმალურად ათვისების გზების და ღვარცოფული პროცესების კვლევის მეთოდოლოგის დახვეწა, რაც მეტად აქტუალურია მესტიის მუნიციპალიტეტისათვის.

5.3.3 პროექტის განხორციელება

მეთოდოლოგიავინაიდან პროექტში განხილული კონკრეტული ადგილი და მისი მიმდებარე

ტერიტორიები აქამდე არ ყოფილა შესწავლილი ღვარცოფსაშიშროების კუთხით, მეთოდოლოგია ითვალისწინებს როგორც ამ ტერიტორიებისათვის

- 203 -

არსებული კვლევების მიმოხილვას, ასევე თანამედროვე მეთოდებითა და ტექნოლოგიებით გეოლოგიურ, გეოდინამიკურ, ჰიდროლოგიურ და გლაციოლოგიურ საველე კვლევებს. შესასრულებელი საქმიანობები

• საწყის ეტაპზე უნდა განხორციელდეს პრობლემის - ნაკრის ხეობის ღვარცოფსაშიშროების „სამაგიდო კვლევა“, რის საფუძველზეც უნდა მომზადდეს ანგარიში;

• პირველ ეტაპზე მომზადებული ანგარიშის საფუძველზე უნდა დაიგეგმოს საველე კვლევები, როგორიცაა მცირე მდინარეების წყალშემკრები აუზების საინჟინრო-გეოლოგიურ-გეოდინამიკური და ჰიდროლოგიური კვლევა, რომლის პროცესში უნდა გამოვლინდეს პოტენციურად ღვარცოფწარმომქმნელი მყარი მასალის მოცულობები, დაფიქსირდეს ღვარცოფული პროცესების ფორმირების ხელშემწყობი გეოდინამიკური პროცესები (მეწყერი, ეროზია, გრავიტაცია), დადგინდეს ფერდობების მორფოლოგიური თავისებურებები, შეფასდეს გლაციალური ღვარცოფების ფორმირების რისკი და სხვ.;

• კვლევის კამერალურ ეტაპზე მოხდება მოპოვებული ინფორმაციის დამუშავება და ანალიზი, რის საფუძველზეც შედგენილი იქნება ჩატარებული კვლევის ანგარიში, ღვარცოფსაშიშროების თვალ-საზრისით ტერიტორიის ზონირების რუკები და გასატარებელი ღონისძიებების რეკომენდაციები.

5.3.4 პროექტის პარტნიორები და ბენეფეციარები

პროექტის პარტნიორები არიან:

• საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტრო, რომლის ფუნქციებში შედის დაეხმაროს ადგილობრივ ხელისუფლებებს ადგილზე სტიქიის მიერ ინფრასტრუქტურისადმი მიყენებული ზარალისა და მოსახლეობის წინაშე მდგარი საფრთხეების მაქსიმალურად შემცირებაში;

• გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო, როგორც კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის პრინციპების

- 204 -

განხორციელებაზე პასუხისმგებელი უწყება ქვეყანაში. სამინისტრო მაქსიმალურად უწყობს ხელს ინვესტიციების მოძიებას ისეთი პროექტებისათვის, რომლებიც დაკავშირებულია კლიმატის ცვლილებით გამოწვეულ რისკებთან;

• გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს გარემოს ეროვნული სააგენტო, რომელიც ფლობს ინფორმაციას თანამედროვე მეწყერსაწინააღმდეგო და ღვარცოფსაწინააღმდეგო ტექნოლოგიებსა და მეთოდოლოგიებზე;

• მესტიის მუნიციპალიტეტის ხელმძღვანელობა, რომელიც დაინტერესებულია უზრუნველყოს თავისი მოსახლეობის უსაფრთხოება, გააუმჯობესოს მათი საცხოვრებელი გარემო და მაქსიმალურად შეამციროს ინფრასტრუქტურის განვითარებასთან დაკავშირებული რისკები, რათა ზიანი არ მიადგეს ტურიზმის განვითარებას;

პროექტის ბენეფიციარები არიან:

• სოფელ ნაკრას მოსახლეობა, რომელიც აქამდე მხოლოდ მატერიალურ ზარალს განიცდიდა და ამიტომ დაინტერესებულია, რომ ჰქონდეს ინფორმაცია მოსალოდნელი რისკების შესახებ და იმის თაობაზე, თუ რა ღონისძიებები უნდა გაატარონ მათ ყოველდღიურად რათა არ გაიზარდოს რისკი, ან როგორ იმოქმედონ ღვარცოფული მოვლენების მოულოდნელად გააქტიურების შემთხვევაში;

• სოფელ ნაკრას ადგილობრივი ხელმძღვანელობა და მესტიის მუნიციპალიტეტის ხელმძღვანელობა, რომელთა ერთ-ერთი ძირითადი ფუნქციაა ზემო სვანეთის ინფრასტრუქტურისა და ეკონომიკის მდგრადი და უსაფრთხო განვითარების ხელშეწყობა, მოსახლეობის უსაფრთხოების უზრუნველყოფა.

5.3.5 პროექტის განხორციელების ხელშემწყობი ფაქტორები

• მესტიის მუნიციპალიტეტის და სოფელ ნაკრას ხელმძღვანელობის დაინტე რესება და მზადყოფნა მიიღონ მონაწილეობა პრობლემის გადა-წყვეტაში;

• სოფელ ნაკრას მოსახლეობის უსაფრთხოების უზრუნველყოფის გადაუდებელი აუცილებლობა და მათი სურვილი მაქსიმალურად

- 205 -

ჩაერთონ რისკების შემცირების სამუშაოებში;• საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის

სამინისტროს მხრიდან სრული მხარდაჭერა.

5.3.6 პროექტის განხორციელების ბარიერები

• პროექტის განხორციელების მნიშვნელოვანი ბარიერია რთული რელიეფური პირობები, რაც მნიშვნელოვნად გაართულებს ეფექტური ღვარცოფსაწინააღმდეგო ღონისძიებების გატარებას;

• თანამედროვე ტექნოლოგიების და მეთოდების ცოდნის ნაკლებობა მაღალკვალიფიციური საველე კვლევების ჩასატარებლად. სავარაუდოდ, საჭირო იქნება ძვირადღირებული მონიტორინგის სისტემების შეძენა და საერთაშორისო ექსპერტის მოწვევა, რაც აძვირებს პროექტს;

• კონკრეტული ღონისძიებების განხორციელების ბარიერები უნდა გამოიკვეთოს საველე კვლევების შედეგების ანალიზის საფუძველზე;

• ადგილზე გეოლოგიური სამსახურის არარსებობა, რომელსაც მუდმივი მონიტორინგისა და ხელშეწყობის პირობებში შეუძლია გაზარდოს მოსახლეობის უსაფრთხოება.

- 206 -

5.3.7 პროექტის განხორციელების ეტაპები და ღირებულება

პროექტის განხილული სტადიის განხორციელება დაგეგმილია 5 თვეში

საქმიანობები განმახორცი-ელებელი

რგოლი

განხორციელების დრო (თვეებში)*

ბიუჯეტი(აშშ დოლარი)

სავარაუდოშედეგი

I ეტაპი„სამაგიდო კვლევა“- არსებული ინფორმაციის მოძიება ამ კონკრეტული ტერიტორიის შესახებ

გარემოს ეროვნული სააგენტო

1

1 500

მომზადებულია ანგარიში არსებული სამეცნიერო კვლევების საფუძველზე

II ეტაპისაველე - საინჟინრო გეოლოგიურ - გეოდინამიკური, ჰიდროლოგიური და გლაციალური კვლევა

გარემოს ეროვნული სააგენტო

2

25 0008

გამოვლენილი იქნება პოტენციურად ღვარცოფული მყარი მასალის მოცუ-ლობები, დაფიქსირდება ღვარცოფული პროცესების ფორმირების ხელშემ-წყობი გეოდინამიკური პროცესები (მეწყერი, ეროზია, გრავიტაცია), შეფასდება გლაციალური ღვარცო-ფების ფორმირების რისკი და სხვ.

III ეტაპიმიღებული მასალების კამერალური დამუშა-ვება და ანალიზი

გარემოს ეროვნული სააგენტო

1

5 000

მიღებულია საველე კვლევის მონაცემები

IV ეტაპისაბოლოო ანგარიშისა და რეკომენდაციების მომზადება

გარემოს ეროვნული სააგენტო

1

5 000

ჩატარებული საველე და კამერალური სამუშაოების შემაჯამებელი ანგარიში

გასატარებელი ღონისძიებების რეკომენდაციებით

სულ 36 500

5.4 ზემო სვანეთში კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების შენარჩუნება-რეაბილიტაციის საპროექტო წინადადება (სოფ. ჰადიში)

5.4.1. პრობლემის აღწერა

ზემო სვანეთის კულტურული მემკვიდრეობა, საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით, ძალზე მრავალფეროვანია და გამოირჩევა

- 207 -

ძეგლების სიმრავლით. აქ არის შემორჩენილი, როგორც ეკლესიები, ისე საერო ხუროთმოძღვრების მრავალი ნიმუში. თითქმის ყველა სოფელში დგას სვანური კოშკი და საცხოვრებელი სახლი (მაჩუბი). ეკლესიებში განსაკუთრებით მრავალად არის შემორჩენილი შუა საუკუნეების მონუმენტური მხატვრობის ნიმუშები და მათში დაცულია ჭედური თუ ფერწერული ხატები და სხვა საეკლესიო ნივთები.

ზემო სვანეთი ერთ-ერთი ყველაზე მოწყვლადი რეგიონია საქართველოში კლიმატის ცვლილების მიმართ. ცვლილებები განსაკუთრებით შესამჩნევია ბოლო 20-25 წლის განმავლობაში. ამ ყველაფერს დაემატა ასევე ენგურჰესის წყალსაცავი, რომელმაც გარკვეული გავლენა მოახდინა მის მიმდებარე ტერიტორიაზე. ზემო სვანეთი მჭიდროდ დასახლებული მაღალმთიანი რეგიონია, სადაც გახშირებული მეწყერები, ზვავები და დიდთოვლობა ხშირად საფრთხეს უქმნის როგორც მოსახლეობას, ასევე ინფრასტრუქტურას და ისტორიულ ძეგლებსა და სხვა ნაგებობებს.

ზემო სვანეთის, მესტიის მუნიციპალიტეტის, ტერიტორიაზე ნაკლებად გვხვდება ძეგლები, რომლებიც დაზიანებულია ისეთი ექსტრემალური გეოლოგიური მოვლენებისაგან როგორებიცაა წყალდიდობები, წყალმო-ვარდნები, მეწყერები, ღვარცოფები და ზვავები, რომლებიც საკმაოდ ხშირია ამ ტერიტორიაზე. დღეისათვის, აქ დაიკვირვება ისტორიულ ძეგლებზე უფრო ნაკლებად მძაფრი კლიმატური მოვლენების გავლენა, რომლებიც დიდხანს გრძელდება (მაგ. ხანგრძლივი წვიმები, ხანგრძლივი გვალვა, ხანგრძლივი ქარი და ა.შ.) და დროთა განმავლობაში ნელ-ნელა აზიანებს ძეგლებს. ამინდის ასეთი ექსტრემალური მოვლენების გავლენა ისტორიულ ძეგლებზე სხვადასხვა სახით ვლინდება და იწვევეს:

• მწერების ინვაზიას და სოკოვანი დაავადებების ზრდას ჰაერის მაღალი ტემპერატურისა და მაღალი სინოტივის პირობებში;

• სტრუქტურულ პრობლემებს, რომლებიც, მაგალითად, შეიძლება გამო წვეული იყოს მიწის/ნიადაგის შემცირებით/შევიწროვებით უფრო ცხელი, მშრალი ზაფხულის პირობებში;

• ქვების და საშენი მასალის გამოფიტვას/დაშლას ტემპერატურის ხშირი ცვლილების (ყინვები/გალღობა) პირობებში;

• თერმულ გავლენას (მოძრაობას) ისეთ სამშენებლო მასალებზე, რომლებიც ძალიან არიან დამოკიდებული ტემპერატურაზე, მაგალითად ხე და საღებავი (მხატვრობა);

- 208 -

• ძეგლების უფრო ხშირი შეკეთებისა და რეაბილიტაციის აუცილებლობას, რაც მნიშვნელოვნად აძვირებს მათი მოვლის და დაზღვევის ხარჯებს.

ამ საპროექტო წინადადებაში განხილულია სოფელი ჰადიში, რომელიც მდებარეობს იფარის თემში, სოფ. ბოგრეშის აღმოსავლეთით 9 კმ-ში, მდ. ჰადიშის წყლის ხეობაში, ზღვის დონიდან 2100 მ-ის სიმაღლეზე. სოფლის საერთო ფართობი დაახლოებით 3.5 ჰა შეადგენს. აქ შემორჩენილია 3 ეკლესია - მაცხოვრის, მთავარანგელოზის (თარინგზელი) და წმ. გიორგის (ჯგრაგი). ტაძრების მდგომარეობა დამაკმაყოფილებელია, მათი გადახურვა ახალი გამოცვლილია. მცირე ბზარი აქვს მაცხოვრის ტაძარს აღმოსავლეთის ფასადის საძირკველთან. უფრო რთულია მდგომარეობა ტაძრების მონუმენტურ მხატვრობასთან დაკავშირებით. მაცხოვრის ტაძრის XII საუკუნის მოხატულობა მთლიანად გაშავებულია კვამლის და სანთლებისგან. ასევე დაკარგულია საღებავის ფერიც, რაც შესაძლოა დავუკავშიროთ ზაფხულში ექსტრემალურად ცხელი დღეების წელიწადში საშუალოდ 14 დღით გაზრდას რა დროსაც ხდება მასალის (საღებავის) თერმული ძვრები. ჯგრაგის და თარინდგზელის ეკლესიების მოხატულობის მდგომარეობა შედარებით უკეთესია, რადგან მათზე ჩატარებულია გარკვეული სარესტავრაციო სამუშაოები.

განსაკუთრებით რთული სიტუაციაა მაჩუბებთან და კოშკებთან დაკავშირებით. ჰადიშში 14 კოშკი დგას, რომელთაგან მხოლოდ ორს აქვს რესტავრაცია ჩატარებული, უფრო სწორად, მხოლოდ გადახურვაა აღდგენილი. დანარჩენი 12 კოშკი, ან ნახევრად არის შემორჩენილი სიმაღლეში, ანდა შუაზეა გახლეჩილი და ნახევრად ჩამოშლილი. კიდევ უფრო მძიმე მდგომარეობაა მაჩუბებთან დაკავშირებით, 32 შემორჩენილი მაჩუბიდან ამჟამად მხოლოდ 3-4 მაჩუბს იყენებენ საქონლის სადგომად, სხვა მაჩუბებს კი ზოგს სახურავი აქვს ჩანგრეული, ზოგიც ნახევრად არის დაშლილი. როგორც სოფლის მოსახლეობამ გვითხრა, მხოლოდ შარშან ზამთარში 10 მაჩუბი ჩაინგრა დიდთოვლობისგან. ნალექების წლიური ჯამი მესტიის რაიონში გაზრდილია 10%-ით, მაგრამ ყველაზე მეტად გაზრდილია: ზამთრის ნალექები 30%-ით, გაზაფხულსა და შემოდგომაზე, შესაბამისად, 18 და 10%-ით. ზაფხულში ნალექები შემცირებულია 8%-ით და ტემპერატურა მომატებულია 0.7 0C-ით. ზაფხული გახდა უფრო ცხელი და მშრალი, ხოლო დანარჩენი სეზონები - უფრო ტენიანი და ნალექიანი. ამ სოფლის მთავარი პრობლემებია დიდთოვლობა და მოსახლეობის ნაკლებობა.

- 209 -

სოფლის განაპირას დგას ქალდანების საგვარეულო კოშკი, რომელიც ერთობ განსხვავებული და გამორჩეულია სხვა კოშკებისგან. მას გვერდით ჩამოუდის ღელე, რომელიც ძლიერ დიდდება და არღვევს რა კოშკის საძირკველს, საფრთხეს უქმნის ისედაც მთელს სიგრძეზე გაბზარულ კოშკს. აღნიშნული ბზარი ქმნის კოშკის ჩამოშლის საშიშროებას. ამას ისიც ერთვის, რომ მას არ გააჩნია გადახურვა და მაშიკულების დიდი ნაწილიც მორღვეულია.

მძიმე მდგომარეობაშია ასევე მალხაზ ქალდანის კოშკი, მისი გადახურვა მთლიანად მოშლილია და კოშკს ჩამონგრევა ემუქრება, ხოლო რაც შეეხება მაჩუბს, იგი შედარებით კარგ მდგომარეობაშია და საჭიროებს მხოლოდ გადახურვას.

ამჟამად, მთელი წლის განმავლობაში ჰადიშში მხოლოდ 11 ოჯახი ცხოვრობს (ძირითადად ხანდაზმულები). 2008 წელს ამ სოფელში მხოლოდ 5 ოჯახი იყო დარჩენილი, როგორც მოსახლეობასთან გასაუბრებამ აჩვენა, მკვიდრი მოსახლეობის დიდ ნაწილს სურვილი აქვს დაბრუნდეს უკან და დამკვიდრდეს სოფელში. მათი თქმით, ამჟამად, თავის სოფელში დასაბრუნებლად მზადაა დაახლოებით 10 ოჯახი. პრობლემაა, რომ მათი სახლები დანგრეულია და მათ არ გააჩნიათ საკუთარი სახსრები საცხოვრებლების საჭირო დონემდე შესაკეთებლად.

ამასთანავე, უნდა ითქვას, რომ ჰადიშს ტურიზმის განვითარების დიდი პერსპექტივა გააჩნია. აქ ახლაც გადის მესტიიდან თეთნულდის მწვერვალისკენ მიმავალი საფეხმავლო გზა, ტურისტებიც ხშირად სარგებლობენ ამ გზით და ჩერდებიან ჰადიშში. სოფელი ჰადიში სილამაზით არ ჩამოუვარდება უშგულს, იგი ზღვის დონიდანაც თითქმის იმავე სიმაღლეზეა, როგორც უშგული, იგი გაცილებით კომპაქტური და ადვილად დასათვალიერებელია. ჰადიშის სამივე ეკლესია მოხატულია XII-XIII საუკუნეების ფრესკებით, აქვეა სვანეთის ეკლესიებისთვის დამახასიათებელი საფასადო მოხატულობა (ჯგრაგის ეკლესია). მაცხოვრის ტაძარში შუა საუკუნეების უამრავი მოჭედილი თუ ფერწერული ხატის ნახვაა შესაძლებელი. ამ სოფელში, ბავჩი ქალდანის კოშკში ინახებოდა მესტიის მუზეუმში დაცული ცნობილი ჰადიშის ოთხთავი.

- 210 -

სურ. 5.4.1. კოსმოსიდან გადაღებული სოფ. ჰადიშის საერთო ხედი

5.4.2. პროექტის მიზანი

პროექტის მიზანია ზემო სვანეთის ერთ-ერთ უძველეს და ულამაზეს სოფელ ჰადიშში არსებული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების აღდგენა-გადარჩენა, რაც ხელს შეუწყობს ამ სოფლის ტურისტულ მარშრუტში ჩართვით ტურისტების მოზიდვას და მოსახლეობისაგან თითქმის დაცლილი სოფლის აღდგენას და გამოცოცხლებას. მაჩუბებისა და კოშკების აღდგენის შემდეგ, სავარაუდოდ, გაგრძელდება მკვიდრი მოსახლეობის უკან დაბრუნება, გაიზრდება მომსახურების პოტენციალი და ხარისხი, რაც ხელს შეუწყობს ტურისტების რაოდენობის ზრდას. ადგილობრივი მოსახლეობის ჩართვა ამ პროცესებში ხელს შეუწყობს ამ ისტორიული ძეგლის დაცვის ღონისძიებების უფრო ეფექტურად განხორციელებას და უზრუნველყოფს მათი დაცვის პროცესის მდგრადობას.

სოფელში შემორჩენილი საეკლესიო და საერო ნაგებობებიდან, ამჟამად, ყველაზე მძიმე მდგომარეობაში საერო ნაგებობებია. კოშკების დიდი ნაწილი სასწრაფო გამაგრებას და რესტავრაციას საჭიროებს, ხოლო მაჩუბების მდგომარეობა საგანგაშოა (სურ. 5.4.2 და 5.4. 3).

- 211 -

პროექტი გულისხმობს ჰადიშში არსებული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების სრულ ინვენტარიზაციას, რაც აუცილებელია ამ ძეგლებზე სამუშაოების განხორციელების პრიორიტეტებისა და თანმიმდევრულობის განსაზღვრას.

ნაგებობების აღდგენის პროცესში მაქსიმალურად უნდა იქნას გათვა-ლისწინებული ის კლიმატური პირობები, რომელშიც ამ ძეგლებს უწევთ არსებობა ბოლო 20-25 წლის განმავლობაში. ამავდროულად, უნდა მოხდეს ყველა სარესტავრაციო პრინციპის დაცვა და ნაგებობების ისტორიული იერსახის შენარჩუნება (აღდგენა).

სურ. 5.4.2. ჩამონგერული მაჩუბი და კოშკი სოფ. ჰადიშში

- 212 -

(ა) (ბ)

სურ 5.4.3. დანგრეული მაჩუბი (ა) და ჩამონგრეული კოშკი (ბ) სოფ ჰადიშში

5.4.3. პროექტის განხორციელება

მეთოდოლოგია

პროექტის განსახორციელებლად დაგეგმილი მეთოდოლოგია გულისხმობს სოფელ ჰადიშში არსებული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების სრულ ინვენტარიზაციას და თითოეულ ძეგლზე სააღრიცხვო ბარათის შედგენას (არსებული ბარათების განახლებას). შემდგომ ეტაპზე უნდა მოხდეს ძეგლების პრიორიტიზაცია და ძეგლების სარესტავრაციო პროექტების შედგენა, რაც გულისხმობს თითოეული ძეგლის მრავალ-დარგობრივ კვლევას. ამ ეტაპისათვის შეირჩა ორი კოშკი და ერთი მაჩუბი - ქალდანების საგვარეულო კოშკი და მალხაზ ქალდანის კომპლექსი, ასევე მაცხოვრის ეკლესიის მოხატულობის რესტავრაცია.

შესასრულებელი ქმედებები

• სოფელ ჰადიშში არსებული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების ინვენტარიზაცია. ვინაიდან სოფელი ჰადიში, პრაქტიკულად, ძეგლების მთელი კომპლექსია, ამიტომ აუცილებელია პროექტის ფარგლებში ჩატარდეს სრული ინვენტარიზაცია და კლიმატის ცვლილების ამ ძეგლებზე გავლენის დეტალური შესწავლა;

• ქალდანების საგვარეულო კოშკზე და მ. ქალდანის კოშკსა და მაჩუბზე სარესტავრაციო-სარეაბილიტაციო პროექტის შექმნა. სარესტავრაციო პროექტის შექმნის პროცესში სხვა საკითხებთან ერთად

- 213 -

აუცილებლად იქნება გათვალისწინებული მიმდინარე გლობალური დათბობის შედეგად მესტიის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გამოვლენილი კლიმატური ცვლილებები;

• ქალდანების საგვარეულო კოშკზე (სურ. 5.4.4) და მ. ქალდანის კოშკსა და მაჩუბზე სარესტავრაციო-სარეაბილიტაციო სამუშა-ოების განხორციელება. სამუშაოების შესრულებისას გათვალი სწი-ნებულ უნდა იქნას შემდეგი ძირითადი პრონციპები: უდავოდ მოხდეს ავთენტური მასალის გამოყენება; განსაკუთრებულ შემთხვევაში შესაძლებელია თანამედროვე მასალის გამოყენება ისე, რომ იგი არ ჩანდეს ფასადების ან ინტერიერის მხრიდან (მაგ. რკინაბეტონის სარტყელი კედლის შიგნით, თუ ამას მოითხოვს კონსტრუქტორი); გადახურვის კონსტრუქცია უნდა შეიქმნას ძველი მეთოდით, ხის კოჭებისგან, ხოლო სახურავზე დაიგოს ყავარი (ეს ეხება კოშკებსაც და მაჩუბებსაც). რა თქმა უნდა, ყავარი არც თუ გამძლეა კლიმატური პირობების მიმართ, ამიტომ შესაძლებლად მიგვაჩნია მის ქვეშ მოეწყოს თუნუქის, ან სხვა ჰიდროსაიზოლაციო ფენა.

ზემო სვანეთში დღესაც ამბობენ - თუ სახლის და კოშკის კედლები შელესილი არ არის, ის ღარიბი ოჯახიაო. კოშკებსა და მაჩუბებზე ყურადღებით დაკვირვების შედეგად აუცილებლად შეიმჩნევა, რომ ისინი თავის დროზე კირით იყო მთლიანად შელესილი. თანამედროვეების თვალი უკვე შეჩვეულია შელესილობა ჩამოშლილ, გაშიშვლებულ ქვის ესთეტიკას და ამიტომაც მოხდა, რომ მესტიაში ყოველგვარი კვლევის გარეშე ჩატარებული ძველი უბნების რესტავრაციისას შენობებზე დატოვეს ქვის ზედაპირები. ძნელად საფიქრებელია, ნაგებობის კედლების შელესვა მხოლოდ სოციალური დონის გამომხატველი იყოს. ნალესობა, დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, ნაგებობების მდგრადობის ერთ-ერთი განმაპირობებელი იყო. გარდა იმისა, რომ შელესილობა უკეთ ინარჩუნებს ნაგებობის შიგნით ზამთარ-ზაფხულ ერთიდაიგივე ტემპერატურას, უპირველეს ყოვლისა, იგი სიმტკიცეს უნარჩუნებს კედლის სტრუქტურას, აბრკოლებს ქვასთან და დუღაბთან ნალექების უშუალო კონტაქტს.

ამ საპროექტო წინადადების მომამზადებელ ჯგუფში გამოიკვეთა აზრი, რომ რესტავრაციის დროს ნაგებობეზე ნალესობის გაკეთება ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა კლიმატის ცვლილების გათვალისწინებისას: გაზაფხულზე და ზამთარში აქ ერთ დღეში მოსული ნალექების

- 214 -

რაოდენობა გაზრდილია 22 და 44%-ით, შესაბამისად, ყინვიან დღეთა რიცხვი კი მომატებულია წელიწადში 4 დღით (გაზაფხულზე), ხოლო ყინვიანი ღამეების რიცხვი - 9 დღით (ძირითადად ზამთარში). ამიტომ სავარაუდოდ უმჯობესი იქნება შელესილობა გაკეთდეს ჰიდრავლიკური კირხსნარით.

სურ. 5.4.4. ქალდანების საგვარეულო კოშკის საერთო ხედი.

ჰადიშის მაცხოვრის ეკლესიის მოხატულობის ტექნიკური კვლევა და პროექტის შედგენა. აუცილებლად არის განსახორციელებელი მაცხოვრის ეკლესიის (სურ. 5.4.5) ფერწერის რესტავრაცია. ამ მიზნით, პირველ რიგში, უნდა ჩატარდეს მხატვრობის ტექნიკური კვლევა და შედგეს პროექტი, რის შედეგადაც განისაზღვრება ძეგლზე სამუშაოების ჩატარების მეთოდი. რესტავრაციის დაწყებამდე საჭიროა შემდეგი

- 215 -

კვლევების ჩატარება: არქეოლოგიური კვლევა-ძიება; გეოლოგიური პირობების შესწავლა; ნაგებობების კონსტრუქციული მდგრადობის კვლევა და ანალიზი, კონსტრუქციული ნახაზების შედგენა; რესტავრატორების მიერ ანაზომების მომზადება და კვლევის შედეგების საფუძველზე სარესტავრაციო პროექტის შედგენა. პროექტის ფარგლებში მოხდება ძეგლების სახელოვნებათმცოდნეო-ისტორიული კვლევა საარქივო მასალაზე დაყრდნობით და დაზუსტება კლიმატის ცვლილების რომელი ასპექტები ახდენს ძეგლზე ყველაზე დიდ გავლენას;

ჰადიშის მაცხოვრის ეკლესიის მოხატულობის რესტავრაცია. წინასწარ ჩატარებული კვლევების საფუძველზე შედგენილი პროექტის ფარგლებში გაცემული რეკომენდაციების საფუძველზე უნდა მოხდეს ეკლესიის მოხატულობის აღდგენა. რეკომენდაციებში გათვალისწინებული უნდა იყოს კლიმატის ცვლილებით ჩამოყალიბებული ახალი გარემოებები, როგორიცაა ექსტრემალური ნალექების ზრდა, ჰაერის ფარდობითი სინოტივის ზრდა და ძალიან ცხელი დღეების (SU30) რაოდენობის ზრდა.

(ა) (ბ)

სურ. 5.4.5. ჰადიშის მაცხოვრის ეკლესიის შიდა მოხატულობისა (ა) და ინტერიერის (ბ) ელემენტები

- 216 -

5.4.4. პროექტის პარტნიორები და ბენეფიციარები

პროექტის ბენეფიციარები არიან:

• საქართველოს მთავრობა, რადგან სვანეთს თავისი ისტორიული ძეგლებით საგრძნობლად შეუძლია ტურისტების მოზიდვა მათი რეაბილიტაციისა და სწორი მოვლა-პატრონობის შემთხვევაში, რასაც თან უნდა სდევდეს ინფრასტრუქტურისა და მომსახურების სფეროს გაუმჯობესება;

• ადგილობრივი მოსახლეობა, რომლისთვისაც გაუმჯობესდება საცხოვრებელი გარემო და მთიდან (სოფლიდან) გადასახლებული მოსახლეობა დაუბრუნდება თავის სახლებს (ეს პროცესი უკვე დაწყებულია და ამას სჭირდება ხელშეწყობა). მომრავლებელი ტურისტი კი აამაღლებს მათ სოციალურ დონეს;

• ტურიზმის დეპარტამენტი, რომელიც მიიღებს დამატებით, ძალიან საინტერესო ისტორიულ ძეგლს არსებული მარშრუტების გასამ-დიდრებლად;

• ადგილობრივი თვითმართველობა, რომელიც მიიღებს ინფრასტრუ-ქ ტურულად გამართულ სოფელს, დასაქმებულ მოსახ ლეობას და სოციალური პირობების გაუმჯობესებას;

• ადგილობრივი ტურიზმის ცენტრი და ადგილობრივი გიდები, რომელთა დასაქმება და შემოსავლის წყარო გაიზრდება.

პროექტის პარტნიორები არიან:

• საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტრო, რომლის ერთ-ერთი მიმართულება და პრიორიტეტი ისტორიული ძეგლების რეაბილიტაცია და დაცვაა;

• საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო, რომლის პრიორიტეტებია: საქართველოს არქიტექტურული კომპლექსების, კულტურული მემკვიდრეობის ცალკეული ნიმუშების რეაბილიტაციისათვის საპროექტო დოკუმენტაციის მომზადება; კულ-ტურული მემკვიდრეობის ცალკეული ნიმუშების და არქიტექტურული კომპლექსების რესტავრაცია-რეაბილიტაცია, მუზეუმ-ნაკრძალების ინტე გრირებული ინფრასტრუქტურის შექმნა, კულტურული მემკვი-

- 217 -

დრე ო ბის მონაცემთა ერთიანი საინფორმაციო ბაზის შევსება და კულტურული მემკვიდრეობის პოპულარიზაცია, რასაც ემსახურება ამ საპროექტო წინადადებაში განსაზღვრული ცალკეული ქმედებები;

• გ. ჩუბინაშვილის სახ. ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრი, რომლის მოღვაწეობაში კულტურის ნივთიერი ძეგლების დაცვისა და მოვლა-პატრონობის პრობლემების მეცნიერულ შესწავლას წამყვანი ადგილი უჭირავს. ასევე მნიშვნელოვანია ეროვნული თუ საერთაშორისო ძეგლთა დაცვითი გამოცდილების განზოგადება, თეორიული დასკვნების გამოტანა და პრაქტიკული რეკომენდაციების მომზადება, უახლესი მიღწევებისა და ტენდენციების კრიტიკული განხილვა, დადებითი სიახლეების პროფესიული საზოგადოებისთვის გაცნობა და მათი დანერგვა. ცენტრში ხორციელდება სარესტავრაციო ობიექტების ხელოვნებათმცოდნეობითი დამუშავება და სარესტავრაციო პროექტე-ბის მეთოდური ხელმძღვანელობა, მათი შესრულების შეფასება და მონიტორინგი; ცენტრი მონაწილეობას ღებულობს უძრავი და მოძრავი ძეგლების გამოვლენასა, პირველად აღრიცხვასა და პასპორ-ტიზაციაში. ამ ცენტრში დაგროვილი გამოცდილების გაზიარება და პრაქტიკაში გამოყენება მნიშვნელოვანია პროექტის წარმატებით განხორციელებისათვის და პირიქით, პროექტის განხორციელების შემთხვევაში, ცენტრი მიიღებს ახალი და საინტერესო კვლევების ჩატარების შესაძლებლობას;

• საქართველოს ტურიზმის ეროვნული ადმინისტრაცია ამ პროექტის პარტნიორიც არის და ბენეფიციარიც. იგი დაეხმარება პროექტს გახდეს უფრო მიმზიდველი ტურისტებისათვის ისე, რომ შენარჩუნებული იქნას ძეგლის სიძველე;

• ადგილობრივი თვითმმართველობა, რომელიც ჩართული იყო საპროექტო წინადადების მომზადების პროცესში და ყველანაირად უჭერს მხარს პროექტის განხორციელებას.

5.4.5. პროექტის ხელშემწყობი ფაქტორები

• პროექტის განხორციელების უმთავრესი ხელშემწყობი გარემოებაა ადგილობრივი და ცენტრალური ხელისუფლების დაინტერესება. საქა-რთველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულმა საა-

- 218 -

გენ ტომ გამოთქვა მზადყოფნა თანადაფინანსების სახით მიიღოს მონა წილეობა პროექტის შესრულებაში. ასევე გ. ჩუბინაშვილის სახ. ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვ-ნული ცენტრი მზადაა გაგზავნოს თავისი თანამშრომლები ძეგლების ინვენტარიზაციისთვის;

• ქვეყნისთვის ერთ-ერთი მთავარი პრიორიტეტია ტურიზმი, რაც განსაკუთრებით ეხება ტურიზმის განვითარებას სვანეთში. ამიტომ რეგიონისთვის მნიშვნელოვანი იქნება ჰადიშის ტურისტებისთვის ფართოდ გახსნა;

• პროექტის სრულყოფილად შესრულებისთვის ასევე მნიშვნელოვანი პირობაა ქვეყანაში და, თავად მესტიაში, არსებული მაღალპროფესი-ონალური სარესტავრაციო ორგანიზაციების არსებობა, რომლებსაც გააჩნიათ სვანურ კოშკებზე და მაჩუბებზე მუშაობის დიდი გამოცდილება;

• ასევე პროექტის განხორციელებას ხელს უწყობს ის გარემოებაც, რომ ჩამოშლილი ნაგებობების ქვები, საშენი მასალის სახით, ჯერ კიდევ ადგილზეა შემორჩენილი და შესაძლებელია მათი თავიდან გამოყენება, რაც ნაწილობრივ შეამსუბუქებს პროექტის ხარჯებს.

5.4.6. პროექტის ბარიერები

• პროექტის განხორციელების ერთ-ერთი მთავარი დაბრკოლებაა მაღალმთიანობა და სოფელში მისასვლელი გზის ცუდი მდგომარეობა;

• სხვადასხვა სამშენებლო მასალის ადგილზე ნაკლებობა. აუცილებელი იქნება მასალის დიდი ნაწილის საქართველოს სხვა რეგიონებიდან ატანა, რაც მნიშვნელოვნად აძვირებს პროექტს;

• სხვადასხვა დაინტერესებული მხარეების მოსაზრება რესტავრაციის მეთოდზე და მასალაზე არაერთხელ გამხდარა დავის საგანი და ბარიერი ამ ტიპის პროექტების განხორციელებისათვის. ამ ბარიერის გადალახვის ერთ-ერთი ეფექტური საშუალება ყველა დაინტერესებული მხარის თავიდანვე ჩართვაა რეკომენდაციების მომზადების პროცესში;

• ადგილობრივი მოსახლეობის მოსაზრება, ცნობიერება და პირადი ინტერესი ყოველთვის არ ემთხვევა მეცნიერებისა და რესტევრატორების მოსაზრებებს და საერთო ინტერესს, რაც ხშირად ხელს უშლის პროექტის შედეგების მდგრადობის უზრუნველყოფას.

- 219 -

5.4.7. პროექტის განხორციელების ეტაპები და ბიუჯეტი*

პროექტის განხორციელება გათვლილია 2 წელზე.

საქმიანობა განმახონციელებელი რგოლი

განხორციელების დრო (თვეებში) და ბიუჯეტი

(აშშ დოლარი)

სავარაუდო შედეგი

სოფ. ჰადიშში არსებული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების ინვენტარიზაცია

გ. ჩუბინაშვილის სახ. ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა

დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრი

1

2 400

სოფ. ჰადიშში არსებული კულტუ-

რული მემკვიდრეობის ძეგლების სრული მონაცემთა ბაზის

შექმნა

ქალდანების საგვარეულო კოშკზე და მ. ქალდანის კოშკსა და მაჩუბზე სარესტავრაციო-სარეაბილიტაციო პროექტის შექმნა

საქართველოს კულტურული

მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო;

დაქირავებულიკონტრაქტორი

3

17 000

თითოეულ ძეგლზე სრულყოფილი საპრო ექტო-

სახარჯთ აღრიცხვო დოკუმენტაციის

შედგენა

ქალდანების საგვარეულო კოშკზე და მ. ქალდანის კოშკსა და მაჩუბზე სარესტავრაციო-სარეაბილიტაციო სამუშაოების განხორციელება

დაქირავებული კონტრაქტორი

12

70 000

ძეგლების სრული აღდგენა-რეაბილიტაცია, რასაც მოჰყვება

მოსახლეობის უკან დაბრუნება და

ტურისტული ნაკადის ზრდა

ჰადიშის მაცხოვრის ეკლესიის მოხატულობის ტექნიკური კვლევა და პროექტის შედგენა

საქართველოს კულტურული

მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო

2

4 600

მოხატულობის პრობლემების აღწერა/

ანალიზი და მისი რეაბილიტაციის მეთოდოლოგიის

შემუშავება

ჰადიშის მაცხოვრის ეკლესიის მოხატულობის რესტავრაცია

კონტრაქტორიორგანიზაცია

4

30 000

მოხატულობის რესტავრაცია/

გამაგრება

სულ: 124 000

* სარესტავრაციო სამუშაოების ხარჯთაღრიცხვის დაზუსტდება საპროექტო დოკუმენტაციის შედგენის შემდგომ.

- 220 -

5.5 ზემო სვანეთში კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების შენარჩუნება-რეაბილიტაციის საპროექტო წინადადება (სოფელი ჟამუში)

5.5.1. პრობლემის აღწერა

ზემო სვანეთის კულტურული მემკვიდრეობა, საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით, ძალზე მრავალფეროვანია და გამოირჩევა ძეგლების სიმრავლით. აქ არის შემორჩენილი როგორც ეკლესიები, ისე საერო ხუროთმოძღვრების მრავალი ნიმუში. თითქმის ყველა სოფელში დგას სვანური კოშკი და საცხოვრებელი სახლი (მაჩუბი). ეკლესიებში განსაკუთრებით მრავალად არის შემორჩენილი შუა საუკუნეების მონუმენტური მხატვრობის ნიმუშები და მათში დაცულია ჭედური თუ ფერწერული ხატები და სხვა საეკლესიო ნივთები.

ზემო სვანეთი, ერთ-ერთი ყველაზე მოწყვლადი რეგიონია საქართველოში კლიმატის ცვლილების მიმართ. ცვლილებები განსაკუთრებით შესამჩნევია ბოლო 20-25 წლის განმავლობაში. ამ ყველაფერს დაემატა ასევე ენგურჰესის წყალსაცავი, რომელმაც გარკვეული გავლენა მოახდინა მის მიმდებარე ტერიტორიაზე. ზემო სვანეთი მჭიდროდ დასახლებული მაღალმთიანი რეგიონია, სადაც გახშირებული მეწყერები, ზვავები და დიდთოვლობა ხშირად საფრთხეს უქმნის როგორც მოსახლეობას, ასევე ინფრასტრუქტურას და ისტორიულ ძეგლებსა და სხვა ნაგებობებს.

ზემო სვანეთის, მესტიის მუნიციპალიტეტის, ტერიტორიაზე ნაკლებად გვხვდება ძეგლები, რომლებიც დაზიანებულია ისეთი ექსტრემალური გეოლოგიური მოვლენებისაგან, როგორებიცაა წყალდიდობები, წყალმოვარდნები, მეწყერები, ღვარცოფები და ზვავები, რომლებიც საკმაოდ ხშირია ამ ტერიტორიაზე. აქ დაიკვირვება ისტორიულ ძეგლებზე უფრო ნაკლებად მძაფრი კლიმატური მოვლენების გავლენა, რომლებიც დიდხანს გრძელდება (მაგ. ხანგრძლივი წვიმები, ხანგრძლივი გვალვა, ხანგრძლივი ქარი და ა.შ.) და დროთა განმავლობაში ნელ-ნელა აზიანებს ძეგლებს. ამინდის ასეთი ექსტრემალური მოვლენების გავლენა ისტორიულ ძეგლებზე სხვადასხვა სახით ვლინდება და იწვევს:

• მწერების ინვაზიას და სოკოვანი დაავადებების ზრდას ჰაერის მაღალი ტემპერატურისა და მაღალი სინოტივის პირობებში;

- 221 -

• სტრუქტურულ პრობლემებს, რომლებიც, მაგალითად, შეიძლება გამოწვეული იყოს მიწის/ნიადაგის შემცირებით/შევიწროვებით უფრო ცხელი, მშრალი ზაფხულის პირობებში;

• ქვების და საშენი მასალის გამოფიტვას/დაშლას ტემპერატურის ხშირი ცვლილების (ყინვები/გალღობა) პირობებში;

• თერმულ გავლენას (მოძრაობას) ისეთ სამშენებლო მასალებზე, რომლებიც ძალიან არიან დამოკიდებული ტემპერატურაზე, მაგალითად, ხე და საღებავი (მხატვრობა);

• ძეგლების უფრო ხშირი შეკეთებისა და რეაბილიტაციის აუცილებლობას, რაც მნიშვნელოვნად აძვირებს მათი მოვლის და დაზღვევის ხარჯებს.

ეს საპროექტო წინადადება განიხილავს მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელ ჟამუშში არსებულ ნავერიანებისა და ქალდანების საცხოვრებელ/საგვარეულო კომპლექსს. იგი მდებარეობს მულახის თემში, მესტია - უშგულის გზიდან 1 კმ-ში. აღნიშნული კომპლექსი ორ ნაწილად არის გაყოფილი, ერთი- სოფელში შესასვლელი გზის მარჯვენა, ხოლო მეორე - მარცხენა მხარესაა აგებული. ორი კოშკი დგას მარჯვენა კომპლექსში, აქვეა მთავარი ეკლესიაც (სურ. 1), რომელიც მოხატულია XII საუკუნის ფრესკებით. ორივე კომპლექსი თავდაპირველად ნავერიანების (ავლათშა) გვარს ეკუთვნოდა. დაახლოებით XVIII საუკუნეში ნავერიანების ოჯახმა კომპლექსი მიჰყიდა ქალდანების ოჯახს. პროექტის განსახორციელებლად შერჩეული ტერიტორია, რომელზედაც გასული საუკუნის 80-იან წლებში ზვავი ჩამოწვა, ამჟამად მძიმე მდგომარეობაშია. ყველა მაჩუბის გადახურვა და კედლების ნაწილი დანგრეულია. აღდგენილია მხოლოდ ერთი კოშკი, ხოლო მეორე, რომელიც ეკლესიასთან ახლოს დგას, მთელ სიგრძეზე ნახევრად არის ჩამოშლილი. ნაგებობების ასეთი დაზიანება ბოლო 25-30 წლის შედეგია, მანამდე აქ მოსახლეობა ცხოვრობდა. ნალექების წლიური ჯამი გაზრდილია 10%-ით, მაგრამ ყველაზე მეტად გაზრდილია ზამთრის ნალექები 30%-ით, გაზაფხულსა და შემოდგომაზე შესაბამისად 18 და 10%-ით. ზაფხულში ნალექები შემცირებულია 8%-ით და ტემპერატურა მომატებულია 0.7 0C-ით. ზაფხული გახდა უფრო ცხელი და მშრალი, ხოლო დანარჩენი სეზონები უფრო ტენიანი და ნალექიანი. სავარაუდოდ, ამის შედეგი უნდა იყოს ასევე 1987 წელს ჟამუშში მომხდარი დიდი ტრაგედია: გამთენიისას სოფელში ჩამოწვა ზვავი, რომელმაც 43 ადამიანი იმსხვერპლა. ზვავი მხოლოდ ახლად აგებულ შენობებს შეეხო და სულ რამდენიმე მეტრში ჩაუარა კომპლექსს.

- 222 -

სურ 5.5.1. სოფ. ჟამუშის მთავარი ეკლესიის საერთო ხედი

ასევე მნიშვნელოვანია ჟამუშის ეკლესიის მოხატულობისთვის რესტავრაციის ჩატარება, ვინაიდან ფერწერა ძალიან მძიმე მდგომარეობაშია. მიმდინარეობს ფერის გაფხვიერების და ნალესობის ჩამოშლის პროცესი. ეს განსაკუთრებით საგანგაშოა იმ პერობებში, როცა ექსტრემალურად ცხელი დღეების რიცხვი წლის განმავლობაში 14 დღით არის გაზრდილი, რაც ყველაზე დიდ საფრთხეს უქმნის მხატვრობას. ექსტრემალურად ცხელი დღეების (SU25) რიცხვის ზრდა 2050 წლისათვის, მესტიის რაიონში, წელიწადში კიდევ 19 დღით არის ნავარაუდევი, რაც უფრო მეტად დაამძიმებს ამ ძეგლების მდგომარეობას.

ამდენად, ჟამუშში არსებული კომპლექსების აღდგენა მნიშვნელოვანია, როგორც საქართველოსათვის ისტორიულად მნიშვნელოვანი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის გადასარჩენად, ასევე ტურიზმის ხელშესაწყობად მესტიის მუნიციპალიტეტში.

5.5.2. პროექტის მიზანი

პროექტის მიზანია ზემო სვანეთის სოფელ ჟამუშში არსებული ერთ-ერთი უძველესი და საინტერესო კომპლექსის აღდგენა-გადარჩენა. კომპლექსში შემორჩენილი საეკლესიო და საერო ნაგებობებიდან, ამჟამად ყველაზე მძიმე

- 223 -

მდგომარეობაში საერო ნაგებობებია. ერთი კოშკი სასწრაფო გამაგრებას და რესტავრაციას საჭიროებს, ხოლო მაჩუბების მდგომარეობა თუ სასწრაფოდ არ გამოსწორდა, ახლა მდგარი კედლებისგან მხოლოდ ნანგრევები დაგვრჩება (სურ. 5.5.2 და 5.5.3).

ასევე აუცილებელია, ჟამუშის ეკლესიის მოხატულობის სრული რესტავრაცია-გამაგრება, რათა არ გაგრძელდეს ფერის და ბათქაშის ჩამოშლა.

სურ. 5.5.2. სოფ. ჟამუშში სარესტავრაციოდ შერჩეული მაჩუბის კედელი

სურ. 5.5.3. სოფ. ჟამუშში სარესტავ-რა ციოდ შერჩეული კოშკის საერთო ხედი

ნაგებობები უნდა აღსდგეს გართულებული კლიმატური პირობების (მაღალი ნესტი და ექსტრემალურად ცხელი დღეები) გათვალისწინებით. ამავდროულად, მოხდება ყველა სარესტავრაციო პრინციპის დაცვა და ნაგებობების ისტორიული იერსახის აღდგენა.

5.5.3. პროექტის განხორციელება

მეთოდოლოგია

სოფ. ჟამუშში არსებულ კომპლექსზე, პირველ რიგში, უნდა მოხდეს სარესტავრაციო პროექტების მომზადება, რაც გულისხმობს თითოეულ ძეგლზე მრავადარგობრივ კვლევის ჩატარებას. კერძოდ, სარესტავრაციო პროექტის

- 224 -

მომზადების პროცესში, უნდა მოხდეს ძეგლების სახელოვნებათმცოდნეობა-ისტორიული გამოკვლევა, საარქივო სამუშაოები, საჭიროების შემთხვევაში, არქეოლოგიური კვლევა-ძიების ჩატარება, გეოლოგიური პირობების შესწავლა, ნაგებობების კონსტრუქციული მდგრადობის კვლევა და ანალიზი, კონსტრუქციული ნახაზების შედგენა, არქიტექტორ-რესტავრატორების მიერ ანაზომების მომზადება და ბოლოს - ყველა მონაცემის გათვალისწინებით სარესტავრაციო პროექტის შედგენა.

ეკლესიასთან ახლოს მდგომი კოშკი ძლიერ დაზიანებულია, მთელ სიმაღლეზე კოშკის ნახევარი ჩამოშლილია. უნდა მოხდეს კოშკის შიგნით არსებული ნაშალის გატანა კოშკის ტერიტორიიდან, ჯერ კიდევ მდგარი კედლების გამაგრება და შემდგომ ჩამოშლილი კედლების აღდგენა (სურ. 5.5.4).

სურ. 5.5.4. სარესტავრაციოდ შერჩეული კოშკი (მარცხნივ) და კარგ მდგომარეობაში მყოფი კოშკი (მარჯვნივ).

მძიმე მდგომარეობაშია მაჩუბები. მართალია კედლების დიდი ნაწილი თითქმის ყველა ნაგებობაში თავის საწყის სიმაღლეს ჯერ-ჯერობით ინარჩუნებს, მაგრამ გადახურვა არც ერთ ნაგებობას აღარ აქვს, ამან კი შესაძლოა გამოიწვიოს კედლების სწრაფი ჩამოშლა (სურ. 5.5.5).

სამუშაოების შესრულებისას აუცილებელია მოხდეს ავთენტური მასალის გამოყენება. განსაკუთრებულ შემთხვევაში შესაძლებელია თანამედროვე

- 225 -

მასალის გამოყენება ისე, რომ იგი არ ჩანდეს ფასადების ან ინტერიერის მხრიდან (მაგ. რკინაბეტონის სარტყელი კედლის შიგნით, თუ ამას მოითხოვს კონსტრუქტორი). გადახურვის კონსტრუქცია უნდა შეიქმნას ძველი მეთოდით, ხის კოჭებისგან, ხოლო სახურავზე დაიგოს ყავარი (ეს ეხება კოშკებსაც და მაჩუბებსაც). რა თქმა უნდა, ყავარი არც თუ გამძლეა კლიმატური პირობების მიმართ, ამიტომ შესაძლებლად მიგვაჩნია მის ქვეშ მოეწყოს თუნუქის, ან სხვა ჰიდროსაიზოლაციო ფენა52.

სურ. 5.5.5. სარესტავრაციოდ შერჩეული ერთ-ერთი მაჩუბის საერთო ხედი.

ზემო სვანეთში დღესაც ამბობენ - თუ სახლის და კოშკის კედლები შელესილი არ არის, ის ღარიბი ოჯახიაო. კოშკებს და მაჩუბებს კარგად თუ დავაკვირდებით, აუცილებლად შევამჩნევთ, რომ ისინი თავის დროზე კირით იყო მთლიანად შელესილი. ჩვენი, თანამედროვეების თვალი უკვე შეჩვეულია შელესილობა ჩამოშლილ, გაშიშვლებული ქვის ესთეტიკას. ამიტომაც მოხდა, რომ მესტიაში ყოველგვარი კვლევის გარეშე ჩატარებული ძველი უბნის რესტავრაციისას შენობებზე დატოვეს ქვის ზედაპირები. ძნელად საფიქრებელია ნაგებობის კედლების შელესვა მხოლოდ სოციალური დონის გამომხატველი იყოს. დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ ნალესობა

52 აქ გამოთქმული მოსაზრებები ამ კონკრეტული ძეგლების აღდგენის მეთოდოლოგიაზე ეკუთვნის ექსპერტს და არ ეფუძნება ღრმა და მრავალმხრივ კვლევას, რომელიც დაგეგმილია პროექტის მიერ შესაბამისი დაფინანსების მიღების შემთხვევაში და რომელიც გაივლის სერიოზულ კონსულტაციებს დაინტერესებულ მხარეებთან.

- 226 -

ნაგებობების მდგრადობის ერთ-ერთი განმაპირობებელი იყო. გარდა იმისა, რომ შელესილობა უკეთ ინარჩუნებს ნაგებობის შიგნით ზამთარ-ზაფხულ ერთ ტემპერატურას, უპირველეს ყოვლისა, იგი უნარჩუნებდა სიმტკიცეს კედლის სტრუქტურას, აბრკოლებდა ქვასთან და დუღაბთან ნალექების უშუალო კონტაქტს.

ამდენად, სავარაუდოა, რომ რესტავრაციის დროს ნაგებობეზე ნალესობის გაკეთება აუცილებელი პირობაა კლიმატის ცვლილების გასათვალისწინებლად - გაზაფხულზე და ზამთარში ერთ დღეში მოსული ნალექების რაოდენობა აქ გაზრდილია შესაბამისად 22 და 44 %-ით, ხოლო ყინვიან დღეთა რიცხვი, მესტიის რაიონში, მომატებულია წელიწადში 4 დღით (გაზაფხულზე), ხოლო ყინვიანი ღამეებისა - 9 დღით (ძირითადად ზამთარში). ეს იძლევა იმის საფუძველს, რომ უმჯობესი იქნება კედლების შელესილობა გაკეთდეს ჰიდრავლიკური კირხსნარით.

აუცილებლად უნდა მოხდეს ეკლესიის ფერწერის რესტავრაციაც (სურ. 6). პირველ რიგში უნდა ჩატარდეს მხატვრობის ტექნიკური კვლევა და შედგეს პროექტი, რის შედეგადაც განისაზღვრება ძეგლზე სამუშაოების ჩატარების მეთოდი.

(ა)

(ბ)

სურ. 5.5.6. ჟამუშის ეკლესიის შიდა მოხატულობისა (ა) და ინტერიერის (ბ) ელემენტები.

- 227 -

შესასრულებელი ქმედებები

• ორივე კომპლექსისათვის სარესტავრაციო-სარეაბილიტაციო პროექ-ტის შექმნა სრულყოფილი საპროექტო-სახარჯთაღრიცხვო დოკუმენტა-ციით;

• ორივე კომპლექსის სარესტავრაციო-სარეაბილიტაციო სამუშაოების განხორციელება, ძეგლების სრული აღდგენა, რასაც, სავარაუდოდ, მოჰყვება მოსახლეობის უკან დაბრუნება და ტურისტული ნაკადის ზრდა;

• ჟამუშის ეკლესიის მოხატულობის ტექნიკური კვლევა და პროექტის შედგენა. მოხატულობის პრობლემების აღწერა-ანალიზი და მისი რეაბილიტაციის მეთოდილოგიის შემუშავება;

• ჟამუშის ეკლესიის მოხატულობის რესტავრაცია.

5.5.4 პროექტის პარტნიორები და ბენეფიციარები

პროექტის ბენეფიციარები არიან:

• საქართველოს მთავრობა, რადგან სვანეთს თავისი ისტორიული ძეგ-ლებით საგრძნობლად შეუძლია ტურისტების მოზიდვა მათი რეაბილი-ტაციისა და სწორი მოვლა-პატრონობის შემთხვევაში, რასაც თან უნდა სდევდეს ინფრასტრუქტურისა და მომსახურების სფეროს გაუმჯობესება;

• ადგილობრივი მოსახლეობა, რომლისთვისაც გაუმჯობესდება საცხოვრებელი გარემო და მთიდან (სოფლიდან) გადასახლებული მოსახლეობა დაუბრუნდება თავის სახლებს (ეს პროცესი უკვე დაწყებულია და ამას სჭირდება ხელშეწყობა). მომრავლებელი ტურისტი კი აამაღლებს ადგილობრივი მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დონეს;

• ტურიზმის დეპარტამენტი, რომელიც მიიღებს დამატებით, ძალიან საინტერესო ისტორიულ ძეგლს არსებული მარშრუტების გასამ-დიდრებლად;

• ადგილობრივი თვითმართველობა, რომელიც მიიღებს ინფრასტრუ-ქტუ რულად გამართულ სოფელს, დასაქმებულ მოსახლე ობას და სოცი-ალური პირობების გაუმჯობესებას;

• ადგილობრივი ტურიზმის ცენტრი და ადგილობრივი გიდები, რომელთა დასაქმება და შემოსავლის წყარო გაიზრდება.

- 228 -

პროექტის პარტნიორები არიან:

• საქართველოს კულტურის და ძეგლთა დაცვის სამინისტრო, რომლის ერთ-ერთი მიმართულება და პრიორიტეტი ისტორიული ძეგლების რეაბილიტაცია და დაცვაა;

• საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო, რომლის პრიორიტეტებია: საქართველოს არქიტექტურული კომპლექსების, კულტურული მემკვიდრეობის ცალკეული ნიმუშების რეაბილიტაციისათვის საპროექტო დოკუმენტაციის მომზა დება; კულ-ტუ რული მემკვიდრეობის ცალკეული ნიმუშებისა და არქიტე ქტუ რუ-ლი კომპლექსების რესტავრაცია-რეაბილიტაცია, მუზეუმ-ნაკრძა ლე -ბის ინტეგრირებული ინფრასტრუქტურის შექმნა, კულტურული მემ-კვი დრეობის მონაცემთა ერთიანი საინფორმაციო ბაზის შევსება და კულტურული მემკვიდრეობის პოპულარიზაცია, რასაც ემსახურება ამ საპროექტო წინადადებაში განსაზღვრული ცალკეული ქმედებები;

• გ. ჩუბინაშვილის სახ. ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრ, რომლის მოღვაწეობაში კულტურის ნივთიერი ძეგლების დაცვისა და მოვლა-პატრონობის პრობლემების მეცნიერულ შესწავლას წამყვანი ადგილი უჭირავს. ასევე მნიშვნელოვანია ეროვნული თუ საერთაშორისო ძეგლთა დაცვითი გამოცდილების გაზიარება, თეორიული დასკვნების გამოტანა და პრაქტიკული რეკომენდაციების მომზადება, უახლესი მიღწევებისა და ტენდენციების კრიტიკული განხილვა, დადებითი სიახლეების პროფესიული საზოგადოებისთვის გაცნობა და მათი დანერგვა. ცენტრში ხორციელდება სარესტავრაციო ობიექტების ხელოვნებათმცოდნეობითი დამუშავება და სარესტავრაციო პროექტების მეთოდური ხელმძღვა-ნელობა, მათი შესრულების შეფასება და მონიტორინგი; ცენტრი მონაწილეობას ღებულობს უძრავი და მოძრავი ძეგლების გამოვლენას, პირველად აღრიცხვასა და პასპორტიზაციაში. ამ ცენტრში დაგროვილი გამოცდილების გაზიარება და პრაქტიკაში გამოყენება მნიშვნელოვანია პროექტის წარმატებით განხორციელებისათვის და პირიქით, პროექტის განხორციელების შემთხვევაში, ცენტრი მიიღებს ახალი და საინტერესო კვლევების ჩატარების შესაძლებლობას;

• საქართველოს ტურიზმის ეროვნული ადმინისტრაცია ამ პროექტის პარტნიორიც არის და ბენეფიციარიც. იგი დაეხმარება პროექტს გახდეს

- 229 -

უფრო მიმზიდველი ტურისტებისათვის ისე, რომ შენარჩუნებული იქნას ძეგლის სიძველე;

• ადგილობრივი თვითმართველობა, რომელიც ჩართული იყო საპროექტო წინადადების მომზადების პროცესში და ყველანაირად უჭერს მხარს პროექტის განხორციელებას.

5.5.5. პროექტის ხელშემწყობი ფაქტორები • პროექტის განხორციელების უმთავრესი ხელშემწყობი გარემოებაა

ადგილობრივი და ცენტრალური ხელისუფლების დაინტერესება. საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულმა სააგენტომ გამოთქვა მზადყოფნა თანადაფინანსების სახით მიიღოს მონაწილეობა პროექტის შესრულებაში. ასევე გ. ჩუბინაშვილის სახ. ქართული ხელოვნების ისტორიისა და ძეგლთა დაცვის კვლევის ეროვნული ცენტრი მზადაა გაგზავნოს თავისი თანამშრომლები ძეგლების ინვენტარიზაციისთვის;

• ქვეყნისთვის ერთ-ერთი მთავარი პრიორიტეტია ტურიზმი, რაც განსა-კუთრებით ეხება ტურიზმის განვითარებას სვანეთში. ამიტომ რეგი-ონისთვის მნიშვნელოვანი იქნება ჟამუშის კომპლექსის ტურისტები-სთვის ფართოდ გახსნა;

• პროექტის სრულყოფილად შესრულებისთვის ასევე მნიშვნელოვანი პირობაა ქვეყანაში და თავად მესტიაში არსებული მაღალპროფე-სიონალური სარესტავრაციო ორგანიზაციების არსებობა, რომლებსაც გააჩნიათ სვანურ კოშკებზე და მაჩუბებზე მუშაობის დიდი გამოცდილება;

• ასევე პროექტის განხორციელებას ხელს უწყობს ის გარემოებაც, რომ ჩამოშლილი ნაგებობების ქვები, საშენი მასალის სახით ჯერ კიდევ ადგილზეა შემორჩენილი და შესაძლებელია მათი თავიდან გამოყენება, რაც ნაწილობრივ შეამსუბუქებს პროექტის ხარჯებს.

5.5.6. პროექტის ბარიერები

• პროექტის განხორციელების ერთ-ერთი მთავარი დაბრკოლებაა მაღალმთიანობა და სოფელში მისასვლელი გზის ცუდი მდგომარეობა;

• სხვადასხვა სამშენებლო მასალის ადგილზე ნაკლებობა. აუცილებელი იქნება მასალის დიდი ნაწილის საქართველოს სხვა რეგიონებიდან

- 230 -

ატანა, რაც მნიშვნელოვნად აძვირებს პროექტს;• სხვადასხვა დაინტერესებული მხარეების მოსაზრება რესტავრაციის

მეთოდზე და მასალაზე არაერთხელ გამხდარა დავის საგანი და ამ ტიპის პროექტების განხორციელებისათვის ბარიერი. ამ ბარიერის გადალახვის ერთ-ერთი ეფექტური საშუალება ყველა დაინტერესებული მხარის თავიდანვე ჩართვაა რეკომენდაციების მომზადების პროცესში;

• ადგილობრივი მოსახლეობის მოსაზრება, ცნობიერება და პირადი ინტერესი ყოველთვის არ ემთხვევა მეცნიერებისა და რესტევრატორების მოსაზრებებს და საერთო ინტერესს, რაც ხშირად ხელს უშლის პროექტის შედეგების მდგრადობის უზრუნველყოფას.

5.5.7. პროექტის განხორციელების ეტაპები და ბიუჯეტი*

პროექტის რეალიზაცია გათვლილია 2 წელზე.

საქმიანობა განმახონციელებელი რგოლი

განხორციელების დრო (თვეებში)

და ბიუჯეტი (აშშ დოლარი)

სავარაუდო შედეგი

1. ორივე კომპლექსზე სარესტავრაციო-სარეაბილიტაციო პროექტის შექმნა

საქართველოს კულტუ-რული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო; არა სამთა-ვრობო სექტო რი

3

22 800

თითოეულ ძეგლზე სრულყოფილი საპროექტო-სახარჯთაღრიცხვო დოკუმენტაციის შექმნა

2. ორივე კომპლექსის სარესტავრაციო-სარე აბილიტაციო სამუ შაოების განხორციელება

დაქირავებული კონტრაქტორი

12

100 000

ძეგლების სრული აღდგენა-რეაბილიტაცია, რასაც მოჰყვება მოსახლეობის დაბრუნება და ტურისტული ნაკადის ზრდა

3. ჟამუშის ეკლესიის მოხატულობის ტექნიკური კვლევა და პროექტის შედგენა

საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო

2

5 000

მოხატულობის პრობლემების აღწერა-ანალიზი და მისი რეაბილიტაციის მეთოდილოგიის შემუშავება

4. ჟამუშის ეკლესიის მოხატულობის რესტავრაცია

დაქირავებული კონტრაქტორი

4

40 000

მოხატულობის რესტავრაცია-გამაგრება

სულ: 167 800

* სარესტავრაციო სამუშაოების ხარჯთაღრიცხვის დაზუსტდება საპროექტო დოკუმენტაციის შედგენის შემდგომ.

- 231 -

5.6 კლიმატის ცვლილების რისკის შემცირება მესტიის მუნიციპალიტეტის ჯანდაცვის სექტორში მესტიის მუნიციპალიტეტში (ზემო სვანეთი)

5.6.1. პრობლემის აღწერა

კლიმატის ცვლილების შესახებ საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების მომზადებისას შესწავლილ იქნა კლიმატის ცვლილების გავლენა ჯანდაცვის სექტორზე ზემო სვანეთში. კვლევას საფუძვლად დაედო კლიმატის ცვლილების ტენდენციები და კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების გავრცელება ზემო სვანეთის რეგიონში.

კლიმატის ცვლილების პროცესმა შესაძლოა სხვადასხვა ფორმით მოახდინოს გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე: ცხელი დღეების სიხშირის ზრდამ შესაძლოა გაზარდოს თბური ტალღების რისკი. თბური ტალღები ხასიათდება მაღალი ტემპერატურითა და ტენიანობით, რაც ნეგატიურად აისახება ადამიანის ჯანმრთელობაზე (სითბური დაკვრა, ჰიპერტენზია და სხვ.). გარდა პირდაპირი გავლენისა, ცხელი დღეების სიხშირისა და სიმძაფრის ზრდამ შესაძლოა პრობლემები შეუქმნას ალპინიზმს, რომელიც სამთო ტურიზმის განვითარებისათვის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მიმართულებაა. ალპინიზმისათვის სასურველი ამინდის გარეშე შესაძლოა მნიშვნელოვნად გაიზარდოს სხვადასხვა ტიპის ტრავმების რისკი.

მოსალოდნელია, რომ სამთო ტურიზმის ინდუსტრია (ძირითადად ალპინიზმი, ჯომარდობა, სათხილამურო სპორტი და სხვ.) მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანს ზემო სვანეთის სოციალურ-ეკონომიკური პოტენციალის ზრდაში და, ზოგადად, რეგიონის მდგრად განვითარებაში. ზემო სვანეთის ტურისტული პოტენციალის მაქსიმალურად გამოყენებისათვის ძალიან მნიშვნელოვანია ისეთი საადაპტაციო ზომების გატარება, რომლებიც შეამცირებენ კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების რისკს და უზურნველყოფენ კომფორტულ და ჯანსაღ გარემოს ტურისტებისთვის.

სხვადასხვა კლიმატურ პარამეტრებზე დაკვირვების შედეგად, მესტიის რაიონში გამოვლინდა იმ პარამეტრების მნიშვნელოვანი ცვლილება, რომლებსაც გავლენა აქვთ ადამიანის ჯანმრთელობაზე, როგორიცაა: უკიდურესად ცხელი და ცივი დღეები, დღეები ინტენსიური ნალექებით (20 მმ-ზე მეტი, რაც ზრდის ბუნებრივი კატასტროფების რისკს). კერძოდ, მესტიის მეტეოსადგურზე დაკვირვებული მეტეოლოროგიული მონაცემების

- 232 -

მიხედვით, შემდეგი ცვლილებები გამოვლინდა დროის ორ პერიოდში (1961 - 1985 და 1986 - 2010): წლიური აბსოლუტური მინიმუმი გაიზარდა 0.3 0C-ით; ცხელი დღეების რაოდენობამ (25 0C-ზე მეტი) მოიმატა საშუალოდ 7 დღით წელიწადში; წლიური ჯამური ნალექები გაიზარდა 10%-ით.

დაავადებათა კონტროლის და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის ეროვნული ცენტრის ჯანმრთელობის სტატისტიკის დეპარტამენტის მიერ წარმოებული სტატისტიკის53 თანახმად რიგი კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების შემთხვევები ზემო სვანეთში მატულობს. მაღალი რისკის შემცველად მიჩნეულია შემდეგი:

ბუნებრივ კატასტროფებთან ასოცირებული ტრამვები, რომელთა სიხშირე და სიმძიმე მატულობს ცხელი დღეების სიხშრისა და სიმძაფრის მატებასთან ერთად. ეს თავისთავად პრობლემებს უქმნის სამთო ტურიზმს, რადგან სათანადო ბუნებრივი პირობების გარეშე ალპინისტების ტრავმების რისკი შესაძლოა მნიშვნელოვნად გაიზარდოს.

სხვა არაგადამდები დაავადებები, რომლებიც ჯანდაცვის სექტორს უმაღლეს ეკონომიკურ ტვირთად აწვება. კერძოდ, რეგიონულ დონეზე ეს დაავადებებია: გულ-სისხლძარღვთა დაავადებები, განსაკუთრებით - ჰიპერტენზია და რესპირატორული დაავადებები (გრიპით გამოწვეული სიკვდილიანობის მაღალი დონე), ფსიქიკური დაავადებები (შესაძლოა პოსტ-ტრამვატული დარღვევები ბუნებრივი კატასტროფების შემდეგ) (ნახ. 5.6.1-5.6.3).

0,0200,0400,0600,0800,0

1000,01200,01400,01600,01800,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ფსიქიკური დარღვევები

MentalDisorders

ნახ. 5.6.1. მენტალური დარღვევების პრევალენტობა54 ზემო სვანეთში, 2002-2011

53 www. http://www.ncdc.ge/?lang=eng54 პრევალენტობა - საერთო ავადობა, წლის განმავლობაში დარეგისტრირებული ყველა შემთხვევა. გამოითვლება 100 000 მოსახლეზე;

- 233 -

0,0

2000,0

4000,0

6000,0

8000,0

10000,0

12000,0

14000,0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

რესპირატორული სისტემისდაავადებები

Respiratory System Diseases

ნახ. 5.6.2. რესპირატორული სისტემის დაავადებების პრევალენტობა ზემო სვანეთში, 2002-2011

0,00

1000,00

2000,00

3000,00

4000,00

5000,00

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ჰიპერტენზია

Hypertension

ნახ. 5.6.3. ჰიპერტენზიის პრევალენტობა ზემო სვანეთში, 2002-2011

ზემოთ აღნიშნული პათოლოგიებისა და მათი საზიანო გავლენის რისკის შემცირებისათვის საჭიროა ჯანდაცვის სექტორის მომსახურების გაუმჯობესება. ეს უნდა გამოიხატოს სექტორის მაქსიმალური მობილიზაციით მთელი წლის განმავლობაში, რადგან ზემო სვანეთში სხვადასხვა სეზონზე სხვადასხვა ტურისტული აქტივობები ხორციელდება (ჯომარდობა (რაფტინგი), ალპინიზმი, სათხილამურო სპორტი, ცხენოსნობა, ლაშქრობები და სხვ.), და ჯანდაცვის ადეკვატური მომსახურება ტურისტებისა და ადგილობრივებისათვის, მაგალითად, ტრავმების შემთხვევაში - უზრუნველყოფილი უნდა იქნას ადეკვატური გადაუდებელი და პოსტ-

- 234 -

ტრავმატული რეაბილიტიაციით. ეს არის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წინაპირობა რეგიონში ტურიზმის მდგრადი განვითარებისათვის.

სიტუაციის ანალიზი – რას გვთავაზობს ამ ეტაპზე ჯანდაცვის სექტორი:

• ზემო სვანეთში, მესტიაში სამედიცინო უზრუნველყოფა ამ ეტაპზე წარმოდგენილია პირველადი ჯანდაცვის ქსელით და ჰოსპიტალური სექტორით, ასევე გადაუდებელი დახმარების სამედიცინო ცენტრებით, რომელთა მომსახურება არ არის სპეციფიურად ორიენტირებული ტურისტების მომსახურებაზე საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად. უფრო მეტიც - სამედიცინო მომსახურება ეროვნულ სტანდარტებსაც კი არ შეესაბამება სრულად და საკმაოდ დაბალი ხარისხისაა: მესტიის მუნიციპალიტეტი დაყოფილია ცამეტ ჯანდაცვის რაიონად, რომლებშიც მოსახლეობას ემსახურება ერთი ექიმი და ერთი ექთანი. თოთოეული რაიონის დონეზე არსებული სამედიცინო ცენტრი არ არის სათანადოდ აღჭურვილი - სამედიცინო პერსონალს არა აქვს ძირითადი სამედიცინო აღჭურვილობა. ექიმებს მხოლოდ სამედიცინო ჩანთები აქვთ, რომლებიც თავად უნდა შეიძინონ. ამასთან თითქმის ყველა რაიონის სამედიცინო ცენტრი ძნელად მისადგომია როგორც ექიმებისთვის, ისე მოსახლეობისთვის;

• საჭიროების შემთხვევაში რაიონული ცენტრიდან პაციენტი რეგიონულ ცენტრში გადაყავთ, და თუ იქაც არ არის შესაბამისი სპეციალისტი, მაშინ პაციენტი იგზავნება ზუგდიდის რეგიონულ ცენტრში, რომელიც 137 კილომეტრითაა დაშორებული მესტიიდან. პაციენტის ტრანსპორტირება ხდება რეანიმობილით55;

• სამედიცინო მომსახურების უზრუნველყოფაში ჩართული პერსონალი არ არის სათანადოდ ინფორმირებული და არ აქვს გავლილი სწავლება იმ პირველადი დახმარების შესახებ, რომლებიც უნდა გატარდეს ტემპერატურით ან სხვა კლიმატური პირობებით გამოწვეული რისკების შემცირების მიზნით. მეორე პრობლემა თავად ჯანდაცვის პროფესიონალების სიმცირეა, განსაკუთრებით მათი, ვინც უნდა ჩაერთოს კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების მართვაში, მათ შორის: ტრავმატოლოგი, კარდიოლოგი, ფსიქოლოგი, ანგიოლოგი, ინფექციონისტი და სხვ;

55 სასწრაფო დახმარების სპეციალური მანქანა

- 235 -

• ტურიზმის სექტორში მომსახურე პერსონალი არ არის სათანადოდ ინფორმირებული კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების შესახებ, მათ არ აქვთ დამსვენებლების ინფორმირებისა და სამედიცინო მომსახურებით უზრუნველყოფისათვის საჭირო პრაქტიკული უნარები.

5.6.2. პროექტის მიზანი

პროექტის ამოცანაა ადგილობრივი მოსახლეობის და ტურიზმის სექტორის მოწყვლადობის შემცირება კლიმატის ცვლილებით გამოწვეული რისკების მიმართ, ჯანდაცვის ადგილობრივი სისტემის შესაძლებლობების გაუმჯობესების გზით. მიზნის მისაღწევად უნდა განხორციელდეს შემდეგი აქტივობები:

• საბაზისო სიტუაციის დეტალური შეფასება (SWOT ანალიზი);• რეკომენდაციების მომზადება პრევენციული ზომების შესახებ; • საგანგებო სიტუაციებში ადგილობრივი და ცენტრალური სამედიცინო

სისტემების მობილიზების ოპტიმალური სქემების შემუშავება;• სამედიცინო მომსახურების უზრუნველყოფა (ადგილობრივ დონეზე); • პოსტ-ტრავმული რეაბილიტაციის პროცესის უზრუნველყოფა

(ადგილობრივ დონეზე).

საპროექტო წინადადების შედეგი იქნება ტრავმების რისკების და პოსტ-ტრავმატული ფსიქიკური დარღვევების შემცირება ადექვატური პრევენციის, საგანგებო სიტუაციების ეფექტური მართვის და სარეაბილიტაციო პროცესის უზრუნველყოფის გზით.

პროექტი ძირითადად მიმართულია კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების და კატასტროფებთან დაკავშირებული ტრავმების პრევენციისა და ადრეული დიაგნოსტიკისაკენ. აღნიშნულის განხორციელება, ზემო სვანეთის რეგიონში, შესაძლებელია თანამედროვე სტანდარტების შესაბამისი მომსახურებების უზრუნველყოფის, კლიმატის ცვლილების რისკების შემცირების მიზნით სხვა საადაპტაციო ღონისძიებების გატარებისა და საუკეთესო ტურისტული პრაქტიკის დანერგვის გზით, რაც ხელს შეუწყობს ამ დაავადებების და საგანგებო სიტუაციების რისკების შემცირებას და შექმნის უფრო კომფორტულ პირობებს ადგილობრივი მოსახლეობისა და ტურისტებისათვის.

- 236 -

5.6.3. პროექტის განხორციელება

მეთოდოლოგია

პროექტის მეთოდოლოგია ითვალისწინებს ჯანდაცვის სექტორის კლიმატის ცვლილების მიმართ მოწყვლადობის დეტალურ კვლევას, რაც უმნიშვნელოვანესია კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების პრევენციისა და ჯანდაცვის სექტორის კლიმატის ცვლილებასთან ადაპტაციისათვის რეკომენდაციების მოსამზადებლად; ჯანმრთელობის საფრთხის მართვის გეგმის (HDRMP- Health Disaster Management Plan) შეადგენს, რაც შეამცირებს ტრავმებს და პოსტ-ტრავმატულ დარღვევებს, ასევე ჯანმრთელობის სხვაგვარ გაუარესებას სხვადასხვა კატასტროფების შედეგად; ადრეული შეტყობინების სისტემის შექმნას და ცნობიერების ამაღლებას ჯანდაცვისა და ტურიზმის სექტორში, ასევე ადგილობრივ თემში, რაც ხელს შეუწყობს კლიმატის ცვლილების ნეგატიური გავლენის პრევენციას ზემო სვანეთის რეგიონში.

შესასრულებელი ქმედებები

პროექტი შედგება ოთხი ძირითადი კომპონენტისაგან:

1. საბაზისო სიტუაციის შეფასება და რეკომენდაციის მომზადება;2. ჯანმრთელობის საფრთხის მართვის გეგმის (HDRMP) მომზადება;3. ადრეული შეტყობინების სისტემის (EWS) შექმნა;4. ჯანდაცვის და ტურიზმის სექტორის წარმომადგენელთა ცნობიერების

ამაღლება.

კომპონენტი 1. საბაზისო სიტუაციის შეფასება და რეკომენდაციის მომზადება: მიუხედავად იმისა, რომ კლიმატის ცვლილების შესახებ საქართველოს ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში მესტიის მუნიციპალიტეტისათვის ჩატარდა ჯანდაცვის სექტორის მოწყვლადობის შეფასება, უფრო დეტალური, დამატებითი შეფასებები მაინც საჭიროა. რეგიონის მდგრადი ეკონომიკური განვითარების მისაღწევად საჭიროა სიტუაციის ღრმა დეტალური ანალიზი. კლიმატის ცვლილებასა და ჯანმრთელობის მდგომარეობას შორის მჭიდრო კავშირის დადგენის და რეგიონში არსებული ვითარების (SWOT) ანალიზის გარეშე შეუძლებელია ადაპტირების და შერბილების ზომების გატარება.

- 237 -

შეფასებას საჭიროებს შემდეგი საკითხები:

1) კლიმატის ცვალებადობასა და ექსტრემალურ ამინდთან ასოცირე-ბული ამინდის ცვლილება და ჯანმრთელობაზე გავლენა, რაც მოიცავს შემდეგს:

ა) ბუნებრივ კლიმატურ ფენომენთან ასოცირებული ამინდის ექსტრემალური მოვლენების და მათი ადამიანის ჯანმრთელობაზე გავლენის გამოვლენა;ბ) ჯანდაცვის სისტემის შესაძლებლობების შეფასება ამინდის ექსტრემალურ მოვლენებზე რეაგირების თვალსაზრისით და ჯანდაცვის მომსახურებაზე უწყვეტი ხელმისაწვდომობისა და მიწოდების უზრუნველყოფა, სხვადასხვა სცენარების შემთხვევაში; გ) სტრატეგიების შემუშავება ჯანდაცვის მონაცემების ამინდის, კლიმატის, გეო სივრცული და ზემოქმედების მონაცემების რეალურ დროში მონიტორინგსა და პერსპექტიულ შეფასებასთან დაკავშირების მიზნით; დ) კლიმატის ცვალებადობის და ცვლილების (სეზონური, წლიური, ათწლეულებში) პროგნოზირებადობის, მოდელირების და მიმდინარე შეფასების გაუმჯობესება, ექსტრემალურ ცვლილებებთან მიმართებით და კორელაცია ჯანმრთელობაზე მოკლე და გრძელვადიან ზემოქმედებასთან.

2) კლიმატის ცვლილების ასახვა ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე, რაც მოიცავს შემდეგს:

ა) გარემოს სხვადასხვა ფორმით ცვლილებით გამოწვეული ფსიქოლოგიური სტრესის სინერგიული მოქმედების და ფსიქიკაზე მისი უარყოფითი გავლენის დადგენა;ბ) ფსიქიკურ ჯანმრთელობასა და მთელი თემის კეთილდღეობაზე კლიმატის ცვლილების შესაძლო გავლენის კრიტიკული სოციალური და ეკონომიკური დეტერმინანტების გარკვევა; გ) მონიტორინგის ქსელების ფორმირება და ამოქმედება, რაც შესაძლებელს გახდის ეკო მიგრანტებზე დაკვირვებას და მათი ფსიქიკური ჯანმრთელობის მომსახურებებით უზრუნველყოფას;დ) ფსიქიკური ჯანმრთელობის მომსახურების გამოყენების წამახალისებელი ყველაზე სასარგებლო საშუალებების განსაზღვრა და ასეთი მომსახურების მიწოდება ამინდის ან კლიმატის ექსტრემალური ცვლილების შემდგომ;

- 238 -

ე) ფსიქიკური ჯანმრთელობის ხელშეწყობის და კომუნიკაციის პროგრამების მომზადება, კლიმატის ცცვლილების შერბილების და ადაპტირების შეთავაზებული სტრატეგიების შესაბამისად.

3) სიცხესთან დაკავშირებული დაავადებების განსაზღვრა, რაც მოიცავს შემდეგს:

ა) სიცხესთან დაკავშირებული ჯანმრთელობის გაუარესების სტანდარტული განსაზღვრის, ასევე ადაპტირების შეფასების შედეგების და მეთვალყურეობის სტანდარტული მეთოდოლოგიების შემუშავება და ამოქმედება (სიცხის ინდექსის HI) გამოყენებით; ბ) ძლიერი სიცხისა და საშუალო ტემპერატურის ქრონიკულ მატებასთან დაკავშირებული დაავადებების და სიკვდილიანობის რისკ-ფაქტორების გამოვლენა;გ) სიცხის ტალღების მიმართ თემის გამძლეობის ან მოწყვლადობის მახასიათებლების განსაზღვრა, მათ შორის რეგიონული და სეზონური განსხვავებების;დ) კლიმატის მიმდინარე მოდელების შესაძლებლობების გაზრდა სხვადასხვა პერიოდებში სიცხის ტალღების სიხშირის და ინტენსიურობის გამოვლენის თვალსაზრისით, გადაწყვეტილების მიღებისას ამინდი - კლიმატის პროგნოზირების და სიცხის ადრეული შეტყობინების სისტემის გამოყენების ხელშეწყობის მიზნით; ე) სიცხეზე რეაგირების გეგმების შეფასება, ყურადღების გამახვილებით გარემოსდაცვით რისკ ფაქტორებზე, ეფექტურ საკომუნიკაციო სტრატეგიებსა და ადგილობრივ დონეზე ეფექტურობის შეფასების ზუსტ მეთოდებზე.

4) რეგიონში არსებული ჯანდაცვის მომსახურებების საბაზისო სიტუაციის შეფასება.

ზოგადი შეფასება გაკეთდა საქართველოს მესამე ეროვნული შეტყობინების ფარგლებში, მაგრამ შორი მანძილისა და ზემო სვანეთის რთული რელიეფის გამო მოკლე ვადაში შეუძლებელი იყო მთელი ტერიტორიის და არსებული რესურსის ათვისება (ჯანდაცვის ობიექტები, სამედიცინო პერსონალი). ამდენად, მნიშვნელოვანია დამატებითი კომუნიკაცია რეგიონის ჯანდაცვის სექტორის წარმომადგენლებთან.

- 239 -

რეკომენდაციები, რომლებიც უნდა მომზადდეს (სამთო ტურიზმის რეგიონების ჯანდაცვის სექტორის მომსახურებების საუკეთესო პრაქტიკის საფუძველზე):

1. ამინდის ექსტრემალური მოვლენების და მათი პრევენციის შესაძლებლობების არსებული პრაქტიკის შესწავლა, მათ შორის კატასტროფის დაგეგმვის მექანიზმების, როგორიცაა მონაცემთა და საკომუნიკაციო სისტემები საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და გადაუდებელი დახმარებისათვის, გაფართოებული ხელმისაწვდომობა სამედიცინო ჩანაწერებზე და საავადმყოფოების შესაძლებლობებზე რეგიონულ დონეზე;

2. ახალი დაფინანსების და გადაზღვევის სტრატეგიების და პოლიტიკის შეფასება და შემუშავება კატასტროფის დროს დახმარების გასაწევად და ინფრასტრუქტურის აღსადგენად.

3. გლობალური კლიმატური მოდელებისთვის დაკალიბრების ტექნიკის დამუშავება და ვალიდაცია ჯანდაცვის ადრეული შეტყობინების სისტემების რეგიონული ინფორმაციით უზრუნველსაყოფად;

4. ადგილობრივ დონეზე სამედიცინო მომსახურების უზრუნველყოფა: რეკომენდაციის მიცემა მულტიდისციპლინარული საკონსულტაციო სამედიცინო ოფისების შექმნის შესახებ, რომლებიც აღიჭურვება საჭირო ტექნოლოგიებით და სამედიცინო პერსონალით (ტრავმატოლოგი, კარდიოლოგი, ფსიქოლოგი და სხვ.) კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების მართვის მიზნით;

კომპონენტი 2. ჯანმრთელობის საფრთხის მართვის გეგმის

მომზადება (HDRMP): სიკვდილიანობა, დაზიანებები, დაავადებები, შეზღუდული შესაძლებლობები, ფსიქოლოგიური პრობლემები და სხვა გამოვლენილი დაავადებები, რომელთა თავიდან აცილება ან შემცირება შესაძლებელია კატასტროფის რისკის მართვის ზომების გატარებით ჯანდაცვისა და სხვა სექტორებში.

საფრთხეების რისკის მართვა ჯანმრთელობის სფეროში მულტისექტორულია და ითვალისწინებს საფრთხეებით გამოწვეული ჯანმრთელობის რისკების სისტემატურ ანალიზსა და მართვას, შემდეგი კომბინაციის მეშვეობით:

- 240 -

(i) საფრთხის და მოწყვლადობის შემცირება რისკების პრევენციის და შერბილების მიზნით;

(ii) მზაობა;(iii) რეაგირება და;(iv) გაჯანსაღების ზომები.

HDRMP-ის ერთ-ერთი მთავარი კომპონენტი უნდა იყოს პოსტ-ტრავმა-ტული რეაბილიტაციის სამსახურის შექმნა, პოსტ-ტრავმული ფსიქიკური დარღვევის მკურნალობის გათვალისწინებით.

კომპონენეტი 3. ადრეული შეტყობინების სისტემის (EWS) შექმნა. აღნიშნული სისტემა ხელს უწყობს სამედიცინო პერსონალის და ადგილობრივი თემის კარგად მომზადებას კლიმატით გამოწვეული საფრთ-ხეების, კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების რისკის შემცირების მიზნით;

დაავადებების რისკის ზრდის შეფასება. დაავადებების რისკის ზრდის შეფასებისთვის საჭიროა კლიმატური ელემენტების მონიტორინგის სისტემა, ასევე პირველადი შემთხვევების დროული იდენტიფიკაცია და რეგისტრაცია (დაავადებათა კონტროლის და საზოგადოებრივი ჯანდაცვის ეროვნული ცენტრი – NCDCPH).

კომპონენტი 4. ცნობიერების ამაღლება ჯანდაცვის და ტურიზმის სექტორში. საინფორმაციო ქსელის შექმნა და შესაბამისი დაინტერესებული მხარეების უზრუნველყოფა საჭირო ინფორმაციით. პირველ რიგში ინფორმაცია შესაძლო საფრთხეებისა და მათი პრევენციის გზების, აგრეთვე მათზე სწორად რეაგირების მეთოდების შესახებ უნდა მიეწოდოს სამედიცინო პერსონალს და ტურიზმის სექტორს. ასევე მნიშვნელოვანია დამსვენებლების ცნობიერების ამაღლება სპეციალური ბეჭდური მასალის გავრცელების გზით (ფლაიერები, ბუკლეტები და სხვ.), რისთვისაც საჭიროა დისპანსერებში მისვლა, მუშაობა სამედიცინო პერსონალთან, სასტუმროებთან, აფთი აქე ბ-თან, ტურისტების მომსახურების სამსახურებთან.

- 241 -

5.6.4. პროექტის ბენეფიციარები და პარტნიორები

• დამსვენებლები, განსაკუთრებით ალპინისტები, მოთხილამურეები და სხვები, რომლებიც მიიღებენ ზოგად ინფორმაციას კლიმატთან დაკავშირებული დაავედებების პრევენცია და მკურნალობის შესახებ და დროულად მიიღებენ სათანადო სამედიცინო დახმარებას. შედეგად, ტურისტულ სეზონზე დამსვენებლები უფრო დაცულნი იქნებიან კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებებისგან;

• სამედიცინო პერსონალი, რომელიც გაიუმჯობესებს კლიმატთან დაკავ-შირებული დაავადებების მართვის უნარებს და აიმაღლებს სათანადო ცოდნას, რაც დაეხმარება კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების პრევენციაში, ადრეულ იდენტიფიცირებასა და დროულ მკურნალობაში;

• კერძო სექტორი – (ა) სასტუმროების, მათ შორის მცირე საოჯახო სასტუმროების პერსონალი, რომლებიც მიიღებენ დეტალურ ინფორ-მაციას კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებების არსის, პრევენციის და მკურნალობის შესახებ. ეს ინფორმაცია გავრცელ დება სასტუმროებში და უზრუნველყოფს დამსვენებლების ცნობიერების ამაღლებას და მათ დაცვას კლიმატთან დაკავშირებული დაავადებებისაგან. აღნიშნულის შედეგად გაიზრდება დამსვენებლების კმაყოფილება, რაც თავის მხრივ, ხელს შეუწყობს ტურიზმისა და კერძო სექტორის განვითარებას. (ბ) კერძო სადაზღვევო კომპანიები, რომლებიც კლიმატთან დაკავში-რებული დაავადებების პრევენციის გზით შეძლებენ დაზოგონ მკურნა-ლობის ხარჯები;

• ადგილობრივი მოსახლეობა, რომელიც მიიღებს ინფორმაციას კლიმატ-თან დაკავშირებული დაავადებების პრევენციის და მკურნალობის შესახებ და იქნება მომზადებული და დაცული ბუნებრივი კატასტროფების დროს;

• სახელმწიფო, რადგან რეგიონში ამაღლდება ტურიზმის პოტენციალი, ამ პროექტის ფარგლებში დამსვენებლებისთვის კომფორტული სარეკ-რეაციო პირობების შექმნის გზით. ამავდროულად, დაავადებების პრევენციის წყალობით სახელმწიფო შეძლებს სადაზღვევო თანხების დაზოგვას.

- 242 -

5.6.5. პროექტის განხორციელების ხელშემწყობი ფაქტორები

• ადგილობრივი ხელმძღვანელობის დაინტერესება და მხარდაჭერა. შეხვედრების დროს პროექტში ჩართული სტრუქტურული რგოლების (ადგილობრივი მთავრობა, ტურიზმის დეპარტამენტი, სასტუმროების პერსონალი) მიერ გამოხატული იყო ინტერესი და მზაობა ხელი შეუწყონ პროექტის განხორციელებას;

• საქართველოს მთავრობის ხელშეწყობა. ტურიზმის განვითარება საქა-რთ ველოს მთავრობის ერთ-ერთი პრიორიტეტია. მოსალოდნელია, რომ ტურისტული ინდუსტრია დიდ წვლილს შეიტანს ზემო სვანეთის სოცი ალურ-პოლიტიკური პოტენციალის ზრდაში და ზოგადად რეგიონის მდგრად განვითარებაში. პროექტს გააჩნია საქართველოს მთავრობის მხარდაჭერა;

• პროექტის განხორციელება, რომელიც მიზნად ისახავს ტურისტული ინდუსტრიის გაძლიერებას, აქტიურად იქნება მხარდაჭერილი პოლიტი-კოსთა მიერ.

5.6.6. პროექტის განხორციელების ხელშემშლელი ფაქტორები

• ცნობიერების და ინფორმაციის ნაკლებობა. საქართველოში, ეს ჯანდაცვის და ტურიზმის სექტორში კლიმატის ცვლილების რისკების შემცირების პრაქტიკულად პირველი მცდელობაა;

• ამ მიმართულებით ჩატარებული არასაკმარისი კვლევები; • რეგიონის მდებარეობა და რთული კლიმატური პირობები,

განსაკუთრებით ზამთრის პერიოდში; სიმაღლე და შორი მანძილი ზემო სვანეთამდე მისასვლელად შესაძლოა ჩაითვალოს პროექტის განხორციელებისას გადაადგილების ხელის შემშლელ ფაქტორად, განსაკუთრებით ზამთრის პერიოდში;

• კლიმატური პარამეტრების მუდმივი მონიტორინგის არსებული სისტემის არასრულფასოვნება;

• პროექტის წარმატებული განხორციელებისათვის პოტენციური რისკ- ფაქტორები შესაძლოა იყოს დაინტერესებული მხარეების (სახელმწიფო საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სისტემა, ტურიზმში ჩართული სახელმწიფო და კერძო სტრუქტურები) არასაკმარისი ინტერესი, თუმცა ასეთი რამ არ აღნიშნულა პროექტის მომზადების პროცესში.

- 243 -

5.6.7. პროექტის განხორციელების ეტაპები და ხარჯები

პროექტი წარმოდგენილია ოთხი ძირითადი კომპონენტით:1) მოწყვლა დობის შეფასება და რეკომენდაციის მომზადება;2) ჯანმრთელობის საფრ თხის მართვის გეგმის (HDRMP) მომზადება;3) ადრეული შეტყობინების სისტემის (EWS) შექმნა;4) ცნობიერების ამაღლება ჯანდაცვის და ტურიზმის სექტორების წარმო-

მადგენლებს შორის. პროექტის და თითოეული კომპონენტის განხორციელება მოითხოვს სამ

წელს ზემოთ აღნიშნული ეტაპების გავლით. პროექტის ბიუჯეტი

ღონისძიება განმახორციელებელი უწყება/ჯგუფი

განხორციელების ვადები (თვეები

და ბიუჯეტი (აშშ დოლარი)

საბაზისო სიტუაციის შეფასება და რეკომენდაციის მომზადება

შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური უზრუნველყოფის სამინისტრო; გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო; საერთაშორისო და ადგილობრივი ექსპერტები

9

60 000

ჯანმრთელობის საფრთხის მართვის გეგმის მომზადება (HDRMP)

შრომის, ჯანმრთელობია და სოციალური უზრუნველყოფის სამინისტრო, გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო; საერთაშორისო და ადგილობრივი ექსპერტები

6

45 000

პოსტ-ტრავმატული რეაბილი-ტაციის სამსახურის შექმნა

შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური უზრუნველყოფის სამინისტრო;

12

90 000

ადრეული შეტყობინების სისტემის (EWS) შექმნა

შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური უზრუნველყოფის სამინისტრო; ტურიზმის დეპარტამენტი

9

50 000

ცნობიერების ამაღლება ჯანდაცვის პროფესიონალებს შორის და ტურიზმის სექტროში.

NCDC&PH, გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო; ტურიზმის დეპარტამენტი

6

50 000

სულ 295 000

- 244 -

5.7 მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელ ჰადიშში და სოფელ უშგულში თერმოფილური და მეზოფილური ტიპის ბიოგაზის დანადგარების შეთავაზება

- 245 -

5.7.1. პრობლემის აღწერა

სოფელი ჰადიში და სოფელი უშგული მესტიის მუნიციპალიტეტის ალპურ ზონაში მდებარეობენ ზღვის დონიდან შესაბამისად 2 100 და 2 200 მეტრის სიმაღლეზე. რადგანაც ეს ალპური ზონაა, ამ სოფლებში ფაქტიურად არ მოიპოვება საშეშე მასალა. შეშის მოტანა მოსახლეობას უწევს ქვემო სოფლებიდან, რომელთანაც დაშორება დაახლოებით 15-20 კმ-ია. მესტიის რაიონში ელექტრო სისტემის გაუმართაობის გამო (ძაბვა ძალიან დაბალია და ხშირია ხანგრძლივი ავარიული გათიშვები) ფაქტიურად შეუძლებელია სახლების გათბობა ელექტროგამათბობლებით. დაბა მესტიაში არსებობს თხევადი გაზის დისტრიბუცია, რომელსაც კომპანია ̀ სოკარი~ ახორციელებს, მაგრამ ეს ენერგიის წყარო საკმაოდ ძვირია მოსახლეობისათვის (1 კილოგრამის ღირებულება 1 აშშ დოლარის ექვივალენტია) და სისტემატურად სჭირდება დაბა მესტიიდან ადგილზე ატანა, რაც ძალიან რთულია დიდთოვლობის პირობებში.

მესტიის მუნიციპალიტეტი საქართველში ერთ-ერთი ყველაზე მაღალ-მთიანი მუნიციპალიტეტია, მისი ჰიფსომეტრული სიმაღლე 500-დან 5 203 მეტრამდე ფარგლებშია მოთავსებული და საშუალოდ 2 300 მ შეადგენს. გეოლოგიური და კლიმატური პირობების გამო აქ ხშირია ზვავები, მეწყერები, წყალდიდობები და ღვარცოფები, რაც მოასახლეობას სერიოზულ ზიანს აყენებს. სოფელი ჰადიში 1987 წელს ზვავებით დაზარალებული სოფლების ნუსხაშია შეტანილი56, რის შემდგომაც მოხდა მოსახლეობის გადაყვანა უფრო უსაფრთხო ადგილებში. ბოლო პერიოდში აქ შეინიშნება ამ ადგილებიდან გაყვანილი ეკომიგრანტების უკან დაბრუნება. სოფელში მოსახლეობის უკან დაბრუნების პროცესს აუცილებლად თან უნდა სდევდეს მათი ენერგორესურსებით უზრუნველყოფა და ხელმისაწვდომობა.

ისეთ კლიმატურ პირობებში, როგორიც მესტიის რაიონია, სადაც ზამთარი ექვსი თვის განმავლობაში გრძელდება ძალიან დაბალი ტემპერატურით და სადაც სხვა პერიოდებშიც შეშის მოხმარება ძალზე მაღალია, ერთი ოჯახის მიერ შეშის საშუალო წლიური მოხმარება არის 20-22 მ3; თხევადი გაზი კი საჭიროა 300-350 ლიტრი. ამავდროულად ადგილზე არსებობს საქონლის მიერ გამოყოფილი ნაკელი, რომლითაც შესაძლებელია საოჯახო პირობებში მეთანის გაზის წარმოება და გამოყენება, რაც ერთდროულად შეამსუბუქებს ოჯახის ხარჯებს ენერგომოხმარებაზე და ხელს შეუწყობს სოფლებში 56 1987 წელს მესტიაში ზამთარში 149%-ით მეტი ნალექი მოვიდა ვიდრე 1961-1985 წლების საშუალო და 91%-ით მეტი ვიდრე 1986-2010 წლების საშუალო, რასაც მოყვა ძლიერი ზვავები და დიდი მსხვერპლი.

- 246 -

ტურისტებისათვის უფრო სასიამოვნო და კომფორტული გარემოს შექმნას. შემცირდება ნაკელის ლპობის შედეგად გამოყოფილი არასასიამოვნო სუნი და გაიზრდება ადგილობრივი განახლებადი რესურსით წარმოებული საწვავის რაოდენობა. ამასთან ერთად ოჯახი ღებულობს გამომწვარ ნაკელს, რომელიც უმაღლესი ხარისხისაა სოფლის მეურნეობაში გამოსაყენებლად.

უშგულში ტურიზმი უკვე სერიოზულადაა განვითარებული, ხოლო ჰადიშს ტურიზმის განვითარების დიდი პოტენციალი გააჩნია, ვინაიდან მდიდარია კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებით. ენერგორესურსის ნაკლებობა ერთ-ერთი მთავარი ხელშემშლელი პირობაა ტურიზმის განვითარების პროცესში, რადგან მოსახლეობას უჭირს ტურისტების საკვებით და ცხელი წყლით უზრუნველყოფა. ელექტროენერგიით შეშის სრული ჩანაცვლება მესტიაში არცთუ ისე საიმედოა ელექტროენერგიის მიმწოდებელი სისტემის გაუმართაობის გამო. ასეთ პირობებში, ბიოსაწვავის არგამოყენება და ენგურში გადაყრა არაენერგოეფექტური ქმედებაა, რომელიც უფრო ეფექტური მიდგომით უნდა შეიცვალოს. ერთ-ერთი ასეთი შესაძლებლობა მოსახლეობისათვის ბიოგაზის დანადგარების შეთავაზებაა, რისთვისაც საქონლის ნაკელის რესურსი ამ სოფლებში საკმაოზე მეტია. (ცნობისათვის: ერთ ოჯახს აქ საშუალოდ 8-10 სული საქონელი ყავს).

5.7.2. პროექტის მიზანი

პროექტის მიზანია ადგილობრივი განახლებადი რესურსის (საქონლის ნაკელის) მაქსმიმალურად გამოყენება ოჯახში ბიოგაზის მისაღებად. როგორც ზემოთ ითქვა, სოფელი ჰადიში სტიქიით დაზარალებული სოფელია. იგი თითქმის მთლიანად დაცლილია და ამჟამად სოფელში მუდმივად ცხოვრობს მხოლოდ 11 ოჯახი. რადგან ორივე სოფელი ალპურ ზონაშია, სადაც არ მოიპოვება საშეშე მასალა და მკაცრი კლიმატური პირობებია, ამ სოფლებში მწვავედ დგას სათბობი რესურსის პრობლემა. სოფელ ჰადიშის, ისევე როგორც უშგულის მოსახლეობის ძირითადი საქმიანობა მეცხოველეობაა, რომლის პროცესში წარმოიქმნება ბიოგაზის წყარო - საქონლის ნაკელი. შესაბამისად, ამ სოფლების მცხოვრებთათვის რეკომენდებულია მოეწყოს ბიოგაზის დანადგარები. კერძოდ, სოფელ ჰადიშში დიდი დანადგარისათვის, სივრცის არარსებობის გამო, გადაწყდა შეთავაზებულ იქნას მცირე მოცულობის თერმოფილური ტიპის ბიოგაზის დანადგარი, ხოლო უშგულში უფრო დიდი მოცულობის მეზოფილური დანადგარი, რომელიც ნაკლებ ენერგიას მოიხმარს შეთბობაზე.

- 247 -

სოფელ ჰადიშში საპილოტო პროექტისათვის შერჩეული იქნა მუხრან ავალიანის ოჯახი. ოჯახში ცხოვრობს ხუთი წევრი, ყველა შრომისუნარიანია, რაც ბიოდანადგარის მუშაობისთვის ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა. საქონლის რაოდენობა (ამჟამად) 8 სულია. სოფელ უშგულში კი საპილოტო პროექტისთვის შეირჩა თემრაზ (რეჯიბ) ნიჟარაძის ოჯახი. ოჯახში ცხოვრობს ექვსი წევრი, ყველა შრომისუნარიანი, საქონლის რაოდენობა 12 სულია (ამჟამად). ბიოდანადგარის გარე ენერგიაზე დამოკიდებულების და აქედან გამომდინარე რისკების შესამცირებლად ამ ორივე ოჯახს აქვს საქონლის სადგომისა და კარტოფილის ნათესის კარგი მდებარეობა. კერძოდ, საქონლის სადგომი და ნათესი ორივე ფერდობზეა განთავსებული, რაც ამცირებს დანადგარის აწყობისა და ოპერირების სირთულეს. ასეთი მდებარეობის გამო ბოსლიდან შესაძლებელია ბიომასის თვითდინებით მიწოდება ბიოდანადგარში და იქიდანაც ნამუშევარი ბიომასა თვითდინებით გადაიღვრება ნათესთან დამონტაჟებულ სპეციალურ ავზში, რომლიდანაც მოხდება კარტოფილის ნათესის გასასუქიანება.

პროექტის ერთ-ერთი ძირითადი მიზანი მეთანის ემისიების შემცირებაა, რომლის გლობალური დათბობის ეფექტი 21-ჯერ მეტია ნახშირორჟანგის ეფექტზე. საქართველოში მეთანის (CH

4) ემისიაში სოფლის მეურნეობის

წილი 29%-ია, ხოლო ნაკელის მოხმარებიდან წილი 17%. გარდა მეთანის გაუვნებელყოფისა, საქონლის ნაკელისაგან ბიოგაზის წარმოებისა და მოხმარების შემთხვევაში ხდება შესაბამისი რაოდენობის შეშის გამოთავისუფლება და ტყეების გაჩეხვის პროცესის შენელება, შედეგად ტყეში/ხეებში აკუმულირებული ნახშირბადი ნახშირორჟანგის (CO

2) სახით

ატმოსფეროში აღარ გაიფრქვევა. გარდა მეთანისა, პროექტის განხორციელების შემთხვევაში ხდება

აზოტის ქვეჟანგის ემისიის შემცირებაც, რომლის გლობალური დათბობის პოტენციალი 310-ჯერ მეტია CO

2-თან შედარებით. N

2O-ს ემისიის წარმოშობის

ერთ-ერთი წყარო სოფლის მეურნეობაში ნიადაგში საქონლის ნაკელის შეტანაა (სასუქის სახით) ან მისი არასწორი შენახვაა.

ბიოდანადგარიდან მიღებული ბიოსასუქის გამოყენებით მცირდება ამ მეტად აქტიური სათბურის გაზის ემისია. კერძოდ:

1. აღარ ხდება N2O-ს ემისია, რომელსაც იწვევს ნაკელის ზედაპირული შენახვა;

2. აღარ ხდება N2O-ს ემისია ნიადაგში შეტანილი ნაკელის ანაერობულ

პირობებში მოხვედრის გამო;

- 248 -

3. ბიოგაზში გადამუშავებული ხსნარიდან მცენარეების მიერ აზოტის სწრაფი და ადვილი ათვისების გამო მცირდება N

2O-ს ემისია

მცენარეებიდან.

5.7.3. შესასრულებელი ქმედებები მეთოდოლოგია

ბიოდანადგარში მეთანგამომყოფი ბაქტერიები უჟანგბადო გარემოში ფუნქციონირებენ და ორგანული ნივთიერებების გადამუშავებით გამოყოფენ/წარმოქმნიან ბიოგაზს. ბიოგაზის დანადგარში არსებულ ტემპერატურაზე დამოკიდებულებით ბაქტერიები ფუნქციონირებენ სხვადასხვა სიჩქარით, რომელზეც დამოკიდებულია ბიოგაზის წარმოქმნის დრო. ბიოგაზის დანადგარში არსებული ტემპერატურის მიხედვით არსებობს სამი ტიპის ბიოდანადგარი:

ა) ფსიქოფილური 12-20 0C-ზე მომუშავე, მეთანგამოყოფის პერიოდი - 60 დღე;ბ) მეზოფილური 20-42 0C-ზე მომუშავე, მეთანგამოყოფის პერიოდი - 30 დღე;გ) თერმოფილური 45-55 0C-ზე მომუშავე, მეთანგამოყოფის პერიოდი - 10 დღე.

რაც უფრო მაღალტემპერატურულია დანადგარი, ნაკელის ანუ რესურსის მით ნაკლებ რაოდენობას მოითხოვს იგი და მეტი წარმადობა აქვს დროის ერთეულში.

ორივე სოფელში, ჰადიშშიც და უშგულშიც, არის როგორც სოფელთან მისასვლელი გზის, ასევე ცალკეული მოსახლის კარმიდამოსთან მანქანით მისვლის პრობლემა. ეს გარკვეულწილად ზღუდავს კონსტრუქციის მოცულობას, რაც გათვალისწინებული უნდა იქნას პროექტირების პროცესში. განსაკუთრებით სოფელ ჰადიშში შეზღუდულია ბიოგაზის დანადგარისათვის საჭირო სივრცე. ამის გამო შეზღუდულია დანადგარის მოცულობა, რაც მოითხოვს თერმოფილური ტიპის დანადგარის გამოყენებას.

გამომდინარე ოჯახის საკუთრებაში არსებული მსხვილფეხა საქონ-ლის რაოდენობიდან და სივრცის შეზღუდულობიდან, ავალიანებთან რეკო-მენდებულია 3 მ3 თერმოფილური ბიოგაზის მწარმოებელი დანადგარის მონტაჟი, ხოლო ნიჟარაძეებთან 6 მ3 მოცულობის მეზოფილური ბიოგაზის დანადგარის აწყობა. თერმოფილური დანადგარის პრინციპული სქემა

- 249 -

მოცემულია დანართში 5, ნახაზზე 5.1. ბიოგაზის დანადგარების დასამონ-ტაჟებლად შერჩეული ადგილები ნაჩვენებია სურათზე 5.7.1 და 5.7.2.

სურ. 5.7.1. მ. ავალიანის კარმიდამო, სადაც უნდა დაიდგას თერმოფილური ბიოგაზის დანადგარი.

სურ. 5.7.2. თ. ნიჟარაძის კარმიდამო, სადაც უნდა დაიდგას მეზოფილური ბიოგაზის დანადგარი

- 250 -

პროექტის ფარგლებში უნდა განხორციელდეს შემდეგი ქმედებები:

• მოსახლე-ბენეფიციარისათვის ბიოგაზის დანადგარის დანიშნულების გაცნობა. ზოგადად, შერჩეულ ოჯახში საჭიროა ცნობიერების ამაღლება ბიოგაზის დანადგარის შესახებ, მისი მოხმარების, ოპერირებისა და უსაფრთხოების წესების ათვისება. იმისათვის, რომ პროექტი წარმატებით განხორციელდეს, საჭიროა ბენეფიციარი ოჯახი საკმარისად იყოს წინასწარ გაცნობიერებული იმის შესახებ, თუ როგორი დანადგარი ამუშავდება მის ოჯახში, უნდა შეეძლოთ დანადგარის გამართულად მუშაობის უზრუნველყოფა. დანადგარის მონტაჟის პერიოდში პროექტის შემსრულებელთან ერთად ოჯახი ჩართული უნდა იყოს სამონტაჟო სამუშაოებში. კერძოდ, შესაძლებელია შეასრულოს მოსამზადებელი სამუშაოები: მიწის მოსწორება, წყლის და ელ. ენერგიის მიყვანა ბოსლამდე და ა.შ. ასეთი თანამონაწილეობა ზრდის ბენეფიციარის დაინტერესებას, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი ხდება დამონტაჟებული დანადგარის უყურადღებოდ მიტოვება, არ ხდება მისი სწორი ოპერირება, რაც უარყოფით გავლენას ახდენს საბოლოო შედეგზე;

• თერმოფილური ტიპის 3 მ3 (ჰადიში) და მეზოფილური ტიპის 6 მ3 (უშგული) მოცულობის ბიოგაზის დანადგარების დამზადება. განსხვავებით ფსიქოფილური დანადგარისაგან, რომელსაც მოსახლე-ბენეფიციარი ხშირ შემთხვევაში თვითონ ამზადებს, თერმოფილური და მეზოფილური დანადგარები რთული კონსტრუქციისაა და ისინი ვერ იქნება კონსტრუირებული მოსახლის მიერ. ბიორეაქტორები უნდა დამზადდეს გამოცდილების მქონე სპეციალისტების მიერ. ორივე ტიპის დანადგარი გათვლილი უნდა იყოს ცივ კლიმატზე და ზამთრის ყინვებზე, რაც ტიპიურია მესტიაში (დანართი 5, სურ. 5.3). დანადგარების ნორმალური და უწყვეტი ფუნქციონირებისათვის დაცული უნდა იყოს შემდეგი პირობები:

1. დანადგარი აუცილებლად უნდა იყოს შეფუთული მაღალეფექტური თბოსაიზოლაციო მასალის სქელი ფენით, რაც გათბობის დროებით შეწყვეტის შემთხვევაში უზრუნველყოფს ტემპერატურის შენარჩუნებას და დანადგარის უწყვეტ რეჟიმში მუშაობას;

2. რადგან სოფელში გაუმართავია ელექტროენერგიის მიწოდების

- 251 -

სისტემა (დაბალი ძაბვა, ხშირი გათიშვები და სხვ.) და არც არის ცნობილი ზუსტად თუ როდის მოხდება მისი რეაბილიტაცია, აუცილებელია სისტემა გათვლილი იყოს, შეძლებისდაგვარად, ნაკლები ელექტროენერგიის მოხმარებაზე;

3. ორივე ტიპის ბიორეაქტორში ელექტროენერგია ძირითადად გამოიყენება იმ წყლის გასაცხელებლად, რომელიც რადიატორების გავლით ათბობს დანადგარში მოთავსებულ ბიომასას, ასევე ათბობს იმ წყალს, რომლითაც უნდა განზავდეს ბიოდანადგარში ჩასატვირთი მასა, ამუშავებს ელექტრო-ტუმბოსა და ნაკელის ამრევს. ორივე შემთხვევაში გარკვეული დაქანების არსებობის გამო განზავებული ხსნარი დანადგარს თვითდინებით მიეწოდება, ტუმბოს გამოყენება ამ შემთხვევაში საჭირო არ იქნება. სანამ დანადგარები გადავლენ მაღალი ინტენსივობით გაზის გამოყოფაზე და შესაძლებელი გახდება წარმოებული ბიოგაზის გამოყენება წყლის გასაცხელებლად, სითბოს მისაღებად შესაძლებელია გამოყენებულ იქნას მზის ენერგია. მზის ენერგიის პანელი (ფართობი 6 მ2) შესაძლებელია ორივე შემთხვევაში დამონტაჟდეს ბოსელის თავზე. ვინაიდან სოფელი ჰადიში მაღალმთიანი სოფელია, აქ საკმაოდ მაღალია მზის რადიაციის ინტენსივობა, რაც უზრუნველყოფს დღე-ღამის (24 საათი) განმავლობაში 220 ლ წყლის 35-37 0C-ზე ტემპერატურის შენარჩუნებას. ეს, თავის მხრივ, უზრუნველყოფს მზის პანელის მიერ საკმაოდ სტაბილურად გაცხელებული წყლის მიღებას57;

4. რაც შეეხება დანადგარში ბიომასის ამრევ მოწყობილობას (დანართი 5, ნახ. 5.1), რომელიც ძირითადად ელექტრო ამძრავით მოქმედებს (პერიოდულად ხსნარის არევა აუცილებელია, დღე-ღამეში მინიმუმ ორჯერ მაინც), შეიძლება გამოვიყენოთ დაბალი სიმძლავრის ძრავრედუქტორი შესაბამისი დროის რელეთი აღჭურვილი, რომელიც უზრუნველყოფს ავტომატურ რეჟიმში ამძრავის ჩართვა-გამორთვას ადამიანის ჩაურევლად. არის ბიომასის ამრევის მეორე - ხელისამძრავიანი ვარიანტი, რომელიც ძალიან ეფექტურია და მოსახლისთვისაც მისი დილა-საღამოს ამუშავება ხელის ძალით მძიმე სამუშაო არ იქნება. ამრევის კარგად დამზადების და დამონტაჟების შემთხვევაში 12

57 ეს სისტემა ვერ იმუშავებს ზამთრის პერიოდში და აქ ნაგულისხმევია, რომ ეს ხერხი შეამცირებს ელექტროენერგიის მოხმარებას დანარჩენ სეზონებზე.

- 252 -

კგ/ძალა იქნება მუშაზე მოსული დატვითვა სახელურის ერთხელ ჩამოქაჩვის დროს. დღე-ღამეში ორჯერ არევისას დილით 5-ჯერ ჩამოქაჩვა იქნება 60 კგ/ძალა, ასევე 5-ჯერ საღამოსაც;

5. ძალიან მნიშვნელოვანია გაზგოლდერის (დანართი 5, სურ. 5.4 და 5.2) შერჩევა და მონტაჟი. გაზის დაგროვებისა და დროებით შენახვის რამდენიმე გზა არსებობს, რომლებიც აღწერილია დანართ 5-ში. ამ დანართში განხილული დანადგარებიდან რეკომენდაცია ეძლევა სოფელ ჰადიშში მ. ავალიანის ოჯახში დაიდგას ლითონის გაზგოლდერი შესაბამისი ყინვაგამძლე სითხით აღჭურვილი ან გასაბერი რუმბის ფორმის გაზგოლდერი, რომელიც უფრო იაფია.

• ადგილზე ატანა და მონტაჟი; ბოსელის ადგილმდებარეობიდან და ზომებიდან გამომდინარე, ორივე შემთხვევაში შესაძლებელია ბიოგაზის დანადგარი განთავსდეს შენობაში (დანადგარების გა ბა რიტული ზომებია ჰადიშში: 1.9 მ x 2.2 მ და უშგულში 2.2 მ x 2.8 მ), რაც იძლევა ზამთარში მაღალი ტემპერატურის (50-55 0C თერმოფილურისთვის და 37-42 0C მეზოფილურისათვის) შენა-რჩუნების საშუალებას. ასეთი ტემპერატურების უზრუნველ-ყოფის შემთხვევაში ორივე დანადგარი იმუშავებს შესაბამის რეჟიმებში და გაზის გამოყოფის სიჩქარე იქნება თერმოფილური დანადგარის შემთხვევაში 3-4 მ3 მეთანი დღეღამეში დანადგრის 1 მ3 მოცულობაზე, ხოლო მეზოფილურის შემთხვევაში 1.5 -2 მ3. თერმოფილური დანადგარის ზოგიერთი დეტალი მოცემულია დანართში 1.

• პერიოდული მონიტორინგი ორი წლის განმავლობაში, ვიდრე მოსახლე კარგად აითვისებს დანადგარის მუშაობის და მოვლის პრინციპებს. პროექტის განხორციელების შემთხვევაში გაიზრდება ოჯახის/

ბენეფიციარის ენერგოდამოუკიდებლობა, რაც საშუალებას მისცემს ოჯახს დააკმაყოფილოს საკუთარი მოთხოვნა ენერგიაზე და ასევე უზრუნველყოს ტურისტების მიღებაც. დანადგარიდან მიღებული ბიოსასუქი საუკეთესო საშუალებაა ბაღში შესატანად და ეკოლოგიურად სუფთა ბოსტნეულის (ძირითადად კარტოფილის) მოსაყვანად.

- 253 -

5.7.4 პროექტის ბენეფიციარები და პარტნიორები

პროექტის ბენეფიციარებია:

• მესტიის მუნიციპალიტეტის სოფელი ჰადიშში მცხოვრები მუხრან ავალიანის ოჯახი და სოფელ უშგულში მცხოვრები თემრაზ ნიჟარაძის ოჯახი. ბენეფიციარების შერჩევა მოხდა შემდეგი კრიტერიუმებით: 1. საქონლის რაოდენობა (ავალიანების ოჯახს ჰყავს 9 სული საქონელი,

ხოლო ნიჟარაძეების ოჯახს 13 სული);2. ოჯახში შრომისუნარიან წევრთა რაოდენობა (ავალიანების ოჯახი -5

წევრი, ნიჟარაძეების ოჯახი- 6 შრომისუნარიანი წევრი);3. ტერიტორიულად ხელსაყრელი პირობები ბიოგაზის დანადგარის

დასაყენებლად;4. არის თუ არა დაინტერესება ოჯახის მხრიდან დამონტაჟდეს

მათთან ბიოგაზის დანადგარი და მიიღებენ თუ არა შრომით თანამონაწილეობა დანადგარის დამონტაჟების პროცესში.

• ორივე შერჩეული ოჯახი აკმაყოფილებს ზემოთ ჩამოთვლილ კრიტერიუმებს. ასევე ორივე შერჩეულ ოჯახს აქვს საკარმიდამო ნაკვეთი ბოსლის გვერდით ფერდობზე, სადაც თვითდინებით გადავა ნაკელის გამოწვის შედეგად მიღებული ბიოსასუქი, რაც დამატებითი სარგებელი იქნება ამ ოჯახებისათვის;

• მესტიის მუნიციპალიტეტის გამგეობაში არსებული ტურიზმის საინფორმაციო ცენტრი, რადგან განვითარდება ახალი მარშრუტები (ჰადიშის შემთხვევაში);

• მესტიის მუნიციპალიტეტის ხელმძღვანელობა, რადგან, პროექტის წარმატების შემთხვევაში, ადვილად მოხდება ამ დანადგარის რეპლიკაცია სხვა ოჯახებისათვის, გაიზრდება ტურიზმის მომსახურების ინფრასტრუქტურა, შემცირდება გზებზე ნაკელის რაოდენობა და სოფლებში არსებული მძაფრი სუნი, მოხდება ადგილობრივი განახლებადი რესურსის ათვისება, რაც ნაწილობრივ ჩაანაცვლებს ძვირად ღირებულ შეშას.

პროექტის პარტნიორებია:

• მესტიის მუნიციპალიტეტის გამგეობა, რომელიც დაინტერესებულია მესტიის მუნიციპალიტეტში დამატებითი თბური ენერგორესურსის

- 254 -

განვითარებით როგორც ოჯახების, ასევე ფერმების (ამ შემთხვევაში იგულისხმება მესაქონლეობის ფერმები) დონეზე;

• კავშირი „სვანეთის ტურიზმის ცენტრი“, რომელიც მზადაა დაეხმაროს პროექტს განხორციელების პროცესში და იმუშაოს ადგილობრივ ბენეფიციარებთან, მათი ცნობიერების ამაღლების მიზნით;

• საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტრო, რომელიც დაინტერესებულია მცირე და განახლებადი ენერგეტიკის განვითარებით საქართველოს მაღალმთიან რეგიონებში;

• საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო, რომელიც გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის პასუხისმგებელი პირია საქართველოში და მას ევალება ხელი შეუწყოს იმ პროექტების განხორციელებას, რომლებიც შეამცირებენ სათბურის გაზების ემისიებს ატმოსფეროში.

5.7.5 პროექტის განხორციელების ხელშემწყობი პირობები

• პროექტის განხორციელების ხელშემწყობია ის ფაქტი, რომ ქვეყანა არის კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის მხარე, რომელსაც ამჟამად არ გააჩნია კონკრეტული რაოდენობრივი ვალდებულებები სათბურის გაზების შემცირების შესახებ, მაგრამ მთავრობა ამზადებს საქართველოს დაბალემისიებიანი განვითარების სტრატეგიას. მისი ერთ-ერთი მიმართულება ადგილობრივი განახლებადი ენერგორესურსის ეფექტური ათვისებაა და ამ მიმართულებით თანამედროვე ტექნოლო-გიების შემოტანა ქვეყანაში;

• ტურიზმის განვითარების ადგილობრივი ხელმძღვანელები, საქართვე-ლოს ტურიზმის დეპარტამენტი და კავშირი „სვანეთის ტურიზმის ცენტრი“ პარტნიორობას უწევენ პროექტს. ისინი დაინტერესებული არიან ახალი მარშრუტების გახსნით. ზემო სვანეთი განსაკუთრებით მდიდარია ისტორიული ძეგლებით, რომელთა დიდი ნაწილი ამ ეტაპზე არ შედის ტურისტულ მარშრუტებში, რადგან არაა შესაბამის დონემდე რეაბილიტირებული, არ არის მოწყობილი მისასვლელი გზა, არაა განვითარებული ადგილობრივი ინფრასტრუქტურა და მცირე საოჯახო სასტუმრო ბიზნესი. ტურიზმის მომსახურების განვითარების მიმართულებით ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი ადგილობრივი

- 255 -

მოსახლეობის საწვავით მომარაგებაა და სწორედ ამ მიზანს ისახავს ეს საპროექტო წინადადება, ამიტომ მას ბევრი სხვადასხვა უწყება პარტნიორობს;

• საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინი-სტრო, როგორც გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის პასუხისმგებელი პირი საქართველოში ვალდებულია ხელი შეუწყოს იმ პროექტების განხორციელებას, რომლებიც ამცირებენ სათბურის გაზების ემისიებს;

• საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტრო დაინტერესებულია მცირე და განახლებადი ენერგეტიკის განვითარებით საქართველოს მაღალმთიან რეგიონებში.

5.7.6 პროექტის განხორციელების ბარიერები

ბიომასის ათვისება და ბიოგაზის დანადგარების დაყენება საქარ-თველოში 1990-იანი წლებიდან მიმდინარეობს და განახლებად ენერგეტიკაში ერთ-ერთი ყველაზე წარუმატებელი ტექნოლოგიაა. თავდაპირველად იგი კლიმატურად უფრო თბილ ზონებში გამოიყენებოდა, მაგრამ იქ მოგვიანებით ბუნებრივი გაზის მიწოდება მოხდა და ამიტომ, მასთან მიმართებაში, ეს ტექნოლოგია არაკონკურენტუნარიანი აღმოჩნდა. 2012-2013 წლებში განხორციელდა პირველი მცდელობა მკაცრ (ცივ) კლიმატურ პირობებში თერმოფილური ბიოდანადგარების დამონტაჟებისა მაღალმთიან რეგიონებში. თერმოფილური ბიოდანადგარი ბევრად უფრო რთულია სამართავად და მესაკუთრისაგან საკმაო ცოდნას და გამოცდილებას მოითხოვს ენერგეტიკის სხვადასხვა საკითხებში. ამგვარად, ამ ეტაპზე აქაც სერიოზული სირთულეებია.

საქართველოში ბიოგაზის დანადგარებზე ორი ადგილობრივი მწარ-მოებელი - „ბიოენერგია“ და „გლობალ ენერჯი“ მუშაობს. სამწუხაროდ, ისინი დამოუკიდებლად ვერ უზრუნველყოფენ ტექნოლოგიის გამართულობას. აუცილებელია პირველი ეტაპისათვის ერთობლივი საწარმოს ჩამოყალიბება, რომელიც განავითარებს ადგილობრივ პოტენციალს (მოამზადებს ტექნიკურ პერსონალს). ამ სახის განახლებადი ენერგიის საწარმოებლად და ბიოგაზის დანადგარის უწყვეტ რეჟიმში ოპერირებისათვის აუცილებელია, რომ ადგილზე არსებობდეს რეგიონალური, მობილური მომსახურე ბრიგადები:

- 256 -

• დაბალია ბიოდანადგარის მწარმოებელი ადგილობრივი მეწარმეების ტექნიკური მომზადების დონე. ხშირად ხდება დაბალხარისხიანი მასალებისა და ნაწილების გამოყენება, რაც იწვევს ხშირ ავარიებს, რომლის შეკეთება მაღალმთიან ზონებში საკმაოდ რთულია. ამ ეტაპზე ბიოდანადგარის მომხმარებელთა დიდი ნაწილი კმაყოფილი არაა და ტექნოლოგიისადმი უარყოფითადაა განწყობილი. როგორც ეს ზემოთ ითქვა, საჭიროა ერთობლივი საწარმოების ჩამოყალიბება, ადგილობრივი შესაძლებლობების გაძლიერება და მომსახურების უზრუნველყოფა;

• ასევე მნიშვნელოვანია მოსახლეობის კარგად მომზადება და ცნო-ბიერების დონის ამაღლება. თერმოფილური დანადგარის შემთხვე ვაში მოსახლეს შეხება აქვს ელექტრო მოწყობილობებთან, გაზგაყვანი-ლობასთან და ამიტომ შესაძლებელია მარტივი პრობლემის შექმნამ და დანადგარის გაჩერებამ, რაიმე მიზეზით, გამოიწვიოს ბიოგაზის წარმოებისადმი ინტერესის დაკარგვა იქაც კი, სადაც გაზი არ არის, შეშა ძვირი ჯდება და შორი მანძილიდან მოაქვთ. შესაბამისად, პირველ რიგში, საჭიროა ოჯახის ყველა შრომისუნარიან წევრს (და განსაკუთრებით რამდენიმეს) ჩაუტარდეს პრაქტიკული ტრეინინგები, რომლის დროსაც მოხდება დანადგარის საფუძვლიანი გაცნობა, სავარაუდო პრობლემების აღმოფხვრის გზების დემონსტრირება. მინიმუმამდე უნდა იქნას დაყვანილი დანადგარში რთული კვანძების არსებობა, რაც კვალიფიციური ინჟინრის ცოდნას მოითხოვს;

• მესტიის მუნიციპალიტეტში მნიშვნელოვანი ბარიერია ელექტრო-ენერგიის ავარიული გამორთვები. რთული კლიმატური პირობების გამო, მესტიის რაიონში არსებული ელექტრო სისტემის სიძველის და გაუმართაობის შედეგად, განსაკუთრებით ზამთრის პერიოდში, ხშირად ხდება ელექტროენერგიის შეწყვეტა რამდენიმე კვირის განმავლობაში. ამიტომ საჭიროა დანადგარი აღჭურვილ იქნას ავტონომიური ბენზოგენერატორით, რომელიც უდენობის პერიოდში შესაძლებლობას მისცემს მოსახლეს შეუჩერებლად ამუშაოს დანადგარი, თუმცა ეს აძვირებს ბიოგაზის გენერირების ხარჯებს;

• გათბობის სისტემის პრობლემები. დანადგარის კონსტრუქციაში მკაცრ კლიმატურ პირობებში ექსპლუატაციისათვის ყველაზე რთული გათბობის სისტემაა. თავიდან ბოლომდე მთელი წყალგაყვანილობის სისტემა შეფუთული უნდა იყოს საიმედო საიზოლაციო ფენით და მიწის

- 257 -

სიღრმეში ჩამარხული, ყინვისაგან დაცვის მიზნით. დენის გამორთვის შემთხვევაში, გამართულად უნდა მუშაობდეს ბიოგაზზე მომუშავე წყლის გათბობის ღუმელი და მეტი საიმედოობისათვის დამატებული უნდა იქნას მზის პანელით წყლის გათბობის სისტემა, რომელიც ზრდის სისტემის საიმედოობას და ამცირებს რისკებს. თუ გათბობის სისტემა არ იქნება საიმედოდ აწყობილი, მისი გაჩერება გამოიწვევს დანადგარში ტემპერატურის დაცემას და გაზგამოყოფის შეჩერებას. დანადგარის ხელმეორედ ამუშავება კი საკმაოდ რთული პროცესია;

• მაღალმთიანობის და სოფლებში გზების უქონლობის გამო, სერიოზული პრობლემა და ბარიერია გაზის გენერატორის ტრანსპორტირება და აწყობა, რაც სერიოზულად ზრდის ტექნოლოგიის საწყის ფასს;

• მძიმე კლიმატური პირობები, რაც ზრდის გაყინვის საფრთხეს და შეუძლებელს ხდის დანადგარის მომსახურებას კვალიფიციური ინჟინრების მიერ ზამთრის პერიოდში. ამ პრობლემების დიდი ნაწილი უნდა მოიხსნას დანადგარის შემადგენელი ნაწილების გამარტივებით და, ნაწილობრივ, ადგილზე მომსახურე ბრიგადის არსებობით;

• ტექნიკური ბარიერებიდან ხაზი უნდა გაესვას იმასაც, რომ უშგულშიც და ჰადიშშიც ნიადაგი კლდოვანია, რაც შეუძლებელს ხდის ბიოგაზის დანადგარის მიწაში ჩამონტაჟებას. ეს ზრდის მისი ფიზიკურად დაზიანების და მასში ბიომასის გაყინვის რისკებს. საჭირო ხდება ძალიან მაღალი ხარისხის, ძვირადღირებული თბოიზოლაციის გამოყენება. ამასთან ერთად, ტურისტულ ტერიტორიაზე აუცილებლად უნდა იყოს კარგად შენარჩუნებული კორპუსის და მთელი დანადგარის გარეგნული სახე, რომელიც შესაფერისად უნდა ეწერებოდეს ადგილობრივ გარემოში. ეს ყველაფერი კიდევ უფრო აძვირებს დანადგარის ღირებულებას.

- 258 -

პროექტის განხორციელების ეტაპები და ბიუჯეტი

სოფელ ადიშში ბიოგაზის დანადგარის დამონტაჟების ღირებულება

# ქმედების დასახელება რაოდ.ერთეულის ფასი (აშშ დოლარი)

სულ (აშშ დოლარი)

1 შერჩეული ოჯახის წევრებისთვის ტრენინგის ჩატარება 2-ჯერ 500 1 000

2 ადგილის მომზადება, დენის, წყლის მიყვანა/მონტაჟი _ 500 500

3 3 მ3 ბიორეაქტორის დამზადება (ბიორეაქტორი, გაზგოლდერი, გათბობის სისტემა).

1 ცალი 9 000 9 000

4 მზის გათბობის სისტემის შეძენა 150 ლ წყლის დღე-ღამეში 370C ტემპერატურის შესანარჩუნებლად

1 ცალი 1 700 1 700

5 ავტონომიური ბენზოგენერატორის (3 კვტ.) შეძენა 1 ცალი 400 400

6 გაზის სისტემის მიყვანა სახლამდე, გაზის ღუმელის მონტაჟი

_ 300 300

7 ტრანსპორტირება _ 800 800

8 მონტაჟის შემდეგ ზედამხედველობა 2-ჯერ მაინც

450 900

9 ზედნადები ხარჯები _ 1 000 1000

სულ ჯამი 15 600

სოფელ უშგულში ბიოგაზის დანადგარის დამონტაჟების ღირებულება

# ქმედების დასახელება რაოდ.ერთეულის ფასი (აშშ დოლარი)

სულ (აშშ დოლარი)

1 შერჩეული ოჯახის წევრებისთვის ტრენინგის ჩატარება 2-ჯერ 500 1 000

2 ადგილის მომზადება, დენის, წყლის მიყვანა/მონტაჟი _ 500 500

3 6 მ3 ბიორეაქტორის დამზადება (ბიორეაქტორი, გაზგოლდერი, გათბობის სისტემა).

1 ცალი 10 000 10 000

4 მზის გათბობის სისტემის შეძენა 150 ლ წყლის დღე-ღამეში 37 0C ტემპერატურის შესანარჩუნებლად

1 ცალი 1 700 1 700

5 ავტონომიური ბენზოგენერატორის (3 კვტ.) შეძენა 1 ცალი 400 400

6 გაზის სისტემის მიყვანა სახლამდე, გაზის ღუმელის მონტაჟი

_ 300 300

7 კონსტრუქციის ნაწილების ტრანსპორტირება _ 900 900

8 მონტაჟის შემდეგ ზედამხედველობა 2-ჯერ მაინც

450 900

9 ზედნადები ხარჯები _ 1 000 1000

სულ ჯამი 16 700

- 259 -

დანართები

- 260 -

დან

ართ

ი 1.

კლ

იმატ

ური

მონა

ცემე

ბი

ცხრ

ილი

1.1.

კლ

იმატ

ური

ინდ

ექსე

ბის

ცვლ

ილებ

ა 19

86-2

010

(III)

და

1961

-198

5 (I

I) პ

ერიო

დებ

ს შო

რის

სამ

ეგრ

ელო

-ზემ

ო ს

ვანე

თის

3

მეტ

ეოსა

დგუ

რის

მო

ნაცე

მები

თ

პარ

ამეტ

რი

სად

გურ

ი

ზამთ

არი

გაზა

ფხუ

ლი

ზაფ

ხულ

იშე

მოდ

გომა

წელ

ი

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

მესტ

ია-0

.130

-0.2

––

–0.

118

4.0

3.2

––

0.7

-8-0

.19.

2–

-0.1

0.5

10-2

.02.

4–

–0.

310

014

–-0

.1

ხაიშ

ი**

0.0

123.

7–

–0.

10.

122

-0.7

-1.8

––

0.4

3–

7.1

0.2

–0.

814

0.3

2.6

0.1

–0.

415

1.0

8.1

0.3

0.1

ზუგდ

იდი

-0.3

90.

70

––

0.0

7-0

.40.

4-0

.10.

10.

9-1

4–

12.2

11.7

-0.5

0.6

7-0

.54.

42.

40.

10.

31

-1.0

1714

-0.4

ცხრ

ილი

1.2.

კლ

იმატ

ური

ინდ

ექსე

ბის

ცვლ

ილებ

ა 20

21-2

050

(IV

) დ

ა 19

86-2

010

(III)

პერ

იოდ

ებს

შორ

ის ს

ამეგ

რელ

ო-ზ

ემო

სვა

ნეთ

ის

3 მე

ტეო

სად

გურ

ის მ

ონა

ცემე

ბით

პარ

ამეტ

რი

სად

გურ

ი

ზამთ

არი

გაზა

ფხუ

ლი

ზაფ

ხულ

იშე

მოდ

გომა

წელ

ი

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

მესტ

ია1.

3-1

-2.2

––

–0.

8-1

6-5

.12.

4–

–1.

030

0.2

7.1

––

1.5

-8-1

08.

4–

–1.

22

-15.

418

.7–

–

ხაიშ

ი1.

314

-14.

0–

–-0

.10.

8-2

35.

59.

3–

–1.

210

–2.

017

.7–

1.3

-10

1.8

10.2

1.8

–1.

1-5

-4.5

21.3

19.6

-0.1

ზუგდ

იდი

1.5

33-1

2.2

0.2

––

1.0

-21

-0.2

5.5

0.9

-0.1

0.2

44–

-13.

60.

31.

71.

4-2

0.6

4.8

1.7

–1.

013

-11.

1-2

.72.

71.

4

- 261 -

ცხრ

ილი

1.3.

კლ

იმატ

ური

ინდ

ექსე

ბის

ცვლ

ილებ

ა 20

71-2

100

(V)

და

1986

-201

0 (I

II) პ

ერიო

დებ

ს შო

რის

სამ

ეგრ

ელო

-ზემ

ო ს

ვანე

თის

3

მეტ

ეოსა

დგუ

რის

მო

ნაცე

მები

თ

პარ

ამეტ

რი

სად

გურ

ი

ზამთ

არი

გაზა

ფხუ

ლი

ზაფ

ხულ

იშე

მოდ

გომა

წელ

ი

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

T,0C

P,%

FD0, დღე

SU25, დღე

TR20, დღე

R90, დღე

მესტ

ია3.

7-1

1-1

3.0

––

–3.

1-1

0-1

5.9

8.6

0.1

–4.

116

–25

.72.

3–

4.1

-21

-18.

119

.80.

1–

3.7

-6-4

5.3

54.9

2.4

–

ხაიშ

ი3.

5-2

-25.

90.

3–

-0.1

2.9

-17

-1.0

16.4

1.7

–4.

4-1

4–

15.2

41.2

–3.

8-2

2-1

.720

.57.

4–

3.6

-16

-26.

652

.250

.3-0

.1

ზუგდ

იდი

3.4

-5-2

0.9

1.2

––

2.8

-10

-2.7

11.0

3.0

-0.1

2.5

-8–

1.7

28.0

0.8

3.6

-20

-0.5

17.8

10.2

–3.

0-1

2-2

3.3

32.0

41.2

0.6

აღნი

შვნე

ბი

T -

ჰაე

რის

საშ

უალ

ო ს

ეზო

ნურ

ი/წლ

იურ

ი ტ

ემპე

რატ

ურა,

0 CP

- ნა

ლექ

ების

საშ

უალ

ო ს

ეზო

ნურ

ი/წლ

იურ

ი ჯა

მები

(ცვლ

ილებ

ა, %

)FD

0 -

დღ

ეთა

საშუ

ალო

სეზ

ონუ

რი/

წლიუ

რი

რიც

ხვი,

რო

დეს

აც დ

ღეღ

ამის

მინ

იმუმ

ი Tm

in<0

0 C

SU25

- დ

ღეთ

ა სა

შუალ

ო ს

ეზო

ნურ

ი/წლ

იურ

ი რ

იცხვ

ი, რ

ოდ

ესაც

დღ

ეღამ

ის მ

აქსი

მუმი

Tm

ax>2

50 CT

R20

- დ

ღეთ

ა სა

შუალ

ო ს

ეზო

ნურ

ი/წლ

იურ

ი რ

იცხვ

ი, რ

ოდ

ესაც

დღ

ეღამ

ის მ

ინიმ

უმი

Tmin

>200 C

R

90 -

ანო

მალ

ურად

უხვ

ნალ

ექია

ნ (≥

90მმ

) დღ

ეთა

საშუ

ალო

სეზ

ონუ

რი/

წლიუ

რი

რიც

ხვი

- 262 -

დანართი 2. მყინვარ ჭალაათზე სხვადასხვა წლებში ჩატარებული კვლევის შედეგები

1959 წელი (დ. წერეთელი, რ. ხაზარაძე და სხვ.)58

1959 წელს მყინვარ ჭალაათის მოძრაობაზე დაკვირვება 9 ივლისიდან 6 სექტემბრამდე თეოდოლიტით ხორციელდებოდა მყინვარის ზედაპირის 2 წერტილში ზ.დ. 2 250 და 2 500 მ სიმაღლეზე. კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ მყინვარის მოძრაობის საშუალო სიჩქარე შეადგენს 38 სმ/დღე-ღამეში. დაკვირვების ჩატარების პერიოდში ზედაპირული მოდნობის საშუალო მნიშვნელობები მოცემულია ცხრილში 2.1.

ცხრილი 2.1. მყინვარ ჭალაათზე 1959 წელს მოდნობის მნიშვნელობები

პერიოდი მოდნობა მმ. ხარჯი, მ3

9 ივლისი 1 აგვისტო 1 862 18 417 200

1 აგვისტო 1 სექტემბერი 2 294 19 094 400

1 სექტემბერი 6 სექტემბერი 269

სულ 58 დღეში 4 425

ამ მონაცემებიდან გამომდინარეობს, რომ მყინვარ ჭალაათზე 1 მმ მოდნობას შეესაბამება 9.1 ათასი მ3 ნადნობი წყალი. აქედან გამომდინარე, 1959 წელს 58 დღის განმავლობაში 4 425 მმ მოდნობამ განაპირობა (4 425 მმ × 9 100 მ3 = 402 67 500 მ3), დაახლოებით 0.04 კმ3 წყლის წარმოქმნა.

1960 წელი (რ. შენგელია, მ. ჩიჟავაძე)59

1960 წლის ზაფხულში მყინვარ ჭალაათის მახლობლად მდ. ჭალაათის გლაციო-ჰიდროლოგიური გამოკვლევები ჩატარდა. კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ მყინვარის ზედაპირზე მოწყობილ ჩამონადენის მოედანზე ნადნობი წყლის ფენის სიმაღლე 10 დღის განმავლობაში (10VIII-19VIII) 393 მმ-ს

58 დ.წერეთელი, რ.ხაზარაძე, გ.ლომინაძე, შ.ინაშვილი, თ.ლაშხი, გ.კურდღელაიძე, გ.კალანდაძე, რ.ჩეკურიშვილი გლაციოლოგიური დაკვირვებანი ჭალაათისა და ლეხზირის მყინვარებზე (ზემო სვანეთი) 1959 წ. ზაფხულზე, ვახუშტის სახელობის გეოგრაფიის ინსტიტუტის შრომები, ტ. XVII, 1962. გვ. 223-255 59 შენგელია რ., ჩიჯავაძე მ. ჭალაათის მყინვარული მდინარის რეჟიმი 1960 წლის ზაფხულში. საქართველოს სსრ. მეცნ. აკადემია ვახუშტის სახელობის გეოგრაფიის ინსტიტუტის შრომები. ტ. XVIII, 1963. გვ. 245-253.

- 263 -

შეადგენდა, ამავე პერიოდისათვის ჩამონადენის მოედანზე ყინულის სისქე 575 მმ-ით შემცირდა.

ამავე დროს გამოვლინდა საშუალო დღე-ღამურ ჰაერის ტემპერატურასა და ნადნობი წყლის ფენის სიმაღლეს შორის დამოკიდებულება (ნახ. 2.11), რომელმაც უჩვენა, რომ ჰაერის საშუალო დღე-ღამური ტემპერატურის 1 0C მომატება 7 მმ მოდნობას იწვევს დღე-ღამაში.

150

1012

11 1316

1817

10 15IV

20 60 მმ

ა

5

ნახ. 2. 1. კავშირი ჰაერის ტემპერატურასა და ნადნობი წყლის ფენის სიმაღლეს შორის, მყინვარი ჭალაათი, 1960 წ.

2000 წელი (პ.ჯანელიძე და სხვ.)60

2000 წელს მყინვარ ჭალაათზე ჩატარებული კვლევა მიზნად ისახავდა მყინვარის როლის შეფასებას მდინარეული ჩამონადენის ფორმირებაში. დაკვირვება 4 თვის განმავლობაში 15 ივნისიდან 15 ოქტომბრამდე მიმდინარეობდა. ის მოიცავდა მდ. ენგურის აუზის რამდენიმე მყინვარზე: ლეხზირი, ჭალაათი, დოლრა, ქვიში დაკვირვებას, თუმცა წინამდებარე ნაშრომში ყურადღება გამახვილებული იქნება 2000 წელს მყინვარ ჭალაათზე წარმოებულ კვლევებზე. მდ. ჭალაათისწყალზე დამონტაჟებულ ჰიდროლოგიურ საგუშაგოებზე იზომებოდა მდინარის წყლის დონეები და წყლის ტემპერატურა, ასევე წყლის ხარჯები, ჰაერის ტემპერატურა და აბლაცია. კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ საკვლევ პერიოდში 16-20 ივნისიდან 10-15 ოქტომბრამდე 116 დღის განმავლობაში მყინვარ ჭალაათზე 762 სმ სისქის ყინულის ფენა მოდნა. მყინვარ ჭალაათმა 24 წლის (1976-2000 წწ.) განმავლობაში 253 მ-ით დაიხია უკან. მისი სიჩქარე იყო 10.5 მ/წელი, რაც 1.8-ჯერ აღემატება 1963-1983 წლებში დაფიქსირებულ მყინვარის უკან დახევის სიჩქარეს. 60 ჯანელიძე პ. მყინვარების როლის შეფასება საქართველოში მდინარეული ჩამონადენის ფორმირებაში, პროექტი #2586-03 Glacier -02, დასკვნითი ანგარიში, თბილისი, 2000, 110 გვ.

- 264 -

2011 წელი (რ. გობეჯიშვილი, ლ. ტიელიძე, ნ. ლომიძე და სხვ.)61

2011 წელს მყინვარ ჭალაათზე კომპლექსური გლაციო-ჰიდრომეტეოროლოგიური დაკვირვება 92 დღე, აბლაციის მთელი პერიოდის განმავლობაში მიმდინარეობდა. მეტეოროლოგიური კუთხით კვლევა ძირითადად მოიცავდა ჰაერის ტემპერატურაზე და ატმოსფერულ ნალექებზე დაკვირვებას. გლაციოლოგიური დაკვირვებები ითვალისწინებდა მყარი ატმოსფერული ნალექების აკუმულაციის გამოანგარიშებას და თოვლისა და ყინულის აბლაციის გაზომვას. აკუმულაციის საანგარიშოდ გამოყენებულ იქნა თოვლზომითი აგეგმვის მეთოდი, რაც ითვალისწინებს წინასწარ დაგეგმილ მარშრუტზე თოვლის საფარის სიმძლავრისა და თოვლის სიმკვრივის გაზომვას სპეციალურად მოწყობილ ჭრილებში. ჭრილი გაკეთდა მყინვარის ენის შუა ნაწილში. ზედაპირული მოდნობის დასაანგარიშებლად კი გამოყენებულ იქნა სააბლაციო ლარტყები, რომლებიც მოთავსდა წინასწარ შერჩეულ სიმაღლით ზონაში ზღვის დონიდან (1 900-2 800 მ) ჩაბურღულ ჭრილში, რომლის მიხედვით განისაზღვრა მყინვარის ფართობი და აკუმულირებული თოვლის მოცულობა, ხოლო 2 800 მ-დან ზემოთ 3 300 მ სიმაღლემდე სამუშაო შესრულდა თეორიული გამოთვლების მიხედვით, რომელიც გლაციოლოგიურ კვლევებში კარგად არის აპრობირებული.

მეტეოროლოგიური დაკვირვების შედეგები

სამი სადგურის მონაცემის (ჭალაათი ქვედა, ჭალაათი ზედა, მესტიის მ/ს) ანალიზის მიხედვით შედგენილ იქნა ცხრილი 2.2, რომელშიც მოცემულია დაკვირვების პერიოდში ჰაერის ტემპერატურის მონაცემები: საშუალო თვიური, მაქსიმალური და მინიმალური ტემპერატურები სააბლაციო პერიოდში (ივნისი, ივლისი, აგვისტო).

61 გობეჯიშვილი რ., ტიელიძე ლ., ლომიძე ნ. მყინვარების მონიტორინგი კლიმატის ცვლილების ფონზე, გამომცემლობა ,,უნივერსალი’’, თბილისი, 2012, მონოგრაფია 176 გვ.

- 265 -

ცხრილი 2.2. დაბა მესტიაში, მყინვარ ჭალაათის ზედა და ქვედა მონაკვეთებში ჰაერის ტემპერატურის მონაცემები, 2011წ.

ჰაერის ტემპერატურა oC

ივნისი ივლისი აგვისტო

თარ

იღი

მესტ

ია h

=144

1

თარ

იღი

ჭალ

აათ

ი ქვ

ედა

1960

მ.

თარ

იღი

ჭალ

აათ

ი ზე

და

2135

მ.

თარ

იღი

მესტ

ია h

=144

1

თარ

იღი

ჭალ

აათ

ი ქვ

ედა

1960

მ.

თარ

იღი

ჭალ

აათ

ი ზე

და

2135

მ.

თარ

იღი

მესტ

ია h

=144

1

თარ

იღი

ჭალ

აათ

ი ქვ

ედა

1960

მ.

თარ

იღი

ჭალ

აათ

ი ზე

და

2135

მ.

საშ. 14.5 10.7 5.1 18.5 14.5 11.1 16.9 12.5 9.6

მაქს. 29 18.5 30 16.2 28 8.0 29 22.2 31 18.9 30 15.0 2 22.3 1 18.0 2 13.6

მინ. 19 12.1 4 7.4 13 3.2 2 13.2 2 9.1 2 3.9 26 13.0 26 7.4 26 5.8

როგორც ცხრილიდან ჩანს, ამ სამ წერტილს შორის ტემპერატურული სხვაობა ყველაზე მაღალი ივნისში იყო და შეადგინა დაახლოებით 5 °C, ივლისსა და აგვისტოში ეს სხვაობა 3 °C-ზე ჩამოდის. სავარაუდოა რომ, ივნისის თვეში, როგორც ზაფხულის თვეებს შორის ცივში, მკაფიოდ გამოიხატა მყინვარის როლი ჰაერის ქვედა ფენის გადაციებაზე. ივლისსა და აგვისტოში კი, როგორც წელიწადის ყველაზე თბილ თვეებში, შედარებით ნაკლებად აისახა მყინვარის ეფექტი. ამასთან, მინიმალური და მაქსიმალური ტემპერატურების დადგომის თარიღები დაახლოებით ერთმანეთს დაემთხვა. სამივე პუნქტზე (მესტია, მყინვარ ჭალაათის ორი წერტილი) ჰაერის ტემპერატურის ყოველდღიური მსვლელობაც თითქმის (ნახ. 2.2) ერთმანეთის მსგავსია, რაც ამყარებს საფუძველს, რომ მესტიის მეტეოროლოგიური სადგურის ჰაერის ტემპერატურის მრავალწლიური მონაცემები რეპრეზენტატულია მყინვარ ჭალაათისათვის (სამოდელო მყინვარი მდ. ენგურის აუზში).

- 266 -

გ .

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31

0C

დღეები

ჰაერისტემპერატურისყოველდღიურიმსვლელობა. აგვისტო, 2011

ჭალაათი1960 მჭალაათი2135 მმესტია1441 მ

ბ .

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31

0C

დღეები

ჰაერისტემპერატურისყოველდღიურიმსვლელობა. ივლისი, 2011

ჭალაათი1960 მჭალაათი2135 მმესტია1441 მ

ა .

0

5

10

15

20

25

1 4 7 10 13 16 19 22 25 28

0C

დღეები

ჰაერის ტემპერატურის ყოველდღიურიმსვლელობა. ივნისი, 2011

ჭალაათი1960 მჭალაათი2135 მმესტია1441 მ

ნახ. 2.2. ჰაერის ტემპერატურის ყოველდღიური მსვლელობა მყინვარ ჭალაათზე და მს მესტიაში 2011 წლის ივნისში (ა), ივლისში (ბ) და აგვისტოში (გ)

მესტიის მეტეოსადგურის 2011 წლის ჰაერის ტემპერატურის მონაცემების შედარებამ 1961-1990 წწ.62 და 1981-2010 წწ. მრავალწლიურ მონაცემებთან უჩვენა, რომ 2011 წელს ჰაერის ტემპერატურა თითქმის 1°C-ით მაღალი იყო ივნისსა და აგვისტოში, ხოლო 2 °C-ით მაღალი ივლისში (ცხრ. 2.3). აღსანიშნავია, რომ 2011 წლის ივლისის თვეში მსგავსი სიტუაცია საქართველოს სხვა მეტეოსადგურებზეც დაფიქსირდა. კერძოდ კი, ქვეყნის ფარგლებში ერთერთ ყველაზე საიმედო მეტეოსადგურზე თბილისი. ამით შესაძლებელია გამყარდეს მოსაზრება, რომ საქართველოს უმეტეს ტერიტორიაზე 2011 წლის ივლისის თვეში ნორმაზე დაახლოებით 2 °C-ით მაღალი ტემპერატურა ფიქსირდებოდა.

ცხრილი 2.3. მესტიის მეტეოსადგურის ჰაერის ტემპერატურის საშუალო მონაცემები

1961-1990 2011 1981-2010

ივნისი 13.6 14.5 14.0

ივლისი 16.5 18.5 16.7

აგვისტო 15.8 16.9 16.6

62 1961-1990 წწ. - მსოფლიო მეტეოროლოგიური ორგანიზაციის მიერ საბაზისო პერიოდად მიღებული ოცდაათწლედი

- 267 -

ორი ოცდაათწლიურის შედარებამ გამოავლინა, რომ ზაფხულის სამივე თვეში ჰაერის ტემპერატურის მატება დაიკვირვება, რაც ყველაზე მაღალი მაჩვენებლით აგვისტოს თვეში გამოიკვეთა (თითქმის 0.8 °C).

ვინაიდან 2011 წელს ატმოსფერულ ნალექებზე დაკვირვება არა უშუალოდ მყინვარის ზედაპირზე, არამედ მისგან 3 კმ-ის მოშორებით ხორციელდებოდა, მონაცემთა ნაკლები საიმედოობის გამო მესტიის მეტეოსადგურის მონაცემები იქნა გაანალიზებული (ცხრილი 2.4).

ცხრილი 2.4. მესტიის მეტეოსადგურის ატმოსფერული ნალექის საშუალო მონაცემები

ატმოსფერული ნალექები მმ.

2011 წელი 1961-1990 წწ

ივნისი 125 105

ივლისი 87 96

აგვისტო 35 100

ამრიგად, 2011 წელს მესტიაში ივნისში მრავალწლიურ (1961-1990 წწ.) ნორმასთან შედარებით მეტი ნალექი მოვიდა, ივლისში ნორმასთან შედა-რებით ახლოს იყო, ხოლო აგვისტოში ნორმაზე ბევრად ნაკლები გამოიყო. ეს კიდევ უფრო აძლიერებს იმ მოსაზრებას, რომ გლობალური დათბობის ფონზე ადგილი აქვს არა მხოლოდ ჰაერის ტემპერატურის მატებას, არამედ ნალექების რაოდენობის შემცირებას.

• ჰიდროლოგიურ-გლაციოლოგიური დაკვირვების შედეგები

თოვლის საფარის სიღრმის მიხედვით სიმკვრივის განაწილება მოცემულია ნახაზზე 2.3.

- 268 -

0 0.5

1 1.5

2 2.5

3 3.5

4 4.5

0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 simkvrive g/sm 3

Tovlis safaris sisqe, m

ნახ. 2.3. მყინვარ ჭალაათზე თოვლის სიმკვრივის განაწილება სიღრმის მიხედვით, 2011 წლის ივნისი.

ამ ნახაზიდან ჩანს, რომ თოვლის საფარის სისქესა და სიმკვრივეს შორის არსებობს გამოკვეთილი კორელაციური კავშირი. მიღებული მონაცემები გამოყენებული იქნა თოვლის აკუმულაციის გაანგარიშების დროს.

ნახაზზე 2.4 მოცემულია თოვლის საფარის სისქესა და ადგილის სიმაღლეს შორის დამოკიდებულების მრუდი.

R 2 = 0,9232

1900

2100

2300

2500

2700

2900

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 Tovlis safaris sisqe, sm

simaRle, m

ნახ. 2,4. მყინვარ ჭალათის თოვლის საფარის სისქესა და ადგილმდებარეობის სიმა-ღლეს შორის კავშირი. 2011 წლის ივნისი

თოვლის საფარის სისქის, სიმკვრივის და ადგილის სიმაღლის მიხედვით რეალური ფართობების განაწილების მონაცემების მიხედვით დაანგარიშდა აკუმულირებული თოვლის რაოდენობა წყლის ექვივალენტში, რომელიც მოცემულია ცხრილში 2.5.

- 269 -

ცხრილი 2.5. მყინვარ ჭალაათზე სიმაღლითი ზონების მიხედვით ფართობების განაწილება და აკუმულირებული თოვლის რაოდენობა 2011 წლის ივნისის თვეში

აკუმულაცია ათასი მ3 ფართობი, ათასი მ2 სიმაღლითი ზონა

72 265 1900-2000

202 567 2000-2100

332 984 2100-2200

202 1 112 2200-2300

311 1 138 2300-2400

602 1 236 2400-2500

1 416 1 497 2500-2600

1 621 1 385 2600-2700

1 494 1 032 2700-2800

423 106 2800-2900

431 109 2900-3000

239 98 3000-3100

94 91 3100-3200

104 80 3200-3300

დანართი 3. განახლებადი რესურსის ათვისების პოტენციალი

ცხრილი 3.1. მესტიის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა 2012 წლის მდგომარეობით.

# სოფლის დასახელება კომლთა რაოდენობა მოსახლეობის რაოდენობა

1 უშგული 70 267

2 კალა 27 107

3 იფარი 90 261

4 წვირმი 126 484

5 მულახი 313 1007

6 ლენჯერი 223 1066

7 ლატალი 390 1104

8 ცხუმარი 242 633

9 ბეჩო 368 1003

10 ეცერი 226 813

11 ფარი 105 316

12 ლახამულა 74 337

13 ნაკრა 127 332

14 ჭუბერი 383 1304

15 ხაიში 421 1281

16 იდლიანი 115 443

17 დ. მესტია 817 2881

სულ 4237 13 679

- 270 -

ცხრ

ილი

3.2.

მეს

ტიი

ს მუ

ნიცი

პალ

იტეტ

ში ს

აქო

ნლის

ა დ

ა ფ

რინ

ველ

ის რ

აოდ

ენო

ბა 2

013

წლის

მო

ნაცე

მები

თ

#

მაჩვენებლები

ზომის ერთეული

ბეჩო

დ. მესტია

ეცერი

იფარი

კალა

ლენჯერი

ლატალი

ლახამულა

მულახი

ნაკრა

უშგული

ფარი

ცხუმარი

წვირმი

ჭუბერი

ხაიში

მთლიანირაოდენობა

1

საქო

ნლის

და

ფრ

ინვე

ლის

რ

იცხო

ვნო

ბა ს

ულ:

სულ

ი3

579

3 55

42

175

1 24

663

51

029

2 17

447

91

585

620

657

700

1 07

460

04

210

11 5

3535

852

2

მსხვ

ილფ

ეხა

რქო

სანი

პი

რუტ

ყვი

სულ

:სუ

ლი

1 87

61

510

900

600

273

770

930

219

1 03

550

029

140

053

740

01

620

2 16

514

026

3

აქედ

ან ძ

რო

ხები

მ.შ

. ო

ჯახუ

რ (ს

აკო

მლო

) მე

ურნე

ობა

ში

სულ

ი58

690

173

518

896

295

580

150

300

300

168

300

358

150

1 25

01

605

7 96

2

4

ღო

რი

მ.შ

ოჯა

ხურ

(ს

აკო

მლო

) მე

ურნე

ობა

ში

სულ

ი58

420

613

050

138

5019

7011

022

139

6020

2015

500

2 13

3

5

ცხვა

რი

და

თხა

მ.შ

. ო

ჯახუ

რ (ს

აკო

მლო

) მე

ურნე

ობა

ში

სულ

ი89

111

5050

6215

5616

250

2011

610

0-

50-

105

1792

6ფ

რინ

ველ

იფ

რთ

ა22

81

827

1 09

554

616

219

41

142

174

190

7811

114

051

713

02

575

8 76

917

878

- 271 -

დანართი 4. გატყიანება და ტყეების მართვა

გაშენებული ტყეების მიერ შემდგომ წლებში ნახშირბადის შთანთქმისა და დაგროვების პოტენციალის შეფასება

ზემო სვანეთში ეროზირებული ფერდობების (23.3 ჰა) გატყიანების შემდგომ წლებში ნახშირბადის დაგროვების პოტენციალის ზრდა შეფასდა CO2FIX 63 მოდელის გამოყენებით.

CO2FIX V 3.1 მოდელი განსაზღვრავს ბუნებაში ნახშირბადის დაგროვების მოცულობებს, იყენებს რა ე.წ. ნახშირბადის აღრიცხვის საბუღალტრო მეთოდს. კერძოდ, მოდელი კონკრეტულ დროის მონაკვეთში ტყეში არსებულ ყველა ნახშირბადის “რეზერვუარში” (ნახშირბადის “რეზერვუარებად” ითვლება ბუნების ის ნაწილი სადაც მიმდინარეობს ნახშირბადის დაგროვება, როგორებიცაა ცოცხალი ბიომასა, ძირს ნაყარი, ორგანული ნიადაგები და ასევე დამზადებული მერქნითი რესურსები), ითვლის ნახშირბადის მარაგებში ცვლილებებს.

მოდელით გამოთვლილი საპროექტო 23.3 ჰა ფართობზე განაშენიანების შედეგად ნახშირბადის დაგროვების მაჩვენებლები მოცემულია, ცხრ. 4.2, ხოლო დაგროვების დინამიკა გრაფიკულად მოცემულია ნახ. 4.1-ზე. ამ ნახა-ზებზე Mg აღნიშნავს მეგაგრამს, ანუ 10 6გ = 1ტ.

როგორც ჯამური ცხრილებიდან ირკვევა, საპროექტო ტერიტორიაზე (23.3 ჰა) განაშენიანების პირველ წელს დაგროვდება 3.5 ტC ხოლო მომდევნო წლებში, მაგალითად დარგვიდან 5 წელიწადში მთელ ფართობზე დაგროვდება 186.0 ტC (ცხრილი 4.1).

ცხრილი 4.1. საპროექტო ტერიტორიაზე (23.3 ჰა) გატყიანების შემდგომ ნახშირბადისა და შესაბამისად ნახშირორჟანგის შთანთქმა დარგვიდან სხვადასხვა პერიოდში

დარგვის პირველი წლიდან მომდევნო წლებში დაგროვების მაჩვენებლები

წლები 1 5 10 20 30 40 50

დაგროვებული ნახშირბადი, ტC 3.5 23.0 52.0 104.6 143.5 170.8 186.0

შთანთქმული ნახშირორჟანგი, გგ CO2

12.8 84.3 190.6 383.5 526.2 626.6 682.0

63 http://dataservices.efi.int/casfor/frontpage.htm

- 272 -

ცხრ. 4.2. ფერდობების გატყიანების შემდგომ ნახშირბადის დაგროვების მაჩვენებლები

ნახ. 4.1. გაშენების შემდგომ დაგროვებული ნახშირბადის დინამიკა

- 273 -

ცხრილი 4.3. მერქნიანი მცენარეების დარგვითი სამუშაოების ხარჯთაღრიცხვა (23.3 ჰა)

# დანარხაჯებისაღწერა

ზომისერთეული

ერთეულის ღირებულება

(USD)

მთლიანი ოდენობა

მთლიანი ღირებულება

(US $)

I. ძრითადი ხარჯები

1. შესყიდვები

1.1 ბოძები ხის ცალი 2.90 1200.0 3480

1.2 მავთული ეკლიანი მეტრი 0.07 12 500.0 875

1.3 ლურსმანი კგ 2.40 30.0 72

ჯამი1: 4 427

2. საველე სამუშაოები

2.1 ფართობის გასუფთავება (გამხმარი და დაზიანებული მერქნიანი მცენარეებისგან და ბუჩქებისგან გაწმენდა)

ჰა 54.00 23.3 1258

2.2 ტერიტორიის შეღობვა ეკლიანი მავთულით (ბოძების და ეკლიანი მავთულის დამაგრება).

მეტრი 1.32 2 500.0 3 300

2.3 ბაქნების და ორმოების მომზადება დასარგავად - ზომა 0.5მX0.5მ

ცალი 0.31 50 800.0 15 748

2.4 ნერგების სანერგიდან ამოღება და შერჩეულ ფართობებზე დარგვა

ცალი 0.16 50 800.0 8 128

2.5 ნერგების მორწყვა სარწყავი ავტომანქანით

ცალი0.11 50 800.0 5 588

ჯამი 2: 34 022

მთლიანი ჯამი (USD) 38 449

ცხრილი 4.4. მერქნიან და წიწვოვან მცენარეთა სანერგის მოწყობის სავარაუდო ხარჯთაღირცხვა (0.3 ჰა)

#დანარხაჯებისაღწერა

ზომისერთეული

ერთეულის ღირებულება

(USD)

მთლიანი ოდენობა

მთლიანი ღირებულება

(US $)

I. ძრითადი ხარჯები

1. შესყიდვები

1.1 სათესლე მასალა (წიწვოვანი) კგ 23.00 12.0 276

1.2 ბოძები ხის ცალი 2.90 130.0 364

1.3 მავთული ეკლიანი მეტრი 0.07 1300.0 91

1.4 ლურსმანი კგ 2.40 3.5 8.5

ჯამი1: 739.5

- 274 -

2. საველე სამუშაოები

2.1 ფართობის გასუფთავება (ჯაგნარებისგან, ამონაყარისგან და სხვ.)

ჰა 100.00 0.3 40

2.2 ფართობის შეღობვა (ბოძების და ეკლიანი მავთულის დამაგრება).

მეტრი 1.50 260.0 390

2.3 ფართობის მოხვნა (შემოდგომით) ჰა 200.00 0.3 60

2.4 ფართობის დაფარცხვა (გაზაფხულზე) ჰა 190.00 0.2 38

2.5 წიწვოვანების სათესლე მასალის დათესვამდე 3 დღით ადრე შეწამვლა სოკოვანი დავადების საწინააღმდეგო პრეპარატებით (ფუნდაზოლი)

კგ 75.00 0.2 15

2.6 თესვამდე 2-3 კვირით ადრე წიწვოვანის სანერგეში ფართობის კვლებად დანაწილება

კვ.მ 0.07 2 000.0 140

2.7 აღნიშნულ კვლებში თესვამდე 3-4 დღით ადრე ნიადაგის შეწამვლა სოკოვანი დავადების საწინააღმდეგო პრეპარატით (ფუნდაზოლი)

კგ 75.00 15.0 1 125

2.8 კვლებში დათესვა (გაზაფხულზე) კვ.მ. 0.05 2 000.0 100

2.9 წიწვოვანის ახალაღმონაცენში ჰერბიციდების შეტანა და მოჩრდილვა ტოტებით

კვ.მ. 0.80 2 000.0 1 600

2.10 მორწყვა დასხურებით (საჭიროების შემთხვევაში)

კვ.მ 0.05 2 000.0 100

2.11 ერთწლიანი აღმონაცენის გამოხშირვა

კვ.მ.0.05 2 000.0 100

ჯამი 2: 3 708

მთლიანი ჯამი (USD) 4 447.5

- 275 -

ცხრილი 4.5. მერქნიან ფოთლოვან მცენარეთა სანერგის (0.3 ჰა) მოწყობის სავარაუდო ხარჯთაღირცხვა

#დანარხაჯების აღწერა

ზომისერთეული

ერთეულის ღირებულება

(US $)

მთლიანი ოდენობა

მთლიანი ღირებულება

(US $)

I. ძრითადი ხარჯები

1. შესყიდვები

1.1 სათესლე მასალა (ფოთლოვანი) კგ 17.0 64.0 1 088.0

1.2 ბოძები ხის ცალი 2.9 130.0 364.0

1.3 მავთული ეკლიანი მეტრი 0.07 1 300.0 91.0

1.4 ლურსმანი კგ 2.4 3.5 8.5

ჯამი1: 1 551.5

2. საველე სამუშაოები

2.1 ფართობის მოსწორება, გასუფთავება (ჯაგნარებისგან, ამონაყარისგან და სხვ.)

ჰა 750.0 0.3 225.0

2.2 ფართობის შეღობვა (ეკლიანი მავთულით)

მეტრი 1.5 260.0 390.0

2.3 ფართობის მოხვნა (შემოდგომით) ჰა 200.0 0.25 50.0

2.4 ფართობის დაფარცხვა (გაზაფხულზე) ჰა 190.0 0.25 47.5

2.5 სათესი მწკრივების გაკეთება და დათესვა (გაზაფხულზე)

კვ.მ. 0.2 2 500.0 500.0

2.6 ახალ აღმონაცენში ჰერბიციდების შეტანა და მორწყვა დასხურებით (საჭიროების შემთხვევაში)

კვ.მ 0.2 2 500.0 500.0

ჯამი 2: 1 712.5

მთლიანი ჯამი (USD) 3 264

- 276 -

დანართი 5. ბიოგაზის დანადგარები

ნახ. 5.1. თერმოფილური ბიოგაზის დანადგარის პრინციპული სქემა

სოფელი ჰადიშში რეკომენდებული 3 მ3 მოცულობის თერმოფილური ტიპის ბიოგაზის დანადგარის უპირატესობები შემდეგია:

1. მცირე გაბარიტული ზომები;2. ადვილია მისი ტრანსპორტირება და მონტაჟი;3. თერმოფილურ რეჟიმში მოქმედი ბიოგაზის დანადგარი გამოირჩევა

მაღალი ინტენსიურობით (3-4 მ3 ბიოგაზი დღე-ღამეში 1 მ3 ბიორეაქტორის მოცულობაზე).

- 277 -

სურ. 5.2. პროექტში რეკომენდებული თერმოფილური ტიპის ბიოგაზის დანადგარი

სოფელი უშგულში რეკომენდებული 6 მ3 მოცულობის მეზოფილური ტიპის ბიოგაზის დანადგარის უპირატესობები შემდეგია:

1. შეუძლია მეტი ბიომასის გადამუშავება ერთჯერზე;2. მოიხმარს ნაკლებ ენერგორესურსს;

სურ.5.3. ლითონის გაზგოლდერის საერთო ხედი

- 278 -

გაზის დაგროვება ხდება ლითონის გაზგოლდერში, რომელიც წარმოადგენს სითხით სავსე ლითონის ავზში მოტივტივე ლითონისავე ზარხუფს, რომელშიც გაზი გროვდება. ამ შემთხვევაში პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ყინვაში სითხე არ უნდა გაიყინოს, თორემ მწყობრიდან გამოვა გაზშემგროვებელი. ამის გათვალისწინებით გაზგოლდერში უნდა ჩაისხას ყინვაგამძლე სითხე (ანტიფრიზი) ან მანქანის ნახმარი ზეთი.

სხვა შესაძლებლობაა გაზის დაგროვება მოხდეს გასაბერ, სპეციალური მასალისგან დამზადებულ ელასტიურ რუმბში, რომელიც მდგრადია ყინვის და მექანიკური დაზიანების მიმართ.

ორივე - ლითონის და გასაბერი გაზგოლდერის შემთხვევაში აუცილებელია მათი მოცულობა იყოს იმდენი, რომ არ მოხდეს დღე-ღამეში გამომუშავებული გაზის დაკარგვა.

Vგაზგოლდ.

≥Vდღე-ღამ.

X 1/2

ანუ გაზგოლდერის მოცულობა სულ ცოტა დღე-ღამეში წარმოებული გაზის ნახევარი მაინც უნდა იყოს. კონკრეტულ შემთხვევაში დღე-ღამეში წარმოებული გაზის რაოდენობა 10 მ3-ია. ამიტომ საორიენტაციოდ გაზგოლდერის მოცულობა 5 მ3 აუცილებელია.

არის გამომუშავებული ბიოგაზის დაგროვების მესამე გზა, რომელიც გულისხმობს გაზის კომპრესორით გამოტუმბვას და მცირე მოცულობის ბალონებში ჩატუმბვას. ეს ყველაზე რთული გზაა იმიტომ, რომ ამ შემთხვევაში უარყოფითი ფაქტორებია: მოწყობილობის სირთულე (სიძვირე); არასაიმედოობა, ელექტროენერგიის სტაბილურად მიუწოდებლობის გამო; ნაკლებად უსაფრთხოა, ვინაიდან გამოტუმბვის დროს შესაძლოა მოხდეს გაზთან ერთად ჰაერის მოხვედრა, რის გამოც დატუმბვის შემთხვევაში პროცესი ფეთქებადსაშიში ხდება.

- 279 -

ნახ. 5.4. ლითონის გაზგოლდერის პრინციპული სქემა

1. სითხით სავსე ქვაბი 3. გაზის ზონა

2. ზარხუფი 4. გაზის გამომყვანი მილი

ზოგიერთი გამოყენებული პარამეტრი:

ერთი სული მსხვილფეხა პირუტყვი დღეში იძლევა 15 კგ ნაკელს64. შესაბამისად, წლიური საშუალო რაოდენობა იქნება m

საშ= 365 * 15 = 5 475 (კგ)

თერმოფილური (ჰადიში) ბიორეაქტორის შემთხვევა.

საშუალოდ 9 სულ საქონელზე (ჰადიში) მიიღება 5 475 * 9= 49 275 (კგ) ბიომასა წელიწადში.

ნაკელის პიკური რაოდენობა, როგორც წესი, არის ზამთარში და უდრის დღეში 20*10=200 კგ-ს, თუმცა მოცულობის გათვლა გაკეთდა ნაკელის 64 ზოგადად დღეში ნაკელის რაოდენობა საშუალოდ 20 კგ. ზამთარში, როცა საქონელი ბაგურ კვებაზეა ეს რაოდენობა სულ ხელმისაწვდომია, მაგრამ სხვა სეზონებზე იგულისხმება, რომ ბაგაში რჩება საშუალოდ 10 კგ ნაკელი. ამიტომ წლიურ საშუალო მნიშვნელობად აღებულია 15 კგ.

- 280 -

საშუალო რაოდენობაზე და 9 სულზე 15*9= 135 კგ-ს. თერმოფილური დანადგარის შემთხვევაში ნაკელის წყალთან განზავება 1:1 იქნა გამოყენებული და მაშინ დღიური მასა იქნება 270 კგ განზავებული ნაკელი. მოცულობის დადგენა ხდება ბიოგაზის მიღებისათვის საჭირო დღეების რაოდენობის და ბიოხსნარის რაოდენობის მიხედვით. თერმოფილური დანადგარის შემთხვევაში გაზის წარმოქმნას სჭირდება 10 დღე.

Vდანად.

= Vბიოხსნ

*10 (დღე)=270 *10= 2 700 (კგ)

რადგან, დაახლოებით, საერთო მოცულობის 10% საჭიროა მიღებული ბიოგაზის შესანახად დაიჯესტერში, გათვლილი იქნა 3 000 ლ ანუ 3 მ3

მოცულობის დანადგარი, რომელიც დღეში მოსახლეს მისცემს საშუალოდ 2.7*3=8.1 მ3 გაზს (1 000 კგ/1ტ/1მ3 ბიოხსნარიდან წარმოიქმნება 3 მ3 გაზი-თერმოფილური დანადგარის შემთხვევაში.)

მეზოფილური (უშგული) ბიორეაქტორის შემთხვევა

საშუალოდ 13 სულ საქონელზე (უშგული) მიიღება 5 475 * 13= 71 175(კგ)

ისევე, როგორც ჰადიშის შემთხვევაში, ნაკელის პიკური რაოდენობა, როგორც წესი არის ზამთარში და უდრის დღეში 20*10=200 კგ-ს, თუმცა მოცულობის გათვლა გაკეთდა ნაკელის საშუალო რაოდენობაზე და 13 სულზე 15*13=195 კგ-ს. მეზოფილური დანადგარის შემთხვევაში ნაკელის წყალთან განზავება შეიძლება იყოს უფრო ნაკლები, დაახლოებით 1 (წყალი) : 3 (ნაკელი). ამ შემთხვევაში დღიური მასა იქნება 270 კგ განზავებული ნაკელი. მოცულობის დადგენა ხდება ბიოგაზის მიღებისათვის საჭირო დღეების რაოდენობის და ბიოხსნარის რაოდენობის მიხედვით. თერმოფილური დანადგარის შემთხვევაში გაზის წარმოქმნას სჭირდება საშუალოდ 22 დღე.

Vდანად.

= Vბიოხსნ

*22 (დღე)=250 *22= 5 500 (კგ)

რადგან, საერთო მოცულობის, დაახლოებით, 10% საჭიროა მიღებული ბიოგაზის შესანახად დაიჯესტერში, გათვლილი იქნა 6 000 ლ ანუ 6 მ3

მოცულობის დანადგარი, რომელიც დღეში მოსახლეს მისცემს საშუალოდ 5.5*2=11 მ3 გაზს (1 000 კგ/1ტ/1 მ3 ბიოხსნარიდან წარმოიქმნება 2 მ3 გაზი-თერმოფილური დანადგარის შემთხვევაში.)