-
Fiiller (Eylemler)
Eylem; i, olu, hareket bildirip kip ve kii eki alan
szcklerdir.
ten ktktan sonra parkta biraz yrdm.
Bu cmlede, bir hareket bildiren yrmek szc kip (-dili gemi
zaman) ve kii eki (-m) alarak, (yr d m) cmlede eylem
olmutur.
Aadaki cmlelerde koyu renkli szckler kip ve ahs eki alarak
cmlede eylem grevinde kullanlmlardr.
Bu yaz tatilinde kymze gideceiz.
imdi askerdeki amcama mektup yazyorum.
Dilekenizi ay sonuna kadar bana vermelisiniz.
Eylem Kipleri
Eylemlerin bir ii, durumu veya oluu ortaya koyu biimlerine
kip
denir. Kipler, haber ve dilek kipleri olmak zere ikiye
ayrlr.
A. Haber (Bildirme) Kipleri
Zaman anlam tayan kiplerdir. Bu kiplerle ekimlenen
eylemlerin
gerekleme zaman bellidir.
1. Dili Gemi Zaman Kipi
2. Mili Gemi Zaman Kipi
3. imdiki Zaman Kipi
4. Gelecek Zaman Kipi
5. Geni Zaman Kipi
B. Dilek (Tasarlama) Kipleri
Zaman anlam tamayan kiplerdir. Bu kiplerle ekimlenen
eylemler,
bir tasar halinde olduundan zaman kavram tamaz.
1. Gereklilik Kipi
2. stek Kipi
3. Dilek-Koul Kipi
4. Emir Kipi
-
A. Haber (Bildirme) Kipleri
1. Dili Gemi Zaman (Grlen / Bilinen) Kipi
(-d, -di, -du, -d, -t, -ti, -tu, -t) Eylemin, sylenme anndan
nce
yapldn bildirir. Anlatan kiinin, eylemin yapln grdn ya da
bildiini ifade eder.
TEKL OUL
1. kii geldim geldik
2. kii geldin geldiniz
3. kii geldi geldiler
Kardaki binay bugn boyadlar.
Evimizin nn temizledik.
Bunlar yapmamz siz sylediniz.
2. Mili Gemi Zaman (renilen / Duyulan) Kipi (-m, -mi, -mu,
-m)
Eylemin, sylenme anndan nce yapldn bildirir. Anlatan kiinin,
eylemin yapln bakasndan duyduunu, rendiini ifade eder.
TEKL OUL
1. kii gelmiim gelmiiz
2. kii gelmisin gelmisiniz
3. kii gelmi gelmiler
renciler, dn mzeye gitmiler.
Okulun futbol takmna katlmsnz.
Not: Mili gemi zaman kipi cmleye sonradan farkna varma
anlam katabilir.
Dn akam fazla yemek yemiim.
Televizyon karsnda uyuyakalmm.
Not: Mili gemi zaman kip eki cmleye bir durumu tespit etme
anlam da katar.
Resmi ok gzel yapmsn.
Elbisen kirlenmi.
-
3. imdiki Zaman Kipi (-yor)
Eylemin, sylendii anda yaplmakta olduunu bildirir. Eylemin
yapl ile anlatm ayn anda gereklemektedir.
TEKL OUL
1.kii geliyorum geliyoruz
2.kii geliyorsun geliyorsunuz
3.kii geliyor geliyorlar
ocuklarn kahvaltsn hazrlyorum.
Misafirleri karlamak iin kapda bekliyoruz.
Not: -makta, mekte, -mada, -mede ekleri de cmleye imdiki
zaman anlam katar.
Darda isil isil yamur yamakta. (yayor)
Hafif rzgr esmede (esiyor) bu akam vakti.
4. Gelecek Zaman Kipi (-ecek, -acak)
Eylemin sylendii andan sonra yaplacan ifade eder. Anlatm
nce, eylem sonra gerekleir.
TEKL OUL
1.kii geleceim geleceiz
2.kii geleceksin geleceksiniz
3.kii gelecek gelecekler
devimi yarna kadar bitireceim.
Ay sonunda tatile kacaklar.
5. Geni Zaman Kipi (- r)
Eylemin herhangi bir zamanda yaplabildiini gsterir. Yani,
gemi,
gelecek ve imdiki zaman kapsar.
TEKL OUL
1.kii gelirim geliriz
2.kii gelirsin gelirsiniz
3.kii gelir gelirler
-
Her akam dilerimi fralarm.
Servis ofrmz her zaman vaktinde gelir.
Not: Geni zamann olumsuzu yapldnda, kip eki (-r, -ar, -er)
der; olumsuzluk eki (-ma, -me), 1. tekil ve oul kii
ekimlerinin
dnda, -maz, -mez biimine dnr.
gel i(r) im gel (me) m
gel i(r) sin gel (mez) sin
gel i(r) gel (mez)
gel i(r) iz gel (me) -y -iz
gel i(r) siniz gel (mez) siniz
gel i(r) ler gel (mez) ler
B. Dilek (Tasarlama) Kipleri
Zaman anlam tamayan kiplerdir. Bu kiplerle ekimlenen
eylemler,
bir tasar halinde olduundan belirli bir zaman kavram tamaz,
istek
bildirir.
1. Gereklilik Kipi (-meli, -mal)
Eylemin yaplmasnn gerekli, zorunlu olduunu ifade eder.
TEKL OUL
1.kii gelmeliyim gelmeliyiz
2.kii gelmelisin gelmelisiniz
3.kii gelmeli gelmeliler
Derslerime gn gnne almalym.
Bu kitaplar mutlaka okumalsn.
Not: Gereklilik kipi bazen cmleye ihtimal anlam katabilir.
imdiye dek devini bitirmi olmal.
-
2. stek Kipi (-e, -a)
Cmleye istek, dilek, temenni anlam katar.
TEKL OUL
1. kii geleyim gelelim
2. kii gelesin gelesiniz
3. kii gele geleler
Bugn seninle sinemaya gidelim.
Doum gnme eski arkadalarm da araym.
3. Dilek-Koul (art) Kipi (-se, -sa)
Baz cmlelere dilek (istek), baz cmlelere art anlam katar.
TEKL OUL
1. kii gelsem gelsek
2. kii gelsen gelseniz
3. kii gelse gelseler
Bugn birlikte ders alsak.
Boyum uzasa da basketbolu daha iyi oynasam.
Otobs erken kalksa derse zamannda yetiirdik.
4. Emir Kipi (-)
Eylemin yaplmas gerektiini buyruk eklinde bildirir. Birinci
tekil ve
birinci oul ahsn emir ekimi yoktur.
TEKL OUL
1.kii -
2.kii gel gelin, geliniz
3.kii gelsin gelsinler
Buray hemen terk edin.
Bu konuyu sessizce dinleyin.
Kapal alanlarda sigara imeyiniz.
-
Not: Haber (bildirme) kiplerinde zaman ve kesinlik anlam
vardr.
Dilek (tasarlama) kiplerinde ise zaman ve kesinlik anlam
yoktur.
Tasar ve niyet vardr. Cmlede zaman ve kesinlik bildiren
szcklerin olup olmamas eylemi etkilemez.
renciler yaryor. (haber kipi)
renciler mutlaka yarmal. (dilek kipi)
Sabahtan beri ders alyorum. (haber kipi)
Derslerden yksek puan alsam bari. (dilek kipi)
Yarn geziye gideceiz. (haber kipi)
Yarn geziye erken gelin. (dilek kipi)
Not: Emir kipi dndaki kiplerle ekimlenmi eylemlerde nc tekil
kii eki yoktur.
gel di m (eylem + kip eki + 1. tekil kii eki)
gel di (eylem + kip eki + )
gel sin (eylem + + 3. tekil kii eki)
Eylemlerde Olumsuzluk
Eylemlerde olumsuzluk, kip eklerinden nce eyleme olumsuzluk
eki
(-me, -ma, -mez, -maz ) getirilerek yaplr.
Eylem + Olumsuzluk Eki (-me, -ma) + Kip + Kii Eki
gel me mi sin (renilen gemi zaman)
gel me di m (grlen gemi zaman)
gel mi(me) yor um (imdiki zaman)
gel me y ece(ecek) im (gelecek zaman)
gel me m (geni zaman)
gel mez sin (geni zaman)
gel me y e lim (istek kipi)
gel me se n (dilek-koul kipi)
gel me meli sin (gereklilik kipi)
gel me (emir kipi)
-
Eylemler anlam bakmndan e ayrlr:
1. (Kl) Eylemleri
Yaplan iten etkilenen bir varln, nesnenin bulunduu
eylemlerdir.
renci soruyu ksa srede zd.
Dn seni ok aradm.
Bu cmlelerde zmek eyleminden soru szc, aramak
eyleminden seni szc etkilenmektedir.
2. Durum Eylemleri
Yaplan iten etkilenen bir varln, nesnenin bulunmad
eylemlerdir.
Araba yolun ortasnda durdu.
Bu espriye tm snf gld.
Duvardaki resimlere baktm.
Bu cmlelerdeki durmak, glmek, bakmak eylemlerinde bir i, bir
hareket vardr. Ancak bu eylemlerden etkilenen bir varlk,
nesne
yoktur.
3. Olu Eylemleri
Zamanla meydana gelen deimeyi gsteren eylemlerdir. Bu
szcklerde eylem genellikle kendiliinden gerekleir.
leden sonra karnm ok ackt.
Annem dn hastaland.
Kardeimin boyu uzad.
Bu cmlelerdeki ackmak, hastalanmak, uzamak eylemleri, belli
bir
sre sonunda gerekleen bir deimeyi ifade etmektedir.
-
Eylemlerde Anlam (Zaman) Kaymas
Bir eylem kipinin kendi anlam dnda, baka bir kip yerine
kullanlmasdr.
Hafta sonlar evinde oturup kitap okuyor.
Bu cmlede, her zaman yaplmakta olan bir i bildirilmektedir.
Yani
cmlede geni zamanl bir eylem anlatlmaktadr; ancak cmlede
imdiki zaman kipi kullanlmtr. Dolaysyla imdiki zaman kipi,
geni zaman kipi yerine kullanlmtr.
Gelecek yl niversiteyi bitiriyor. (bitirecek)
(imdiki zaman kipi, gelecek zaman kipi yerine)
Ekinler her yl temmuzda sararyor. (sararr)
(imdiki zaman kipi, geni zaman kipi yerine)
Bir gn Nasrettin Hoca eee ters biniyor. (binmi)
(imdiki zaman kipi, gemi zaman kipi yerine)
lk iiri uzun yllar nce yaymlanr. (yaymland)
(geni zaman kipi, gemi zaman kipi yerine)
Yl sonunda yaylada buluuruz. (buluacaz)
(geni zaman kipi, gelecek zaman kipi yerine)
Bu kitab nceden okumu olacak. (olmal)
(gelecek zaman kipi, gereklilik kipi yerine) (olaslk)
Arkadalar, snav ktlarn verelim. (verin)
(istek kipi, emir kipi yerine)
Allah gnlnze gre versin. (vere)
(emir kipi, istek kipi yerine)
-
rnek 1:
Aadaki cmlelerin hangisinde, yklem gereklilik kipindedir?
A) nar yeili sundurmamda
Bakmalym ayiei tarlasna
B) Akakavaklar slanrken
rter bizi gz anann yapraklar
C) te duruyor bir ocuk
Mrdm erii gzleriyle
D) Bir yce dadan bir yce daa
Dikmiim kl direklerimi
E) Krmz al boncuunu
Alp dizdim sevginin ipliine
(1992-SS)
zm:
A seeneindeki bakmalym eylemi gereklilik kipiyle
ekimlenmitir.
B seeneindeki rter eylemi geni zaman kipiyle, C seeneindeki
duruyor eylemi imdiki zaman kipiyle, D ve E seeneklerindeki
dikmiim ve dizdim eylemleri gemi zaman kipiyle ekimlenmitir.
Cevap A
rnek 2:
Aadaki cmlelerin hangisinde, eylem istek kipindedir?
A) Yarn leden sonra bize gelsin.
B) Bu gzel havada biraz yrmeliyim.
C) Bugn ngilizce alalm.
D) devlerinizi zamannda yapnz.
E) Yarn sabah erken kalk.
(1986 YS)
zm:
A, D ve E seeneklerindeki gelsin, yapnz, kalk eylemleri emir
kipiyle ekimlenmitir. B seeneindeki yrmeliyim eylemi
gereklilik kipiyle ekimlenmitir. C seeneindeki alalm eylemi
ise istek kipiyle ekimlenmitir.
Cevap C
-
rnek 3:
Anlattklar eylerin niteliine gre fiiller; kl fiilleri (almak,
tamak,
kazmak gibi), durum fiilleri (yatmak, susmak, durmak gibi),
olu
fiilleri (doymak, uzamak, kararmak gibi) diye adlandrlr.
Aadakilerden hangisinde, yukarda sz edilen fiillerin tm
rneklendirilmektedir?
A) delmek, dizmek, ezmek
B) solmak, susmak, ackmak
C) alamak, oturmak, bymek
D) yolmak, krmak, samak
E) atmak, kalkmak, sararmak
(1983-YS)
zm:
E seeneinde bulunan atmak eylemi, gerekletirilebilmesi iin
nesne gerektirdiinden kl eylemidir. Ayn seenekteki kalkmak
eylemi, baka bir nesneyi etkilemeyen bir hareketi karladndan
durum eylemi; sararmak eylemi ise herhangi bir hareket
bildirmeyip znenin yapsndaki deimeyi karladndan olu
eylemidir.
Cevap E
rnek 4:
Aadakilerden hangisinde, yaplmakta olan bir i
bildirilmektedir?
A) Yarn erkenden yola kyoruz.
B) Kk halam br gn bize geliyor.
C) Verdiin kitab byk bir zevkle okuyorum.
D) Savata len daymn adn, bana koyuyorlar.
E) aramba gn lyor, perembe gn de gmyorlar.
(1985-SS)
zm:
A ve B seeneklerindeki imdiki zaman kipi (-yor) gelecekte
yaplacak eylemleri karlamaktadr. D ve E seeneklerindeki
imdiki
zaman kipi de gemite yaplan eylemleri karlamaktadr. C
seeneinde ise kitap okuma eyleminin, sylendii anda yapld
bildirilmektedir.
Cevap C
-
rnek 5:
Aadaki cmlelerden hangisinin fiil kipinde anlam kaymas
yoktur?
A) Tatilimi genellikle zmirde geiriyorum.
B) Okula gitmek iin hazrlanyor.
C) Sen hibir szn tutmuyorsun.
D) Bugn arkadalar bize geliyorlar.
E) Yarn stanbula gidiyorum.
(1987-YS)
zm:
A ve C seeneklerinde geiriyorum ve tutmuyorsun szcklerinde
imdiki zaman kipi geni zaman kipi yerine; D ve E
seeneklerindeki
geliyorlar ve gidiyorum szcklerindeki imdiki zaman kipi,
gelecek zaman kipi yerine kullanlmtr. B seeneinde bulunan
hazrlanyor szcndeki imdiki zaman kipi yaplmakta olan bir
eylemi karlamaktadr.
Cevap B
rnek 6:
Aadaki cmlelerin hangisinde, fiile eklenen -m, (-mi, -mu, -
m) eki cmleye bakasndan duyulma, aktarlma anlam
katmaktadr?
A) Az kta okuyorsun; gzn kanlanm.
B) ok yorulmusun; dinlenmen gerek.
C) Souktan dudaklarn atlam; biraz krem sr.
D) Aye dn sinemaya gitmi; ama filmi beenmemi.
E) Pasta gzel olmu; biraz daha alabilir miyim?
(1987-YS)
zm:
Seenekleri incelediimizde; A, B, C ve Edeki kanlanmak,
yorulmak, atlamak, gzel olmak eylemlerinin syleyen tarafndan
grldn anlyoruz. D seeneinde ise gitmek, beenmemek
eylemlerinin syleyen tarafndan grlmediini, syleyenin
bakasndan duyduunu anlyoruz.
Cevap D
-
rnek 7:
Aadaki cmlelerin hangisinde istek sz konusu deildir?
A) Yazy tamamlayp bana getireceksin.
B) ini bitirir bitirmez bize gideceksin.
C) Adresini yazp masama brakacaksn.
D) Sonunda yorgunluktan uyuyacaksn.
E) Bo zamanlarnda bu kitab okuyacaksn.
(1989-YS)
zm:
Seenekleri incelediimizde; A, B, C ve Ede bildirilen ilerin
yaplmasnn istendiini gryoruz. Dde ise uyuma eyleminin
yaplmasnn istenmediini, eylemin kendiliinden oluacann haber
verildiini gryoruz.
Cevap D
rnek 8:
Aadaki cmlelerin hangisinde olacak szc olmal
anlamnda kullanlmtr?
A) Bence o, ileride kendi alannda nl bir bilgin olacak.
B) nmzdeki dnemin sonunda Ali faklteyi bitirmi olacak.
C) Trnaklarn yemesi, ocukluktan kalma bir alkanlk olacak.
D) K, gelecek yl da byle etin mi olacak?
E) Bilmiyorum, bu gidile iin sonu ne olacak?
(1988-YS)
zm:
Seenekleri incelediimizde; A, B, D ve Edeki olacak szcnn,
gelecek zaman anlam tadn gryoruz. Cde ise olacak
szcnn olaslk anlam tadn gryoruz. Yani cmle:
Trnaklarn yemesi, ocukluktan kalma bir alkanlk olmal.
biiminde sylenebilir.
Cevap C
-
rnek 9:
Aadaki cmlelerden hangisinin yklemi, gelecek zaman kipi
anlamnda kullanlmamtr?
A) Yarn ge mi gelirsin?
B) Akamlar bu saatte mi uyursun?
C) Mektubu sonra m yazarsn?
D) Arkadalarn sonra m ararsn?
E) Sabaha stanbulda m oluruz?
(1983-YS)
zm:
Seenekleri incelediimizde; A, C, D ve Edeki yklemlerin
(gelirsin
[geleceksin], yazarsn [yazacaksn], ararsn [arayacaksn],
oluruz
[olacaz]) gelecek zaman anlam tadn gryoruz. Bde ise
uyursun eyleminin, her akam yapldn, yani geni zaman anlam
tadn gryoruz.
Cevap B
