1

FILOZOFIA I TEORIA POZNANIA 28.02.2007 1. Rodzaje filozofii

SPEKULATYWNA MORALNA teoretyczna praktyczna, bliższa życiu człowiek myślący, uczony człowiek działający oddziałowywuje na rozum oddziałowywuje na uczucia abstrakcyjna opiera się na emocjach kształtuje rozum kształtuje uczucia zbliża do doskonałości popularna, przystępna nie widać błędów, brnie się w nie

dalej widać błędy, nie brnie się w nie

dalej (człowiek uczy się na błędach)

ważne nie tylko działanie, ale też myślenie

doskonali obyczaje

niełatwa, niedostępna dla ludzi kontrast dobra ze złem daje podstawy dla filozofii moralnej trafia do nas szybko

→ Oba rodzaje filozofii są ze sobą ściśle związane, są komplementarne. 2. Filozofia

a) z greckiego fileo – miłuję, sofia – mądrość, wiedza → umiłowanie mądrości, dążenie do prawdy

b) początkowo filozofia = nauka c) do niedawna → metafizyka, teoria poznania, logika, psychologia, etyka, estetyka d) teraz → metafizyka, teoria poznania, etyka normatywna e) kiedyś filozof był bardzo ważna osobą, a np. lekarz nie (nie miał nic wspólnego z

etyką, uznawano ten zawód za rzemiosło; prawo Hammurabiego) f) przez całe wieki filozofia była służebnicą teologii w chrześcijaństwie; mnóstwo

motywów z filozofii greckiej g) niektórzy postrzegali filozofię o nienaukowość istnieje potrzeba jednolitego poglądu na świat i życie; ludzie potrzebują

światopoglądu wykształcenie „sztuki filozofowania” – wynalezienie własnych metod sprowadzenia

sądów filozoficznych do ich ostatecznych racji nie można się uczyć filozofii, a jedynie sztuki filozofowania

!sztuka filozofowania = sztuka własnego myślenia filozofowanie wymaga ściśle zakreślonych pojęć (czyli nie tylko myśleć, ale dzięki

pojęciom trzeba umieć je od siebie odróżnić) istota poznania z konieczności wymaga, by słowa, którymi się posługujemy,

oznaczały jasno wyodrębnione i wyraźne pojęcia h) filozofia ma spełniać 2 warunki to czego się uczymy ma być prawdą – warunek zawartości forma w jakiej uczy, ma być nauką – warunek formy

2

3. Teoria poznania a) in. „epistemologia” – nauka o poznaniu b) poznanie: akty poznawcze – pewne czynności psychiczne, podobne zainteresowania co

psychologia o spostrzeganie o przypominanie o sądzenie, itp.

rezultaty poznawcze o twierdzenia naukowe o znaczenia zdań, w których formułuje się prawa

c) naczelne pytania teorii poznania co to jest prawda? – istota prawdy jakie są źródła poznania? – geneza prawdy jakie są granice poznania? – przedmiot poznania

d) co to jest prawda klasyczna definicja prawdy – prawda myśli polega na jej zgodności z

rzeczywistością ↓ po uznaniu argumentów krytyków

myśl jest prawdziwa – tzn. że myśl stwierdza, że jest „tak a tak” i rzeczywiście jest „tak a tak” (twierdzenie jest zgodne z rzeczywistością, tzn. że jest tak jak to twierdzenie głosi)

↑ krytyka sceptyków – nigdy nie można dowiedzieć się, czy jakaś myśl jest zgodna, czy też nie, z rzeczywistością <myśl – rozciągnięcie w czasie – zmienność – niezgodność>

nieklasyczna definicja prawdy – zgodność myśli między sobą prawdziwość jakiegoś stwierdzenia polega na powszechnej zgodzie na nie ostatecznym kryterium jest jego oczywistość (Rickert: twierdzenie oczywiste to

stwierdzenie zgodne z transcendentalną normą = niezależne od nas) prawdziwość to zgodność z ostatecznym kryterium pożyteczności (pragmatyzm)

– ważna jest korzyść e) czy można coś wiedzieć co nie jest prawdą? w starożytności sądzono, że wiedza nie może być fałszywa, gdyż poznanie to

niezdolny do błędu stan umysłu współcześnie uważa się, iż wiedza nie może być fałszywa, ponieważ definicja słowa

„wiedza” to ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystywania, co sprawia, że jest to pojęcie prawdziwe.

f) Platońska definicja wiedzy poznanie jest tym samym co przekonanie (przekonanie może być fałszywe!) poznanie musi być prawdziwe przekonany musi być przekonany, że poznanie musi być prawdziwe przekonany musi mieć dobre uzasadnienie dla przekonania, że poznanie musi być

prawdziwe

3

g) źródła poznania – spór psychologiczny

Czy wśród pojęć w umyśle u dorosłego człowieka znajdują się pojęcia i wrodzone myśli, czy też wszystkie pojęcia są urobione przez

doświadczenie?

Racjonaliści genetyczni = natywiści Empiryści genetyczni

Zmysły nie mają wpływu na to jaka jest treść naszych pojęć i przekonań

(Platon, Descartes, Leibniz)

Umysł ludzki jest nie zapisaną tablicą, na której doświadczenie wpisuje znaki

(Lock, Hume)

h) jaką rolę w poznaniu odgrywa doświadczenie? aprioryzm – poznanie niezależne od doświadczenia wiedza osiągnięta przez doświadczenie jest wiedzą pozorną to co jest rzeczywiste musi być niezmienne – zmienność niesie ze sobą sprzeczność skrajni aprioryści = myśliciele starożytni – tylko rozum zaznajamia nas z

rzeczywistością współcześnie stawia się problem: czy w ogóle mamy prawo przyjmować jakieś

twierdzenia choćby pośrednio, nie oparte na doświadczeniach (a priori)? empiryzm – poznanie przez doświadczenie doświadczenie zewnętrzne – osiągnięte dzięki informacjom płynących ze zmysłów,

o przedmiotach i zdarzeniach świata zewnętrznego, tj. świata fizycznego doświadczenie wewnętrzne – postrzeżenie o naszych własnych stanach

psychicznych, zawdzięczanie tzw. introspekcji i) rodzaje twierdzeń sądy analityczne (Kant) – twierdzenia, które wyłuszczają jedynie znaczenia

zawartych w sobie terminów. Definicje ustalają znaczenia pewnych terminów oraz logiczne następstwa takich definicji (masło jest maślane)

sądy syntetyczne – rzeczowe twierdzenie, które mogłyby zostać przezdoświadczenie potwierdzone bądź obalone

aprioryzm skrajny (historyczny) umiarkowany – istnieją uprawnione twierdzenia nie będące twierdzeniami

analitycznymi a syntetycznymi a priori (siła fajntazji) → odkrycie a priori, pewnej zasady wobec jednostkowego zdarzenia i uczynienie z tego postrzeżenia prawidłowości ogólnej; Kant nazywał „czysta wyobraźnią”, a Husserl „wglądem w istotę rzeczy”

empiryzm skrajny – wszelkie uzasadnione twierdzenia muszą opierać się bezpośrednio lub

pośrednio na doświadczeniach umiarkowany – istnieją twierdzenia a priori w pełni uprawnione w nauce – są to

sądy analityczne

4. Matematyka czysta i stosowana a) aksjomaty – zdania, które konstytuują znaczenia zdań pierwotnych. Określają

znaczenia zawartych w nich terminów pierwotnych, które występują w nich jako wyrazy o niewiadomym znaczeniu; nazywamy je też definicjami uwikłanymi – nie

4

podaja równoznaczników, są to zdania przyjęte bez dowodu (np. pytanie: dlaczego niebo jest niebieskie?)

b) definicje wyraźne – podają terminy, których znaczenie określają równoznaczniki, podając ich wartość wprost

c) geometria stosowana – terminy mają określone znaczenie empiryczne niezależne od aksjomatów

d) geometria czysta – jej terminy nie posiadają innego znaczenia niż to, które wyznaczaja aksjomaty, nie posiadają znaczenia empirycznego

konwencjonalizm [empiryzm umiarkowany]; (convenio – zgadzam się, umawiam się)

– o prawdziwości twierdzeń matematyki stosowanej można się przekonać tylko przez doświadczenie, po odpowiednim zaostrzeniu potocznego sensu terminów matematycznych, dokonanych w sposób konwencjonalny

5. Źródła prawdy

a) Racjonalizm (antyirracjonalizm) – przeciwstawia się poznaniu czerpiącego ze źródeł nadprzyrodzonych, w tym tez uczuć, wszelkiego przeczucia, jasnowidztwa, magicznych wróżb, itp.

opiera się na poznaniu naukowym – jest intersubiektywnie komunikowalnym (w wyrazach rozumianych dosłownie) i intersubiektywnie kontrolowanym (powiedzenie wprost)

wady: jest schematyczne, abstrakcyjne, traci intymny kontakt z przedmiotem b) Irracjonalizm coś czego nie da się do końca wyjaśnić (rzeczy nadprzyrodzone) ludzie z przeżyciami, olśnieniami, przezywają jak gdyby naoczne, bezpośrednie

obcowanie z bóstwem, otrzymują od niego bezpośrednich pouczeń, przestróg i nakazów

6. Granica poznania

Transcendencja (z łac. Trascendere – przekroczyć) – czy podmiot poznający może w akcie poznania przekroczyć własne granice? Przedmioty transcendentne – przedmioty leżące poza granicami poznającego I rozumienie – przedmiotem transcendentnym jest każdy przedmiot, który jest jego własnym przeżyciem psychicznym; tworzy immanentne – własne – przeżycia psychiczne danego podmiotu Epistemologiczny idealista immanentny – odmawia zdolność wykroczenia jego w

aktach poznawczych poza jego własną immanentną George Berkeley – nie poznajemy przedmiotów transcendentnych tylko myślenie

transcendentne Dawid Hume → przeżycia wewnętrzne – zdobycie samowiedzy, tj. świadomość

naszej jaźni, czyli duszy; nie jesteśmy w stanie tego poznać bezpośrednio (najpierw musi być samoświadomość swojej jaźni, duszy)

Epistemologiczny realista immanentny: stosunek intencjonalny – stosunek przedmiotu poznania i podmiotu spostrzegającego → podmiot wychodzi w akcie poznawczym niejako poza siebie, zwracając się ku czemuś co nie jest jego treścią. Treść zmysłowa + szereg operacji o charakterze biernym (receptywnym) + szereg operacji o charakterze czynnym (spontanicznym) = obiektywizacja przedmiotu.

5

II rozumienie – przedmioty transcendentne istnieją naprawdę Epistemologiczny idealizm transcendentny – przedmioty istnieją naprawdę, nie są

dostępne poznaniu, poznanie dotyczy konstrukcji myślowych na ich temat Epistemologiczny realizm transcendentny – poznanie może dotrzeć do prawdziwej

rzeczywistości

7. Nasz umysł nie jest zdolny poznać świata istniejącego od niego niezależne, tzn. rzeczy samych w sobie, jest skazany na obcowanie z własnymi konstrukcjami. Sądy wydawane na podstawie doświadczeń nie są dla idealistów z zasady fałszywe – to, co zostało lub mogłoby być, przez doświadczenie obalone, nazywają fikcją, złudzeniem. Twory, za którymi opowiada się doświadczenie nazywają fenomenami lub zjawiskami. Fenomeny posiadają rzeczywistość empiryczną – potwierdza jej kryterium doświadczenia, harmonii wewnętrznej, powszechnej zgody, nie posiadają natomiast istnienia niezależnego od umysłu. Immanuel Kant: a priori zdobywamy pewne twierdzenie, które potwierdza doświadczenie i co, do których jesteśmy pewni, że doświadczenie ich nie obali (tzw. geometrii); przedmioty dane nam w doświadczeniu są tylko konstrukcją umysłu, nie istnieją naprawdę.

8. Realizm – doświadczenie uzasadnia nasza wiarę w rzeczywiste i niezależne od podmiotu

istnienie świata Pozytywizm – teza empiryzmu stawiająca na doświadczenie; na podstawie doświadczenia można poznać rzeczywistość Neopozytywizm – wypływa z doświadczenia, ale mogą być pewne rzeczy nie potwierdzane za pomocą doświadczeń (zdania analityczne) Fizykalizm – właściwymi przedmiotami poznania mogą być jedynie przedmioty fizyczne (ciała)

9. Stosowanie teorii poznania do innych nauk filozoficznych:

a) Teoria nauki – zajmuje się nauką rozumianą jako system twierdzeń naukowych, a więc gotowych rezultatów. Zajmuje się elementami, z których nauka się składa (twierdzeniami, terminami naukowymi).

b) Metodologia – zajmuje się sposobami postępowania, czyli metodami stosowanymi przy tworzeniu nauki; bada metody dowodzenia, eksperymentowania, rozwiązywania zagadnień.

↓ zagadnienia wspólne z teorią poznania zagadnienia odnoszą się do wartości rozmaitych metod naukowych, np. zagadnienia metody indukcyjnej i dedukcyjnej.

6

II METAFIZYKA 01.03.2006 1. Metafizyka → Arystoteles: „pierwsza filozofia”; „dociekanie pierwszych zasad

wszystkiego, cokolwiek istnieje” 2. Metafizyka zajmuje się problematyką:

a) ontologiczną b) zagadnieniami wyrastającymi z dociekań nad poznaniem c) zagadnieniami wyrastającymi z dociekań nad przyrodą d) zagadnieniami wyrastającymi z rozważań nad religia i etyką

3. Ontologia (on – będący, logos – słowo, wiedza, nauka o byciu) a) zajmuje się pojęciem: substancji (duchowa czy materialna?) bytu rzeczywistego i pomyślanego przedmiotów realnych i idealnych możliwości i konieczności – pojęcia modalne (pojęcia różnych sposobów istnienia –

czy świat jest jedyny i konieczny?) b) twierdzenia ogólne ontologii ontologiczna zasada sprzeczności – żaden przedmiot nie może zarazem jakiejś cechy

posiadać i nie posiadać ontologiczna zasada wyłącznego środka – każdy przedmiot jakąś cechę posiada lub

jej nie posiada c) ontologia przyrodnicza zajmuje się od strony ducha i materii rozważanie od strony genetycznej – co było na początku: materia czy duch? substancjalnej – co jest aktualną podstawą: czy duch na bazie materii, czy materia

na bazie ducha? 4. Materializm

a) zajmuje się wyjaśnianiem czym jest materia b) atrybuty materii ruch czas (jest niejednolity; obowiązuje kryterium starszeństwa – data ur.) przestrzeń zdeterminowanie (podleganie prawom)

c) materia definicja mieszania materii – substancja, która posiada atrybuty ontologiczne (niezależne od poznania) ruch – zmienność czas – trwanie przestrzeń – rozciągłość zdeterminowanie – podleganie prawu

→ byt, który posiada 4 cechy ontologiczne to byt fizyczny gnoseologiczne (bada je teoria poznania) obiektywność – niezależna od świadomości ludzkiej poznawalność – bezpośrednia i zmysłowa pośrednia

→ materia to obiektywny byt fizyczny poznawalny bezpośr. lub pośrednio zmysłowo

7

5. Materializm – problemy a) problem redukcjonizmu – nie można jedne pojęcia redukować do innych, niższe do

wyższych b) problem rozwoju – na ile rozwija się wszechświat c) problem kosmologii – pytanie o ewolucję świata, czy powstał, czy też nie (teoria

Wielkiego Wybuchu); pytanie o nieskończoność wszechświata w głąb w sensie czasowym i przestrzennym.

6. Idealizm (tylko pojęcia, konstrukcje myślowe)

a) uniwersalia – przedmioty ogólne, tzn. człowiek w ogóle, koń w ogóle b) spór o uniwersalie – zagadnienia wyrastające z rozwiązań nad teorią poznania c) spór pomiędzy apriorystami i empirystami o epistemologiczne źródła poznania d) problem esencjonalizmu – czy świat jest płaski czy głęboki, czy jest jednowarstwowy

czy wielowarstwowy? fenomenalizm – istnieje tylko jedna warstwa rzeczywistości, fenomeny esencjonalizm – za powłoką ukrywa się istota, ujmuje świat wielopoziomowo

7. Spór o uniwersalia

a) skrajny apriorysta Platon – tylko poznanie rozumowe zaznajamia nas z rzeczywistością, doświadczenie doprowadza nas do świata ułudy; poznanie rozumowe dokonuje się za pomocą pojęć, poznanie doświadczalne za pomocą spostrzeżeń i wyobrażeń (samych idei nie możemy sobie wyobrazić)

b) idee – twory dające się tylko abstrakcyjnie w myśli pojąć, są niedostępne spostrzeżeniu, ani wyobrażeniu (np. cnoty: dobro samo w sobie)

c) tylko świat idei stanowi prawdziwą rzeczywistość (reszta jest tylko odbiciem tych idei) d) Platon – uniwersalie posiadają byt samoistny i rzeczywisty

↑ skrajny realizm pojęciowy (są tylko i wyłącznie pojęcia)

e) Arystoteles – uniwersalia istnieją jedynie poprzez byty jednostkowe, stanowią ich istotną własność, stanowią formę bytów jednostkowych, które są substancjalne

↑ umiarkowany realizm pojęciowy (przyrząd i jego forma)

f) konceptualizm – idee w ogóle nie istnieją, są bytem jedynie pomyślanym; nie ma uniwersaliów, istnieją tylko ich pojęcia

g) nominalizm – nie ma uniwersaliów, ani nawet ich pojęć (są tylko byty jednostkowe) 8. Zagadnienia wyrastające z rozważaniem nad przyrodą

a) jakie jest tworzywo przyrody (substancja): cielesne czy duchowe? b) jaka jest struktura przyrody? problem determinizmu i indeterminizmu – czy wszystko w przyrodzie ma swoją

przyczynę problem teleologii i mechanizmu – czy wszystko w przyrodzie ma swój cel?

c) z ilu i jakich substancji składa się świat? monizm – jest 1 substancja

idealistyczny – materialistyczny – jedyną substancją jest duch jedyną substancją jest materia

8

dualizm – są 2 substancje: materia i duch pluralizm – substancji jest więcej niż 2

idealistyczny – materialistyczny –

tylko substancje idealistyczne, istnieje wiele substancji , ale wszystkie materialne, wg. Leibniza - monady wg. Empedoklesa są to 4 niezależne elementy:

9. Substancja: wg. Arystotelesa – byt samoistny, to coś, o czym coś innego może brycć

orzekane, ale samo nie może być cechą czegoś innego a) substancją jest wszystko to, czemu przysługują jakiekolwiek cechy, ale samo nie jest

ani cechą, ani stosunkiem, ani stanem b) konkretne jednostkowe rzeczy i osoby c) dla swojego istnienia nie potrzebuje innych bytów d) cecha lub własność nie są substancjami, gdyż zawsze przynależy do czegoś, np.

czerwony jest jedynie czegoś cechą, sam nie istnieje 10. Dualizm Arystotelesa umiarkowany – istnieją przede wszystkim ciała, ale każde ciało ma

2 czynniki – materię i formę a) materia = tworzywo b) forma = to co stanowi, że ciało jest tym czym jest, a nie czymś innym

atrybut – pewna cecha uniwersalna każdej substancji (cecha ogólna), jest stała,

zawsze przysługuje danej substancji, bez tej cechy substancja nie może istnieć akcydens – dowolna inna cecha, nie stała, nie uniwersalna, nie przysługuje zawsze,

przypadkowa 11. Byty

a) rzeczywiste – wodospad Niagara: istnieje i istnieje naprawdę b) pomyślane – miłość Romea i Julii: istniała i istnieje ale pomyślanie c) realne – przedmioty, zdarzenia, które kiedyś, tzn. w jakimś czasie istniały, istnieją lub

będą istnieć d) idealne – twory ponadczasowe, np. liczby, idealne figury geometryczne: punkty, proste

12. Materializm – zorientowany antyirracjonalistyczny – ostatecznego poglądu na świat

trzeba szukać w wynikach skrupulatnych badań, jakie uprawiają nauki przyrodnicze, korzystają z zasad matematyki; świat przyrody jest światem prawdziwym i jedynym. MATERIA definicja adekwatna – w sam raz: nie za szeroka i nie za wąska adekwatna definicja materii – to taka, która definiuje materię, całą materie i tylko

materię

ogień ziemia woda powietrze

DEFINICJA MATERII DEFINICJA DUCHA adekwatna

za szeroka za wąska za wąska za szeroka

za szeroka i za wąska

9

Rodzaje materii: a) nieożywiona – fizyczna b) ożywiona – biologiczna c) społeczna – myśląca

2 argumenty potwierdzające, że definicja dotycząca wszystkich rodzajów materii jest: o genetyczna – 1 materia wywodzi się z drugiej o strukturalna – materia ożywiona i myśląca składają się z materii nieożywionej

13. Antymateria – 1928 r., Dirac → występowanie antycząstki – cząstka bliźnia,

posiadająca takie same cechy jak zwykła cząstka, oprócz znaku pewnych ładunków; kiedy anty – i cząstki się do siebie zbliżą zachodzi anihilacja – w jej wyniku powstają fotony (z punktu widzenia klasycznej elektrodynamiki jest to więc zamiana materii na promieniowanie elektromagnetyczne.)

a) pozytony – o właściwościach elektronów, ale o ładunku ‘+’ b) antyprotony - o właściwościach elektronów, ale o ładunku ‘-’ c) antyneutrony – różniące się od neutronów ładunkiem barierowym d) antyneutrion – różniący się od neutronów ładunkiem peptonowym = neutronowym

14. Przyczyna i koniec świata – pytanie o przyczynowość

a) spór o przyczynę Przyczyna – czynnik, który swym działaniem wywołuje jakieś zjawiska, jest tego zjawiska niejako sprawcą determinizm – każde zdarzenie ma jakąś przyczynę indeterminizm – nie każde zdarzenie ma jakąś przyczynę

b) spór o cel teleologia = finalizm – świat jest urządzony celowo

finalizm antropomorficzny – świat jest zamierzonym celem istoty zdolnej myśleć, chcieć

mechanizm – tok wszystkich zjawisk w świecie przebiega bez celu, jak w jakimś mechanizmie filozoficzny biologiczny – wszystkie prawa przyrody wywodzą się z praw biologii i chemii witalizm

15. Kategorie ontologiczne – z czego składa się świat?

a) reizm – składa się z rzeczy, trwających w czasie, posiadające rozciągłość przestrzenną b) procesualizm – składa się z procesów, coś co się zmienia, ciąg zmian, zmiana

wielofazowa, rozciągłość w czasie c) ewentyzm – składa się ze zdarzeń, nie posiada rozciągłości i w czasie i w przestrzeni.

drabina, po której wspina się przyroda

10

III ETYKA 08.03.2007 1. Etyka – dyscyplina naukowa, zajmująca się moralnością, teoria, usystematyzowana

wiedza dotycząca moralności; inaczej podstawa danej grupy społecznej, wyróżnionej z uwagi na całokształt uznawanych i realizowanych norm moralnych; zespół norm i ocen moralnych charakteryzujących społeczeństwo lub system etyczny (Arystoteles). Etyka obejmuje ogół rozmyślań nad prawem moralnym nad moralnością. etyka (gr. etos) – obyczaj moralność (łac. mores) – obyczaj, zwyczaj Dzisiaj ani etyki, ani moralności nie utożsamia się z obyczajem.

a) Etyka opisowa (etologia) –opis, sposób wyjaśnienia zjawisk moralności; celem jej dociekań jest udzielanie odpowiedzi na pytania: co to jest moralność, jaka jest jej historia, co i dlaczego ludzie w danych warunkach i epokach uważają za moralne i niemoralne, jakie są mechanizmy jej rozwoju

Historia moralności i systemów etycznych – analizie podlegają historyczne formy moralności, istniejące miedzy nimi różnice oraz historyczny rozwój systemów etycznych (poszczególnych epok lub poszczególnych twórców), ich konkretne postacie

Psychologia moralności – przedmiotem tych analiz są zagadnienia z zakresu psychologii oceniania i postępowania. Dotyczą one np. motywów rządzących pochwałami i naganami moralnymi ludzi, ich skłonności do surowszego lub łagodniejszego oceniania określonych czynów w określonych okolicznościach, specyficzne przeżycia i dyspozycje psychiczne, nieodłączne od sfery moralnej

Socjologia moralności – zajmuje się uwarunkowaniami społecznymi oraz zróżnicowaniem – jego podłożem – moralności, wzajemną zależnością moralności i innych regulacji społecznych (religii, prawa, obyczaju, poglądów politycznych)

Pedagogika moralności – rozpatruje sprawy wychowawczego oddziaływania na poglądy i podstawy moralne ludzi – mechanizmy, metody i instrumenty przekazu wartości i zasad moralności

Biologia moralności – wskazują na biologiczne podstawy moralności, jej określonych reguł oraz analizującą moralne regulacje dotyczące tych postaw (życie, zdrowie, relacje płci - kto jest bardziej moralny? kobieta czy mężczyzna? –, wieku, itp.); ma ona duże znaczenie współczesne

b) Etyka normatywna – formułowanie norm postępowania moralnego; jej celem jest udzielanie odpowiedzi na pytanie, co naprawdę jest moralne i niemoralne, co ludzie powinni uznawać za dobro, a co za zło, jak powinni postępować, co powinno być celem ich dążeń i aspiracji, jakich zasad przestrzegać, by żyć godnie i słusznie

Wątek aksjonomiczny (aksjologia moralna → gr. aksja – wartość; aksis – godny, cenny; logos – nauka, słowo) – dociekania dotyczące wartości moralnych, ich treści i hierarchii, w tym wartości naczelnej – dobra najwyższego; rozróżnia się określone systemy – doktryny – etyczne (teocentryczne, eudajmonistyczne, hedonistyczne, liberalne, itd.)

Wątek deontologiczny (gr. deon – obowiązek) – obejmuje namysł nad moralnymi powinnościami ludzi w ogóle, a w szczególności pełniących określone role społeczne (zawodowe), nad tym, co decyduje o moralnej wartości czynu; spokrewnione z tym są próby kodyfikacji tych powinności

11

Wątek perfekcjonistyczny, w którym określane są miary moralnej doskonałości, cnoty, które powinny cechować człowieka; przez „cnoty” rozumie się zazwyczaj wartości wyrażane w zachowaniach – dzielności, dyspozycje moralne, stałe właściwości stanowiące wyposażenie człowieka zasługującego na wysoką ocenę moralną i ułatwiające współżycie ludzi aretologia – dziedzina refleksji na temat cnót

Wątek solidarnościowy (higieny współżycia) – dotyczy wartości i zasad niezbędnych we współżyciu jednostek i grup społecznych

Wątek felicytologiczny (łac. felis – szczęśliwy) – rozważania ogniskujące się wokół zagadnień szczęścia, jego istoty, czym jest, na czym polega, w czym się wyraża, jakie są słuszne drogi jego osiągania (jest to podstawowa refleksja etyczna występująca w literaturze pięknej)

c) Meta – etyka – filozoficzna analiza norm i ocen moralnych; ich celem jest logiczno – schematyczne wyjaśnienie charakteru wartościująco – normatywnych sądów etycznych , zwłaszcza zaś ich znaczenia, możliwości uzasadniania, prawdziwości lub fałszywości.

2. Aksjologia – ogólna teoria wartości, wartościowania; bada naturę różnego rodzaju

wartości, szczególnie etyczno – moralnych, bada ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę hierarchii, zasady stosowania funkcjonowania, zmienność w czasie, przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej, pozaludzkiej; zajmuje się też sposobami poznawania.

3. Moralność – faktycznie funkcjonujące w społeczeństwie poglądy i przekonania moralne

ogółu ludzi (grupy społecznej); poglądy te i przekonania znajdują swój odpowiednik w postawach ludzi, w ich postępowaniu i współżyciu; jest to zespół poglądów, ocen norm i wzorów osobowych; nie jest to nauka – moralność jest przedmiotem refleksji etycznej.

4. Czym się różni etyka od prawa?

Prawo jest zbiorem reguł stanowionych przez państwo, forma pisana zapewniająca jedność, publicznie ogłoszone, egzekwowane z systemem sankcji z państwowym monopolem przymusu, gdy regulacja prawna jest zbieżna z moralnym poczuciem zbiorowości to prawo uzyskuje wzmocnioną legitymizaję (nie ma: „prawo swoje, a my swoje”). Etyka współcześnie – moralność, teoria moralności; opracowywanie uzasadnionych standardów decydowania o tym, co jest moralne, właściwie (dobre), a co niewłaściwe (złe), zbiór ogólnych przekonań moralnych; kodeks: „co się powinno”, w odróżnieniu „co by się chciało” zrobić w danym przypadku.

5. Kodeks – spisany i uporządkowany zbiór zasad; związany z etyką normatywną; nie jest

możliwe ujęcie wszelkich zasad, przykazań moralnych w zamkniętym ich wykazie. Kodeksom i postawom kodeksowym krytycy przeciwstawiają „etykę moralności” – brak w nich moralności, rodzi złudne poczucie „moralnego społeczeństwa”.

Etyka wartości – postępowanie oparte nie na formalnych zakazach i nakazach, lecz na przyswojeniu, aprobacie i realizacji wartości („po swojemu”) „etyka sytuacyjna” – negacja „ślepego” stosowania się do reguł moralnych Wartości to trwałe, pewnego rodzaju zachowania lub stany egzystencji, które są preferowane przez osoby lub społeczeństwa, a niżeli inny rodzaj zachowania lub egzystencji; to, co zasługuje na szacunek rozumiany jako samo przez się.

12

Wartości koronne (główne) jedność (zgoda, harmonia) miłość odpowiedzialność prawda

→ Wartości nie są bytami, lecz właściwościami, które są nośnikami wartości, a organizmy są ich użytkownikami. Osobisty system wartości – zbiór wartości, które jednostka uważa za szczególnie cenne; określenie hierarchii wartości Normy (dyrektywy) – szczególnego rodzaju zadania, które wypowiada się uzywając słów „powinien”, „musi”, „należy”, „trzeba”; mają postać nakazów bądź zakazów, wypowiadanych z różnym stopniem kategoryczności (np. nie zabijaj, bądź grzeczny). Zdania zawarte w kodeksach etycznych są na ogół normy wyrażone w postaci jawnej, czasem są to normy wyrażone niejawnie, np. bank realizuje transakcje zgodnie z prawem.

6. Konsekwencjonalizm – konieczność określania oceny moralnej ze względu na skutki, jakie dane działanie wywołuje, np. dobro rozumiane w sensie korzyści, z zło polega na wyrządzaniu szkody

Utylitaryzm – największe dobro (szczęście) dla największej liczby ludzi (użyteczność społeczna); bilans szczęścia

Imperatyw kategoryczny Kanta – postępuj tylko wg. takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć żeby stała się prawem powszechnym (postępuj tak, jak chciałbyś, by wszyscy postępowali) „Postępuj tak, abyś człowieczeństwa tak w swojej osobie, jako też w osobie każdego innego człowieka używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka.” Społeczeństwo eugeniczne – selekcja mocnych i słabszych (eliminacja) Uzasadnienie norm moralnych

a) utylitarystyczne – dobre to, co korzyść dla całego społeczeństwa b) deontonomiczne – o nakazach moralnych decyduje prawo narzucane przez państwo c) personalistyczna – godność każdej osoby jest normą najwyższą

7. Modele relacji: lekarz – pacjent:

a) Paternalizm b) Partnerstwo

motyw konsekwencja

utylitaryzm

czyn

13

Przywilej terapeutyczny – prawo zezwalające lekarzowi na podjęcie interwencji bez zgody pacjenta (pacjent jest niekompetentny, zrzekł się swych praw, bądź znajduje się w stanie krytycznym).

8. Teorie etyczne: a) formalizm – nie liczą się fakty jednostkowe, nie istnieją przywileje i wyjątki (Kant);

etyka surowa i wymagająca; charakteryzuje ją: perspektywizm – nie można sobie samemu coś nakazać i rozkazu nie wykonać uniwersalność – raz przyjęta ocena lub zalecenie obowiązują we wszystkich

sytuacjach szacunek dla prawa

b) utylitaryzm – liczą się tylko konsekwencje („cel uświęca środki”) c) etyka cnoty – dążenie do doskonałości, cnota sama w sobie jest nagrodą, wspólnota

dba o wszystkich – wszyscy są równi, nikt nie jest lepszy d) etyka miłości bliźniego – nie ma złych ludzi, nie ma kary e) etyka umowy społecznej → „zasłona niewiedzy” (John Rawls) – tam znajdziemy

wszystkie informacje o świecie z wyjątkiem jednej: kim się staniemy po uniesieniu zasłony

f) etyka uprawnień – autonomia jednostki jest najwyższą wartością chronioną przez jej uprawnienia; każdy ma prawo żyć na własny rachunek i odpowiedzialność