Arystoteles - Etyka Nikomachejska

5/24/2018 Arystoteles - Etyka Nikomachejska

1/390

Arystoteles ze Stagiry

Etyka Nikomachejska

Zadaniem rozwaa poprzedzajcych niniejszy przekad Etykinikomachejskiej Arystotelesa nie jest przedstawienie jego pogldwfilozoficznych ani nawet tylko etycznych. Wstpne te uwagi pragnraczej poinformowaczytelnika o zawartoci Gorpus Aristotelicum,tj. przekazanego przez tradycj zbioru pism Arystotelesa, susznielub niesusznie mu przypisywanych, i o losach tych pism od staro-ytnoci do chwili obecnej. Szczeglny nacisk spoczywa przy tymna grupie pism etycznych i na dzisiejszym stanie badanad ich au-tentycznocii chronologi.

Dla zrozumienia wyaniajcych si tu zagadnieniezbdnjestrzecz przypomnie kilka waniejszych faktw i dat z ycia Ary-stotelesa.

WIADOMOCI BIOGRAFICZNE

Arystoteles, urodzony w 384 r.p.n.e. w Stagirze (czy w Stagi-rach bo rda staroytne podajtrojaknazwtej miejscowoci:Stagira f]ST(iYeipa, Stagiros SfA-feipoc i Stagiry T


2/390

niemu po mierci Platona, 347, siostrzeniec zmarego, Speuzyp,ktry obj wwczas scholarchat Akademii. Arystoteles nie chcia

jak sizdaje kontynuowaw tych warunkach swej pracy nauczy-cielskiej w Akademii i wy wdrowa wraz z Ksenokratesem, rwnieakademikiem, na razie do Assos, w Azji Mniejszej na wybrzeuTroady. Tu stan na czele szkoy filozoficznej, w ktrej wsppra-cowali z nim i z Ksenokratesem dwaj ich koledzy z Akademii:rastos i Koryskos ze Skepsis. Z gronem tym pozostawa w bliskichstosunkach Hermias, wadca Atarneusu, ktrego siostrzenici przy-brancrk, Pytiad, poj Arystoteles potem za on.

Kierujc szko w Assos, Arystoteles wystpowa na zewntrzjako ortodoksyjny platonik, chocia przeciwstawia si niektrympogldom Platona, zwaszcza jego teorii idej. Bya wic owa szkoaniejako porednim ogniwem midzy Akademi a pniejszym Li-ceumjWykady Arystotelesa cigay adeptw filozofii take z po-bliskich wysp, m. i. z Lesbos, skd pochodzi najwybitniejszy uczeArystotelesa, Teofrast z Eresos, pniejszy jego nastpca w scholar-chacie Liceum (jeli nie uwaa za prawdziw drugiej wersji sta-roytnej, wedle ktrej znajomoz Teofrastem zawarta miaa'by

juw Akademii)|_Po trzyletnim pobycie w Assos Arystoteles przenissw dziaalno nauczycielsk do Mityleny na Lesbos, a w r, 342przyj zaproszenie na dwr Filipa Macedoskiego jako nauczycielmodocianego~krlewicza Aleksandra, pniejszego synnego wadcy.Pobyt .w Macedonii, w miejscowoci Mieza, gdzie filozof ksztaciAleksandra wraz z kilku jego kolegami, i w stoecznej Peli, przecig-n sido r. 336, tj. do mierci Filipa i wstpienia na tron dwudzie-stoletniego wwczas Aleksandra, a moe i duej. fW czasie tym niepozosta Arystoteles niedostpny wpywom zdobywczej politykimacedoskiej, reprezentowanej przez Filipa, ktrego plany zabor-cze ukazyway moliwo zrealizowania ulubionej myli filozofa:zjednoczenia wszystkich'Hellenw. Wierzy bowiem jak przednim Herodot14e przed zjednoczonHellad runie potga krlwperskich. Totenic dziwnego, e stara sirozwijaidee panhelleskiew swym krlewskim wychowanku. Mody Aleksander zawdziczaswemu mistrzowi umiowanie poezji greckiej oraz zainteresowanie

zarwno filozofi jak naukami przyrodniczymi. Kazao ono Aleksan-drowi otacza si na swym dworze uczonymi reprezentujcymirne dziedziny wiedzy, ktrzy towarzyszyli mu pniej w wypra-wie na Azj, nadajc jej charakter przedsiwzicia kulturalnego nanie znanprzedtem skal. Dla wychowawcy swego ywi Aleksander,


3/390

Wstp XIII

do czasu, uczucia wdzicznoci uczniowskiej: dostarcza mu rod-kw umoliwiajcych Arystotelesowi jego ulubione badania przy-rodnicze i mia te wznie na cze filozofa posg spiowy, jelimona zaufanapisowi widniejcemu na pnej kopii posgu:

[Yl]6v

Nikorachowego syna, boskiego Arystotelesa,Co wszelkposiad mdro, wznis [posg] tu Aleksander.

Stosjmki midzy filozofem a wadc popsuy si dopiero, kiedyAleksander zawadnwszy uprzednio terytoriami azjatyckimi do-stpnymi wpywom obcym, jak Syria, Egipt, czciowo nawet Ba-bilonia, sta si panem Persji waciwej, kraju o swoistej kulturze,ktrego zdobywca nie usiowa nawet zhellenizowa. Krl mace-doski przybra wwczas tytu krla Azji i poniecha, ciasnych juw jego oczach, panhelleskich koncepcji politycznych Arystotelesa,opartych na przewiadczeniu o wyszoci Hellenw nad barbarzy-cami8, przeciwstawiajc im sw wiatowadcz polityk organicz-nego zespolenia Wschodu z Zachodem i wzajemnego ich przenik-nicia si politykwymagajczniwelowania istniejcych rnicplemiennych i kulturalnych4. Do dalszego ochodzenia stosunkwmidzy Arystotelesem a Aleksandrem przyczynia si mimoobiektywnej postawy, ktr zachowa filozof5 sprawa Kalliste-nesa, siostrzeca Arystotelesowego, ktry towarzyszy Aleksandrowi

jako historyk do Azji i, oskarony niewinnie o udzia w spisku prze-ciw krlowi, zosta na jego rozkaz stracony (ok. 327).

W czasie pobytu w Macedonii' Arystoteles wyjeda kilka-krotnie do rodzinnej Stagiry, szukajc w jej murach odosobnienia,sprzyjajcego pracy badawczej. By moe, e spdzi tam ostatnie

miesice tego okresu swego ycia.' Na wiosn334 Arystoteles, gony juwwczas filozof i nauczyciel,przyjaciel i protegowany Aleksandra i jego namiestnika Antypatra,powrci do Aten, gdzie bawi przez nastpnych lat dwanacie.Zaoona przez niego szkoa miecia si zrazu w pnocnej czciAten, w krugankach, peripatoj (std miano szkoy perypatetycnej)witego obwodu powiconego Apollonowi Lykejskiemu. Stdwzio swnazwLiceuniJ Pniejsza jego siedziba znajdowaasiwe wschodniej czci miasta, przed BramDiocharesa; nowe


4/390

to pomieszczenie zostao w tym celu wynajte, Arystoteles bowiem,bdc metojkiem, nie mg posiadaziemi w Attyce/Liceum staosi terenem intensywnej dziaalnoci Arystotelesa jako badacza,nauczyciela i organizatora nauk i zamio wkrtce znaczeniemswym Akademicj na^ ktrej cze*e s'ta wwczas (od r. 339/8) Kseno-krates".

'Organizacja Liceum przypomina pniejsze uniwersytety:oprcz filozofii uprawiano tam w duym zakresie inne nauki, za-rwno humanistyczne (histori polityczn, ustrojow, historikultury i literatury, retoryk), jak astronomi, fizyk, a zwaszczanauki biologiczne (fizjologi, zoologi, botanik, medycyn i i.).Nie znaczy to, by zainteresowanie naukami szczegowymi usunow ciespekulacjmetafizyczn i inne dociekania filozoficzne. (Pozatym wzorowane byo Liceum na Akademii: uczniowie, zwanitu i tam przyjacimi, odbywali wsplne biesiady (syssitia i sympo-sia), ktrych regulamin by cile okrelony przez, samego Arysto-telesa.

f Niespodziana mier Aleksandra Wielkiego (323) pooya kresdziaalnoci Liceum. W zwizku ze zmienion sytuacj politycznArystoteles zosta oskaronyjak ongi Sokrates o bezbonoi musia ratowasiucieczk(323). Celem jej bya posiadoodzie-dziczona przez Arystotelesa po matce, w miecie Chalkis na Eubei.Po upywie jednego zaledwie roku organizm Arystotelesa, wyczerpa-ny przejciami psychicznymi znoszonymi, jak o tym wiadczzachowane fragmenty jednego z jego listw do Antypatra, z nie-wzruszon rwnowag ducha uleg chorobie odka > (322).

PISMA ARYSTOTELESA

Zachowane pod imieniem Arystotelesa pisma, ktre s drobnczci jego twrczoci (por. niej s. XVII), dziel sina pisma li-terackie, tzw. egzoteryczne (XYOI iwrepucol), o formie przewaniedialogicznej, i pisma szkolne, akroamatyczne (K6~(0i/&x.poa.[i.(x.TiY.ol),przeznaczone do wysuchania", czyli wykady. Z pierwszych,

ktrych walory stylistyczne staroytno cenia niezmiernie wysoko,doszy nas nieliczne tylko fragmenty; ilo ich wzrosa w ostatnichlatach dziki intensywnym poszukiwaniom, a i w przyszoci wzrastamoe podobnie jak to, co posiadamy z pism szkolnych zwasz-cza na skutek opracowania niezupenie jeszcze wyzyskanych ko-


5/390

Wstp XV

mentarzy greckich i bizantyskich oraz arabskiej literatury arysto-tclicznej.

Do pism literackich, z ktrych stosunkowo najwicej zachowaosifragmentw, nale m. i.:

7tepl


6/390

XVI Wstp

g. Trepl Cc|>6>v TropeCoc(De animalium incessu, O chodzie zwierzt) io. Tzw. Parva naturalia (Drobne pisma przyrodnicze), do ktrychnale:

a) itepl ataHjoecoc xal alaSrjTfito (De sensu et -sensibili, 0 spo

strzeeniach zmysowych)b) 7tepl tiv^jxi)c xal &va(wfyieG>v(De insecabilibus lin.eis, O liniach

niepodzielnych)16. + 7rpo(3X^[iaTa (Problemata physica, Problematy)17. + 7tepl ^pw^^TCoy (De fcoloribus, O barwach)18. + tx(i Ntxo(iaxefx (Ethica Nicomachea,Etyka nikomachejska)


7/390

Wstp XVII

3. + yjdutii jzeY


8/390

Wstp

giej strony pojawi sipogld, e pisma te w 7080% nie sdzieami Arystotelesa (por. niej przypis 55).

Tak powana rozbienozdapozostaje w zwizku ze sposobempowstawania pism szkolnych Arystotelesa i ich rozpowszechniania

w staroytnoci, o czym mowa bdzie niej, a nadto z losami jegospucizny naukowej.

LOSY SPUCIZNY NAUKOWEJ ARYSTOTELESADO KOCA XIX W.

Staroytno

Arystoteles przekaza ca sw bibliotek, obejmujc te jegospucizn rkopimienn, Teofrastowi, jako upatrzonemu swemunastpcy w perypacie, gdzie tewykady Arystotelesa byy podstawnauczania a do mierci Teofrasta ,(288/7 1UD 287/6). Po mierciTeofrasta biblioteka Arystotelesa dostaa si wedle jednej z istnie-

jcych wersji w rce niejakiego Neleusa ze Skepsis w Troadzie,ktrego potomkowie pragnc ocalispuciznrkopimiennArysto-telesa przed chciwoci wadcw tych stron, Attalidw, zakadaj-cych wwczas BibliotekPergamerisk, ukryli jw piwnicy. Ok.r. 100 p.n.e. odkry j tam i zakupi niejaki Apellikon z Teos, ktryprzewiz jdo Aten i rozpowszechni w odpisach. W r. 86 p.n.e.staa siona czci upu wojennego Sulli, ktry po zdobyciu Atenprzewiz j z kolei do Rzymu. Wedle pewnych wiadectw staro-ytnych tu mia wydapo raz pierwszy dziea Arystotelesa czyte tylko to zamierza gramatyk Tyrannion, ale krytycznegowydania dokona dopiero ucze jego, Andronikos z Rodos, dzie-sity po Arystotelesie kierownik szkoy perypatetycznej w Atenach.Stao si to w poowie I w.p.n.e., a wic ok. dwu tysicy lat temu.Data ta oznacza pocztek studiw arystotelicznych. Andronikos

skatalogowa spucizn Arystotelesow, zbada autentycznoposzczeglnych pism, uporzdkowa je wedle przynalenoci dornych nauk i by pierwszym, ktry je komentowa. Na wydaniuAndronika opieray siinne, pniejsze wydania staroytne, a jednoz nich jest rdem naszych rkopisw.

Tej wersji, operujcej dwuwiekowprzerw w dostpnoci pismszkolnych Arystotelesa, a opartej na wiadectwach Strabona,Plutarcha i Suidasa. przeciwstawia s/ inna wersja, przekazana

XVIII


9/390

Wstp XIX

przez Atenajosa (koniec II w.p.n.e.). Gosi ona, e spuciznfilozofa zakupi u Neleusa Ptolemeusz Filadelf, zaoyciel BibliotekiAleksandryjskiej, ktra istotnie posiadaa znacznczdzie Arysto-telesa (mogy to by czciowo notatki robione przez suchaczy).

Gdyby nawet odrzuci t wersj, to nie podobna zaprzeczy, epogldy filozoficzne perypatu, a take stoikw II i I w.p.n.e.,wiadczo znajomoci dzie Arystotelesa, ktra tedy dziki wydaniuAndronika weszaby tylko w now fazswego rozwoju. Za przyka-dem bowiem Andronika wielu perypatetykw jo komentowa-dziea zaoyciela szkoy. Najwybitniejszym z nich by Aleksanderz Afrodisjas (koniec II w.n.e.), a komentarz doEtyki nikomachejskiej na-pisa m. i. Aspasjos (w I poowie II w.n.e). Od' III w.n.e tdziaal-no komentatorsk uprawiali nowoplatonicy (ze szkoy ateskiej:Porfiriusz w w. III i Simplikios w w. V; ze szkoy aleksandryjskiejw w. VI Joannes Filoponos). Take na Zachodzie komentowanou schyku staroytnoci, a nadto przekadano na acin, pismaArystotelesa, jednake na razie- tylko (niektre) logiczne. Na czootych badawysuwa si, juu progu wiekw rednich, Boecjusz.(pk. 450525).

.redniowiecze i czasy p n i e j s z edo koca XVIII w.

Po zamkniciu Akademii Platoskiej w Atenach przez cesarzaJustyniana (529) kontynuowano studia nad filozofi Arystotele-sow w Aleksandrii, a now ich siedzib w w. IXXV stao sipastwo bizantyskie. Oprcz greckiej literatury arystotelicznejistniaa juw tym czasie takaliteratura syryjska, armeska i arabska,a od XIV w. take hebrajska. Literatura syryjska, poczwszy odw. V, dotyczya zrazu tylko niektrych pism logicznych, a od

w. IX take innych dzie. Przekady Arystotelesa na jzyk syryjskistay si z kolei podstaw ich przekadw arabskich, ktrym to-warzyszya bogata literatura komentatorska w tym jzyku.

Do niedawna sdzono, e recepcja nie znanych redniowiecznejEuropie zachodniej pism Arystotelesa dokonaa si dziki przeo-eniu ich z arabskiego na acini e dopiero potem poznano orygi-nay greckie i poczto przekada je na acin. Ostatnie jednakbadania ustaliy, e oba te rodzaje przekadw poczy kursowaniemal jednoczenie (w w. XII), przy czym posugiwano siraczej


10/390

przekadami z greckiego lg. Pierwszymi grecko-aciskimi przeka-dami redniowiecznymi, Arystotelesa byy tumaczenia obu Analityk,

Metafizyki i O duszy, dokonane przez Jakuba z Wenecji l3. Zachdtedy nie wycznie Arabom zawdzicza znajomo Arystotelesa,zawdzicza im natomiast znajomo cennych arabskich i hebraj-skich komentarzy do jego pism. Najwybitniejszymi autorami tychkomentarzy byli: Alfarabi, Avicenna, Averroes i Majmonides.Postpy recepcji Arystotelesa sprawiy, e ju ok. r. 1200 wikszojego pism dostpna bya w przekadach aciskich. Znajomodzie Stagiryty bya jednak i niekompletna, i porednia, a nadtoskaona bya faktem, i przypisywano mu wiele pism pniejszych,pochodzenia neoplatoskiego (m. i. tzw. Teologa Arystotelesa iLiberde causis). W pierwszej poowie XIII w. hamoway rozwj studiwarystotelicznych w uniwersytecie paryskim, gwnym wwczas nakontynencie europejskim orodku ruchu umysowego, kocielnezakazy czytania i komentowania pism Arystotelesa w tejeuczelni. Zakazy te jednak ograniczay si zrazu przynaj-mniej do uniwersytetu paryskiego, nie obejmujc (do r. i 245)uniwersytetu w Tuluzie; ograniczay si dalej do pism przyrodni-czych i do metafizyki, nie obejmujc logiki ani etyki; ograniczay

siwreszcie, przynajmniej w pniejszej swej fazie . do czasu,kiedy pisma Arystotelesa zostan oczyszczone od podejrze/iiabdnoci"14. Wiadomo z historii filozofii, e dziea tego, dzieachrystianizacji Arystotelesa, dokonali Albert Wielki i TomaszztAkwinu, i wiadomo, jak przemony sta siwpyw tak zinterpreto-wanego arystotelizmu. Na skutek jednak czy to nieznajomoci,czy teraczej 16niedostatecznej znajomoci greczyzny Albert iTomasz, jak caa owa epoka, posugiwali si aciskimi tumacze-niami dzie Arystotelesa. Ilo tych tumacze, ktre stay si pa-nujc w redniowieczu wulgat, wzrastaa tymczasem nieustannie,dziki dziaalnoci translatorskiej trzech orodkw, ktrymi byykolegia tumaczy w Toledo, na Sycylii i w Anglii (Robert Grosse-teste i jego wsppracownicy).

Oryginalnym natomiast brzmieniem pism Arystotelesa intereso-

wano siw w. XIII mniej i coraz mniej je znano. ZnajomoArysto-telesa z pierwszej rki zaczyna krzewisiw w. XIV, wraz z rozkwi-tajcw Europie zachodniej w tym czasie, w pocztkach Renesansu,znajomoci greczyzny. Okoo r. 1470 ukazuj si niektre pismaArystotelesa po raz pierwszy w druku 16, wyprzedzajc pierwszezbiorowe ich wydania, zarwno aciskie (1483), jak greckie


11/390

Wstp XXI

('4959^) Rka w rk z rozpowszechnianiem pism Arystotelesa,zrazu w przekadach, a potem w oryginaach, rozwijaa site'w red-niowieczu bujna literatura komentatorska, a epoka Odrodzenia,zwaszcza za w. XVI, przyniosa punkt szczytowy produkcjivzarwno przekadowej, jak komentatorskiej. Osaba ona w w. XVII,a jeszcze bardziej w w. XVIII, co towarzyszyo zmniejszonemuzainteresowaniu sifilozofiArystotelesa.

W i e k X I X . Z a g a d n i e n i e a u t e n t y c z n o c i i

c h r o n o l o g i i p i s m A r y s t o t e l e s a

Wiek XIX zainicjowa znowu ywy ruch na polu wydawania,przekadania i komentowania pism Arystotelesa, jak tena interesu-

jcym nas tu odcinku sprawy ich autentycznoci i chronologii.Arystoteles nie ciy ju wwczas na rozwoju myli ludzkiej jakoFilozof par excellence, jako autorytet, jego pogldy nie miay juznaczenia dogmatycznego i stay si przedmiotem krytycznychdociekahistorykw filozofii na rwni z pogldami innych myli-cieli.

Jednake wszelkie wczesne badania arystoteliczne natrafiayna swoiste trudnoci, pynce z dysproporcji midzy niedostatecznznajomoci ywota Arystotelesa a imponujcym gmachem jegodzie. Biografia Arystotelesa pena bya biaych plam, o caychokresach jego ycia brako, niemal zupenie, wiarogodnych wia-dectw staroytnych w wielu tedy sprawach badacze, skazanina domysy i kombinacje, mieli do czynienia z daleko idcdeper-sonalizacj Arystotelesa, zrozumia, jeli si zway poszczeglneczynniki, ktre si na ni zoyy. Nale do nich: przerwa w zna-

jomoci pism szkolnych Arystotelesa czy te tylko powane jejzmniejszenie (zalenie od tego, czy siprzyjmie wygodnlegend

o piwnicy w Skepsis, czy tedrugze wspomnianych wyej (s. XIX)wersji); zaginicie jego pism literackich; ponowne zapomnieniew ktre popady jego pisma szkolne na Zachodzie Europy po upadkucesarstwa rzymskiego; wreszcie jego chrystianizacja dokonanaprzez scholastyk.

Na tym tle niedziwny wydaje sipogld XIX-wieczny, e wszyst-kie pisma szkolne Arystotelesa powstay w czasie drugiego pobytufilozofa w Atenach. Stwierdza to Zeller w swej Historii filozofiigreckiej (II 23, s. 155), stwierdza J. Bernays (Die Dialoge des A-


12/390

stotels in ihrem Verhaltnis zu seinen iibrigen Werken, 1863, s. 128),mwic: Wszystkie zachowane dziea pochodz z ostatniegookresu ycia Arystotelesa. ...gdyby nawet wzrosy nasze skpewiadomoci o ich wzajemnym stosunku chronologicznym, nie manajmniejszej nadziei, by choby najwczeniejsze stosunkowo z dziemogo sigaczasw, kiedy Arystoteles pracowa jeszcze nad swoimsystemem: wszdzie system ten wystpuje jako skoczony; nigdzienie widzimy budowniczego zajtego jeszcze budowaniem." Nastp-stwem takich pogldw przyjmujcych monolitowy charakter caejtwrczoci Arystotelesa byo przekonanie, e kade twierdzenieArystotelesa musi by zgodne ze wszystkimi innymi wypowiedziami

jego na ten sam temat, zawartymi nie tylko w danym dziele, alewe wszystkich innych. Oczekiwaniu zgodnoci zadaway jednakkam przekazane w CA dziea pene dubletw, wzajemnych cytat,powanych niezgodnoci i rnic, nawet w obrbie tego samegodziea. Std zrodzia si dno do usuwania niepokojcych roz-bienoci przez sztuczne i nacigane interpretacje, przez uprawianez upodobaniem przestawianie ksig i mniejszych elementw caociw poszczeglnych dzieach, przez hojne szafowanie zarzutem nieaute-tycznoci, atetez, pewnych ksig, rozdziaw, paragrafw. Mnogotakich hipotez pomocniczych musiaa budzi podejrzenie co dosusznoci tezy zasadniczej i wywoareakcj. Rzecznikiem jej stasiWerner Jaeger.

WIEK XX. WERNER JAEGER

S p os b p o w st a w an i a p i s m s z k ol n y chA r y s t o t e l e s a

Dwie ksiki Jaegera, wydane w latach 1912 i 1923, oznaczajpocztek nowej ery bada arystotelicznych, trwajcej z niezmniej-szon intensywnocipo dzidzie. Pierwsza z tych ksiek, StudienZur Entstehungsgeschichte der Metaphysik des Aristoteles (1912), zajmuje si

powstawaniem nie tylko Metafizyki, ale i innych pism szkolnychArystotelesa, i przedstawia ich genezw sposb, ktry zosta jedno-mylnie niemal przyjty przez pniejszych badaczy i sta si juwasnociogu piszcych.

Wykady Arystotelesa nie s wedle Jaegera dzieami"naukowymi w dzisiejszym tego sowa znaczeniu. Wiksze z nich


13/390

Wstp XXIII

szbiorami pewnych rozwaana pokrewne tematy rozwaaz rnych czasw pochodzcych i w rnych czasach przez rnychredaktorw, m. i. przez samego Arystotelesa, ujmowanych w caoci,ktre nosz dzi nazwy, jak Metafizyka, Etyka nikomachejska czyeudemejska, Polityka itp., a ktrych tytuy greckie znaczwaciwie zgodnie z rzeczywist tych zbiorw zawartoci Zagadnieniametafizyczne, Zagadnienia etyczne itp. Niekiedy poszczeglnerozwaania, chodotycztematw pokrewnych, nie zrosy siz sobdo tego stopnia, by otrzyma"jednolity wsplny tytu; przy-kadem Partia Naturalia: wchodzce w ich skad rozprawy nie za-traciy swej samodzielnoci i nosz rne tytuy. -Wykady Arysto-telesa byy odczytywane w Liceum wikszilorazy, i to nie tylkoprzez samego Arystotelesa, lecz take przez jego nastpcw. Od-czytywano przy tym niekoniecznie cay dochowany do naszychczasw zbir, pragmateja (icpayjAaTEia ), lecz czsto raczej poszcze-glne rozprawy, methodoj (jii^oSot), wchodzce w jego skad. Odczy-tanie w wikszym lub cilejszym gronie suchaczy byo opubliko-waniem (Ix5ooij17), ktre bynajmniej nie byo identyczne z ogo-szeniem w formie ksiki, dostpnej w handlu ksigarskim. W takiejformie ksikowej adne z pism szkolnych Arystotelesa nie zostaoza jego ycia ogoszone, pism tych nie byo wwczas na rynkuksigarskim, istniay tylko w rkopisach jako substrat wykadwustnych. Niewtpliwie kursowamusiay te notatki robione pod-czas wykadw przez suchaczy.

Doda mona, e Arystoteles wykadajak wiemyjuza ycia Platona w Akademii, a od r. 347/6 sta na czele wasnejszkoy, dziaalno jego jako wykadowcy obejmowaa wic nietylko dwanacie lat scholarchatu w Liceum, lecz trwaa okoo lattrzydziestu (tj. od ok. 452 Jeli przyj ostronie, e zaczwykadadopiero na jakie pi lat przed mierciPlatona do r. 323). W tym czasie pogldy Arystotelesa musiay przechodzi

ewolucje, ktre niewtpliwie znalazy swj wyraz w jego wykadach:musia je wielokrotnie przerabia i uzupenia; czasem zmiany byytak zasadnicze jak to na og przyjmuje sidzisiaj na odcinkuetyki e wyamaa si potrzeba zupenie nowego opracowaniatematu. Wprowadzajc zmiany Arystoteles jak kady chybaautor nie zawsze przeprowadza je konsekwentnie, nawet w obr-bie tej samej methodos, c dopiero w innych rozprawach, wcze-niejszych, na pokrewne tematy, wchodzcych lub jeszcze nie wcho-dzcych w skad danego zbioru. W ten sposb narastay w rnych


14/390

methodoj rne warstwy pogldw, elementy pniejsze pojawiaysiobok wczeniejszych, a kolejnotych zmian nie liczya siwcalez pniejsz, po mierci autora zwykle wprowadzan kolejnociksig danego dziea". Std to poszo, e czasem w ksigach po-cztkowych wystpujpogldy duo pniejsze ni te, ktre goszksigi kocowe, std wzajemne cytaty w rnych pismach, stdusterki redakcyjne i nie dajce sidzisiaj rozwikasprzecznoci.W chwili mierci Arystotelesa musiay ju istnie liczne-przykadytego uwarstwienia jego pogldw. Pogbio siono z koniecznoci,gdy wykady swe przekaza Arystoteles swemu nastpcy w Liceum,Teofrastowi, ktry z kolei obok innych wykadowcw mg, a moe i musia kreli, dodawai przerabia. Teofrast sta naczele Liceum do r. 288/7 lub rk duej, a wic przez trzydziecikilka lat, w czasie ktrych zmuszony by zajmowa stanowiskowobec pogldw goszonych wspczenie w Akademii, od r. 313(przybycie Zenona do Aten) take wobec stoikw, a od r. 307(przybycie Epikura do Aten) wobec epikureizmu.

Metoda l e d z e n i a rozwoju poj

Take w drugiej ze swych ksiek pt.Aristoteles, Grundlegung einerGeschichte seiner 'Entwicklung (1923) Jaeger rezygnuje z godzeniatwierdzeArystotelesowych pogodzisinie dajcych, dopatrujesiw nich natomiast etapw ewolucji pogldw filozofa. Przyporzd-kowane rnym warstwom czasowym, twierdzenia pozornie nie-zgodne ukadaj si w linie rozwojowe, ktrych ledzenie jest za-daniem bada arystotelicznych. Dziki tej metodzie, czcejw sobie badanie historyczne z interpretacj filozoficzn, Jaegerzdejmuje z Arystotelesa pitno bezosobowoci, wskrzesza go jakoindywidualnego myliciela, co wicej, ukazujc myl jego w rnychfazach jej rozwoju, pragnie jwczyw caoksztat wspczesnejmu, bezporednio go poprzedzajcej i po nim nastpujcej filozofii,a nawet kultury greckiej w ogle.

Wytyczn, ktra pozwala mu dokonatego dziea, jest stosunekpogldw Arystotelesa do nauki Platona. Ze wzgldu na ten waniestosunek Jaeger wyrnia w dziejach myli Arystotelesa trzy okresy:okres platonizmu (pierwszy pobyt w Atenach), okres platonizmuzreformowanego (Assos, Mytilene, Macedonia) i okres pnegoarystotelizmu (drugi pobyt w Atenach). Z pierwszego okresu


15/390

Wstp , XXV

pochodziy dziea literackie (przewanie dialogi), ktre dochowaysi tylko we fragmentach,'a w ktrych Arystoteles wystpuje jakoortodoksyjny platonik, gosi wic np. w dialoguEudemos niemiertel-noi substancjalnoduszy, na modPlatoskiego Fedona. W tym

ju okresie budzi si w Arystotelesie krytycyzm wobec Platoskiejteorii idej, ktry znajduje niedwuznaczny wyraz w pismach drugiegookresu. Powstay w nim w pierwotnej swej postaci wykady o za-gadnieniach etycznych (EE), dialog 0 filozofii, pewne czciMetafizyki iPolityki,a take rozprawy: 0 niebie, 0 powstawaniu i giniciu. Do czaswpobytu Arystotelesa w Macedonii odnie mona m. i. Wykaz

zwycizcw w igrzyskach piyjskich ('AvaYpac-)j TOW m)#i.ovixaiv), sporz-dzony przy wspudziale Kallistenesa, a uwieczony nagrodwyro-czni delfickiej18. Dla okresu pnego arystotelizmu charakterystycznes obck zainteresowa filozoficznych, ktrych owocem jest m. i.EN badani? z zakresu nauk szczegowych, zarwno humani-stycznych, jak przyrodniczych. Do drugich nale zachowanew duej rr.ierze pisma przyrodnicze, do pierwszych dokonywaneprzy wspudziale uczniw zbiory rnych materiaw, np. zbir stupidziesiciu omiu Polilejaj (Ustrojw pastw greckich), z ktrychzachowa si odkryty z kocem w. XIX w papyrusach Ustrj po-lityczny Aten; nale dalej kompletne Wykazy przedstawieteatralnych w

Atenach (SiSaoxaXiai), Zagadnienia homeryckie (dbcop naTa 'O[A7)pi)C(4),zbiory ustaw barbarzycw (v(iijia (iap(3api.xa)19 i zbiory rozstrzy-gni z dziedziny prawa midzypastwowego (SwaicfiaTa jtXe


16/390

treptyk EE EN. Logika historyczna tego szeregu jest zdaniemJaegera (248) nie do obalenia.

Z Jaegerowskiego Arystotelesa, penego pomysw i miaychsyntez, przedstawiono tu tylko kilka rysw zasadniczych, interesu-

jcych ze wzgldu na problematyk EN, pominito za wszelkiewywody dotyczce innych pism Arystotelesa. Do powszechnie uzna-nych, przez nikogo dzinie kwestionowanych, a zarazem caoksztatutwrczoci Arystotelesa dotyczcych wynikw Jaegerowskich na-le m. i.: wprowadzenie metody rozwojowej operujcej ewolucjposzczeglnych poj i pogldw a w zwizku z tym kryty-czna rewizja uwiconych tradycjpogldw na autentycznoi chro-nologi pism wchodzcych w skad CA; wyjanienie pojcia pismegzoterycznych jako pism literackich i wcignicie ich w orbitbada,na rwni z pismami szkolnymi; postulat rozszerzania naszej znajo-moci Arystotelesa przez poszukiwanie w literaturze staroytnej nie-znanych fragmentw jego pism; wreszcie w oparciu o wszyst-kie te czynniki, ktre dopiero razem wzite, jako zesp skadajsina charakterystyczne oblicze koncepcji Jaegera wywietleniestosunku Arystotelesa do Platona. Stosunek ten bowiem ju w cza-sach staroytnych bywa przedstawiany jako zdecydowanie wrogi:

wedle tego zapatrywania juw czasie pierwszego pobytu w Atenachmia Arystoteles wystpowa jawnie przeciw Platoskiej teorii idej,Platon za jeli wierzyDiogenesowi Laertiosowi (V 2) miasiwyrazi, e Arystoteles postpuje jak rebidepcce klacz, ktra

je urodzia. Na tej podstawie odmawiano wiarogodnoci sdom Ary-stotelesa o Platonie 80. Z Jaegerowskiej natomiast koncepcji stosunkuArystotelesa do Platona wynika istnienie niewtpliwego okresuplatoskiego w twrczoci Arystotelesa, co zgodne jest z wielu wia-dectwami staroytnymi w tej mierze21, a nadto rozwizuje niejednztrudnoci interpretacyjnych, jakie nasuwaj pisma Arystotelesa.Koncepcja ta tumaczy, dlaczego przez ma, o ktrym Arystotelesw swejElegii do Eudema (z Cypru, Rosfrgm. 673) mwi, e ludziomzym nawet chwalisigo nie godzi, jego, ktry jedyny lub pierwszyspord miertelnych jasno dowid yciem swym i mylbadawcz,

e czowiek dobry jest zarazem szczliwy" dlaczego przez matego rozumienaley wanie Platona22; tumaczy dalej, dlaczego iw pniejszych pismach Arystotelesa, nawet w licznych wywodachprzeciwstawiajcych si platoskim, trudno dosucha si jakiejkol-wiek napastliwoci czy zjadliwoci pod adresem Platona. Przeciwnie,liczne echa myli Platoskiej dowodzraczej, e Arystoteles do koca


17/390

Wstp XXVII

ycia nie otrzsn si spod wpywu tej myli, a uwany czytelnikskonny bdzie przyzna suszno wiadectwu staroytnemu*3,ktre orzeka, e Arystoteles platonizuje nawet tam, gdzie przeciw-stawia siPlatonowi. Dotyczy to nie tylko pogldw metafizycznych,

nie tylko etycznych (na co zwrcono niejednokrotnie uwag w ob-janieniach i przypisach do niniejszego przekadu), lecz nawet po-gldw logicznych. Ta ostatnia koncepcja spotkaa siwprawdziez opozycj, lecz nie zostaa obalona.24

Zwolennicy i kontynuatorzy

Ksiki Jaegera, o charakterze zwaszcza druga z nich nie-wtpliwie programatycznym25, stay si punktem wyjcia bogatejliteratury arystotelicznej i oywionych dyskusji. Arystoteles zostaprzeoony na jzyki: angielski (t. R. Robinson 1934, 2 wyd. 1948),woski (t. G. Calogero 1935) i hiszpaski (w Meksyku 1947). Po-

jawi si szereg rozpraw w samym ju tytule wzorowanych na roz-prawie habilitacyjnej Jaegera (Studien ZUT Entstehungsgeschichte...), awywodzcych, e to czy owo dzieo Arystotelesa nie jest dzieem

jednolitym, co wicej, e nawet poszczeglnym ksigom brak jedno-litoci. W. Nestle wyda wybr pism Arystotelesa, ktrych selekcjidokona i uoy je w ten sposb, by ilustroway koncepcj Jaegera(zob. niej s. XLIII). Najpowaniejsze podrczniki historii filozofiizaaproboway tkoncepcjexplicite (np. Oberweg-Praechter8') lubimplicite (np. E. Brehier28), a przyjcie jej przez W. D. Rossa sta-nowi jak stwierdza Farrington2' ostateczny wyraz miarodaj-nej opinii". Na wszystkich punktach oznaczajcych, zdaniem Jae-gera, poszczeglne etapy rozwoju historycznego pogldw Arysto-telesa rozpoczy siintensywne badania szczegowe.

I tak zainteresowano siostatniepok twrczoci Platona,w tej bowiem epoce, nie we wczeniejszych, szukanaleao punktw

stycznych platonizmu i modzieczej twrczoci Arystotelesa. Naj-waniejsze w tej mierze okazay sibadania P. Wilperta80; wykryon u Aleksandra z Afrodisjas i u Sekstusa Empiryka fragmentyirepl TaY&ou, tj. zapiskw, ktre Arystoteles robi suchajc nieogo-szonego wykadu czy te nieogoszonych wykadw31 sdzi-wego Platona O dobru. Wykad ten zawiera nie znan dialogomPlatoskim koncepcjidej jako liczb, operujcpojciem jednocii nieokrelonej dyady (dwjki), a poddanprzez Arystotelesa krytycewMeta fizyce.


18/390

Drug wan domen studiw, do ktrych impuls dao wyst-pienie Jaegera, s pisma literackie Arystotelesa, z ktrych czerpamona znajomojego pogldw w okresie platoskim. Jaeger samustali, e spora ilo fragmentw zawartych w Protreptyku Jambli-cha (oprcz tych, ktre juprzedtem rozpozna jako ArystotelesoweI. Bywater32) pochodzi od Arystotelesa, a mianowicie z jego mo-dzieczego Protreptyka. Idc za przykadem Jaegera poczto szukaladw twrczoci Arystotelesa u autorw staroytnych, greckichi rzymskich. Protagonisttego kierunku by zmary wr. 1954 filologwoski Ettore Bignone; w pracach swych, z ktrych najwaniejszjestUAristotele perduto e laformazionefilosofica di Epicuro, 1936, wykaza onliczne fragmenty dialogw Arystotelesa, gwnie u Epikura iepikurejczykw, i zwrci uwagna moliwoznalezienia dalszych uLukrecjusza i Cycerona, ktrzy s dla nas rdem poznaniaEpikura. Do znalezionych przez Bignonego naledalsze fragmentyProtreptyka, a nadto fragmenty rrepl ciXoao


19/390

Wstp XXIX

intensywnoci pracy mona przypisajednemu czowiekowi w cigulat dwunastu.

W zwizku z pismami Arystotelesa, ktre stanowiy jak wia-'domo ywe dziedzictwo perypatu, wyonia si kwestia stosunku

pogldw szkoy perypatetycznej do nauki jej zaoyciela. Zapozna-nie si z tymi pogldami, a wic niejako z pomiertnym yciem filo-zofii Arystotelesa w obrbie jego szkoy, ktre moe rzuci wielewiata na niejedno zagadnienie zwizane z ewolucj jego myli,byo jednak do niedawna bardzo utrudnione z pwodu niedostp-noci nawet tych nielicznych fragmentw pism perypatetykw, ktresi dochoway do naszych czasw. Brakowi temu zaradzi ma wy-dawnictwo, ktre podj Fr. Wehrli pt. Die Schule des Aristoteles. Jestto z dawna postulowany zbir fragmentw pozostaych po perypa-tetykach starszych (z wyjtkiem Teofrasta), tj. po przedstawicielachLiceum z w. IVII p.n.e., ktrzy byli kontynuatorami, a nie jak perypatetycy modsi wydawcami i komentatorami Arysto-telesa. Caoobejmie dziesi tomikw, przynoszcych teksty wrazz komentarzami wydawcy. Dotychczas ukazao sisiedem tomikw:i. Dikaiarchos, 1948. 2. Aristoxenos, 1948. 3. Klearchos,1948. 4. Demetrios z Faleronu, 1949. 5. Straton z Lampsaku,1953. 6. Ariston z Keos. Lykon, 1952. 7. Heraklejdes z Fontu 43,1953. Jako nastpny zapowiedziany jest tomik powicony Eudemo-sowi z Rodos.

Opozy cj a

Pogldy Jaegera wywoyway te niejednokrotnie * opozycj.Wysuwane zarzuty snatury bd oglniejszej, bd bardziej szcze-gowej. Do pierwszych naley np. (nie podwaajcy zreszt kon-cepcji Jaegera) zarzut jej nieoryginalnoci. Jego autor44 stwierdza,e pomys nakrelenia linii rozwojowej pogldw filozoficznych

Arystotelesa w oparciu o ich stosunek do pogldw Platona nie jestnowy: zna go ju T. Case (Encyclopaedia Britannica, 10 wyd.,s.v. Arislotle). Istotnie Jaeger nie cytuje tego artykuu; prawdopo-dobnie go nie zna, piszc swksik: uczeni nie zawsze zagldajdo encyklopedyj, przeznaczonych wszake dla laikw. Zresztwielkie koncepcje naukowe wie sizawsze z nazwiskami tych, coje uzasadnili i wczyli w caoksztat danego odcinka wiedzy jakopodstaw dalszych bada, a nie tych, co jak Case pierwsirzucili czy naszkicowali sam pomys45.


20/390

Powaniejszy jest inny zarzut natury oglnej, ktry zwraca uwagna zbytni jednokierunkowo i schematyczno, z jak Jaeger sto-suje sw koncepcj: przyjmuje on powiadaj niektrzy" erozwj pogldw Arystotelesa odbywa sistale w jednym kierunku,nb. w kierunku uniezaleniania si od pogldw Platona i usamo-dzielniania si myli Arystotelesowej. Co wicej, przyjmuje taksta kierunkow w rozwoju caej szkoy perypatetycznej. Std imcilej zwizany jest jaki pogld z naukPlatosk, tym jest dlaJaegera wczeniejszy. Nie liczy sion z moliwoci, a nawet praw-dopodobiestwem rozwoju, ktry uzmysawia naleaoby nie zapomoc linii prostej, lecz zygzakowatej, rozwoju nie wykluczajcegoniejednej recydywy platonizmu. Jeli tak sirzecz ma w odniesieniudo samego Arystotelesa, to tym bardziej prawdopodobne jest to w od-niesieniu do ewolucji pogldw w onie caej szkoy perypatetycznej,ktrej kolejni przedstawiciele mogli ulegai ulegali nawrotom plato-nizmu. Hipotez t potwierdza to, co mwi Fr. Wehrli w przed-mowie do wspomnianego ju wydania fragmentw perypatetykow*7:

jest rzecz niewtpliw, stwierdza on, e szkoa Arystotelesa w po-szczeglnych dziedzinach kontynuowaa kierunek mistrza. Wyglda

jednak na to, jakoby miarodajnymi stay siwczesne dialogi Arysto-

telesa (stojce jak wiadomo na gruncie platonizmu), a niejego pogldy pniejsze. Badania empiryczne przestano w perypacieuwaaza zadanie filozofii, a w dziedzinie etyki wielu perypatetykowposzo w kierunku, ktry przewaa w hellenistycznych szkoachfilozofii, a wedle ktrego dynaley do eudajmonii okrelonej przezostateczne, wszystkich jednako obowizujce normy48. Wehrli do-daje jednak : W jakim stopniu perypatetycy utrzymali i kontynuowalidzieo Arystotelesa, polegajce na zrozumieniu bogactwa typwludzkich to jest zagadnienie, na ktre odpowied da dopierocaoksztat zamierzonego wydawnictwa Die Schule des Aristoteles.Caoksztatu tego jak dotd jeszcze nie mamy, wic i poruszonyprzez Wehrlego crobrem czeka jeszcze i z tego wzgldu swegorozwizania. Bdzie siono musiao liczyz faktem, e i Jaegerw niektrych wypadkach operuje tak zygzakowat linirozwojow:

czyni to np. wanie w odniesieniu do EN, ktruwaa za dzieo okresunajpniejszego, a mimo to stwierdza, e zakada ona psychologiprzed-Platosk w kwestii podziau duszy i przypisuje to charakte-rowi nie tak cile ezoterycznemu EN jak charakter innych pismszkolnych Arystotelesa: EN bya przeznaczona dla szerszej pu-blicznoci48.


21/390

Wstp XXXI

Silny nacisk, jaki Jaeger pooy na zainteresowaniach naukamiszczegowymi, oywiajcych Arystotelesa w czasie~drugiego pobytuw Atenach, sprawi, e niektrzy interpretowali stanowisko Jaegera

jako odmawiajce Arystotelesowi w tym czasie zainteresowa filo-

zoficznych, a "zwaszcza metafizycznych. Przeciw takiemu zacie-nianiu sfery nurtujcych Arystotelesa w tej fazie zagadnie pod-nioso si sporo gosw protestu50, ktrych rdem zdaje si by

jednak pewne nieporozumienie. Jaeger bowiem podkrela wpraw-dzie epokowe znaczenie Arystotelesa jako pierwszego w Grecjimyliciela, ktry przedmiotem swych bada uczyni wiat rzeczy-wistych przedmiotw jednostkowych, i twierdzi, e badanie empi-rycznej rzeczywistoci wzio u Arystotelesa pod koniec ycia grnad opracowywaniem zagadnie pogldu na wiat, ale wielko

jego i niepowtarzalno upatruje (433) wanie w rozpitoci skaliduchowej, ktra pozwolia mu czyroztrzsanie problemw teo-retycznej kontemplacji", ogldania" przedmiotw ponadzmyso-wych, z najwyszymi osigniciami w dziedzinie logiki i ze spostrze-gawczoci obserwatora rzeczywistoci zmysowej. O wyganiciuwic zainteresowametafizycznych51Arystotelesa nie ma u Jaegeramowy. e za jest mowa o przesuniciu si punktu cikoci tychzainteresowa, to rzecz niedziwna, jeli si zway, e osigniciaArystotelesa w owych dwunastu latach kierownictwa Liceum w sa-mej tylko biologii nazwa mona byo najwikszym, jaki kiedy-kolwiek sta si udziaem jednostki, wkadem w skarbiec wiedzyludzkiej52.

Na pograniczu spraw natury zasadniczej i szczegowych za-gadnieetycznych porusza sinastpujcy zarzut: Zarwno Jaeger,

jak jego poprzednicy (Kapp por. niej s. XXXIII) i uczniowie(Walzer), opieraj swoje wnioski na porwnawczym materiale uzy-skanym przez zestawienie pewnych tylko, wybranych miejsc, ope-ruj tedy zbyt wskbaz. Metoda ta nie daje adnej rkojmi, e

nie mona by, zestawiajc inne miejsca, doj do rezultatw wrczprzeciwnych53. Rkojmi tak daoby tylko kompletne zestawieniecaego tekstu porwnywanych dzie. Zauwayjednak mona, e:1. zestawianie miejsc nic z -sob wsplnego nie majcych nie jestrzecz celow, staranne zaporwnywanie pozostaych jest wanietym, co postuluj i co uprawiaj jaegerzyci (por. np. stanowiskoWalzera, s. 13, w tej sprawie); 2. Jaeger sam nakreli tylko gwnezarysy pewnej koncepcji, da jak juo tym bya mowa programi wytyczne, zorientowa problematyki zilustrowa swmetodna


22/390

pewnych przykadach, pozostawiajc innym zadanie przeprowadze-nia bada szczegowych; tak np. w kwestii stosunku EE i EN ak-centuje (257) potrzebdokadnej porwnawczej interpretacji (obutych Etyk) w celu sprawdzenia jego koncepcji; 3. zarzut nie godziwcale w Jaegerowskmetod rozwojow, a autor jego sam tej me-tody wanie uywa; 4. wreszcie moliwodojcia do rezulta-tw przeciwnych istnieje teprzy zacienianiu materiau porwnaw-czego do jednego pojcia. Tak np. Schacher i Walzer, ledzcrozwj pojcia przyjani w EE i EN doszli do wynikw niezgodnychzarwno co do chronologii, jak co do autentycznoci tych dwch

Etyk, zgodnie natomiast odrzucaj autentyczno Wielkiej etyki,ktrej to autentycznoci broni inny autor64 na podstawie analizyrozwojowej tegosamego pojcia przyjani."

PISMA ETYCZNE ARYSTOTELESA

A u t e n t y c z n o i c h r o n o l o g i a t r z e c h E t y k

Jak ju o tym bya mow.a, Jaeger przedstawia ewolucj myli

etycznej Arystotelesa za pomoclinii rozwojowej: Protreptyk EE EN. Wielketykuwaa on za dzieo pniejszego perypatetyka, sta-nowice wycig obu Etyk Arystotelesowych, Krtki rzut oka nahistori tego zagadnienia pozwoli osdzi, o ile i pod jakim wzgl-dem pogldy te snowe.

EE i WE uchodziy w staroytnoci i w redniowieczu za pismaautentyczne, powicano im jednak bardzo mao uwagi, ktra sku-piaa si na EN. Ze wiadectw staroytnych zachowaa si tylkowzmianka Eustratiosa i scholion przypisywane Aspasjosowi, wedlektrych EE jest dzieem Eudemosa z Rodos. Roztrzsanie kwestiistosunku chronologicznego i autentycznoci trzech Etyk zainaugu-rowa u progu XIX w. W. G. Tennemann {Bemerkungen uber die sg.Grosse Ethik des Aristoteles, 1798), odmawiajc WE, jako tworowiepoki hellenistycznej, autentycznoci64. Po nim Fr. Schleiermacherustanowi nastpujc kolejno trzech Etyk: WE EE EN.Tylko WE pochodzi zdaniem jego przynajmniej z czaswbliskich Arystotelesowi", mona wic mwi o jej autentycznoci.67

EE natomiast i EN s pniejsze i nieautentyczne." To samo sta-nowisko zaj w sto dwadziecia z grlat po Schleiermacherze,w r. 1939, E. Elorduy69, kadc nacisk na walory logiczne WE,ktr uwaa za pismo egzoteryczne. Autentyczno EN gosi


23/390

Wstp XXXIII

pierwszy przeciw Schleiermacherowi Leonard Spengel80 i ta jegoteza pozostaa nienaruszondo dzidnia. EE natomiast i WE uwa-a za pniejsze i nieautentyczne; a wic szereg*: EN EE WE.Do pocztku w. XX utrzyma si pogld Spengla, ktry przyjli

wszyscy wielcy arystotelicy owych czasw (Bonitz, Brandis, Trende-lenburg, Zeller, Grant61 i i.). Ten wanie pogld, podwaony juprzez P. v. d. Miihlla42, a zwaszcza przez E. Kappa83, stara sidefinitywnie o.baliJaeger.

Dyskusja, ktra wyonia siw zwizku z wystpieniem Jaegera,zaatakowaa wszystkie czony jego linii rozwojowej dotyczcejpogldw etycznych Arystotelesa, ale najzacitsza walka rozgo-rzaa na odcinku obu Etyk i ich wzajemnego stosunku. Obz za-chowawczy, odmawiajcy EE autentycznoci, reprezentowali: AnnaMenzingen, H. Gadamer, J. Geffcken.** Najwybitniejszym przed-stawicielem obozu przeciwnego by wydawca fragmentw stoikw,H. Arnim; godzc sina autentycznoEE, stara sion jednak w na-mitnej dyskusji z Jaegerem dowie autentycznoci take WE65.Sekundowa mu w tym P. Gohlke, przypisujc Arystotelesowi nadtoautorstwo powszechnie za nieautentyczn uznanej rozprawki0 cnotach i wadach**. Jaeger sam zabiera dwukrotnie gos w dys-kusji67, a po stronie jego opowiedziaa si znakomita wikszo pi-szcych63, m. i. U. Wilamowitz-Moellendorff69. Sprawozdanie zcaej dyskusji i z sytuacji biecej na tym odcinku bada daA. Mansion w trzech artykuach pt.Autom des Ethigues attbuies

Aristote (RNPh 1931), wysnuwajc wniosek kocowy, e WEuwaa naley za nieautentyczn, za dzieo po-Teofrastowego pe-rypatu, EE za za autentyczn, i e linia: Protreptyk EE ENpozostaje w mocy.

Stanowisko to na og zwyciyo: dyskusja lat nastpnych prze-waya ostatecznie mimo hipotezy kompromisowej70, a nawetmimo dwukrotnej prby rewindykowania autentycznoci WE71

szalna rzecz atetezy WE72

. Go sizatyczy EE, to utrzymao sina og przekonanie ojej autentycznoci, cho oprcz przytoczo-nego juwyej stanowiska E. Elorduy (por. s. XXXII)pojawiysidwie prby rewindykacji autorstwa EE dla Eudemosa z Rodos(Schacher i Brzoska73). Spotkay sione wprawdzie z krytyk, ktraujawnia m. i. sprzeczne wrcz argumenty obu autorw, majceuzasadniwsplnich tez7*, ale mimo wszystko rzuciy przelotnymoe ciepewnej problematycznoci75na nie dajcsi, zdaniemJaegera, obalilogikszeregu: Protreptyk EE EN. Cieten

III Etyka


24/390

pogbi siw zwizku z przytoczonjuwyej opiniFr. Wehrlegoo platonizujcym charakterze etyki perypatetycznej: w tym bowiemstanie rzeczy platonizujcy charakter EE nie musiaby mierdaw chronologicznej bliskoci Platona. By moe rozpatrzenie zupe-nego materiau zawartego w caoci Szkoy Arystotelesa pozwoli nawysnucie szczegowszych wnioskw. Dotyczy to najbardziej ma-

jcych siukazaw t. VIII fragmentw Eudemosa z Rodos, ktremog rzuci nieco wiata na mglist dla nas posta tego dziznowu zdaniem niektrych domniemanego autora EE".

Przyjmujc autentyczno EE kwestionuje jednak niektre wy-niki Jaegera Fr. Nuyens", ktry pragnie ustali chronologi pismArystotelesa nie jak to, zdaniem jego, czyni Jaeger, w obrbie po-szczeglnych rodzajw pism filozoficznych (np. w obrbie metafi-zyki czy etyki), lecz w odniesieniu do wzajemnego stosunku czaso-wego wszystkich pism Arystotelesa. Jako baz ogarniajc cao-ksztat pism Arystotelesa obiera Nuyens posugujc si metodJaegera pojcie duszy i rozumuje: W koncepcji duszy u Arysto-"telesa wyrni mona trzy stadia; pierwsze, cile platoskie,w ktrym dusza jest substancjodrbn, zczondoczenie z ciaem(dialogEudemos); drugie, w ktrym dusza nie tworzc z ciaem unii

substancjalnej jest jednak z nim, jako ze swym narzdziem, zczona(pisma drugiego okresu twrczoci Arystotelesa, tj. wedleNuyensa ok. 347330); i trzecie, w ktrym dusza jest en-telechiciaa (0 duszy). Ow psychologia, na ktrej opiera si EN, jestrna od psychologii fazy najpniejszej (wedle Nuyensa:330323), naley raczej do fazy drugiej. A wic EN powstaa midzyobu pobytami Arystotelesa w Atenach albo na pocztku drugiegopobytu ateskiego, nie mniej nidziesilat przed rozpraw0 duszy78.

Ksika Nuyensa, uwaana przez niektrych za powany",a nawet najpowaniejszy od czasu ukazania si prac Jaegera80

krok naprzd, jaki uczyniy badania arystoteliczne, musi dla uza-sadnienia powyszej tezy zlekceway fakt, e Arystoteles samzastrzega siwyranie w EN 1102 a 18 i nn., idla tych, co upra-wiajpolityk ( a wic dla celw praktycznych), wystarcza oglni-

kowa tylko znajomopsychologii i e byoby rzeczzanadto uci-liw, gdyby sizbytnio nad jej zagadnieniami rozwodzili. Tym tu-maczy Jaeger81 fakt, e EN operuje przezwycionym ju przezArystotelesa Platoskim pojciem duszy zoonej z czci takiebowiem pojcie byo cile zwizane z podstawowymi pogldami


25/390

Wstp XXXV

etycznymi Arystotelesa. Nuyens nie podaje dostatecznego uzasad-nienia swego stanowiska negatywnego wobec powyszych zastrzeesamego Arystotelesa i wobec argumentw Jaegera, ktre przy-tacza juzresztprzed riim J. Burnet82.

Tyle w odniesieniu do EN. Co si za tyczy zasadniczego po-stulatu Nuyensa, ktry pragnie ustala chronologi nie w obrbieposzczeglnych rodzajw pism Arystotelesa, lecz w odniesieniu dowzajemnego stosunku czasowego wszystkich jego pism, zauwaymona, e jest to jedn z podstawowych tez jaegeryzmu, na grunciektrego Nuyens sta pragnie, i chronologii takiej poda nie po-dobna, przynajmniej w tej formie, w jakiej si jpodaje dla innychpisarzy: pierwiastki wczeniejsze i pniejsze s w pismach szkol-nych Arystotelesa tak zmieszane, e przyporzdkowanie poszczegl-nych pism w caoci pewnemu okresowi twrczoci filozofa jestprzewanie rzecz niemoliw. Ponadto materia porwnawczy,ktrym operuje Nuyens, jest bardzo nierwny: obok dzie takich,jak 0 duszy, powouje si on na inne, ktrych nieliczne i krtkiewzmianki o stosunku duszy do ciaa stanowizbyt wskpodstawdo wysnuwania wnioskw.83

Ostatecznie, dyskusja nad autentycznoci EE i nad jej stosun-kiem chronologicznym do EN nie moe by uwaana za defini-tywnie zamknit i nawet w odniesieniu do tego odcinka pozostajew mocy wniosek kocowy P. Wilperta, autora ostatniego sprawo-zdania zbiorowego ze stanu bada arystotelicznych: sdzi on (137,140), e w dziedzinie tych bada nigdzie nie mona mwi o de-finitywnych wynikach, e wszystko jest jeszcze pynne, jakkolwieksytuacja wyjania si ju nieco i punkt widzenia rozwojowy zwy-ciy. Dwadziecia lat, z ktrych Wilpert zdaje spraw (od r. 1925),obalio pewno, jak mielimy w odniesieniu do filozofii Arystote-lesa, nie dajc w zamian adnych'nowych pewnych wynikw.

Nie inaczej miaa si rzecz w nastpnym, ostatnim dziesicio-leciu, co jednak nie uprawnia do wnioskw zbyt pesymistycznych:przestudiowanie caego CA i obfitych judzifragmentw z punktuwidzenia rozwojowego, skonfrontowanie uzyskanych wynikw i sca-lenie ich w wolnod sprzecznoci syntez jest' dzieem nie na miarjednego pokolenia i susznie mona uwaa84, e praca ta jest jeszczew powijakach. Nie umniejsza to znaczenia Jaegera, ktry w punktwidzenia rozwojowy do arystotelizmu wprowadzi. Bo jeli nawetniezupenie sizgodziz wyraonpod wpywem lekturyArystotelesa

Ul


26/390

opini8*, e Jaeger pierwszy odnalaz drog do historycznie praw-dziwego Arystotelesa, to jednak nie podobna mu zaprzeczy, moewikszej, zasugi, e poprzez gst mg tradycji pierwszy drogi tejmetodycznie szuka.

Dopki szereg rozwojowyEtyk zawartych w CA nie bdzie ponadwszelkwtpliwoustalony, dopki mona sibdzie spierao to,czy EE jest dzieem Arystotelesa, czy teEudemosa, i czy jest odEN wczeniejsza, czy tepniejsza dopty przy interpretowaniutrudnoci, jakie nasuwa naleyte rozumienie EN, nie mona bezdaleko posunitej ostronoci stosowa metody rozwoju zagadniestworzonej czy te tylko podniesionej do rzdu metody heurystycz-nej przez Jaegera. Tym tumaczy sifakt, e chociaod czasu uka-zania siArystotelesa Jaegera, tj. od lat przeszo trzydziestu, pojawisiniejeden przekad EN i" niejedno komentowane jej wydanie,to jednak tumacze i wydawcy zachowujsiz rezerw, jeli idzieo wnioski z toczcej si dyskusji o trzech Etykach Arystotelesa. Niezmieni tego stanu rzeczy ogoszony w r. 1951 nowy komentarzdo EN, pira H. H. Joachima84, przedstawiciela starszego pokoleniawybitnej szkoy arystotelikw oksfordzkich. Komentarz ten bowiemzawiera, wykady wygoszone przez autora w latach 19021917,a wic przed ukazaniem siArystotelesa Jaegera.

O E t y c e n i k o m a c h e j s k i e j

, - Tytu i podzia na ksigi. Rkopisy

Tytu EN nie pochodzi od autora. Cytujc j podobniejak, zdaniem Jaegera, EE (np. w Polityce, ktrej cytaty Jaegerodnosi do EE, a nie do EN 87 , chyba e mamy przed sobwtrt pniejszy) Arystoteles mwi zawsze iv -rot^jtacot, w pi-smach etycznych". e wyraz Etyka" jest niewaciwym przeka-dem greckiego fj$ix


27/390

Wstp XXXVII

ska". Ow nikomachejsknazywa si ta Etyka dlatego, e wydaj nie sam Arystoteles, ktry w ogle adnego ze swych dzie niewyda w dzisiejszym tego sowa znaczeniu88, lecz, jak sito powszechnieprzyjmuje, po mierci ojca syn Arystotelesa (i Herpyllis, drugiej

towarzyszki jego ycia),,Nikomach". Stao si to ok. r. 300*. Onte prawdopodobnie dokona podziau na rwnej mniej wicejdugoci ksigi, ktry jak o tym poucza pobieny rzut oka natre EN jest podziaem sztucznym, nie wypywajcycm z natu-ralnego toku wywodw. Niektre bowiem ksigi zawieraj wtkimylowe nalece do rnych zagadnie tak np. ks. I obejmuje.oprcz Wstpu (r. IXII) nadto r. XIII, nalecy wraz z nast-pujcymi ksigami (II V) do rozprawy (uidoSoc) o cnotach,czyli zaletach etycznych, ktra stanowi zamknitcao. Podobnieks. VII omawia dwa odrbne tematy: spraw opanowania i jegobraku oraz zagadnienie przyjemnoci. Przeciwnie, rozprawa o przy-

jani, tworzca podobnie jak traktat o cnotach zamknit cao,podzielona jest na dwie ksigi (VIII i I>). Ten stan rzeczy tumaczysi potrzebami rynku ksigarskiego i charakterystyczny jest dlaEN, w przeciwstawieniu do innych pism szkolnych, w ktrychpodzia na ksigi schodzi si z wyodrbnieniem poszczeglnychrozpraw.

Wspomniane rozbienoci s w EN natury czysto zewntrznej,tekst jednak tej Etyki nie jest pozbawiony gbszych zagadniestrukturalnych, ktre budz powaniejsze wtpliwoci. Naley do nichprzede wszystkim fakt, i zawiera ona dwie niezalene od siebierozprawy o przyjemnoci (ks. VII, r. XIXIV i ks. X, r. IV).Przed Jaegerem uwaano to za dowd niekonsekwencji i za racniezgodno; dzinikt nie wtpi, e mamy tu do czynienia z dwiemaczasowo odlegymi warstwami i e jest to jeszcze jeden przykadilustrujcy sposb powstania i-wewntrznstrukturpism szkolnychArystotelesa. .

Rkopisy, z ktrych czerpiemy znajomotekstu EN, pochodzz rnych czasw redniowiecza. Najwaniejsze z nich s: 1. Lau-rentianus LXXXI, 11 (K). Jest to najstarszy i najlepszy z zachowa-nych rkopisw, pochodzi z w. X i zawiera oprcz poprawek ko-pisty trzy rodzaje poprawek pniejszych, sigajcych w. XIV.2. Parisinus 1854 (Lb) z w. XII. 3. Marcianus Ven. 213(M^) z w. XIV. 4. Riccardianus 46 (Ob). 5. Marcianus app. IV53 (N


28/390

XXXVIII

Wydania

Poczet wyda EN, bd indywidualnych, bd cznie z nie-

ktrymi innymi pismami Arystotelesa, bd w ramach, mniej lubwicej kompletnych, zbiorowych wyda dzie Arystotelesa, jest takdugi, e nie podobna ich tu wymienia. Wspomnijmy tylko, enajstarsze wydanie greckie samej EN, w Paryu ok. 1476 (G W 2375),

jest wczeniejsze anieli zbiorowa editio princeps grecka dzie Ary-stotelesa, ktra ukazaa si w Wenecji, apud Aldum", 149598(Editio Aldina maior). Wiek XVI przynis spor ilo innych wy-da, greckich i grecko-aciskich. Liczba ich zmalaa w w. XVIIi XVIII, a w XIX i XX wzrosa znowu silnie.

Poniej wymienione s niektre waniejsze wydania dziewszystkich Arystotelesa lub wydania indywidualne EN, pochodz-ce z wiekw XVIXX.

Wydania dzie wszystkich Arystotelesa: Trzy wydania bazy-lejskie Erazma z Rotterdamu 1531^ 1539, 1550 (Editiones Basi-

leenses). Wyd. weneckie J. B. Camotiusa, 155153 (Ed. Ca-motiana, czyli Aldina minor). Wyd. Fr. Sylburgiusa, Frankfurt1584 87 (Ed. Sylburgiana). Wyd. I. Casaubona, Lyon 1590,'593> '596, 1597, 1605, 1646 (Ed. Casauboniana). Wyd. Du Vala,Pary 1619, 1629, ^39, 1654 (Ed. Duvalliana). Th. Buhle, Ari-stotelis Opera omnia. Biponti et Argentorati, 17911800. W I t. tegonie skoczonego wydania znajduje, sikilkusetstronicowy wstp, in-formujcy m. i. o mss pism Arystotelesa, o ich wydaniach, przeka-dach i komentarzach d nich. Z osiemnastowiecznego tego zesta-wienia, chociazachowao ono po dzidzieczciowo swwarto,korzysta naley nader ostronie. Aristoteles Graece. Ex recensioneImmanueli Bekkeri, edidit Academia Borussica. Berolini 1831 1870. Voll. IV. Pierwsze dwa tomy tego wydania, zoonegow dwu kolumnach (a, b) posiadaj paginacj cig i zawieraj

teksty, t. III przekady aciskie, t. IV scholia, t. V FragmentyiIndex Aristoeicus (do tt. I, II), dzieo H. Bonitza. Wedle tego wy-dania cytuje siw przewaajcej wikszoci literatury arystotelicznejliczby stronic z literami oznaczajcymi kolumn i wskanikamiwierszy . Ed. Didotiana, Pary184874.

Wydania EN: Wane ze wzgldu na krytyk tekstu sm. i. wy-dania, ktrych dokonali: Petrus Victorius (z uwagi godnym komen-


29/390

Wstp XXXIX

tarzem, por. niej s. XLIX) Pary1560; Florencja 1584 (Ed, Victo-riana). W. WUkinson. Oksford 1716. Wydanie to uwzgldnia poraz pierwszy ms Laurentianus LXXXI, 11. K. Zell. Heidelberg1820. Fr. Susemihl. Lipsk 1880. 2 wyd. opracowa O. Apelt,

1903. 3 wyd. tene, 1912. I. By.vater. Oksford 1890. J. Voilquin, tekst, przekad, i objanienia. Pary1940; przedrukI951-

Waniejsze wydania komentowane wiekw XVIXVIII om-wione s niej wrd komentarzy.91Z XIX- i XX-wiecznych wydakomentowanych wymieniamy wydania greckie z komentarzemangielskim: A. Granta (Londyn 185758; 1874; 1885) oraz J.Burneta (Londyn 1900). Wydanie greckie z komentarzem a-ciskim G. Ramsauera. Lipsk 1879. Wydanie greckie z przeka-dem i objanieniami francuskimi J. Voilquina (por. wyej).

Przekady

PRZEKADY ACISKIE

W przeciwstawieniu do niektrych innych pism CA (jak np. doKategoryj, ktre posiadamy w przekadzie bardzo starym, uwaa-nym do niedawna92 za autentyczne dzieo Boecjusza), pierwsze,czciowe i anonimowe przekady grecko-acmskie EN pochodzz poowy XII w. Istniaa ju wwczas tzw. Ethica vetus (Eth, v.), tj.przekad aciski II i III ksigi EN; najstarszy znany nam przekadaciski I ks. pojawi sinieco pniej i zwany byEthica nova (Eth.n.93)Ponadto znana bya w XIII w. tzw. Ethica Borghesiana9i, obejmujcaprcz Eth. v. i Eth. n. inne jeszcze fragmenty ksig IIII, wyjtkiz ks. VII i niemal trzeciczeks. VIII95. (O Summa Alexandri-norumpor. niej s. XLVII).

Pierwszy kompletny przekad EN z jzyka greckiego na acinpochodzi spod pira Roberta Grosseteste, biskupa Lincolnu, i nosinazwTranslatio Lincolniensis. Tumaczenie to, oparte w ksigachIIII na Eth. n. i Eth. v., uchodzio do niedawna za inspirowaneprzez Tomasza z Akwinu dzieo Wilhelma z Moerbeke. Obecniewiadomo i jest rzecz powszechnie uznan*6, e przekadu tego do-kona (12401249) Robert Grosseteste, a Wilhelm z Moerbekewprowadzi! tylko pewne retusze do jego tekstu. Jak dotd nie po-


30/390

siadamy obu tych tekstw w formie precyzujcej wyranie udziaWilhelma z Moerbeke, lecz oba kursuj promiscue pod nazwTranslatio anligua (Tr. a.). Sprecyzowanie to zostanie dokonane w ra-mach wydawnictwaAristoteles Latinus (AL), ktre, zainicjowanew r. 1928 przez Polsk Akademi Umiejtnoci, a podjte przezMidzynarodow Uni Akademick, ma na celu opublikowaniewszystkich redniowiecznych aciskich przekadw Arystotelesa.Z ogoszonych jukilku w ramach tego pomnikowego wydawnictwapublikacji wane sdla studiw nad EN nastpujce: 1. Prolegomenain Aristotelem Latinum, zeszyt 1 (1932), zawierajcy A. BirkenmajeraClassement des ouurages attribues i Aristote par le moyen-dge Latin. 2.

Aristoteles Latinus. Pars prior. 1939. Tom ten, zredagowany przez G.Lacombe'a przy wspudziale A. Birkenmajera, Marty Dulongi E. 1 ranceschiniego zawiera m. i. Przedmow i cennbibliografioraz pierwszczkatalogu rkopisw redniowiecznych przekadwaciskich Arystotelesa. 3. Aristoteles Latinus. Pars posterior. 1955.Tom ten' opracowany przez wymienionych wyej uczonych, ktrychgrono po mierci G. Lacombe'a powikszy L. Minio--Paluello,zawiera drug cz wspomnianego katalogu. Rkopisy polskie, amianowicie 36 mss BJ, opracowane s(obok wielu innych) w AL

przez A. Birkenmajera. Przekady aciskie EN przygotowuje dodruku E. Franceschini."Tr. a., podobnie jak inne wczesne przekady grecko-aciskie,

jest przekadem dosownym, wyraz za wyrazem,* i posiada z tegowzgldu szczegln warto, pozwalajc dokona w tekcie orygi-nalnym pewnych poprawek, tam gdzie rkopisy budzwtpliwoci.Przez dwa stulecia przekad ten by wulgat EN, a drukiem zostaogoszony po raz pierwszy w r. 1476 (w Paryu i w Lovanium,GW 2375, 2360), a nastpnie w r. 1483, w aciskim wydaniudzie wszystkich Arystotelesa, ktre wyszo w Wenecji, GW 2337,wyprzedzajc o lat kilkanacie editio princeps greck. Tr. a.ukazywaa sipotem kilkakrotnie w wydaniach indywidualnych(np. w Paryu 14961500 i 1500, GW 2377, 2378), ale w wy-daniach zbiorowych, poczwszy od wydania weneckiego z r. 1489,

zastpi jprzekad Leonarda Bruniego z Arezzo (zwanego Areti-nem) pierwszy przekad humanistyczny EN. Ukoczony w r. 1418,ukaza sipo raz pierwszy w r. 1469 w Strassburgu (GW 2367)i jest pierwszym dzieem Arystotelesa, ktre zostao ogoszone dru-kiem. Dalsze wydania pitnastowieczne: Rzym 1473, Bolonia ok.


31/390

Wstp XLI

1475, Valencia 1475, Lovanium 1476, Saragossa ok. 1478; 1492,Barcelona ok. 1479, Oksford 1479, Florencja 1480 (GW 23682374i 2360), Pary1497 (GW 2359); nadto pewna ilo wydaw w. XVI.

Po tumaczeniu Aretina pojawi siszereg innych przekadwhumanistycznych, ktre korzystaj wszystkie w szerokiej mierze

I z pracy poprzednikw. Autorami przekadw tych s: Bizanty-1 czyk Joannes Argyropylos, Florencja ok. 1480, Pary 1488/89;' 1493; '497! X5oo, Rzym 1492, Poitiers ok. 1496 (GW 236166i i 2359) i wydania szesnastowieczne. J. Perionius (t. i obj.) 1540;' ' 552> przekad ten przerobi M. Gruchius 1584. J. B. Felicianus1541. Tumacz anonimowy, ktry da dosowny przekad z greckiego w wydaniu Turnebiusa, 1555. D. Lambinus (t. i obj.)1558. A. Riccobonus (t. i obj.) 1596. D. Heinsius 1607. Przekadw czciowych dokonali: J. L. Strebaeus (ks. IIII)i '55- Simon Simonius Lucensis (t. i obj. ks. I) 1567. V. Mu-, retius (ks. V) 1571.P. Martyr Vermilius (t. i obj. ks. I, II i po-

cztek III) 1563. T. Gallutius (t. i obj. ks. I V) .1631.

\ PRZEKADY HEBRAJSKIE

I T. z aciny Don Meir Alguadez (Avadiz?) ben Salomo, ok., r. 1400; przekad ukaza siw Berlinie 1790. O przeoonym na jzyk polski wyjtku z tego przekadu por. przypis 101. AnonimowyI, przekad, prawdopodobnie z aciny, w ms oksfordzkim z r. 1573. * Anonimowy przekad w ms leydeskim z XV w.M

! PRZEKADY NA JZYKI NOWOYTNE

i Przekady angielskie

Tumacze: J. Gillies 1797; 1804; 1813; 1820; 1893. T. Taylori 1818. D. P. Chase 1847; 1861; 4 wyd. 1877. Przejrza i obj. G. H.*? Lewes 1890. Wyd. J. M. Mitchell igo6;i9io. Wstpem poprzedzii J.A Smith 1911; ostatni przedruk 1947.J. S. Browne 1848; 1850;...;

j ostatnie wydanie 1915. R. Williams 1869; 1871; 1876; 1891. 5 W. M. Hatch 1879. F. H. Peters 1881; ...; 1906. J. E. C.; Welldon 1893; 4 wyd. 1929. W. D. Ross 1925; 1931; 1954


32/390

(z Przedmow,, w ramach serii World Classics). H. Rackhamig26; 1947. Tene (inny przekad! Por. niej s. LXXIX) 1943;1945; X952- J. A. K. Thomson 1953; 1955.

Przekady czciowe: E. Pargiter (ks. I) 1745. F. A. Paley(wyd. t. i obj. ks. V i X) 1872. Basford-de-Wilson (t. i obj. ks. IIVi X) 1884. St. G. Stock (ks. IIVi X, r. VIIX) 188651897.S. H. Jeyes (t. i obj. ks. IIV i X, r. VIIX) 1890. L. H.Greenwood (t. i obj. ks. VI) 1909; 1915. G. Percival (t. ks. VIIIi IX On Friendship. 1940. (Por. s. LXXVIII).

Wybory obejmujce m. i. EN wydali w przekadzie: W. D. Ross1927; 1938; 1953.P.H. Wheelwright 1935; 1951-R. McKeon(The basie works of Aristotle) 1941; (Introduction to Aristotle) 1947-

Przekady czes kie Tumacze:

Fr. P. J. Vychodil 1888. A. Kfi1937.

Przekady duskie

Tumacze:'Niels Moeller 1936.E. F. Bojesen (t. i obj. ks.

VIII i IX) 1859.

Przekady francuskie

Les Ethigues d'Aristote mises en Fruncois et commentees. Par N. Oresme,1371. Ogoszone drukiem 1488. Jest to najstarszy przekad caocina jzyk nowoytny, starszy od najstarszego przekadu humani-stycznego na acin. Nowe wydanie, z rkopisu, wstpem po-przedzi i objani B. Menut. Nowy Jork 1940,

Nastpnie tumaczyli: P.L.P. (Le Plessis) 1533.P. de Tyard1578.Gh. Catel 1644. M. Thurot 1830.J. Barthelemy--Saint-Hilaire (t. i obj.) 1856.J. Voilquin 1940; przedruk 1951 (por.s.XXXIX).

Przekady czciowe: P. Vattier (t. i obj. ks. I i VIII) 1659.

L. Levy (t. i obj. ks. VIII) 1881. A. Philibert (ks. VIII) 1881. F. de Parnajon i Fr. Thurot (ks. VIII) 1883. Por. s. LXXVIII. Fr.Thurot (ks. X) r887. P. d'Herouville i H. Verne (ks. II) 1910. J. Souilhe i G. Cruchon (t. i obj. ks.-I i II) 1929. P. Lemaire(t. i obj. ks. VIII i X) 1953.


33/390

Wstp XLIII

Wyjtki: T. i obj. N. Dufour 1932.A. -J. Festugiere (Leplaisir ks. VII r. IXIV; ks, X r. IV, t. i obj.) 1936; 1947.

Przekady hiszpaskie

Tumacze: Bachiller de la Torre Zaragoza 1492; SeviHa 1493.Wydali: Menardo Ungut Aleman i Lacalao Polono. Karol ks.Viany (t. z przekadu aciskiego Aretina), 1509. Fr. G. Pales(t. i obj.) 1946.

Przekad holenderski

T. R. W. Thuys 1954.

P r z e k a d j a p o s k i

T. Saburo Takada 1954.

Przekady niemieckie

Tumacze: D. Jenisch (t. i obj.) 1791. Ch. Garve (t. i obj.)17981801. J. Rieckher 1856. H. Bender 1860.A. Stahr(t. i obj.) 1863; 1893.J- H. Kirchmann 1876.A. Lasson(t. i obj.) 1909. E. Rolfes (t. i obj.) 1911; 1921. O. Gigon 1951.

Uwzgldniajce EN wybory i wyjtki z EN: V. Kruhl (ks. VIr. I)1856. G. Schneider. Lesebuch aus Aristoteles rn. Erlduterungen,1912; 1920. E. Rolfes, Die Freundschaft u. ihre Formen, 1922;

Lust und GlUckseligkeit als Ziele des Menschen, 1922. W. Jaeger,Der Grossgesinn te. Die Antike" 1931. Przedruk w Humanis tisch eReden und Aufsdtze, 1937. W. Nestle, Aristoteles'Hauptwerke ausge-wdhlt, iibers. u. hg. 1936; 4 wyd. 1953. W. Schllgen, Die Grund-gedanken der aristotelischen Ethik, t. i obj., 1934.Tene, Tugendu. Gemeinschaft u. die Lebenskunde, jw. H. Arnini, Wir wollen vonder Freundschaft reden (Ks. VIII i IX) 1939.

Przekad nowoarabski T.

Ahmed Lutfl as-Sajjid. Kairo 1343 ( = 1924).

Przekady nowogreckie

T. i obj. K.' Kalaros. T. I. 1953. T. Demetrios NikolaosDarbareus (Dwa rozdziay). 1796.


34/390

Przekady polskie

Na jzyk polski EN nie zostaa dotychczas przeoona w caoci.Przekad bowiem Sebastiana Petrycego z Pilzna (I6J8) obejmujetylko pi pierwszych ksig. Przekad ten, dokonany nie z jzykagreckiego, leczjak to wykaza W. Wsik9' z tumaczeniaaciskiego Felicjana, posiada, jak wszystkie niemal wczesne prze-

kady, charakter raczej literacki ni naukowy, a liczne dodatkiamplifikujce wywody Arystotelesa przesuwayby to tumaczenie jak tego chce W. Rubczyski 10 w stronparafrazy, gdyby nicto, e dodatki owe figuruj w tekcie Petrycego w nawiasach.Zwaywszy, e tylko trzy narody, Francuzi, His'zpanie i Wosi, po-siaday przekady EN na nowoytny jzyk rodzimy wczeniejsze (coprawda, czciowo znacznie wczeniejsze) anieli przekad Petryce-go; zwaywszy dalej walory literackie tego przekadu oraz jego zna-czenie dla ksztatowania si polskiej terminologii filozoficznej nie atwo przesadziw dodatniej ocenie jego wartoci. (O dodanychdo przekadu Petrycego Przestrogach i Przydatkach por. niej podKomentarze, s. LII).

Jako dalsze przekady czciowe ukazay si:Etyka nikomachejska.Ksiga I i II. Przeoya i objanieniami opatrzya D. Gromska.

Lww 1938. Tumaczenie to ulego w przekadzie niniejszym nie-jednej modyfikacji. Pojcie cnoty i umiani, jaki winna nadawa onaczynom ludzkim. (Etyka nikomachejska, ks. II). Przeoy J. Woronicki.Meander" 1946, s. 419437101.

Przekad rosyjski

T. E. Radow 1887; 1908.

Przekad wgierski

Aristotels Nikomachoshoz czimzett ethikja. Fordilolta Haberern J-1873.

Przekady woskieTumacze: B. Segni (tl. i obj.) 1550; 1551. Przekad anonimo-

wy 1738.Przekad anonimowy 1882. L. Moschettini 18831886.A. An 1883.

Przekady czciowe i wyjtki: E. F(erazzi) (t. i obj. ks. I)


35/390

Wstp XLV

1882.E. Carlini (tlj i obj. ks. IIV) 1924. Luog hi scel ti . T. iobj. Pampirio 1882.T. i obj. M. Pitrone. 1933; 1947; '954-

IndeksyINDEKSY DO EN

Indeksy poji terminw, greckich i aciskich, zawarte sw^vieluwydaniach XVI- i XVII-wiecznych. Z nowszych wymieniamy:grecki indeks wyrazw w wydaniu Granta; taki indeks rzeczyi miejsc w wydaniu Susemihla-Apelta i angielski indeks rzeczyi miejsc w przekadzie Rossa.

INBEKSY DO DZIE WSZYSTKICH ARYSTOTELESA

; A. Vaccari, Thesaurus Philosophicus seu dicta notabilin Aristotelis

! et praecipuorum philosophorum, 1858.j lndex Aristoteliats Bonitza w V t. wydania Akademii berliskiej,i 1870. (Por. wyej s." XXXVIII).i E. Kappes, Aristoteles-Lexicon. Erklarung der philosophischen> Termini technici des Aristoteles, 1894.j T. W. Organ,An Index to Aristotle in Englisk translation, 1949.( Jest to nie pretendujcy do zupenoci indeks rzeczy i miejsc do j jedenastu tomw zbiorowego wydania przekadw pism Arystote-I lesa na jzyk angielski, opublikowanego przez W. D. Rossa i A. J.i Smitha (19081931). Tom XII, zawierajcy wybrane fragmen-; ty w przekadzie, a ogoszony w r. 1952, nie zosta tu uwzgld-

L niony.

\ Komentarze

[ KOMENTARZE GRECKIE I GRECKO-ACISKIE

Parafrazy i komentarze greckie, staroytne i redniowieczneI bizantyskie, wydaa berliska Akademia, pt. Commentaria in Ari-i stotelem Graeca, 1882 i nn. Monumentalne to wydawnictwo obejmuje f dwadziecia trzy tomy w pidziesiciu jeden cz ciach. Do EN; zachoway si: czciowo komentarz Aspasjosa, perypatetyka I z II w. (jest to najstarszy z zachowanych komentarzy greckich do


36/390

Arystotelesa w ogle), nadto komentarze-parafrazy, ktrych auto-rami, suczeni bizantyscy Eustratios (XI/XII w.), wspczesnymu Micha z Efezu, pisarz anonimowy niesusznie do niedawnautosamiany z Heliodorem z Prusy i inny jeszcze pisarz anonimowy.Komentarze te objte s wspomnianym zbiorowym wydaniemberliskim w nastpujcej kolejnoci:

XIX i Aspasius in Ethica. Ed. G. Heylbut 1889.XIX 2 Heliodorus in Ethica (Dzieo pisarza anonimowego).

Ed. G. Heylbut 1889.XX Michael, Eustratius, Anonymus in Ethica. Ed. G. Heylbut

1892. Powysze komentarze obejmuj cao EN, rne ksigiobjanione sprzez rnych wymienionych w. tytuach autorw.Komentarz do ks. V wyszed spod pira Pseudo-Heliodora.

XXII 3 Michael Ephesius in Ethicam V (Suppl. vol. XX). Ed.M. Hayduck 1901.

Wysoka warto tych komentarzy i parafraz pochodzi std, eautorowic ich opierali sina rkopisach o cae stulecia starszychninasze.

Nie dochoway si natomiast do naszych czasw m. i.: obszernykomentarz do EN, ktrego autorem mia by neoplatonikPorfiriusz102

ani parafraza pierwszych piciu ksig EN, ktra wysza spod piracesarza bizantyskiego Jana VI Kantakuzenosa (w. XIV).Wymienione wyej komentarze Eustratiosa i innych przeoy

na acin Robert Grosseteste103. Nie zostay one wydane, w przeciw-stawieniu do przekadu aciskiego pira J. B. Felicjana: Eustratii,Aspasii, Michaelis Ephesii nonnulorumue aliorum Graecorum injV explanationes. 1541.

KOMENTARZE ARABSKIE I ICH PRZEKADY

Arabowie komentowali EN stosunkowo mniej i pniej ni innepisma Arystotelesa. Najstarszym komentatorem arabskim EN byAlfarabi (um. 539), ktrego komentarza nie posiadamy. Doszed

nas natomiast zaginiony w oryginale tzw. redni komentarz Averroesa(z r. 1177), tj. parafraza EN, pt. Liber Nicomachie, w przekadzieaciskim dokonanym w r. 1240 przez Hermana Alemanna. Jest to

jedyny komentarz, jaki Averroes do EN napisa, gdy natomiastdo niektrych innych pism Arystotelesa pisa oprcz parafrazy


37/390

W.sp XLVII

nadto jeszcze streszczenie i wielki komentarz, zawierajcy caytekst.104 Niezalenie od przekadu aciskiego, komentarz redniAverroesa zosta przetumaczony z arabskiego na jzyk hebrajskiw r. 1321 przez Samuela ben Jehudc. Hebrajskiego streszczenia

tego przekadu, zachowanego w kilku mss, dokona w r. 1329Jzef Caspi10 6. Przekad Hermana Alemanna publikowany by(bez wymienienia nazwiska tumacza) w wielu aciskich wydaniachEN w. XV i XVI, poczwszy od aciskiej editio princeps (1483).Nie zosta natomiast jeszcze wydany w ramach wydawnictwa CorpusCommentariorum Auerrois in Aristotelem. Versiones Latinae, ku> re ukazujesi staraniem Academia Americana Mediaevalis odr- '949-

Herman Aemannus przeoy nadto z arabskiego na acinw r. 1243 lub 1244 tak zwanSumma Alexandrinorum. Jest to streszcze-nie wszystkich dziesiciu ksig EN, tak nazwane, poniewadokonaligo juuczeni aleksandryjscy106. W drugiej poowie w. XIII przeoySunaleksandryjskz aciny na jzyk woski Taddeo di Alde-rotto107.

KOMENTARZE ACISKIE

Komentarze aciskie w. XIIIXVIII

Podane niej informacje o aciskiej literaturze komentatorskiejoperuj terminem komentarz" w znaczeniu obszernym, w ktrympod termin ten podpadaj najrozmaitsze streszczenia (epitomae,compendia), skrty (abbreviationes, parvuli), parafrazy, zbioryzagadnie(uaestiones) dotyczce bdcaej EN, bdpewnychjej czci, i to bez wzgldu na to, czy byy to twory samoistne, czytetowarzyszyy tekstowi w tej czy innej formie. Informacje poniszenie kuszsi, po wtre, o pocignicie linii demarkacyjnych midzykomentarzami scholastycznymi, humanistycznymi i pniejszymi,

lecz ujmuj w jedn grupwszystkie komentarze aciskie wiekwXIIIXVIII. Wreszcie, informacje te nie traktuj zasobw ko-mentatorskich omawianych szeciu stuleci a zwaszcza epokiredniowieczajako cao zamknit. Badania bowiem ostatnichdziesitkw lat wykryy w rnych bibliotekach spor iloniezna-nych dotychczas komentarzy, anonimowych lub zwizanych zeznanymi czy nieznanymi skdind nazwiskami ich autorw. Te


38/390

zdobycze XX w. s w przedstawieniu poniszym wyodrbnione,podobnie jak komentarze aciskie Polakw, pomijane w obco-

jzycznych podrcznikach historii filozofii.

Komentarze aciskie znane do koca w. XIX

Wiek XIII108. Jednym z najstarszych nalecych tu komentarzyjest komentarz do Eth. v. i Eth. n. w ms G.4.853 Bibl. Narodowejw Florencji; przypisywany do niedawna Janowi Peckhamowi,uchodzi obecnie za dzieo jakiego paryskiego wieckiego magistrasprzed r. 124011". Z XIII w. pochodzdalej m. i.: Roberta Grosse-teste Summa abbreviatano, Komentarz-parafraza Alberta Wielkiego(Ethicorum U. X). Komentarz Tomasza z Akwinu (z r. 127071111. Ponadto dosza nas wiadomoo komentarzu, ktrego autoremby Egidiusz Rzymianin (por. niej s. L).

W wieku XIV komentowali EN m. i.: Joannes Baconthorp(ktrego komentarz sinie zachowa).Jan Buridan.Odo Geraldusde Odonis Expositiones in Ar-is Ethicam. Brixiae 1482 1U. WalterBurleigh (Burlaeus).Albert Saksoczyk.

W wieku XV m. i.: Leonardo Bruni (Aretino), Tsagogiconmoralis disciplinae. O pisemku tym por. niej s. LI Joannes Versor,Quaestiones super ll-os Ethicorum113. Hermolaus Barbarus. FaberStapulensis (Lefevre d'Etaples): Commentarii..., Introductio... 1497(G W 2359);Annotationes wyszy w w. XVI. D. Acciajouli. Nico-laus de Orbellis. Petrus Tartaretus. Arnoldus Wostefeldes(skrt EN, GW 2379,2380). Tu naley teprawdopodobnie komen-tarz ad mentem" Marcina Magistri (nauczyciela Tomasza z Akwi-nu), ogoszony wraz z komentarzem ad mentem" Buridanaw wydaniu Tr.a., Pary ok. 14961500 i 1500 (GW 2377,2378).

W wieku XVI11* m. i.: Gregorius Breitkopf a Bredekoph de Ko-nitz115. Iodocus GIichtovaeusArtificialis introduclio in X U. Ar-is adiun-cto... commentario.11* F. Melanchton Fr. Piccolomini.117.J. Pe-

rionius. J. L. Strebaeus (Ks. IIII)118

. T. Schegkius. D. Lam-binus.P. Martyr Vermilius (ks. IIII). Simon Simonius Lucen-sis, Commentarius in Etk. ad N. 1. I.ntA. Muretius (ks. IV).V.Strigelius, EN U. X in sermonen latinum conuersi, parafraza EN180. Laurentius Thomas z gronem uczniw. J. Camerarius. Th...Zuingerus w wydaniu EN z r. 1566.S. Heilandus,Eth-umad


39/390

Wstp XLIX

~N.ll.X... per quaestiones expositi lsl .John Case (Casus). Joan-nes Caselius182. Petrus Yictorius. Walliserus.A. Hype-rius128.

W wieku XVII: m.i. J. Crell, Prima ethices elementa; Elhica Aristote-

licaad sacrarumlitterarumnormamemendatalU. Marsilius Vasquez. O.Giphanius. Conimbricensium Collegium. R. Balfo(u)reus. T.Gallutius (ks. IV). Silvester Maurus, ktrego Aristotehis Operaomnia brevi paraphrasi et litterae inhaerente expositione illustrata (Rzym1668; nowe wyd. 1885, 1886) rzucaj wiele wiata na,scholastyczny sposb interpretowania Arystotelesa.

Prcz przytoczonych wyej nazwisk wymienia si jeszcze nie-jedno inne, polegajc niekiedy na nie dajcych sisprawdziwiado-mociach. Sone czsto baamutne, mogjednak doznawywietle-nia dziki nowym odkryciom, o ktrych niej.

Komentarze odkryte w w. XX

W wikszoci swej s to komentarze trzynastowieczne, ktre po-dzielimona na komentarze do Eth. v. i Eth. n. i komentarze do Tr.a.Do pierwszej grupy naley m. i. komentarz z pierwszej wierciXIII w. do Eth.v., zachowany w ms 232 w Avranches. Zwrcinapierwszy uwagA. Birkenmajer wLe rdle joui par les medecins et lesnaturalistcs dans la rkeption d'Aristote au XII et XIII sikles. 1930, s. 8.Pozostae do grupy tej nalece komentarze s wszystkie prawieanonimowe, jeden jest czciDe fiibus rerum naturalium ArnoldaSaksoczyka. O komentarzach tych informuje M. Grabmann,PhJ 1940 i G. Meersseman, RNPh 1935, s. 69 i nn.

Na czoo komentarzy odnoszcychjsido Tr. a. wybija siAlbertaWielkiego Super Ar-is X libros Elhicorum. S to notatki z wykadwAlberta W., robione (12481252) w Kolonii przez Tomasza z Akwi-nu, a wic poniekd wsplne dzieo obu scholatykw. Wykry jew trzech rkopisach (w Cambridge, Rzymie i Wiedniu) i podao nich wiadomow RNPh 1922 A. Pelzer. Czwarty rkopis znalazM. Grabmann w Stuttgarcie, pity znajduje si w Bibliotece Ja-gielloskiej w Krakowie (nr 643 z XV w.) Przytoczony wyej tytukomentarza zaczerpnity jest z tego rkopisu. Opisa go G. Meersse-man w RNPh 1935 l.c.

Z pozostaych dziesiciu przynalenych tu komentarzy wspom-nienaley o grupie trzech, w ktrych O. Lottin126dopatruje si

IV Etyku


40/390

autorstwa Egidiusza Rzymianina (por. wyej s. XLVIII). Sto: Quaei*tiones super librum Ethicorum secundum Aegidium, powstae ok. r. 1272 azachowane w Cod. Vaticanas Latinus 832. Drugim wydaniemtych Ojiasstionesjest moe anonimowy komentarz z r. 1288, zacho-wany w Cod. Vaticanus Latinus 1273, ktrego rdo upatrujeLottin w anonimowym komentarzu zachowanym w Cod. VaticanusLatinus 1272. Grupa ta obejmuje nadto komentarze Jakuba dePistoria, Egidiusza z Orleanu i piOjiaestiones Sigera z Brabantu,a nadto cztery komentarze anonimowe. O siedmiu tych komenta-rzach informuje Lottin ll.ee. 4- 726, nadto IV 521548, 599 626,864, 868.

Z komentarzy stulecia XIV i XV wymieniamy komentarzRyszarda de Chillington, z poowy- XIV w., zachowany w mssw Wiedniu i w Erfurcie. Zwrci nan pierwszy uwagK. Michalski,

Le problime de la mlante d Oxford et d Paris. Studia Philosophica"Leopoli 1937, s. 249. Autorami pozostaych siedmiu s: HenrykNiemiec (Alemannus), Guido Vernani z Rimini, Guido Terreniz Perpignan, Peter de Gorueheda, Henryk Totting von Oyta, Ulrykz Wiednia z w. XIV, oraz Jodocus Gartner von Berching z w. XV.Informujo nich Grabmann, Averr. 6568; Anteil 1109, A. Felzer

RNPh 1931 oraz (o nielicznych) podrczniki Oberwega-Geyerai Wulfa.Oglna liczba wspomnianych tu zdobyczy XX w. wynosi dwa-

dziecia siedem.

Komentarze aciskie Polakw

Nie ogoszone drukiem

Zasoby rkopimienne bibliotek polskich s niemal cakowicieniezbadane, jeli chodzi o recepcjArystotelesa. Razem wzite,kryj one w sobie pokan niewtpliwie ilo nieznanych ko-mentarzy do EN, skoro ogoszony w latach 18771881 przez W. Wi-sockiego Katalog rkopisw Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie, co

prawda najbogatszej chyba pod tym wzgldem, wymienia ponadtrzydzieci takich komentarzy. Poowa tych anonimowych przewanierkopisw pochodzi z w. XV, najstarszy z w. XIV, najmodsze,w liczbie piciu, z w. XVII. Na pierwszy plan wybija si zawarty wins 720 z XV w. komentarz pt. Disputata super Aristotelis libros

Ethicorum. Jest on dzieem Pawa z Worczyna, profesora wydziau


41/390

Wstp IX

teologicznego Akademii Krakowskiej i dziekana kolegiaty w. Flo-riana w Krakowie, na przeomie XIV i XV w.1" Odszyfrowanietego rkopisu, pisanego mao czyteln, i to szczeglnie niedbapitnastowieczn kursyw i penego skrtw, wymaga wprawnego

paleografa. Drugim rkopisem, ktry czciowo przynajmniejjest nieanonimowy, jest ms 2000 z r, 1425: Super X Ethicorum Arisio-ieisibros cuiusdam magisri Pauli". Wisocki dodaje w nawiasie: deZator?", co jednak wydaje simao prawdopodobne.1"

Ogoszone drukiem

Najstarszy z nalecych tu komentarzy zawarty jest w: LeonardiAretini in moraem disciplinam introductio famiiari Johannis de Stobniczja

commentario explanata. Krakw 1511, 1517; Wiede 1515. Dialogbowiem Leonarda Bruniego (Aretina), ktry komentator, w dedy-kacji dla wczesnego rektora uczelni krakowskiej, Adama de Bo-chyn, nazywa (w myl pogldu przyjtego powszechniew XV-wiecznych wydaniach tego dialogu) aciskim przekadem

Arystotelesowego dialogu de moribus ad Eudemiuin" i utosamiaz EE, dialog ten jest w gruncie rzeczy streszczeniem Arystotelesowejnauki o ,cnotach, zawartej w ksigach IVII i X EN, Dowodzitego porwnanie wywodw Aretina z odpowiednimi partiami EEi EN. Fakt ten pozosta niezauwaonym przez ca dotychczasownauk, ktra wielokrotnie, ado czasw najnowszych, czy Tsagogi-con (bo taka jest waciwie nazwa dialogu Aretina) z EE. Szczegwtej sprawy nie podobna tu omawia (piszca te sowa stara si jwywietli w innym miejscu). Wystarczy stwierdzi, e komentarzJana ze Stobnicy jest opartym na EN komentarzem jej streszczenia,ktre samo jest w duej mierze komentarzem. Famlliaris commenlariusJana ze Stobnicy jest wic tzw. superkomentarzem do EN, ktryuwzgldnia teksigi VIII i IX, a wic caoEN, i ktry o przeszo

sto lat wyprzedzi pierwszy polski komentarz do ks. IV tej Etyki,pira Petrycego z Pilzna (por. niej s. LII).Pozostae komentarze aciskie Polakw do EN s przewanie

zbiorami tez zaczerpnitych z EN i bronionych publicznie orazogoszonych drukiem w Strassburgu (Wacaw Leszczyski 1594,Rafa Leszczyski 159S, Adam Gosawski 1596, Piotr Sowiski1600), i w Bazylei (Daniel Bazylik 1599). Inny charakter posiadajpublikacje: A. Gosawski, Libri primi Eth-um Nicomachiorum interpre-tatio analytica. Augustae Vindelicorum (w Augsburgu) 1598; Wojciech

iv


42/390

Kojaowicz, Compendium Ethices Aristoelicae. Vilnae 1645.Franc.Oniaski, Qjiaestio ethica de fine ultima ex I-mo Ethuorum Aristotelis.Cracoviae 1720. Baltazar Chyliski, Conclusiones ex scientia motaliiuxta textum Aristoelicum menti Dris Angelici conformes.

CracoviaeI744128-

Nie naley tu natomiast wbrew pozorom przeciwnym HieronimaWildenberga (rektora szkoy chemiskiej)Moralis philosophiaeEpitome:Ethices, Potitices et Oeconomices luculenissime enarrans. Cracoviae 3549.Rzecz ta, stanowica czIII rozprawy: Totius philosophiae humanaein tres partes... digestio (Basileae 1558, 1566, 1571; Lugduni 1546) niezajmuje si Etyk Arystotelesa, lecz jego Polityk i Pseudo-ArystotelesowEkonomik, a nadto pismami innych pisarzy staro-ytnych.

KOMENTARZE HEBRAJSKIE

EN komentowali w jzyku hebrajskim: Jzef ben Szemtobw "w. XV. Mose Almosnino, ktrego komentarz zachowa si'w ms oksfordzkim z r. 1558. Izaak Satanow, ktrego komentarzukaza si w Berlinie 1790 wraz z przekadem hebrajskim EN,

pira Don Meira Alguadeza (por. wyej s. XLI). Nadto istniejjeszcze inne przekady zachowane w rkopisach oksfordzkich,paryskich i leydeskich 12t.

O przekadzie hebrajskim komentarza redniego Averroesai o streszczeniu tego komentarza por. wyej s. XLVII.

KOMENTARZE W JZYKACH NOWOYTNYCH(I ACISKIE XIX-WIECZNE)

Komentarze XIIIXVIII w.

Komentarz polski

Do wymienionego na s. XLIV przekadu piciu pierwszych ksig

Ef doczy Sebastian Petrycy obszerne, przerastajce dziesicio-krotnie mniej wicej tekst przekadu, komentarze, zoone z Przestrg,Przydatkw, a nadto z tzw. sum (wymieniajcych najwaniejszezagadnienia i ich rozwizania) i z argumentw (podajcych tretraktatw, ksig i rr.). Przestrogi stanowi komentarz egzegetyczny,umieszczany po kadym rozdziale. Przydatki pozostajdo tekstuw stosunku luniejszym i sraczej odrbnymi rozprawami na tematy


43/390

Wstp 1111

z filozofii praktycznej, umieszczanymi po kadej ksidze. Przestrogioparte sna komentarzach greckich, ktre Petrycy zna z aciskichprzekadw Felicjana (por. wyej s. XLVI), a nadto na komentarzachFr. Piccolominiego i Johna Case'a (por. wyej s. XL Viii i XLIX).

Przydatki, odpowiadajce scholastycznym quaestiones, skadajsinapierwsze polskie kompendium etyki i form sw zbliaj si doanalogicznej literatury Odradzenia. W jednych i drugich Petrycyoperuje obficie materiaem zaczerpnitym nie tylko ze staroytnociklasycznej, lecz take z literatury biblijnej, scholastycznej, renesan-sowej, i w duej mierze z literatury polskiej i ze wspczesnychmu stosunkw polskich. Spolszczenie idzie tu rka w rkz morali-zacj, ktrej komentator vf swych wzorach nie znalaz. Pisa o tymobszernie W. Wsik na ss. 283531 swego dziea o Petrycym,na ktrej to publikacji oparte tespowysze uwagi o komentarzachPetrycego. Przydatki do Etyki, wraz z Przydatkami do dokonanychprzez Petrycego przekadw Polityki Arystotelesa i Pseudo-Arystote-lesowej Ekonomiki oraz niektrymi Przestrogami zostay ostatniowydane w publikacji: Sebastian Petrycy z Pilzna, Pisma wybrane.Biblioteka Klasykw Filozofii. Warszawa 1956.

Komentarze woskie

UElhica di Aristotile. Streci Brunetto Latini (fi294). J^1 to

najstarszy komentarz w jzyku nowoytnym, wspczesny komen-tarzom aciskim z epoki rozkwitu scholastyki, a o stulecia caewyprzedzajcy inne komentarze w jzykach nowoytnych. Ogo-szony zosta drukiem w r. 1568 w Lyonie; przedruk 1844. (O wsp-czesnym mniej wicej z nim woskim przekadzieLiber Nicomachie por.s. XLVII). A. Scaino, UENridutta in modo di parafrasi, cm uarieannotazioni e dubbi. Roma.1574. R- Tesauro (w. XVII), La filosofiamorale derwata del alto fonte, dcl grandAristotele. Bolonia, b.d.

^ , , Komentarze XIX i XX w.

Najstarszy z tych komentarzy pisany jest po acinie. Wyda gow r. 1835 w Berlinie K. L. Michelet jako t. II swego wydania EN;2 wyd. pomnoone i powikszone, 1848.

Komentarz niemiecki: H. Kirchmann, Erlduterungen zur Niko-machischen Ethik des Aristoteles, 1876.


44/390

Komentarze angielskie: W. E. Jelf,Notes on AristtWs Ethics, 4. J. . Stewart,Notes on the NEofAristotle. Vol. I. II. 1892. H. H.Joachim.Aristotle. The NE. A commentary. Ed. by D. A. Rees.'95'-

Komentarz woski: La Jilosofia jnorale di Aristotele. Streci M. Za-notti. Objanili i wyjtkami z EN opatrzyli L. Ferri i Fr. Zambaldi,

1882; 1883.Podzia na rozdziay

Sprawa podziau na rr. poruszona zostaje w niniejszej kolejnoci,poniewaprzedstawienie jej operowamusi informacjami zawartymiw uwagach poprzednich.

Otskoro podzia EN na ksigi nie pochodzi od Arystotelesa,to nie jest te oczywicie jego dzieem podzia ksig na rr. Prawdo-podobnie nie siga on w- ogle czasw staroytnych 130, ile e jegolady we wszelkich mss greckich Arystotelesa s jeli wierzyBuhlemu (I s. XXVIII) nader skpe. Podziau takiego nie znajrwniekomentarze greckie, ktre nas doszy: wszystkie one powo-ujsina miejsce komentowane przytaczajcw nagwku pierwsze

zdanie tekstu, do ktrego nawizuj. Najstarszym znanym nampodziaem jest podzia Averroesa w Liber Nicomachie, ktry to prze-kad, pochodzi z r. 1240 (por. s. XLVI). Komentarz ten, operujcstale terminami: primum, secundum, ... nonum decimum capitu-lum, narzuca niejako tekstowi ten podzia, toteodnajdujemy go wewszystkich niemal18t aciskich wydaniach EN, ktrym towarzyszykomentarz Averroesa, tak np. w Tr.a. w aciskiej editio princeps(1483), podobnie w przekadach Aretina w wydaniach z r. 1489,1496,1530. Tomasz z Akwinu w swym komentarzu (z r. 127071,por. wyej s. XLVIII) nie nawizuje do adnych rr., lecz powtarzaniezliczonilorazy: Deinde (lub: ibi) cum dicit, po czym nastpujdwa lub trzy pierwsze sowa komentowanego odcinka tekstu. Wolnostd wysnuwniosek, e egzemplarz Tr.a., ktrego Tomasz z Akwinuuywa, nie mia podziau na rr. Jednake Robert Grosseteste,

owej Translatio autor, operuje w swej Summa Abbriata13* podziaem,nb. takim, ktry w pierwszych czterech i w dwch innych jeszczeksigach jest identyczny z Averroesowym, przynajmniej co doiloci rr. Inne przykady czy lady podziaw trzynastowiecznychznajdujsinp. w komentarzu z pierwszych dekad XIII w., wy-


45/390

Wstp LV

krytym przez G. Meerssemana w ms VIII g 8 w Neapolu (por. wy ej,s. XLIX); mowa tam o capitulum sextum, ktre nie jest identycznez r. VI Averroesa, a obejmuje i15 naszego r. VII. Podobnieu Bonaventury, De scienia Christi, sprzed r. 1257. W pierwszej poowie

w. XIV, w komentarzu P io t ra de Corueheda znale monainny znowu podzia132 . Wida std, e ju wtedy rne istniaypodziay.

W r. 1497 Lefvre d'Etaples (Faber Stapulensis) wyda trzyprzekady EN (Argyropylosa, Aretina i Tr.a.), opatrzy je komenta-rzem i dokona w nich ujednolicenia podziau na rr. (versiones percapita et numeros [tj. ] conciliatae). Kolejna ilo rr. w poszcze-glnych ksigach wynosi wedle tego podziau: 13, 9, 12, 9, 11, 13,14, 14, 12, 9. Podzia ten zwyci y potem w w. XVI i utrzymasi do dzi dnia jako najczstszy. Lefcvre jednak nie by twrc tego podziau13 3 . By nimjak si zdajena sto pidziesi t zgr lat przed Lfevre'em, Walter Burleigh (f po r. 1343). W Prologuswego Super libros Ethyorum Arisotelis scriptum (Venetiis 1481)zapowiada on, e podzieli ksigi EN na traktaty, traktaty na rr., rr.% kolei na czci (partes), te za na czstki (particulae). Dodajeprzy tym, e jest to podzia ze wzgldw rzeczowych, a nieilociowych, jak wikszo dotychczasowych podziaw. W rzeczy-wistoci podzia Burleigha przewysza swkomplikacjtzapowied,wprowadzajc jeszcze rozrnienia dodatkowe, ale jeli abstrahowaod traktatw i wszelakich czci i czstek, a zatrzymauwagtylkona rr., to okazuje si, e podzia Burleigha jest jak najzupeniejzgodny, niemal e identyczny z Lefevre'owskim: na 126 rozdziawLefevre'a w trzech tylko stwierdzimona pewne rnice midzyobu podziaami. Tak wic trzeba uwaa za rzecz pewn, epodzia, o ktrym mowa, a ktry nazywa bdziemy starszym,istnia juw pierwszej poowie XIV w.

Wspomniane jego zwycistwo w w. XVI nie byo jednak bez-

apelacyjne. Editio Casauboniana z r. 1590 wprowadza w przeoo-nej przez Lambina EN nowy podzia, z kolejnilocirr. w-poszcze-glnych ksigach: 13, 9, 15, 15, 15, 13, 15, 16, 12, 9 (wbrew pozoromprzeciwnym zgodnoz podziaem starszym ogranicza si tu doks. IX). Podzia ten, zwany przez nas modszym", przej do swegowydania I. Bekker, od niego za niektrzy wydawcy i tumaczeniemieccy XIX w. Casauboniana wprowadzajc ten podzia,zaznacza jednak na marginesach podzia starszy, co stao sipo-


46/390

cztkiem rosncych w w.

Documents

Arystoteles - Etyka Nikomachejska