Streszczenie rozprawy doktorskiej mgr Kaspra Sipowicza:

,fleligia i koscioly chrzescijanskie w polityce i ideologii nazistowskiej w Kraju Warty 1939-1945 a polityka koscielna rzqdu III Rzeszy. Represje wobec

Polakow i duchowienstwa polskiego"

napisanej pod kierunkiem prof. nadzw. dr babe Lucjana Meissnera.

Niemcy, a jeszcze wczesniej Germanie, od wiek6w prowadzili ekspansywnq polityky ­

poczqtkowo wobec plemion, a nastypnie panstw osciennych, odznaczajqcq siy brakiem

poszanowania dla podbitej ludnosci. Nic wiyc zatem dziwnego, ze filozofowie historii - jak

Emil Cioran - przedstawiajq ty nacjy jako "barbarzyilc6w z przeznaczenia"l. Natomiast

l6dzki jurysta - Emil Stanislaw Rappaport - analizujqcy nazistowskie zbrodnie, wskazyw&

na sarno pojycie "wojny" w jyzyku niemieckim, czyli Krieg'-. Slowo to pochodzi od

czasownika kriegen, kt6ry nie rna jednak nic wsp6lnego z "walkq", a oznacza "pozyskanie",

"zdobycie czegos". Zdaniem tego prawnika potwierdza to naturalnq sklonnosc Niemc6w do

lupiestwa i rabunku, obecnq w ich swiadomosci juz na poziomie slowotw6rczym3. W XVIII

i XIX wieku naturalnym sprzymierzencem wladz niemieckich w umacnianiu ich rzqd6w na

nowo podbitych terytoriach (np. w zaborze pruskim) byly koscioly protestanckie, kt6re

reprezentowaly dominujqce wyznanie w iemczech - ojczytnie refomlacji. Przy czym

Kosci61 katolicki, szczeg6lnie w okresie rzqd6w kanclerza Otto von Bismarcka, byl

skutecznie marginalizowany przez panstwo (tzw. Kulturkampj). Sytuacja ulegla

diametralnej zmianie. wraz z przejyciem wladzy w Niemczech przez narodowych

socjalist6w z Adolfem Hitlerem na czele. Narodowy socjalizm glosil hasla stojqce w jawnej

sprzecznosci z doktrynq wiary chrzescijanskiej, kt6rej zarzucal zbytnie nawiqzywanie do

judaizmu, m.in. poprzez Stary Testament. Nazisci uwazali, ze nar6d niemiecki - w ich

mniemaniu - nalezqcy do rasy aryjskiej znajduje siy na wyzszym poziomie rozwoju niz inne

nacje, i z tego powodu rna prawo, a nawet powinnosc, podbijac sqsiednie obszary (gl6wnie

1 E. Cioran, Historia i utopia, Warszawa 2008, s. 49. E. S. Rappaport, Nar6d-Zbrodniarz. PrzestfPstwa hitleryzmu a nar6d niemiecki. Szkic analityczny przestfpczosci i odpowiedzialnosci osobowo-zespolowe), L6di 1945, s. 44.

3 Ibidem.

1

na wschodzie Europy), aby powiykszye "przestrzeii Zyciow'l" iemc6w. W warstwie

ideologicznej narodowi socjalisci pol'lczyli wierzenia pragermaiiskie z postulatami

socjaldarwinist6w, klad,!-c szczeg6lny nacisk na "czystose krwi", czyli pochodzenie. Nie

oznacza to jednak, ze III Rzesza zerwala stosunki z Kosciolem katolickim czy tet

kosciolami ewangelickimi. Zwlaszcza w pierwszych latach rz,!-d6w Hitlera bylo wrycz

odwrotnie. Nowy kanclerz, pragn,!-c potwierdzie legitymizacjy swojego gabinetu na arenie

miydzynarodowej, usilnie d£l.Zy1 do podpisania ze Stolic,!- Apostolsk,!- konkordatu, do czego

doszlo 20 lipca 1933 roku. W tym samym miesi,!-cu kierownictwo Rzeszy doprowadzilo do

unifikacji protestanckich kosciol6w krajowych, tworz'!-c Niemiecki Kosci61 Ewangelicki

(Deutsche Evangelische Kirche) pod przyw6dztwem pronazistowskiego Ludwiga Miillera,

kt6ry p6iniej otrzymal godnose Biskupa Rzeszy. Gdy wladza Hitlera okrzepla, zaostrzyl on

kurs wobec obu rzeczonych kosciol6w, lecz, nie wypowiadaj,!-c zadnych z wytej

wymienionych porozumieii, wykazal siy dUZym instynktem politycznym, unikaj~c

ostentacyjnej konfrontacji z kosciolami chrzescijaiiskimi. Zupelnie inaczej Pos4piono na

tych obszarach polskich wcielonych do Rzeszy, kt6re okreslono jako ,,Kraj Warty"

(Wartheland). Na mocy decyzji Hitlera w okrygu tym nie obowi~ywalo w pelni

ustawodawstwo tzw. starej Rzeszy, l~cznie z konkordatem. W zwi~ z tym polityka

namiestnika i gauleitera Kraju Warty, Arthura Greisera, wobec dw6ch najwiykszych

kosciol6w chrzeScijaiiskich oraz ich ksiyZy i wiemych byla bardziej represyjna nit na

terenie starej Rzeszy i innych obszar6w Polski wcielonych do hitlerowskich Niemiec (np.

eksterminacja duchowieiistwa, przeksztalcanie swi~tyii na magazyny lub spichlerze,

sprowadzenie kosciol6w chrzescijaiiskich do roli stowarzyszeii religijnych, odseparowanie

dzieci i mlodziezy od Zycia religijnego, wprowadzenie rozdzialu narodowosciowego w lonie

kosciola, wyrugowanie lekcji religii ze szk61, likwidacja wszelkich zgromadzeii zakonnych,

ograniczenie finansowania kosciol6w do skladek ich wiemych, zakaz sprawowania poslugi

kaplaiiskiej w Kraju Warty przez ksiyzy spoza tego okrygu Rzeszy). I temu poswiycona jest

niniejsza praca. Okryg Rzeszy Kraj Warty mial status wzorcowego wojew6dztwa

(Mustergau), a co za tym idzie przeprowadzano tu eksperymenty i poslugiwano siy

rozwi~aniami, kt6re po pozytywnej weryfikacji, mialy bye stosowane na terenie starej

Rzeszy, naturalnie po zakoiiczeniu dzialaii wojennych, aby unikn~e niepoz~danych

niepokoj6w spolecznych. Celem tej pracy jest takZe przyczynienie siy do przezwyciyzenia

stereotypu historyczno - etnicznego, iz ewangelik to Niemiec. Mimo ze zmienily siy realia,

6w stereotyp nadal funkcjonuje w polskim spoleczenstwie jako historyczny poglos.

Dotychczasowe prace historyczne poswiycone tej tematyce (zar6wno polskie, jak i

niemieckie) koncentrowaly siy na Kosciele katolickim b~dz na kosciolach ewangelickich,

unikaj~c przedstawienia losu obu kosciol6w w spos6b kompleksowy. Bylo to spowodowane

zapewne tym, iz autorzy wiykszosci owych publikacji funkcjonowali lub nadal funkcjonujq

jako ksiyza katoliccy Uak np. Kazimierz Smigiel) lub protestanccy (np. Paul Gurtler), a co

za tym idzie ich naturalnym przedmiotem zainteresowania byl jedynie kosci61 macierzysty.

Poza tym fakt, iz wymienieni autorzy byli duchownymi moze budzic w~tpliwosc co do

obiekiywizmu ich ustalen, a przede wszystkim ich interpretacji. Godzi siy r6wniez

zauwazyc, ze niebagatelny wplyw na pracy P. Gurtlera, traktuj~cej 0 Kosciele ewangelickim

w Kraju Warty, wywarl Alfred Kleindienst (bojownik 0 niemieckosc Kosciola Ewangelicko

- Augsburskiego w Polsce, nie skrywaj~cy w 1939 roku sympatii do nazist6w), kt6ry

udzielal GUrtlerowi "rozmaitych rad i wskaz6wek"\ co przyznal sam autor we wstypie

swojej ksi~Zki. Nadto Smigiel oraz GUrtler koncentruj~ siy w przewazaj~cej mierze na

Wielkopolsce, wzmiankuj~c jedynie 0 Ziemi L6dzkiej. Jedyn~ prac~ napisan~ na ten temat

przez osoby swieck~ jest ksi~Zka Zenona Fijalkowskiego pt. Kosci61 katolicki na ziemiach

polskich w latach okupacji hitlerowskiej, kt6ra - jak sam tytul wskazuje - przedstawia w

spos6b og6lny dzieje Kosciola katolickiego w Polsce pod hitlerowsk~ okupacj~. Publikacjy

ty cechuje takZe swoisty dyskomfort wobec Kosciola katolickiego, co nie moze dziwic,

zwlaszcza ze ukazala siy w PRL. Co zaS siy tyczy Kosciola Ewangelicko - Augsburskiego w

Kraju Warty, to do dzis nie powstala w Polsce praca poruszaj~ca kompleksowo ty

problematyky.

Niniejsza praca sklada siy z piyciu rozdzial6w gl6wnych oraz dziewiyciu podrozdzial6w. W

pierwszym rozdziale przedstawione zostaly religia i koscioly w interpretacji Hitlera i

Alfreda Rosenberga, zaprezentowanej w ich ksi~Zkach: Mein Kampf oraz Der Mythus des

20. Jahrhunderts. Eine Wertung der seelisch - geistigen Gestaltenkiimpfe unserer Zeit.

Ponadto por6wnano pogl~dy obu tych ideolog6w NSDAP w istotnych kwestiach wiary i

religii, aby wykazac wystypuj~ce w ich koncepcjach podobienstwa i r6znice. Om6wiono

takZe jako rzecz osobliw~ zwi~ki nazist6w z organizacjami okultystycznymi. Rozdzial

4 P. GUrtler, Nationalsozialismus und Evangelische Kirche im Warthegau. Trennung von Staat und Kirche im nationalsozialistischen Weltanschauungsstaat, Gottingen 1958, s. 10.

3

drugi traktuje 0 relacjach miydzy Kosciolem katolickim i kosciolami protestanckimi a

wladzami III Rzeszy, ze szczeg6lnym uwzglydnieniem roli arcybiskupa hrabiego Clemensa

Augusta von Galena, ewangelickiego biskupa Ludwiga Miillera oraz Kosciola Wyznawc6w.

Rozdzial trzeci traktuje 0 genezie Kraju Warty jako wzorcowego okrygu Rzeszy. Nastypnie

zostala om6wiona struktura Kosciola katolickiego w Kraju Warty oraz polityka A. Greisera

wobec tegoz Kosciola i jego kaplan6w. Scharakteryzowano takZe struktury Kosciola

Ewangelicko - Augsburskiego w Kraju Warty oraz jego relacje z niemieckimi wladzami

pailstwowymi. Ostatnimi z analizowanych wydarzen i fakt6w byly represje wobec

srodowiska polskich i propolskich pastor6w ewangelickich jako nastypstwo ich

antyfaszystowskiej, patriotycznej postawy.

W niniejszej dysertacji wykorzystano zar6wno akty normatywne (ustawy, dekrety,

rozporz~dzenia, zarz~dzenia, statuty etc.), jak i materialy archiwalne znajduj~ce siy w

zbiorach Instytutu Pamiyci Narodowej, G16wnej Komisji Scigania Zbrodni przeciwko

Narodowi Polskiemu oraz w zbiorach Archiwum Panstwowego w Lodzi. Szczeg6ln~ uwagy

poswiycono prywatnej korespondencji pastor6w ewangelickich, wiyzionych w

hitlerowskich obozach koncentracyjnych oraz dokumentom parafii ewangelicko ­

augsburskich z okresu okupacji.

Co siy zas tyczy metodologii badan, to zastosowano w pracy interdyscypliname metody i

techniki badawcze: metody por6wnawcz~, metody socjologiczn~ (rozmowy i wywiady ze

"swiadkami historii"), metody hermeneutyczn~, tradycyjn~ metody narracji historycznej

oraz prawno - politologiczn~ analizy dokument6w i akt6w normatywnych.

Z najwamiejszych pozycji nalez~cych do literatury przedmiotu nalezy wymienic zar6wno

publikacje polskich badaczy, m.in. Leona Halbana, Czeslawa Madajczyka, Czeslawa

Luczaka, Franciszka Ryszki, Boguslawa Drewniaka, Kazimierza Piwarskiego, Emila

Stanislawa Rappaporta, Jerzego W. Borejszy, Edmunda Osmanczyka, Stanislawa

Nawrockiego, Aleksandra Wierzejewskiego, Stanislawa Tyrowicza, jak i niemieckich, m.in.

Emsta Pipera, Eberharda Jackela, Gerharda Besiera, Marthy Schad, Wemera Masera,

Thomasa M. Schneidera, Hansa - Waltera Schmuhla, Gottfrieda Abratha oraz Wolfa ­

Dietera Hauschilda.

4