FOCUS - photos.state.gov · öºëººñ õàà õîë ãàçàð õ¿íèé í¿äíýýñ äàëä ÷èìýýã¿é ÿâàãääàã ¿éë ÿâö þì

Öºëæèëò: Äýëõèéí ×èìýýã¿é Ìºõºë

FOCUSÝíý äóãààðò:

”ªºðñäèéí ãàçàð øîðîîã ñ¿éòãýäýã óëñ ¿íäýñòýí ººðñäèéãºº ¿ã¿é õèéíý”Åðºíõèéëºã÷ Ôðýíêëèí Ä. Ðóçâåëüò

Çàðèì óíøèã÷äûí õóâüä ”öºëæèëò” ãýñýí íýð òîìü¸î òèéì ÷ òàíèë áèø áàéæ áîëíî, òýãâýë ýíý íü äýëõèéí áàéãàëü îð÷íû ñàíàà çîâîîñîí ãîë àñóóäëóóäûí íýã áîëîí ºäðººñ ºäºðò òàâàí òèâèéí õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã òàòñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà.

ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíòèéí õàðúÿà Äàëàé, Îëîí Óëñûí Áàéãàëü Îð÷èí, Øèíæëýõ Óõààíû Õýðýã Ýðõëýõ Ãàçàð áîëîí Îëîí Óëñûí Ìýäýýëëèéí Õºòºëáºðèéí Ãàçðààñ õàìòðàí ãàðãàæ áàéãàà ýíý íîìîíä äýëõèé äàÿàð õºäºº àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçàð áîëîí îé ìîäíû õºðñèéã áàãà áàãààð ýëýãä¿¿ëæ áàéãàà öºëæèëòèéí ÿâöûã òîäîðõîéëæ, òàéëáàðëàí, ò¿¿íòýé õýðõýí òýìöýõ òàëààð ñàíàë áîäëîî õóâààëöàõûã çîðèëîî.

Õýäèéãýýð öºëæèëòèéí çàðèì ¿ð äàãàâàð õ¿íèé í¿äíýýñ äàëä ÿâàãääàã ÷, öºëæèëò íü õºðñíèé ¿ðæèë øèìò áîäèñóóäûã óñòãàæ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã áóóðóóëæ, äýëõèé äàÿàð øîðîî òîîñ òàðààæ, óíäíû óñûã áîõèðäóóëæ, óëìààð ºëñãºëºí, ÿäóóðàëòàé òýìöýõ àñóóäëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëæ äýëõèéí õ¿í á¿ðò íºëººëæ áàéíà.

Öºëæèëòèéí çàðèì øàëòãààí íü áàéãàëèéí öàã àãààðûí îð÷èëòîé õîëáîîòîé õýäèé ÷ õ¿í àìûí ºñºëò, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð äàõü õ¿ì¿¿ñèéí áóðóó ¿éë àæèëëàãààíààñ øàëòãààëàí ìºí öºëæèëò ÿâàãääàã áàéíà. ªíãºðñºí ¿åèéí ò¿¿õ áîëîí îð÷èí ¿åèéí òóðøëàãààñ ¿çýõýä öºëæèëòèéí òàëààð òîäîðõîé ìýäëýãòýéãýýð ãàçðûã àøèãëàõ íü öºëæèëòèéã çîãñîîõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ íü òîäîðõîé õàðàãääàã. ¯¿íä ë èòãýë íàéäâàð òºðæ áàéíà.

Íýãä¿ãýýð á¿ëýãò öºëæèëòèéí øèíæ ÷àíàð, öàð õýìæýýíèé òàëààð ”äýëõèéí õóóðàé ãàçàð æèëä 24 òýðáóì òîíí õºðñíèé ºíãºí äàâõàðãàà àëäàæ áàéíà” ãýñýí òîî áàðèìòûã òýìäýãëýí òàéëáàðëàõ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí õ¿ì¿¿ñèéí ó÷ðóóëæ áàéãàà ñ¿éðëèéí ¿ð äàãàâðûí òàëààð, ìºí 1996 îíîîñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Öºëæèëòòýé Òýìöýõ Êîíâåíöîîð áèåëëýý îëñîí öºëæèëòòýé òýìöýõ äýëõèé íèéòèéí õ¿÷èí ç¿òãýëèéí òàëààð ýíý á¿ëýãò äóðäàõ þì.

Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò òàðèàëàíãèéí òàëáàéí äààöûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàñíààñ 1930-ààä îíû ¿åýð Àìåðèêèéí Ìèäâåñòýä1 áîëñîí ãàìøãèéí øèíæòýé öºëæèëòèéí òàëààð òàíèëöóóëíà. Çàñãèéí ãàçðûí çîõèîí áàéãóóëñàí ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí øèíý÷ëýë ë Àìåðèêèéí Ìèäâåñò äýõ õºäºº àæ àõóé áîëîí áàéãàëü îð÷íûã õýðõýí àâàð÷ ÷àäñàí ò¿¿õèéã ýíý á¿ëýãò ºã¿¿ëýõ þì.

Öºëæèëò ÿâàãäàæ ýõëýõýýñ ºìíº ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýëèéã òîãòîîæ, áîëçîøã¿é àþóëûã çîãñîîõ àðãà õýìæýý àâàõûí òóëä õÿíàæ áàéõ øààðäëàãàòàé öºëæèëò

ÿâàãäàõ óðüä÷èëñàí øèíæ òýìäã¿¿äèéí òàëààð ãóðàâäóãààð á¿ëýãò òàéëáàðëàõ áîëíî. Èéì àæèãëàëòàä ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààñ êîìïüþòåð ðóó äàìæóóëàõ ìýäýýëýë, îðîí íóòãèéí ñóäàëãàà, ìýäýýëýë îðíî.

”Ãàçðûí Ìåíåæìåíò” íýðòýé äºðºâä¿ãýýð á¿ëýãò îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààíààñ öºëæèëòèéí àñóóäàë øóóä õàìààðäàã áîëîõûã òàéëáàðëàõ áîëíî. ¯ðæèë øèìýýñ íü àøèã îëäîã áàéõààð ãàçðûã ýçýìøèæ, öºëæèëòèéã çîãñîîõ ýíãèéí àðãà àæèëëàãààíû òàëààð ìýääýã áàéâàë äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò àìüäàð÷ áàéãàà õºäºº àæ àõóéí ìàë÷èä, òàðèàëàí÷èä öºëæèõ ÿâöûã çîãñîîæ, ãàçðûí õºðñèéã ýðãýí òºëæ¿¿ëæ ÷àäàõ þì.

”Óñ” íýðòýé òàâäóãààð á¿ëýãò öºëæèëòèéí óðøãààð óñòàæ ¿ã¿é áîëæ áàéãàà ãàçðûí õºðñ áîëîí øèðãýæ áàéãàà óñ õîîðîíäîî õýðõýí õîëáîîòîé òàëààð, ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýëèéí ãîë øàëòãààí áîëîõ õºðñºí äýõ äàâñíû õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã óðãàöûã äàâñíààñ íü öýâýðëýæ áàéäàã óñæóóëàëòûí ñèñòåìèéí à÷ õîëáîãäëûí òàëààð òàéëáàðëàõ áîëíî.

Ýíý íîì íü áàéãàëü åðòºíöèéíõºº èðýýä¿éí òºëºº ñàíàà çîâæ áàéäàã õ¿í òºðºëõòíèéã íîéðíîîñîî ñýðýõèéã óðèàëàí äóóäñàí á¿òýýë þì. Öºëæèëò ÿâàãäàõ øàëòãààí ãàçàð á¿ð ººð ººð áàéäàã áà öºëæèëòèéã çîãñîîõ, àðèëãàõ àðãà çàìóóä á¿ðýí øèéäýãäýýã¿é áàéíà. Äýëõèéí õ¿í àì ºñºí íýìýãäýõèéí õýðýýð òýäãýýðèéí îðøèí òîãòíîõ ñàâ øèì åðòºíö áîëîí õîîë óíäíû ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéäàã ãàçàð, óñ, óðãàöàíä ñºðãººð íºëººëæ áàéãàà öºëæèëòºä àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãà õ¿í òºðºëõòíèé ºìíº òóëãàðààä áàéíà.

Ãàð÷èã

Íýãä¿ãýýð á¿ëýã – Õóóäàñ 5

Õýòèéí òºëºâ áà òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë

Õî¸ðäóãààð á¿ëýã – Õóóäàñ 15

ÀÍÓ–ûí òóðøëàãà

Ãóðàâäóãààð á¿ëýã – Õóóäàñ 23

Óðüä÷èëàí ñýðýìæë¿¿ëýõ¿é

Äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã – Õóóäàñ 33

Ãàçðûí ìåíåæìåíò

Òàâäóãààð á¿ëýã – Õóóäàñ 43

Óñ

Çîõèîã÷: Ôèëëèñ ÌàêÈíòîø | Åðºíõèé õÿíàí òîõèîëäóóëàã÷: Æîðæ Êëýê | Õÿíàí òîõèîëäóóëàã÷: Ïîë Ìàëàìóä |

Òóñëàõ õÿíàí òîõèîëäóóëàã÷èä: Êðèñòèí Äîîñîí, Æîéñ Íàìäå, Ìýðè Ðîóýí | Ýõèéã áýëòãýñýí: Êëº¿ Ýëëèñ |

Ôîòî çóðãèéã áýëòãýñýí: Ýíí Ìîíðîó Æýêîáñ | Íîì ç¿é: Ëèíí Ñêàéá, Æº¿í Òýéëîð |

Õàâòàñíû í¿¿ðýí äýýð: Øîðîîí øóóðãàí äóíäóóð àëõàæ áàéãàà ä¿ðâýãñýä, Äåíàí, Ýòèîïèà ÀÏ Ôîòî Çóðàã Ëèíçëè Áðåííàí

Öºëæèëò

Õýòèéí òºëºâ áà Òóëãàð÷ áóé áýðõøýýë¿¿ä

5


Öºëæèëòèéã îé òîîíäîî óðãóóëàí áîäâîë àñàð èõ õýìæýýíèé ýëñíèé í¿¿äýë çýðãýëäýý îðøèõ ¿ðæèë øèìòýé ãàçðûã á¿ðõýæ áàéãàà ìýòýýð òºñººëºãäºõ áàéõàà. Ãýõäýý ¿íýí õýðýãòýý öºëæèëò íü ºðãºí óóäàì ýëñýí öºëººñ õàà õîë ãàçàð õ¿íèé í¿äíýýñ äàëä ÷èìýýã¿é ÿâàãääàã ¿éë ÿâö þì. Åðºíõèéä íü õýëýõýä öºëæèëòèéã ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýëèéí ÿâö ãýæ îéëãîæ áîëíî. Òàðèàëàíãèéí òàëáàé áîëîí áýë÷ýýðèéí äààöûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàñíààñ ãàçðûí õºðñºí äýõ ¿ðæèë øèìò áîäèñóóä óñòàæ óã õºðñºíä äàõèí óðãàìàë óðãàõààðã¿é áîëãîæ, óëìààð óã

ãàçðûí õºðñíèé ¿ðæèë øèìòýé ºíãºí õýñýã íü ñàëõè, óñàíä èäýãäýí àëãà áîëæ, õºäºº àæ àõóé, îé ìîäíû á¿òýýìæèéã áóóðóóëñíààð ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýë ýõýëäýã. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éë íèéëýýä ãàçðûã ÿìàð ÷ õýðýãöýýã¿é áîëãîñíû äàðàà ë ¿ð äàãàâàðûã íü öºëæèëò ãýæ íýðëýäýã.

Öºëæèëò ãýñýí íýð òîìü¸î íü õ¿ì¿¿ñò ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áóðóó îéëãîëò òºð¿¿ëäýã. ¯íýíäýý áîë öºëæèëò ãýñýí íýð òîìü¸î íü îðñîí õóð áîðîîíû õýìæýýãýýð õ¿ðýý íü òýëæ àãøèæ áàéäàã ýëñýí öºëèéí í¿¿äýëòýé ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é. Õàðèí ÷ õýò õóóðàé, õóóðàé, õóóðàéäóó õàãàñ ÷èéãëýã óóð àìüñãàëòàé ãàçðûí îðøèí ñóóã÷èä ãàçðûíõàà äààöûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàõ, áóðóó àøèãëàñíààñ ÿâàãääàã õºðñíèé ýâäðýëòýé õîëáîîòîé þì. Öàã àãààðûí ººð÷ëºëò, ÿëàíãóÿà ãàí ãà÷èã íü õºðñíèé ýâäðýëèéã õóðäàñãàäàã. Á¿õýë á¿òýí õýäýí çóóí æèëèéí òóðø õóðèìòëàãäàí áèé áîëñîí õºðñíèé ¿ðæèë øèìò õýñýã áîëîõ ºíãºí õºðñ åðäºº ë æèëèéí õýäõýí óëèðëûí äîòîð ñàëõèíä õèéñýí ýñâýë óñàíä óðñàí àëãà áîëäîã áàéíà. Äýëõèéí “Worldwatch” õ¿ðýýëýí äýëõèéí õóóðàé ãàçàð æèë òóòàì 24 òýðáóì òîíí õýìæýýòýé ºíãºí õºðñºº àëäàæ áàéãààã òîîöîæ ãàðãàñàí áàéíà.

Ýëñýí ìàíõàí òîñãîí ðóó í¿¿äýëëýæ îðîîä èðñýí áàéãàà íü, Õîéä Ñóäàí 1985 îí. Ýëñýí ìàíõàí òóñ á¿ñ íóòãèéí õîéä ç¿ãèéí ñàëõèíû àÿñààð í¿¿äýëëýæ áàéãàà íü ýíý þì.


6

Öºëæèëòèéí áàéãàëü áîëîí íèéãýìä ó÷ðóóëàõ õîð óðøãèéã ¿íýõýýð õýìæýýëæ òîîöîõûí àðãàã¿é. Ãàçðûí õºðñíèé ¿ðæèë øèìò õýñýã áîëîõ ºíãºí õºðñ áîëîí îé ìîä ýðãýí íºõºí ñýðãýýõýä áàðàã ë õýäýí çóóí æèë øààðäàãäàíà. Ãàçðûí õºðñ ìàø èõ ýâäýðñýí òîõèîëäîëä òýð ãàçðûí õºðñ õýçýý ÷ íºõºí ñýðãýýãäýõã¿é áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ýíýõ¿¿ íºõöºë áàéäàë áàéãàëèéí ãàìøèã ãàíòàé õàâñàðñàí ¿åä öºëæèëò íü õ¿ì¿¿ñ ºëñãºëºíä íýðâýãäýæ, íóòàã îðíîîñîî äàéæèõàä õ¿ðãýæ óëìààð íèéãýìä òîãòâîðã¿é áàéäàë, çºð÷èëäººí ¿¿ñýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà. Èéì ÿâäàë ºíãºðñºí ¿åèéí ò¿¿õýíä îëîíòàà äàâòàãäàæ áàéñíûã Àëàí Ãðýéíæýð ”Öºëæèëò” ãýñýí íîìîíäîî ºã¿¿ëæýý. Òóñ íîìîíä ”Ãàçðûí ¿ðæèë øèìò õýñãèéã òîðäîæ, íºõºí ñýðãýýãýýã¿é, ãàçðûí õºðñºº ¿ã¿é áîëãîñîí ýðòíèé èðãýíøë¿¿ä íýã áîë ìºõºæ íýã áîë áóñäûí ãàçàð íóòãèéã êîëîí÷ëîäîã áàéæýý. ªíººäºð ýðòíèé ¿åèéí ãàéõàìøèãò îðä õàðø, ñ¿ì õèéä ýëñýí öºëººñ îëääîã íü òèéì ÷ òîõèîëäëûí àñóóäàë áèø áîëîëòîé” ãýæ áè÷ñýí áàéäàã.

Äýëõèéí íýëýýä õýñýãò öºëæèëòèéí àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà. Ýíý àþóë áàéñààð áàéãàà òóë ò¿¿íòýé òýìöýõ àðãà õýìæýý ìºí àâ÷ áàéíà. Àôðèêèéí Ñàõåëèéí á¿ñ íóòàã 20-ð çóóíä õ¿í òºðºëõòºíä òîõèîëäñîí òîìîîõîí ýìãýíýëò ÿâäëóóäûí íýã æèøýý þì. Ñàõåëèéí á¿ñ íóòàã íü õîéä òàëààðàà Ñàõààðûí ýëñýí öºë, óðä òàëààðàà õàëóóí îðíû ÷èéãëýã ñàâàííà á¿õèé õóóðàé óóð àìüñãàëòàé á¿ñ íóòàã áàéæýý. 1970–ààä îíû ýõýýð õ¿í àì îãöîì ºñ÷, ãàçðûí ¿ðæèë øèìèéã õóðäàí øàâõñàí íü òóñ á¿ñ íóòàãò çóðãààí æèë ¿ðãýëæèëñýí

ãàíòàé õàâñðààä Ñàõåëèéã ñ¿éðëèéí èðìýãò àâàà÷ñàí þì. ßìàð ÷ àøèãëàõ íºõöºëã¿é áîëñîí ãàçàðòàé, ººð õààøàà ÷ ÿâàõ ãàçàðã¿é áîëñîí 200 ìÿíãà ãàðóé íóòãèéí èðãýä õýäýí ñàÿ ìàë ñ¿ðãèéíõýý õàìò ºëáºð÷ ¿õæýý.

Ãýõäýý ýíýõ¿¿ ãàìøãèéí äàðàà îëîí óëñûí ç¿ãýýñ àíõ óäàà öºëæèëòèéí ýñðýã àðãà õýìæýý àâñàí íü öºëæèëòèéí ýñðýã õàìòàð÷ àæèëëàõ ãýðýý áàéëàà. Í¯Á–ûí Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöè 1996 îíä ãàðñàí íü äýëõèéí áàÿí áîëîí ÿäóó îðíóóä, öºëæèëòýíä íýðâýãäñýí õ¿í àì áîëîí çàñãèéí ãàçðóóä ýíý àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàõûí ÷óõëûã öîõîí òýìäýãëýñýí öîî øèíý àëõàì áîëîîä çîãñîõã¿é, äýëõèéí õóóðàé ãàçàð íóòãèéí 30%-ä í¿¿ðëýýä áàéãàà öºëæèëòèéí àþóëûã çîãñîîõ õàìãèéí íàéäëàãà òºð¿¿ëñýí àðãà õýìæýý áîëæ ÷àäñàí þì.

Àìüòàä óñ òîãòäîã õîòãîðîîñ óñ óóæ áàéãàà íü; ×î¿á ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, Áîòñâàíà. Öºëæèëò íü àìüòäûí îðøèí òîãòíîõîä ÷ ñºðãººð íºëººëæ áàéãàà þì.


7

Àëãà áîëæ áóé ãàçàð

Öºëæèëò íü òèéì ÷ îð÷èí ¿åèéí îéëãîëò áèø àæýý. Ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ 2000 îíû ýõýýð àìüäàð÷ áàéñàí Øóìåð ¿íäýñòí¿¿ä îé ìîäûã òàéð÷ äóóñãàõàä ãàçàð íóòàã ýëñýí öºë áîëîí õóâèðäàã ãýæ áè÷èæ ¿ëäýýñýí áàéäàã. Ìºí ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ 4-ð çóóíû ¿åèéí ã¿í óõààíòàí Ïëàòî ýâäýðñýí ãàçðûí òàëààð ”óðüä áàéñàíòàé íü õàðüöóóëàõ þì áîë õ¿íä ºâ÷èíä íýðâýãäñýí áèåèéí àðàã ÿñ øèã ë áàéíà” ãýæ õýëñýí áàéäàã. ªíººäºð õ¿í àìûí ºñºëò àñàð õóðäòàé íýìýãäýæ áàéãàà ìàíàé ãàðèã äýýð öºëæèëòèéí àþóë äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò í¿¿ðëýñýí àþóë áîëîîä áàéíà.

Í¯Á-ààñ ãàðãàñàí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýãýýð, öºëæèëòèéí àþóë ºäðººñ ºäºðò ºñºí íýìýãäýæ áàéíà:

Äýëõèéí íèéò õ¿í àìûí 250 ñàÿ ãàðóéä íü öºëæèëòèéí àþóë øóóä í¿¿ðëýýä áàéãàà áºãººä 135 ñàÿ õ¿í ãàçàð íóòãààñàà äàéæèõààñ ººð àðãàã¿é áîëîõ àþóëûí äîð áàéíà. Äýëõèéí õ¿í àìûí òàâíû íýã áîëîõ 1 òýðáóì èðãýäèéí àìüäðàëûí áàòàëãàà àëãà áîëîõ íºõöºë á¿ðä÷èõýýä áàéíà.

ÕÀÀ-í çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áàéãàà õóóðàé ãàçàð íóòãèéí 70% íü àëü õýäèéíèé õºðñíèé ýâäðýëä îðîîä áàéíà.

110 ãàðóé óëñ îðíû ãàçàð íóòàãò öºëæèëòèéí àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà.

Äýëõèéí õýìæýýãýýð öºëæèëòèéí ó÷ðóóëæ áàéãàà õîð õîõèðîë æèëèéí 42 òýðáóì äîëëàðààð õýìæèãäýæ áàéíà.

ÕÀÀ–ä ÿâàãäàæ áàéãàà õ¿íèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíû óðøèã íü

•

•

•

ãàçðûã íºõºí ñýðãýõýýñ èë¿¿ õóðäàí õóãàöààíä õºðñíèé ýâäðýëèéã áèé áîëãîæ öºëæèëò ¿¿ñãýõ ãîë øàëòãààí áîëîîä áàéíà. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéí äààöûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàõ íü ãàçðûí õºðñºí äýõ ¿ðæèë øèìò áîäèñóóäûã ¿ã¿é õèéæ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí äààöûã õýòð¿¿ëñíýýð ãàçðûí õºðñíèé ºíãºí õýñãèéã ýëýãäýõýýñ õàìãààëäàã óðãàìëàí á¿ðõýâ÷èéã óñòãàæ óëìààð óã ãàçðûí ºíãºí õýñýã ÷èéãøëèéã òîãòîîí áàðèõ ÷àäâàðàà àëääàã. Ò¿ëøèíä õýðýãëýõ áîëîí ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàé ãàðãàõ çîðèëãîîð îé ìîäûã òàéðàõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. Òýãâýë îé ìîä íü ãàçðûí ¿ðæèë øèìò ºíãºí õºðñèéã ñàëõè, óñ ãàäíû íºëººíººñ õàìãààëæ, ãàçàðòàé áàðüæ áàéäàã áèëýý. Ñàéí ñóâàãæóóëààã¿é óñæóóëàëòûí óëìààñ ãàçðûí õºðñºí äýõ äàâñíû õýìæýý íýìýãäýæ, ÿìàð ÷ óðãàö òàðèàëàõ áîëîëöîîã¿é õýíä ÷ õýðýãã¿é ãàçàð áîëæ õóâèðäàã áàéíà. Í¯Á–ààñ õ¿íèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýëèéã áèé áîëãîæ áàéãàà äýýðõè ¿éë ÿâöûã äýëõèéä òóññàí ºâ÷èíòýé àäèëòãàæ, ýíä òýíä ãàðñàí õºðñíèé ýëýãäëèéí òîëáî íü íýãäýæ ”õýíä ÷ õýðýãöýýã¿é ãàçàð íóòàã” áîëäãèéã òîãòîîæýý.

Öºëæèëòèéã òîäîðõîé òàéëáàðëàâàë ãàçðûí 3 òºðëèéí ýêîñèñòåì ¿¿íä: õýò õóóðàé, õóóðàé, õóóðàéäóó õàãàñ ÷èéãëýã óóð àìüñãàëòàé ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýëòýé õîëáîîòîé. Èéì óóð àìüñãàëòàé ãàçàð íóòàã ¿ðæèë øèì ìóó, õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààãààð àìàðõàí ººð÷ëºãääºã õºðñòýé áºãººä äýëõèéã òîéðîí òîãòñîí áàéäàã.

Öºëæèëò Àôðèêèéí õºãæèæ áóé îðíóóäàä õàìãèéí õóðöàäìàë áàéíà ãýæ áîääîã áîëîâ÷, õàðèí ÷ ýñðýãýýð öºëæèëòèéí àþóë í¿¿ðëýýä áàéãàà

2003 îíä Êàáóëûí äýðãýä áîëñîí øîðîîí øóóðãàíä ò¿ëøèíä õýðýãëýõ àðãàë ò¿¿æ áóé îõèí.


9

ãàçàð íóòãèéíõàà õýìæýýãýýð Õîéä Àìåðèê òýðã¿¿ëæ áàéãàà áºãººä õóóðàé ãàçàð íóòãèéíõ íü 74%-ä íü öºëæèëòèéí øèíæ òýìäýã èëðýýä áàéãàà þì. ÀÍÓ-ûí Ìèññèññèïè ãîëûí áàðóóí ýðãèéí äàãóóõ ãàçàð íóòãèéí 30 ãàðóé õóâüä, Êàíàäûí òàë õýýðèéí á¿ñýä îðøäîã 3 òîì ìóæèéíõ íü ãàçàð íóòãèéí õàãàñò íü öºëæèëòèéí øèíæ ÷àíàð èëðýýä áàéíà.

Àçè òèâä ÷ ìºí ÿëãààã¿é, Í¯Á-ûí òîîöîîãîîð 1.2 òýðáóì ãàðóé ãà ãàçàðò àëü õýäèéí öºëæèëòèéí àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà. Çºâõºí Õÿòàä óëñàä ãýõýä ë 1950–èàä îíîîñ õîéø 6 ñàÿ ãà îé ìîä, áóò ñººãòýé ãàçàð, 2.32 ñàÿ ãà òàë õýýð, 680 ìÿíãàí ãà òàðèàëàíãèéí òàëáàé ýëñíèé í¿¿äýë áîëîí öºëæèëòºä çàëãèóë÷èõààä áàéíà. 24 ìÿíãàí òîñãîí, 30 ìÿíãàí êèëîìåòð õóðäíû çàì, 50 ìÿíãàí êì óñàí çàì ýëñ áîëîí øîðîîíä äàðàãäàõ àþóëûí äîð áàéíà.

Ãýõäýý öºëæèëòºä óëñ ¿íäýñòíèé õèë õÿçãààð ãýñýí îéëãîëò áàéäàãã¿é. Æèøýý õýëýõýä: Ëàòèí Àìåðèê, Êàðèáûí á¿ñ íóòãèéí äºðºâíèé íýã öºë, õóóðàé á¿ñ íóòàã áîëîí õóâèðààä áàéíà. Ìàø õ¿éòýí, ÷èéãëýã óóð àìüñãàëòàé Èñëàíäàä ÷ áýë÷ýýðèéí äààöûí õýòðýëò áîëîí îé ìîäûã õàéð íàéðã¿é òàéðñíààñ øàëòãààëàí õºðñ ìàø èõ ýëýãäýæ 5000 êâàäðàò êèëîìåòð òàëáàé öºëææýý. Ýíý íü õýò õóóðàé óóð àìüñãàëòàé á¿ñ íóòãààñ ãàäíà îðøèõ õàìãèéí òîì ýëñýí òàë ãýæ òîîöîãäîõîîð áàéíà.

Äýëõèé äàõèíä ó÷ðóóëæ áóé ¿ð äàãàâàð

Öºëæèëò íü îðîí íóòãèéí õýìæýýíýýñ äàâñàí õàâüã¿é òîì àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Öºëæèëò íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíã ñ¿éòãýýä çîãñîõã¿é, õýäýí

ìÿíãàí êèëîìåòðèéí öààíà áàéãàà, öààøèëáàë äýëõèéí íºãºº òàëä áàéãàà ãàçàð íóòãèéí öàã àãààðò õ¿ðòýë íºëººëæ áàéäàã. Í¿öãýð÷ ýëýãäñýí ãàçðûí õºðñ íü ñàëõè, áîðîîíû óñíû íºëººãººð ãîë ìºðºí, áóëàã, íóóðûí óñûã ýëñ, øàâàð, ýðäýñ áîäèñîîð áîõèðäóóëäàã. Áîõèðäñîí óñ, òóíàäàñ íü óëìààð òîì ãîë ìºðºíä íèéëñýýð äàëàéí óñûã áîõèðäóóëæ áàéäàã áàéíà. Õóóðàéøèæ õàòñàí ãàçðûí õºðñèéã ýðãýýä ýäãýýð ãîëûí óñíààñ òàòàí óñæóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ íü Àðàë äàëàé áîëîí ×àä íóóð çýðýã

Õèàòèéí îéãîîñ ãèø¿¿ ò¿¿æ áàéãàà ýìýãòýé. Õèàòèéí îé ìîäíû íººöèéí èõýíõ õýñýã íü ò¿ëøèíä õýðýãëýõ, òàðèàëàíãèéí òàëáàéã öýâýðëýõ çîðèëãîîð òàéð÷ õàÿñíààð óñòãàæ ¿ã¿é áîëñîí áºãººä çºâõºí îé ìîäíû íýã õóâü ë ¿ëäýýä áàéíà.

òîìîîõîí íóóðóóäûí óñíû ò¿âøèíã ýðñ áàãàñãàæ áàéíà. Õÿòàäàä äýãäñýí øóóðãàíû óëìààñ ¿¿ñýõ àâàðãà òîì øàð òîîñîí ¿¿ë Íîìõîí äàëàé äýýã¿¿ð àãààð ìàíäëûí äýýä äàâõàðãààð 13,000 ãàðóé êì ãàçðûã àìàðõàí òóóëàí ÀÍÓ-ûí áàðóóí ýðýãò õ¿ð÷, òýíäõèéí óòààíä äàðàãäàõ, àãààðûã íü áîõèðäóóëàõ øàëòãààí áîëæ áàéíà. ”Earth Policy”


10

Õ¿ðýýëýíãýýñ 2001 îíû 4-ð ñàðä õî¸ð äîëîî õîíîãèéí òóðø Õÿòàäûí áàðóóí õîéä áîëîí Ìîíãîëûí ºìíºä íóòàãò äýãäñýí õóé ñàëõèíààñ ¿¿ññýí øàð òîîñîí ¿¿ë Õîéä Àìåðèêààð äàéðààä Àòëàíòûí äàëàé õ¿ðòýë í¿¿õýä äàãàæ àæèãëàñàí.

Öºëæèëò íü íèéãìèéí áîëîí óëñ òºðèéí íºõöºëä ÷ íîöòîéãîîð íºëººëæ áàéíà. Èõýíõ îðíóóäàä, ÿäóóðàë íü õºðñíèé ýâäðýëèéã áèé áîëãîæ áàéãàà õºäºº àæ àõóéí áóðóó ¿éë àæèëëàãààíä ò¿ëõýö ºãñºí ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ áàéíà. ßäóóðàë íü ãàçðûí õºðñíèé äààöûã õýòð¿¿ëýí àøèãëàõ, ýâäðýýä ýõýëñýí áàéíà ãýäãèéã ìýäñýí ÷ àëü áîëîõ èõ óðãàö, õàäëàí àâàõàä õ¿ì¿¿ñèéã ò¿ëõýæ áàéäàã. Ãàçðûí ¿ðæèë øèì ìóóäààä èðýõýýð, àìüäðàõ ãýæ õè÷ýýñýí ôåðìåð ìààíü óëàì ÿäóóðàõ á¿ð öààøèëáàë ºëáºð÷ ¿õýõ àþóëä îðäîã. Õàìãèéí íààä çàõ íü òýä ãàçàð íóòãàà îðõèí, îðîí ãýðýýñýý äàéæèõàä õ¿ðäýã. Í¯Á-ûí òîîöîîëñíîîð 2020 îí ãýõýä Àôðèêèéí Ñàõààðààñ óðàãøèõ öºëæñºí á¿ñ íóòãààñ 60 ñàÿ õ¿í õîéä Àôðèê áîëîí Åâðîï ðóó í¿¿í ñóóðüøèõààñ ººð àðãàã¿é áàéäàëä îðíî.

Øèéäâýðëýõ àðãà çàì

Ñàéí ìýäýý äóóëãàõàä öºëæèëò íü áàéíãà ¿ðãýëæëýõ, ãàðöààã¿é áèé áîëäîã ¿çýãäýë áèø àæýý. Öºëæèëòèéí ÿâöûã ñààðóóëàõ, äàâàí òóóëàõàä ýíãèéí óëàìæëàëò àðãà áîëîõ ýýëæèëæ òàðèàëàõ, óñ, ÷èéãøèëòèéã òîãòîîõ çîðèëãîîð õààëò õèéõýýñ ýõëýí îð÷èí ¿åèéí ºíäºð òåõíîëîãèéí õèéìýë äàãóóëààð öºëæèëòèéí àþóëä ºðòºõ ìàãàäëàëòàé ýìçýã ãàçðóóäûã õÿíàæ áàéõ çýðãýýð îëîí àðãà çàì áàéäàã.

”Öºëæèëòèéã çîãñîîæ, ýðãýí õóìèõäàà õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí á¿òýýìæèéã áóóðóóëàõã¿é áàéõ õýö¿¿ þì. Òèéìýýñ øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýýã àâàõäàà õ¿ì¿¿ñèéã àìüæèðãààíû ººð ýõ ¿¿ñâýð îëîõîä íü òóñëàõ øààðäëàãàòàé” ãýæ ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí Áàéãàëü îð÷èí, øèíæëýõ

Ñåíåãàëä ôåðìåð õàðààõàí ¿ðæèë øèìýý àëäààã¿é áàéãàà õóóðàé ãàçàðò ¿ð òàðèà óðãóóëàõûã õè÷ýýæ áàéãàà íü

Ýëñýíä ñóóñàí îíãîö. Àðàë òýíãèñ, Óçáåêèñòàí. ªíãºðñºí àðâàí æèëèéí òóðø óñæóóëàëòûí ñóâàã àøèãëàñíààñ Àðëûí òýíãèñ çàãàñ àìüäðàõ àðãàã¿é èõ äàâñòàé, çàâü ÿâàõ àðãàã¿é ã¿åõýí óñòàé áîëñîí áàéíà.

Öºëæèëòººñ õàìãààëàõ íýã àðãà. Õÿòàäûí àæèë÷èä Áýýæèíãèéí îéðîëöîî äýíæèëñýí óóëûí õàæóóä ìîä ñóóëãàæ áàéãàà íü: Õÿòàä.


12

óõààíû áîäëîãûí ãàçðûí äàðãà Ôðýíêëèí Ì¿¿ð ¿çýæ áàéíà.

Öºëæèëòèéí àþóëä íýðâýãäýýä áàéãàà õ¿í àìûí àìüæèðãààíû àñóóäëûã öºëæèëòèéí àþóëûã ñààðóóëàõ, øèéäâýðëýõ àðãà çàìóóäòàé íÿãò õîëáîõ ¸ñòîé. Ñàõåëä áîëñîí àéìøèãò ãàí ãà÷èã áîëîí ºëñãºëºíã õàðààä ò¿ãøñýí îëîí óëñûí õàìòûí íèéãýìëýã 1977 îíä Êåíè óëñûí Íàéðîáè õîòíîî Í¯Á-ûí èâýýí òýòãýëýã äîð öºëæèëòèéí òóõàé îëîí óëñûí áàãà õóðàë çîõèîí áàéãóóëæ ýíý àñóóäëûã àíõ óäàà õýëýëöñýí. Ýíý áàãà õóðëààñ Öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº ãàðãàñàí áîëîâ÷ çàñãèéí ãàçðûí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãã¿éãýýñ çîãñîõîä õ¿ð÷ýý.

1992 îíä Ðèî-Äå-Æàíåéðîä áîëñîí Í¯Á–ûí Áàéãàëü îð÷èí áà õºãæèë ñýäýâòýé äýëõèéí òîìîîõîí óäèðäàã÷èä îðîëöñîí äýëõèéí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààð öºëæèëòòýé òýìöýõ äàðààãèéí òîì àëõìûã õèéñýí. Òóõàéëáàë òóñ äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààñ öºëæèëòèéí àñóóäëûã äýâø¿¿ëñýí çààâàë äàãàæ ìºðäºõ êîíâåíöèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõûã Í¯Á-ä ¿¿ðýã áîëãîñîí þì. 13 ñàðûí òóðø çºâøèëöñºíèé äàðààãààð Í¯Á-ûí Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöèéã 1994 îíû 6 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäºð Ïàðèñ õîòíîî áàòàëæ, 1996 îíû 12 äóãààð ñàðààñ ýõëýí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí. Äýëõèéí 191 óëñ îðîí, ¿¿íèé äîòîð ÀÍÓ ýíýõ¿¿ ò¿¿õýí êîíâåíöèéã áàòàëæ, ò¿¿íä íýãäýöãýýñýí.

Êîíâåíöèéí çîðèëãî íü ”Öºëæèëòèéí àþóë í¿¿ðëýñýí îðíóóäàä ÿëàíãóÿà Àôðèêò îëîí óëñûí

õàìòûí àæèëëàãàà, äýìæëýãòýéãýýð á¿õ øàòàíä öºëæèëòòýé òýìöýõ, ãàí ãà÷ãèéí ¿ð äàãàâðûã áàãàñãàõàä” îðøèíî ãýæ çààæýý. Êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí óëñóóäûã ºíäºð õºãæèëòýé áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóä, ìºí öºëæèëòºä ºðòñºí óëñ, ºðòººã¿é óëñ ãýñýí á¿ëã¿¿äýä õóâààñàí áàéíà. ªíäºð õºãæèëòýé, öºëæèëòºä ºðòñºí óëñàä ÀÍÓ, Êàíàä, Àâñòðàëè áîëîí Åâðîïûí çàðèì îðîí áàãòàæ áàéãàà þì. Õºãæèæ áóé, öºëæèëòºä ºðòñºí, öºëæèëòòýé òýìöýõýä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé óëñóóäàä Àôðèêèéí èõýíõ óëñ îðîí, Õÿòàä, Ýíýòõýã, Ìåêñèê, Áðàçèë, ×èëè, Àðãåíòèí, Ìîíãîë áîëîí Òºâ Àçèéí óëñóóä áàãòàæ áàéíà.

Êîíâåíöèä íýãäýí, ãàðûí ¿ñýã çóðñíààð ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä öºëæèëòºä íýðâýãäñýí õºãæèæ áóé óëñ îðíóóäàä ÿëàíãóÿà Àôðèêèéí îðíóóäàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí. Ìºí öºëæèëòºä ºðòñºí óëñóóäûí çàñãèéí ãàçàð öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð ãàðãàæ, õýðýãæ¿¿ëýõ ÿëàíãóÿà öºëæèëòèéã áèé áîëãîæ áàéãàà íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä îíöãîé àíõààðàë òàâèí àæèëëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéãàà þì. Èõýíõ ºíäºð õºãæèëòýé óëñ îðîí öºëæèëòòýé òýìöýõ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. ÀÍÓ ãýõýä öºëæèëòèéí àñóóäëûã ìóæ óëñûí ò¿âøèíä Õºäºº àæ àõóéí äåïàðòàìåíòèéí õàðúÿà Áàéãàëèéí áàÿëãèéã õàìãààëàõ àëáà, ÀÍÓ-ûí áàðóóí õýñýãò îðøäîã óëñûí ìýäëèéí 80 ñàÿ ãàðóé ãà ãàçðûã óäèðäàí, õÿíàæ áàéãàà Äîòîîä ÿâäëûí äåïàðòàìåíòèéí õàðúÿà Ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí àëáààð äàìæóóëàí øèéäýæ áàéíà.


13

Öîî øèíý ãýðýý

Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöèéí ãîë ñàíàà íü òóñëàìæ ãýõýýñýý õàìòûí àæèëëàãààíä èë¿¿ à÷ õîëáîãäîë ºãñºí ”ïðàêòèê äýýð òóëãóóðëàñàí” áàéäàãò îðøèíî. Êîíâåíöèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëä öºëæèëòèéí ãîë óðøãèéã ¿¿ð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áîëîí ººðñäèéí àìüäàð÷ áóé øèì åðòºíöèéíõºº òàëààð õàìãèéí ñàéí îéëãîëòòîé õ¿ì¿¿ñ ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýëèéã íºõºí ñýðãýýõ áîëîí öààøèä õºðñíèé ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ ¸ñòîé ãýæ çààæýý. ”Õºãæèæ áóé îðíóóäûí ãàçàð äýýð àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõèéã á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä öºëæèëòèéí àþóëä õàìãèéí èõýýð íýðâýãääýã áîëîâ÷ íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðü äîîãóóð áàéäàã ýìýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãò Êîíâåíöè ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºãñºí áàéíà”.

Öºëæèëòòýé òýìöýõ óðüä ºìíºõ îðîëäëîãóóäààñ ÿëãààòàé íü Êîíâåíö áýë÷ýýðèéí äààö õýòð¿¿ëýõ, îéã¿éæèõ çýðýã øóóä øàëòãààíû öààíà áàéãàà ãîë øàëòãààí áîëîõ, õ¿ì¿¿ñèéã õýòèéí àøèã ñîíèðõëûíõîî ýñðýã ç¿éë õèéõýä õ¿ðãýäýã ÿäóóðàëòàé òýìöýõ øààðäëàãàòàéã îíöëîí çààæýý.

Êîíâåíöè íü äîòîîäûí îðîëöîîíû òàëààð çààñíààñ ãàäíà, òóõàéí ¯íäýñíèé ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé õºãæëèéí ñòðàòåãè òóñãàãäàõ ¸ñòîé ãýæ çààæýý. Ìºí ýâäðýýã¿é áàéãàà ãàçðûí õºðñèéã õàìãààëàõ, ãàí ãà÷ãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìåõàíèçì áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàéã îíöîëñîí áàéíà. Êîíâåíöèä ñàéí äóðûí ¿éë àæèëëàãàà òóõàéëáàë ”ãàí ãà÷èãò ºðòºìòãèé á¿ñ íóòàãò àìüæèðãààíû îðëîãûí ººð

ýõ ¿¿ñâýð áèé áîëãîõ” õóâèëáàðóóä áîëîâñðóóëàõ òàëààð çààñàí áàéíà.

2004 îí ãýõýä öºëæèëòòýé òýìöýõ ¯íäýñíèé ¿éë àæèëëàãààíû 60 õºòºëáºð, á¿ñ íóòãèéí áîëîí äýä á¿ñ íóòãèéí 10 õºòºëáºð ãàðñàí áºãººä òýäíèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí õýö¿¿ àæèë ë ¿ëäýýä áàéíà. Êîíâåíöèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ õîðîî íü öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿éë ÿâöûí àõèö äýâøëèéã õÿíàõ, óäèðäàõ, öºëæèëòºä ºðòñºí óëñóóäûí õîîðîíä ìýäýýëýë, òóðøëàãà ñîëèëöîõ àæëûã õàðèóöàõ þì.

1992 îíû Äýëõèéí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòààð Í¯Á-ûí öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöèéí õàìò ýíý êîíâåíöèòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí êîíâåíöè áîëîí Í¯Á-ûí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òóõàé ñóóðü êîíâåíöèéí ýõëýë òàâèãäñàí þì. Ýäãýýð êîíâåíöèóäèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä öºëæèëòòýé òýìöýæ áàéãàà óëñóóä íü ¿íäýñíèé ñòðàòåãè áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Öºëæèëò íü õóóðàé ãàçðûí ýêîñèñòåìèéí óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéí òºðºë ç¿éëä øóóä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ àþóëòàé. Äýëõèé äàõèíû õ¿íñýíä ºðãºíººð õýðýãëýäýã àðâàé, äýðñ íü õóóðàé óóð àìüñãàëòàé ãàçàðò óðãàäàã þì. Ìºí õóóðàé óóð àìüñãàëòàé ãàçàð íóòàã íü äýëõèéí ýìèéí óðãàìëûí ãóðàâíû íýãèéã, ìºí òîñ, öàãààí ëàâ, äàâèðõàé ãýõ ìýò ¿éëäâýðèéí ìàø ÷óõàë ò¿¿õèé ýä¿¿äèéã íèéë¿¿ëäýã. Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí êîíâåíöèä õóóðàé, õàãàñ ÷èéãëýã óóð àìüñãàëòàé îðíóóä ººðñäèéí á¿ñ íóòàã äàõü áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõûí òóëä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë ¿éë àæèëëàãààíóóäûã çààñàí õºòºëáºð áàãòñàí.


14

Öºëæèëò áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õîîðîíäîî ÿìàð õîëáîîòîé íü îäîîãîîð òîäîðõîé áèø áàéíà. Ìîäûã ò¿ëøèíä èõ õýìæýýãýýð õýðýãëýõ, ãàçðûã îé ìîäíîîñ öýâýðëýõ ãýõ ìýòèéí öºëæèëòºä õ¿ðãýäýã ¿éë àæèëëàãàà íü äýëõèéí óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäºõ íýã øàëòãààí áîëîõ í¿¿ðñõ¿÷èëèéí õèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã. Íºãºº òàëààð ýâäýðñýí õºðñèéã íºõºí ñýðãýýõèéí òóëä îéæóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ íü àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷èëèéí õèéã áàãàñãàæ, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã ñààðìàãæóóëäàã. Õýäèéãýýð ýðäýìòýä õýäèé õýìæýýíèé í¿¿ðñõ¿÷èë öºëæèëòºä íºëººëäãèéã òîîöîîã¿é áàéãàà õýäèé ÷, õýò õóóðàé, õóóðàé, õàãàñ ÷èéãëýã óóð àìüñãàëòàé á¿ñ íóòãèéí àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷èëèéí õèé íýìýãäýõ íü öºëæèëòèéí ÿâöûã õóðäàñãàõàä íºëººëäºã ãýñýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëæýý. Äýýðõè á¿ñ íóòãóóäàä óíàõ õóð òóíàäàñûí õýìæýý áàãàñàõ íü õºðñíèé ¿ðæèë øèì, ìàëûí òîî òîëãîé, îé ìîä, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã áàãàñãàäàã. Ãàí ãà÷ãèéí äàâòàìæ, àþóëûí õýìæýý íýìýãäýõ íü öºëæèëòèéã á¿ð èõýñãýäýã àæýý.

Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöè íü äýëõèéí óëñ îðíóóäûí àíõààðëûã öºëæèëòèéí àñóóäàëä á¿ðýí õàíäóóëàõûí òóëä æèë á¿ðèéí 6 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäðèéã Öºëæèëò áîëîí ãàíòàé òýìöýõ äýëõèéí ºäºð áîëãîõîîð øèéäâýðë¿¿ëæýý. Ýíý ºäðèéã òýìäýãëýæ ýõýëñíýýñ õîéø 9 æèë ºíãºðººä áàéíà. Ýíý ºäðèéã äýëõèéí òîìîîõîí óäèðäàã÷èä, Ðîìûí Ïàï, Í¯Á-ûí àëáàí òóøààëòíóóä á¿ãä òàëàðõàí äýìæèæ áàéíà. Í¯Á-ûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Êîôè Àííàí 2003 îíû Öºëæèëòòýé òýìöýõ äýëõèéí ºäðººð õýëñýí ¿ãýíäýý ”öºëæèëòòýé òýìöýõ àñóóäàë íü ÿäóóðëûã àðèëãàõ, óðò õóãàöààíä õîîë, õ¿íñíèé áàòàëãààòàé ýõ ¿¿ñâýðýý õàäãàëàõòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé” ãýæ îíöëîí òýìäýãëýñýí. Òýðáýýð ìºí óëñ îðíóóäûã ”Êîíâåíöèä çààñàí çîðèëãîä õ¿ðýõ, á¿õ íèéòèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºëºº òýð äóíäàà äýëõèéí õàìãèéí ÿäóó õ¿ì¿¿ñ àìüäàðäàã õóóðàé óóð àìüñãàëòàé õºäººãèéí àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº õàðèóöëàãàòàéãààð àæèëëàõûã” óðèàëàí äóóäñàí áàéíà.

ÀÍÓ–ûí Òóðøëàãà

15


øèìòýé ãàçðûí õºðñèéã õóìõèéí òîîñ áîëãîí õóâèðãàäàã ¿éë ÿâö áóþó îäîîãèéí õýëýýð ”öºëæèëòèéí” ñîíãîäîã æèøýý áîëãîí Àìåðèêèéí ”Ò¿éðýíãèéí ñàâ”-ûã ìýðãýæèëòí¿¿ä äóðäñààð èðñýí. Ìºí ÀÍÓ-ààñ ”Ò¿éðýíãèéí ñàâ”-ûí ýñðýã àâñàí àðãà õýìæýý íü çàñãèéí ãàçàð áîëîí îðîí íóòãèéí èðãýä õàìòðàí àæèëëàñíààð öºëæèëòèéí ÿâöûã çîãñîîæ, äàõèí äàâòàãäàõààñ óðüä÷èëàí õàìãààëæ ÷àäíà ãýäãèéã õàðóóëñàí ñîíãîäîã ¿ëãýð æèøýý áîëñîí áàéíà.

Òîîñíîîñ òîîñîíä

ÀÍÓ-ûí Ãðåàò Ïëàéí íü àíõíû Åâðîï÷óóäûí ñóóðüøèõààð èðñýí, ºðãºí óóäàì, òàë õýýðèéí õóóðàé á¿ñ íóòàã áàéëàà. Ãàçàðç¿éí õóâüä, Ãðåàò Ïëàéí íü óðòààøàà Õîéä Êàíàäûí íóòãààñ ÀÍÓ-ûí Íüþ-Ìåêñèêî, Òåõàñ ìóæ óëñ õ¿ðòýë 4000 êì, ºðãººøºº Ðîêè íóðóóíààñ ç¿¿í òèéøýýãýý ªìíºä Äàêîòà, Íåáðàñêà, Êàíçàñ, Îêëàõîìà ìóæóóäûí íóòàã õ¿ðòýë 640 êì ñóíàæ òîãòñîí. Ýíýõ¿¿ õóóðàé õºðñòýé òýãø ãàçàð ñàëõè èõ ãàð÷, ãàí ãà÷èã èõ áîëäîã áºãººä 20 æèëèéí äàâòàìæòàéãààð òóñ íóòãèéí ãàçðûí õºðñºíä õýò õóóðàéøèëò ÿâàãääàã. Òóñ íóòãèéã 1800-ãààä îíû ¿åä ”Àìåðèêèéí Èõ öºë” ãýæ ãàçðûí çóðàã äýýð òýìäýãëýäýã áàéñàí þì.

1930–ààä îíû ¿åýð, “Èõ óíàëò” (1929-1939 îíä ¿ðãýëæèëñýí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûã ÀÍÓ-ä èíãýæ íýðëýäýã) èä äóíäàà ÿâàãäàæ áàéõàä ÀÍÓ-ûí Ìèäâåñòèéí Ãðåàò Ïëàéí õýìýýõ ãàçðûí îðøèí ñóóã÷èä åðòºíöèéí ìºõºë èðëýý ãýæ áîäîöãîîæ áàéëàà. Óðò óäààí ¿ðãýëæèëñýí ãàí ãà÷èã áîëîí çóíû ààãèì õàëóóí íü ãàçðûí õºðñèéã þó ÷ ¿ã¿é õàòààñíààð ÿìàð ÷ þì óðãàõààðã¿é áîëñîí áàéëàà. Õàòàæ õóóðàéøñàí ãàçðûí õºðñíèé ñóëàðñàí õýñã¿¿ä ñàëõèíû àÿñààð õèéñýí õàð øîðîîí øóóðãà áîëæ çàìäàà òààðñàí á¿ãäèéã øîðîî òîîñîîð áóëæ áàéëàà.

Ò¿¿õýíä ”Õàð Íÿì ãàðèã” ãýæ àëäàðøñàí á¿òýí ñàéí ºäðèéí äàðààãèéí ºäºð áóþó 1935 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 14-íû ºäºð Îêëàõîìà ìóæèéã èõ õýìæýýíèé øîðîîí øóóðãà äàéðñàí þì. Òóõàéí áàéäëûã ãàçàð äýýð íü ñóðâàëæèëñàí ñóðâàëæëàã÷ øîðîîí øóóðãàíä íýðâýãäñýí ãàçðûã ”òèâèéí ò¿éðýíãèéí ñàâ” ãýæ íýðëýæýý. Òýð öàãààñ õîéø ºìíºä Ãðåàò Ïëàéíä õàâñðàí áîëñîí áàéãàëèéí ãàìøèã áîëîí õºðñíèé ýâäðýëèéã òîäîðõîéëîõäîî ýíý íýðèéã õýðýãëýõ áîëæýý. Òýð öàãààñ õîéø äàëàí æèë àëü õýäèéí ºíãºðñºí ÷, ãàçðûã áóðóó àøèãëàæ, äààöààñ õýòð¿¿ëýõ íü áàéãàëèéí ãàìøèã áîëîõ ãàí ãà÷èãòàé íèéëýõýýðýý ¿ðæèë

16

19-ð çóóíû ¿åä ýíý á¿ñ íóòàãò ÿâóóëñàí öýðãèéí àæèëëàãààíä îðîëöñîí íýãýí îôèöåð òóñ á¿ñ íóòãèéí òàëààð ”ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõàä åðººñºº òîõèðîìæã¿é, òýãýõýýð ìýäýýæ õýðýã õºäºº àæ àõóé ýðõëýõ õ¿í

àì ñóóðüøèõàä òîõèðîìæã¿é” ãýæ ìýäýãäýæ áàéñàí.

Äàðààãèéí çóóíààñ ýõëýí òóñ á¿ñ íóòàãò ¿íýã¿é ãàçàð, ºðãºí óóäàì íýýëòòýé îðîí çàé, øèíý àìüäðàë ýõëýõ íàéäëàãààð ñóóðüøèí èðýãñýä áººí áººíººðºº îðæ èðñýí þì. ßëàíãóÿà 20-ð çóóíû ýõýýð, Äýëõèéí 1-ð äàéíû ¿åä ¿ð òàðèàíû ¿íý ºñ÷, õóð áîðîî ýëáýã áàéñàí íü òóñ á¿ñ íóòàãò ñóóðüøèõûã äýìæèí ÿâóóëæ áàéñàí ñóðòàë÷èëãààíû àìëàëòóóäòàé íèéëýýä óëàì îëîí ôåðìåðèéã òóñ á¿ñ íóòàãò ñóóðüøèõààð öóòãàí èðýõýä íºëººëæýý. ÀÍÓ-ûí ÷èéãøèë èõòýé ç¿¿í õýñýãò àìüäàð÷ áàéñàí ôåðìåð¿¿ä ººðñäèéí òóðøëàãà äýýð òóëãóóðëàí òóñ á¿ñ íóòàãò óëààí áóóäàé òàðèàëàõäàà õýäýí ñàÿ ãà àòàð ãàçàð õàãàëæýý. 1920-èîä îí ãýõýä

Àðêàíçàñûí ôåðìåð õ¿¿ãèéí õàìò õóóðàé ñàëõè ñºðºí àëõàæ áàéãàà íü: 1936

Ýâäýðñýí õºðñíèé ñóëàðñàí øîðîî òîîñ ñàëõèíä õèéñýí ìàëûí õàøàà, ñàðàâ÷èéã á¿ðõýæ áàéãàà íü: Îêëàõîìà, 1935.


17

áåíçèíýýð àæèëëàäàã øèíý òðàêòîð áèé áîëñíîîð ìîðü áîëîí àíæèñ àøèãëàí ºäºðò íýã ë ãà ãàçàð õàãàëäàã áàéñàí ôåðìåð¿¿ä ºäºðò 20 ãà ãàçàð õàãàëàõ áîëîëöîîòîé áîëñîí. Óëààí áóóäàéí ¿íý áóóð÷ ýõëýõèéí õýðýýð, ôåðìåð¿¿ä óëààí áóóäàéí òàðèàëàëòàà íýìýãä¿¿ëæ ýõýëëýý. Õàìãèéí ¿ðæèë øèìòýé á¿õ ãàçàðò óëààíáóóäàé òàðèàëæ äóóñààä ¿ðæèë øèì ñàéí áèø ãàçàð ðóó îðñîí. Èíãýñíýýð óðãàö àëäàõ, õºðñ ýëýãäýõ ìàãàäëàëûã íýìýãä¿¿ëñýí.

Äàðàà íü 1931 îíä òóñ á¿ñ íóòàãò óðüä õîæèä áîëæ áàéãààã¿é ãàí ãà÷èã áîëëîî. Äàðààãèéí àðâàí æèëèéí òóðø õóð òóíàäàñ õàíãàëòòàé îðîîã¿é.

Ãàíãèéí óðøãààð óëààíáóóäàé ÷ õàòàæ, äýýð íü õºðñèéã ãàçàðòàé áàðüæ áàéäàã óóãóóë óðãàìëàí á¿ðõýâ÷ ÷ ¿ëäýýã¿é àëãà áîëñîí òóë ãàçðûí ¿ðæèë øèìò õýñýã áîëîõ, õýäýí çóóí æèëèéí òóðø áèé áîëñîí ºíãºí õºðñ ñàëõèíä õèéñýí àëãà áîëñîí. Òîîñ øîðîî òýíãýðò õýäýí áýýð ºíäºð áîñ÷ àñàð òîì õàð ¿¿ëèéã áèé áîëãîí íàðûã ÷ õ¿ðòýë õýäýí ºäðººð õààæ áàéñàí áàéíà.

Ñàëõèíû ýð÷ òºñººëæ áîëîõ õýì õýìæýýíýýñ õàâüã¿é èë¿¿ õ¿÷òýé, ÿìàð àéìøèãòàé áàéñàí òóõàé Êàíçàñ ìóæèéí óëààí áóóäàéíû ôåðìåð Ëîðåíñ Ñâîáèäà ”Public Broadcasting System” òåëåâèçèéí ”Ò¿éðýíãèéí ñàâàíä òýñ÷ ¿ëäñýí íü” íýâòð¿¿ëýãò ºãñºí ÿðèëöëàãàíäàà äóðäñàí áàéäàã. Òýðáýýð ”Ñàëõè ÿìàð ÷ òàñðàëòã¿éãýýð çóóí öàãèéí òóðø ¿ëýýæ áàéñàí áºãººä ãàçðûí ãàäàðãà òýð ÷èãýýðýý ñàëõèíä õóó òàòóóëàí õèéñ÷ áàéãàà ìýò ñàíàãäàæ áàéñàí. Õàðàà õ¿ðýõ ãàçàðò òàðèàëàíãèéí òàëáàé ìààíü òýð ÷èãòýý í¿öãýðñýí áàéëàà” ãýæ ÿðüñàí.

Èõ ä¿ðâýëò

1930-ààä îíû äóíä ¿åýð, Ò¿éðýíãèéí ñàâ Îêëàõîìà, Òåêñàñ, Êàíçàñûí áàðóóí õýñýã, Êîëîðàäîãèéí ç¿¿í õýñýã, Íüþ-Ìåêñèêîãèéí íèéò 40.5 ñàÿ ãà ãàçðûã õàìàðñàí áàéëàà. Áàéãàëèéí ýíý ãàìøèã Àìåðèêèéí ò¿¿õýí äýõ õàìãèéí òîì ä¿ðâýëòýä õ¿ðãýñýí íèéãìèéí õÿìðàëûã áèé áîëãîñîí. Ãàí ãà÷ãèéí àþóë äàéðàõààñ ºìíºõºí, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë áîëîí íèéë¿¿ëýëò õýòýðõèé èõ áàéñíààñ óëààíáóóäàéí ¿íý óíàñàí áàéñàí þì. Ãàí ãà÷èã ýõýëñíýýð, óðãàö àâàõ ÿìàð ÷ íàéäâàðã¿é áîëñîí, ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä õ¿íä áàéäàëä îðñîí ôåðìåð¿¿äèéí èõýíõ íü áàíêíû ºðºíä ãàçðàà àëäñàí þì. Òîì ãàçàð ýçýìøäýã àæ àõóéíóóä äàìïóóðñíààð, òýäíýýñ ãàçàð ò¿ðýýñëýí àìüäàðäàã áàéñàí ôåðìåð¿¿ä àæèëã¿é áîëñîí þì. Óëñûí

1937 îí: Àëàáàìàä ýâäýðñýí õºðñíèé àëñûí áàðààã àæèãëàæ áàéãàà çàëóó


18

õýìæýýíä àæèëã¿éäëèéí õóâü 30%-ä õ¿ðýýä áàéñàí áºãººä ººð ÿìàð ÷ àæèë îëäîõ íàéäëàãà àëãà áîëîîä áàéëàà. Õîîë õ¿íñíèé íèéë¿¿ëýëò óëàì áàãàñàæ, ºëñãºëºíãèéí àþóë í¿¿ðëýýä áàéñàí þì.

Àìüäðàõ àðãàã¿é áîëñîí ìÿíãà ìÿíãàí ºðõ ãýð ººðñäèéí îéð çóóðûí ýä õîãøëîî ìàøèíäàà à÷èöãààí,

òèéì áèø áàéëàà. Êàëèôîðíèä øèëæèí èðýãñýä àæèë îëîõîä ìàø õýö¿¿ áàéñàí áºãººä îëäñîí àæèë íü ìàø áàãà öàëèíòàé áàéëàà. Æîí Ñòåéíáåêèéí ”Ò¿éðýíãèéí ñàâ”–ûí òàëààð áè÷ñýí ”The Grapes of Wrath” (Óóð õèëýíãèéí àìò) íîìîíä ãàðäàã Æº¿äèéí ãýð á¿ëèéí àäèë îëîí ãýð á¿ë çàì äàãàñàí áîõèð çàâààí õóàðàíãóóäààð õîíîã

Ò¿éðýíãèéí ñàâ áîëæ ºíãºðñíèé äàðààãààð Èðãýíèé áàéãàëü õàìãààëëûí êîðïóñò õàìðàãäñàí ôåðìåð¿¿ä õºðñèéã íºõºí ñýðãýýõèéí òóëä ìîä òàðüæ áàéãàà íü: 1935 îíä Îêëàõîìàä àâñàí çóðàã.

àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëíý ãýñýí íàéäâàð ºâºðëºí Àìåðèêèéí áàðóóí ýðãèéã çîðüöãîîñîí. 1940 îí ãýõýä, íèéò 2.5 ñàÿ õ¿í Àìåðèêèéí Ìèäâåñòýýñ ÿâñàí áºãººä, õºäººãèéí çàðèì íóòãèéí õ¿í àì 40 õ¿ðòýë õóâèàð áóóðñàí þì. Äýýðõè õ¿ì¿¿ñèéí 200 ìÿíãà íü Êàëèôîðíèéí ç¿ã í¿¿öãýýñýí àæýý.

Êàëèôîðíè ìóæ çººëºí óóð àìüñãàëòàé, äóëààíû óëèðàë íü óäààí ¿ðãýëæèëäýã, òºðºë á¿ðèéí òàðèà áóäàà òàðèàëæ áîëîõ áîëîëöîîòîé áàéñàí òóë í¿¿í èðýãñäýä àâðàë, íàéäâàðûí ãàçàð ãýæ ñàíàãäàæ áàéëàà. ¯íýíäýý áàéäàë

òººð¿¿ëæ, òàðèàëàíãèéí òàëáàé õààíà ë îëäîíî òýíä ºäºðò ñîõîð çîîñíû òºëºº çàðèì òîõèîëäîëä àÿãà õîîëíû òºëºº àæèëëàæ áàéñàí þì.

Çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí àðãà õýìæýý

Ýäèéí çàñãèéí óíàëò á¿õ óëñ îðíûã õàìðààä áàéñàí òýð ¿åä øèíýýð ñîíãîãäñîí Åðºíõèéëºã÷ Ôðýíêëèí Ðóçâåëüò óëñ îðíûã ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëààñ ãàðãàíà ãýæ àðä ò¿ìýíäýý àìëàëò ºãºí New Deal (Øèíý Ãýðýý) áàéãóóëæ àæèëëàõàà ìýäýãäñýí þì. 1933 îíä Åðºíõèéëºã÷ òàíãàðàã


19

ºðãºñíèéõºº äàðàà õýäýí ñàðûí äîòîð àìëàëòûíõàà äàãóó ýäèéí çàñãèéí óíàëòàä õ¿ðãýñýí àñóóäàë áýðõøýýëèéã øèéäâýðëýõ àæëûã ãàðäàí õàðèóöàõ çàñãèéí ãàçðûí 12 àãåíòëàã õºòºëáºð áèé áîëãîñîí. ̄ ¿íèé çýðýãöýý Õîëáîîíû Çàñãèéí ãàçàð àíõ óäàà Ãðåàò Ïëàéíä áîëñîí öºëæèëòèéí ¿íäñýí øàëòãààí áîëîõ õºðñíèé ýâäðýë, õºäºº àæ àõóéí áóðóó ¿éë àæèëëàãààã äàõèí ãàðãóóëàõã¿é, òóõàéí á¿ñ íóòãèéí ãàí ãà÷èãò ºðòºìòãèé áàéäëûã áàãàñãàõûí òºëºº õàòóó àðãà õýìæýý àâñàí áºãººä ýíýõ¿¿ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ àæèë ºíººäðèéã õ¿ðòýë óëàìæëàãäàí èðñýí. ÀÍÓ-ûí Õºäºº àæ àõóéí äåïàðòàìåíòèéí àæèëòàí, õºðñ õàìãààëàõ àÿíû óäèðäàã÷ Õüþ Õýììîíä Áåííåò ”ßìàð ÷ óëñ, ¿íäýñòýí ò¿¿õýíäýý àìåðèê÷óóä áèäýí øèã õºäºº àæ àõóéí èéì òîì ãàçàð íóòãèéã õóâõàéðóóëæ áàéñàí ò¿¿õã¿é” ãýæ ìýäýãäñýí áàéäàã. 1933 îíä ¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéã ñýðãýýõ õóóëèéí äàãóó Õºðñ õàìãààëàõ àëáà ò¿ð àãåíòëàãèéí õýëáýðýýð áàéãóóëàãäàõàä äàðãààð íü Õüþ Õàììîíä Áåííåò òîìèëîãäñîí þì. Õîëáîîíû Çàñãèéí ãàçðààñ íèéë¿¿ëñýí òîíîã òºõººðºìæ, ¿ð, àæèëã¿é÷¿¿äèéã àæèëòàé áîëãîõ Øèíý ãýðýýíèé íýã õýñýã áàéñàí Èðãýíèé áàéãàëü õàìãààëëûí êîðïóñ áîëîí Àæëûí áàéð õºãæ¿¿ëýõ ãàçàð çýðýã õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí àæèë îëãîõ õºòºëáºð¿¿äýä á¿ðòã¿¿ëñýí àæèëëàõ õ¿÷èéã àøèãëàí Õºðñ õàìãààëàõ àëáà ôåðìåð¿¿äèéí äýìæëýãèéã õ¿ëýýí, ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýëèéã õýðõýí áàãàñãàæ áîëîõûã ¿ç¿¿ëæ ÷àäñàí. Òóñ àãåíòëàãààñ ôåðìåð¿¿äýä óñûã òîãòîîí áàðèõûí òóëä óóëûí õàæóóã äàãóóëàí øàòàëñàí áàéäàëòàéãààð õàãàëäàã äýíæëýí õàãàëàõ, áîðîîíû

óñíû óðñãàëûã óäààøðóóëàõûí òóëä õºðñºíä äàëàí ¿¿ñãýæ óóëûí õàæóóã äýýø äîîø áóñ õàðèí õºíäëºí õàãàëäàã õ¿ðýýëæ õàãàëàõ çýðýã àðãà òåõíèêèéã ñóðãàí ýçýìø¿¿ëñýí.

1935 îíä Õºðñ õàìãààëàõ àëáà Õºäºº àæ àõóéí äåïàðòàìåíòèéí íýãýí áàéíãûí íýãæ áîëîí áàéãóóëàãäñàí íü ºíººäðèéã õ¿ðòýë àæèëëàæ áàéãàà áºãººä òóñ àëáàíû íýð íü Áàéãàëèéí áàÿëãèéã õàìãààëàõ àëáà áîëîí ººð÷ëºãäæýý. Òóñ àëáà íü Èðãýíèé áàéãàëü õàìãààëëûí êîðïóñ áîëîí Àæëûí áàéð õºãæ¿¿ëýõ ãàçàð çýðýã àæèë îëãîõ õºòºëáºð¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàæ, òýäíèé íèéë¿¿ëñýí àæèëëàõ õ¿÷íèé òóñëàëöààòàéãààð õºðñíèé ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ øèíý òóðøëàãûã ôåðìåð¿¿äýä íýâòð¿¿ëýõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëñýýð áàéâ. Äýýð äóðäñàí÷ëàí òàëáàéã õ¿ðýýëæ àíæèñààð õàãàëàõ, õýýðèéã õ¿ðýýëæ ã¿íçãèé õàãàëàõ íü óñ òîãòîîõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëæ, óñ ãàäàãø óðñàõààñ õàìãààëæ áàéëàà. Õîîðîíä íü îéðõîí òàðüäàã óëààí áóóäàé çýðýã ¿ð òàðèàã õîîðîíä íü íýëýýä çàéòàé òàðüäàã ýðäýíý

Âèñêîíñèíèé òàðèàí òàëáàéã îíãîöíû öîíõîîð õàðàõàä èéì ¿çýñãýëýíòýé õàðàãäàæ áàéãàà íü ¿åëýí òàðüñíû ñàéí ¿ð õàðóóëæ áàéíà.


21

øèø çýðýã ¿ð òàðèàòàé õàìò ¿åëýí òàðèàëáàë óñíû óðñãàëûã ñóëðóóëæ, ñàëõèíû ýëýãäëèéã áàãàñãàíà. ßëàíãóÿà ñàëõèíû ÷èãò õºíäëºí òàðüñàí òàëáàéä èéì òàðèàëàëò èõ ÷óõàë áàéäàã. Ãàçàð áîëîâñðóóëàõäàà ¿ð òàðèàíû ¿ëäýãäëèéã óðèíøèéí òàëáàéä ¿ëäýýñíýýð ñóë õºðñèéã ãàçàðòàé íü áàðüæ, òýæýýëèéí àãóóëãûã íýìýãä¿¿ëýõýä äºõºì áîëäîã. Ìºí òýãø, çàäãàé òàëáàéã òîéðóóëàí ìîä, áóò òàðèõ íü ñàëõèíààñ òóñ ãàçðûí õºðñèéã õàìãààëæ ºãäºã áàéíà.

Õºðñ õàìãààëàõ àëáàíû õýòäýý àìæèëò îëîõ ò¿ëõ¿¿ð íü áîëñîí õàìãèéí øèíýëýã àðãà õýìæýý áîë 1937 îíä Åðºíõèéëºã÷ Ðóçâåëüòèéí ÷àðìàéëòààð ìóæ óëñ á¿ðò õºðñ õàìãààëàõ íýãæ¿¿ä áèé áîëãîõ èæèë õóóëü ãàðãàñàí ÿâäàë þì. Ýäãýýð íýãæ¿¿äýýð äàìæóóëàí, õºðñíèé ýëýãäëýýñ õàìãààëàõ õºäºëãººíä îðîí íóòàã çîíõèëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëñîí áà õîëáîîíû àãåíòëàã íü çºâëºõ ¿¿ðýãòýéãýýð îðîëöîõ áîëñîí. Ýäãýýð íýãæèéã îðîí íóòãààñ ñîíãîãäñîí àëáàí òóøààëòíóóä óäèðäàæ áàéñàí òóë, ôåðìåð¿¿ä íü ººðñäèéí á¿ñ íóòãèéí ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýëèéí àñóóäëûã õýðõýí øèéäýõýý òîäîðõîéëîõîä øóóä íºëººëäºã áîëñîí. Õºðñ õàìãààëàõ àëáà íü íýãæ¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ áîëñíîîð ¿ëãýð æèøýý òºñë¿¿äýýñ ººð øààðäëàãàòàé ãàçðóóäàä òåõíèêèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé áîëæ ºðãºææýý.

Õºðñ õàìãààëàõ àëáàíààñ õºðñíèé ýëýãäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð õýðýãæ¿¿ëñýí õàìãèéí ÷óõàë àæëûí íýã íü öºëæèëòèéí àþóëä ºðòºõ ìàãàäëàëòàé õàìãèéí ýìçýã ãàçðóóäûã îëæ òîãòîîñîí ÿâäàë þì. Òóñ àëáàíààñ ñàëõèíä ýëýãäýõ àþóëòàé ãàçðóóäûã îëæ òîãòîîõ ñóäàëãàà ÿâóóëæ, ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð òóõàéí ãàçðûã òîäîðõîé õóãàöààãààð àìðààõ, ýñâýë õºðñèéí á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ ººð ¿ð òàðèà òàðèàëàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâàõûã òóõàéí ôåðìåðò çºâëºæ èðñýí òàëààð Áàéãàëèéí áàÿëãèéã õàìãààëàõ àëáàíû ò¿¿õ ñóäëàà÷ Äàãëàñ Õåëìñ òàéëáàðëàæ áàéíà. Ãàçðûí àøèãëàëòûã ñàéæðóóëæ, öàã àãààð áîëîí ¿íèéí àëèâàà îãöîì ººð÷ëºëòèéã òýñýí ãàðàõûí òóëä ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé çýðýã ýðõýëæ ¿éë àæèëëàãààãàà õîñëóóëàõûã ôåðìåð¿¿äýä çºâëºæ, õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí.

Îëîí æèë õàäãàëàãäñàí óëàìæëàë

ÀÍÓ-ûí ò¿¿õýíä ãàðñàí õºäºº àæ àõóéí õàìãèéí òîì õÿìðàëûã äàâàí òóóëàõûí òóëä áîëîâñðóóëñàí îëîí êîíöåïöèéã õîæèì õºðñíèé ýâäðýëýýñ õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàñààð áàéâ. Òóõàéëáàë: 1950–èàä îíû ¿åä Ãðåàò Ïëàéíèéã äàõèí ãàí äàéðàõàä Êîíãðåññèéí áàòëàí ãàðãàñàí Ãðåàò Ïëàéíèéã õàìãààëàõ õºòºëáºðò ýäãýýð êîíöåïöèéã àøèãëàñàí. Ýíý õºòºëáºðèéí äàãóó çàñãèéí ãàçàð

“Õó÷èæ òàðèàëàõ” íü ìîä õîîðîíäûí õºðñíèé ýëýãäëèéã áàãàñãàäàã, Êàëèôîðíè, 2001


22

õºðñíèé ýëýãäëýýñ õàìãààëàõ òºðºë á¿ðèéí òóðøëàãà íýâòð¿¿ëýõ òàëààð ôåðìåð¿¿äòýé óðò õóãàöààíû ãýðýý áàéãóóëæ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì. Ãýðýýíèé äàãóó óñæóóëàëòûí ñóâàã òàòàõ, õóäàã ãàðãàõ, ñàëõè õààõ õàøàà áàðèõ çýðýã àæèëä çàñãèéí ãàçàð ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, çàðäëûã õóâààëöàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí þì. ”Ãîë íü ýâäðýõäýý àìàðõàí ýëñýðõýã íèìãýí õºðñºí äýýðõ òàðèàíû òàëáàéã áóöààæ õýýð ãàçàð áîëãîõ, öààøèä ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóéã õîñëóóëàõ çîðèëãîîð òàðèàëàíãèéí òàëáàé áîëîí ìàëûí áýë÷ýýðèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýæ áàéëàà” ãýæ Äàãëàñ Õåëìñ Õºðñ õàìãààëàõ àëáàíû ò¿¿õèéí íîìîíä áè÷ñýí áàéäàã. Ãðåàò Ïëàéíèéã õàìãààëàõ õºòºëáºð äàðààãèéí õºòºëáºðººð ñîëèãäñîí ÷, õºðñíèé õàìãààëàëòûí òàëààðõ ãýðýý õýâýýð ¿ëäñýí þì. Õîëáîîíû õºäºº àæ àõóéí òóñëàëöààã àâàõ ýðõòýé áàéõûí òóëä ôåðìåð¿¿ä íü ººðñäèéí ãàçðûí õºðñèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéãàà þì.

Õºðñ õàìãààëàõ àëáà áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø áàðàã 70 æèë ºíãºðñíèé äàðàà ýíý àãåíòëàãèéí çàëãàìæëàã÷ Áàéãàëèéí áàÿëãèéã õàìãààëàõ àëáà Àìåðèêèéí õºäºº àæ àõóéä íºëºº á¿õèé áàéãóóëëàãà õýâýýð áàéíà.

ªíººäºð òóñ àãåíòëàã íü ôåðìåð¿¿ä áîëîí îðîí íóòãèéí 3000 õºðñ õàìãààëàõ íýãæ¿¿äòýé õºðñíèé ýâäðýëýýñ ãàäíà çýðëýã áàéãàëèéã õàìãààëàõ, îé ìîäíû ìåíåæìåíò, òàðèàëàíãèéí òàëáàéí óñæóóëàëòûí ñèñòåìèéí áîõèð óñàíä òàâèõ õÿíàëò, áàéãàëèéí ãàðàëòàé áîðäîîã õàäãàëàõ àãóóëàõ, ñàâ ãýõ çýðýã îëîí àñóóäëààð õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà.

Ãðåàò Ïëàéíèéã äàéðàí ºíãºðºõ ñàëõè, ãàí ãà÷èã çîãñîîã¿é ÷, òóñ àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìåõàíèçì á¿ðäýí áèé áîëñîí ó÷ðààñ Ò¿éðýíãèéí ñàâ øèã öºëæèëòèéí àþóë äàõèí äàâòàãäàõ ìàãàäëàë àëãà áîëæ áàéíà. 1930-ààä îíû ¿åä Åðºíõèéëºã÷ Ôðýíêëèí Ðóçâåëüò Ò¿éðýíãèéí ñàâûí òàëààð ”ªºðñäèéí ãàçàð øîðîîã ñ¿éòãýäýã óëñ ¿íäýñòýí ººðñäèéãºº ¿ã¿é õèéíý” ãýæ ä¿ãíýæ õýëñýí áàéäàã. ªíãºðñºí õóãàöààíä ÀÍÓ, öºëæèëòòýé òýìöýõ õºòºëáºð¿¿äýýð äàìæóóëàí, çàñãèéí ãàçàð áîëîí èðãýä õàìòðàí àæèëëàñíààð öºëæèëòèéí ÿâöûã çîãñîîæ, ýðã¿¿ëæ ÷àäàõûã õàðóóëæ ÷àäñàí þì.

Óðüä÷èëàí Ñýðýìæë¿¿ëýõ¿é

23


óðüä÷èëàí ñýðýìæë¿¿ëýõ ñèñòåì íü äýëõèéí òîéðîã çàì äàãóóõ ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëóóä äýýðõ õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí äýâøèëòýò òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæººñ ýõëýýä ººðñäèéã íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëò¿¿äèéã òàéëáàðëàõ, õàðèó ¿éëäýë õèéõ îëîí ìÿíãàí æèëèéí àðâèí áàÿëàã òóðøëàãà á¿õèé íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äûí óëàìæëàëò ìýäëýã, àðãà òóðøëàãà õ¿ðòýë ÿíç á¿ðèéí ýõ ñóðâàëæààñ îëæ àâñàí ìýäýý áàðèìòàä òóëãóóðëàõ ¸ñòîé áîëîõûã òóñ êîíâåíöèä öîõîí òýìäýãëýñýí áàéäàã.

Àìüä áàéãàëèéã àæèãëàõóé

Õºãæèæ áóé îðíóóä íü óëàìæëàëò ìýäëýã, àðãà òóðøëàãààð àðâèí áàÿëàã áîëîõûã áè ººðèéí òóðøëàãààñ ñàéí ìýääýã áîëñîí õýìýýí ÀÍÓ-ûí Äàëàé áîëîí àãààð ìàíäëûí ¿íäýñíèé òºâèéí áîäëîãûí çºâëºõ Ðè÷àðä Îõëèìà÷åð õýëæ áàéíà. Òýðýýð öààø íü õýëýõäýý, “Òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí àìüäàð÷ áóé îð÷èí, àìüä áàéãàëèéã ñàéí ìýääýã, ò¿¿í÷ëýí ººðñäèéí àõóé àìüäðàë, ãàçàð íóòãèéí áàéäàë õîîðîíäûí õàðèëöàí ¿éëäëèéã îéëãîæ ÷àääàã. Òýä øóâóóäûí çàí àâèð áîëîí çºãèé õààíà ¿¿ðýý áàðüæ áàéãààã ñàéòàð àæèãëàæ õàðäàã áºãººä ýíý íü òýäýíä îëîí ç¿éëèéã õýëæ ºãäºã. Ò¿¿õèéã îëîí ¿å äàìæóóëàí ºã¿¿ëäýã àìàí óëàìæëàë áèé” ãýæýý.

Öºëæèëò íü ãàðèã åðòºíö, á¿ñ íóòàã áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñò ÿìàð ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýã, ÿìàð ñºðºã ¿ð äàãàâàð àâ÷èðäàã áîëîõûã õ¿ì¿¿ñ õýäèéíýý ñàéí ìýääýã áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí óäààí õóãàöààíû òóðø ¿ðãýëæèëñýí õ¿í òºðºëõòíèé õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ¿ð ä¿íä öºëæèëòèéã ¿ã¿é áîëãîæ ÷àäíà ãýäýã íü íýãýíò òîäîðõîé áîëñîí. ªíäºð ýðñäýë á¿õèé ãàçðóóäàä öºëæèëòèéí òàëààð óðüä÷èëàí ñýðýìæë¿¿ëýõ íü öºëæèëòòýé òýìöýõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí íýã ÷óõàë õýñýã áºãººä òèéíõ¿¿ ñýðýìæë¿¿ëæ ÷àäñàíààð òóõàéí îðîí íóòãèéí èðãýä, ò¿¿í÷ëýí á¿ñ íóòãèéí áîëîí òóõàéí óëñ îðíû çàñàã çàõèðãàà ãàçðûí õºðñíèé ýâäðýë óëàì èõñýõýýñ ºìíº óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.

1996 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí óëñ îðíóóä ãàí ãà÷èã áîëîí öºëæèëòèéí òàëààðõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé òîî áàðèìò, ìýäýýëýë öóãëóóëæ, çàäëàí øèíæëýõ àæëûã çîõèöóóëàõ õýðýãòýé áºãººä èíãýñíýýð öàã àãààðûí ñºðºã ººð÷ëºëò¿¿äèéí òàëààð óðüä÷èëàí ñýðýìæë¿¿ëýõ áîëîí óðüä÷èëàí òºëºâëºõ áîëîìæòîé áîëîõ þì õýìýýí çààñàí áàéíà. Öºëæèëòèéã ¿¿ñãýæ áóé ýõ ¿¿ñâýðèéã îëæ òîãòîîõ íü íýëýýä òºâºãòýé áàéäàã ó÷ðààñ

24

Òèéì öýöýí áèëýã óõààí, àðãà òóðøëàãûí ¿íý öýíèéã ñàéòàð ìýäðýõèéí õýðýýð íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äûí óëàìæëàë, ìýäëýã òóðøëàãûã õàìãààëàõ, íýãòãýõ, ñàéæðóóëàõ, áàòàòãàõ, ò¿¿í÷ëýí íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äûí ìýäëýã ÷àäâàðàà àøèãëàí

ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã õ¿ðòýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð èäýâõòýé àæèëëàõûã êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí óëñ îðíóóäàä óðèàëæ áàéíà.

Êîíâåíöè íü íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äûí óëàìæëàëò ìýäëýãèéã “àðäûí óëàìæëàëò ¿ç¿¿ëýëò” õýìýýí ¿íýëæ áàéíà. Íóòãèéí îðøèí ñóóã÷èä õóð òóíàäàñ îðîõ õóãàöàà, õýìæýý áîëîí õºðñíèé ¿ðæèë øèì õýð çýðýã áàéõûã óðüä÷èëàí òààâàðëàõûí òóëä óðãàìàë, àìüòíû àéìãèéí àìüäðàëûã ñàéòàð àæèãëàí õàðäàã. Æèøýýëáýë, Êåíè óëñûí äàëàéí ýðýã õàâüä àìüäàðäàã Äèãî÷óóä áîðîî îðîõ ýñýõèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä ñàðìàã÷èí áîëîí ýðâýýõýéíèé í¿¿äëèéã àæèãëàí õàðäàã. Òýä óëààí øîðãîîëæ èõýýð ãàð÷ èðýõ áóþó ìýëõèé èõ âààãëàâàë áîðîî îðîõ íü õýìýýí ¿çäýã áºãººä òàðèàëàí÷èä òàðèàãàà ÿàðàâ÷ëàí òàðüäàã. Õàðèí çàðèì íýã øóâóó ººð äóó àâèà ãàðãàõ áóþó ìàíãî æèìñíèé ìîä ¿ð æèìñ èõýýð ºã÷ áàéâàë áîðîî õóð áàãà áàéõ íü õýìýýí ¿çäýã áà òàðèàëàí÷èä îðëîãûí

1996 îíä Ñåíåãàëä Í¯Á-ûí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà (ÕÕÀÀÁ)-ûí àâñàí ýíýõ¿¿ çóðãààñ ãàçðûã ýðã¿¿ëýí àâñíààð õºðñíèé ýëýãäëýýñ óëáààòàé àþóëòàé íºõöºë áàéäàë ¿¿ñ÷ áîëîõûã õàðóóëæýý.

Âàøèíãòîí õîò äàõü ÀÍÓ-ûí Õºäºº àæ àõóéí äåïàðòàìåíòààñ ýðõëýí ãàðãàñàí Äýëõèéí öºëæèëòèéí ýìçýã áàéäëûí ãàçðûí çóðàã (Óëààíààð òýìäýãëýñýí ãàçðóóä íü õàìãèéí ýìçýã á¿ñò òîîöîãäîíî)


25

ººð ýõ ¿¿ñâýð õàéõûí çýðýãöýý àëü áîëîõ àðâèí òàðèà òàðèõûã õè÷ýýäýã. Êåíè óëñûí äîðíî ç¿ãò àìüäàðäàã Áàíòó-Êàìáàñ÷óóä öººí ìîäòîé îéä áóò èõýýð óðãàñàí áàéâàë ãàçàð áîëîí õºðñ ¿ðæèë øèìòýé áàéæ, õºðñ áîëîâñðîëòîíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã, õàðèí òîì, ñàãëàãàð ¿íäýñ á¿õèé îëîí ìîäòîé îéí ìîä íü õºðñèéã “èääýã” ãýæ ¿çäýã. Ò¿¿í÷ëýí, õàð øîðîîí õºðñ íü íýëýýä “òîñëîã” áàéäàã áà òºäèé ÷èíýýãýýð ¿ðæèë øèìòýé áàéäàã áîë ýëñýðõýã áóþó óëààí ºíãºòýé õºðñ íü ìàø ìóó áàéäàã áºãººä òèéì õºðñºíä áîðîî îðîõ õ¿ðòýë òàðèà òàðèõ õýðýãã¿é ãýöãýýäýã.

Çàðèì àðäûí óëàìæëàëò ¿ç¿¿ëýëòèéí ¿íýí çºâ, íàéäâàðòàé áàéäàë íü øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíààñ ãàäóóð èëýðäýã. Æèøýýëáýë, áàéãàëèàñàà óðãàäàã óðãàìëûí òºðºë, õýìæýý íü ãàçðûí òºëºâ áàéäëûí áàðîìåòð áîëîí ãàçàð àøèãëàëòûí íýãýí òºðëèéí àìüä ò¿¿õ õýìýýí òîîöîãääîã. Ãºðººñ, àíààø çýðýã ºâñºí òýæýýëòí¿¿ä áîëîí áóñàä òîìîîõîí àìüòàä òóñ á¿ðòýý ººð ººð òºðëèéí óðãàìëààð õîîëëîæ ýêîñèñòåìèéã òýíöâýðæ¿¿ëäýã áîë áîä ìàë çºâõºí ºâñ èääýã áºãººä ºâñ õîìñäîæ, ãàðö íü ìóóäìàãö îðûã íü ýçýëæ áóòëàã óðãàìàë áîëîí õîîë òýæýýëä òîõèðîìæã¿é áóò ñººã õóðäàí óðãàí ãàð÷ èðäýã áà óëìààð õºðñíèé øèì òýæýýëèéã ººðòºº øèíãýýæ àâäàã. Àôðèê òèâèéí áàðóóí ºìíº ç¿ãò îðøèõ Íàìèáè çýðýã îëîí óëñàä ìîäëîã óðãàìàë èõýä òàðõñàí áàéäàã áà “áóòíû õàëäëàãà” õýìýýí íýðèéääýã óã ¿çýãäýë íü öºëæèëòèéí ¿éë ÿâöûí íýãýýõýí õýñýãò òîîöîãääîã.

Øèíæëýõ óõààíû ¿¿ðýã

Àðäûí óëàìæëàëò ¿ç¿¿ëýëò íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã õýäèé ÷ òýäãýýðèéí õýðýãëýý íü çºâõºí òóõàéí îðîí íóòãààð ë õÿçãààðëàãääàã. Øèíæëýõ óõààíû ìîíèòîðèíã íü ¿¿íèéã á¿ñ íóòãèéí, ¿íäýñíèé áîëîí äýëõèéí õýìæýýíä öýãöòýé, òîéìòîé õàðàõ, àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëãîæ áàéíà. Öºëæèëòºä õ¿ðãýæ áîëîõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã îëæ, ñóäëàõûí

ÁÍÕÀÓ-ûí Øèíæààí Óéãàðûí Àâòîíîìèò ìóæèéí òàðèà÷èí ýëñýí øóóðãàíààð äóãóéãààð ÿâæ áàéãàà íü


27

òóëä ýðäýìòýä ãàçàðò áàéðëóóëñàí òºõººðºìæ áîëîí òîéðîã çàì äàãóóõ ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëûã õîñëóóëàí ºðãºíººð àøèãëàæ áàéíà.

Öàã óóð àæèãëàëòûí õèéìýë äàãóóë íü 1960-ààä îíû ýõýí ¿åèéí “ñàíñðààð õººöºëäºõ” ¿åýñ ¿¿ñýëòýé. 1972 îíä ÀÍÓ-ûí Àýðîíàâòèê áîëîí ñàíñðûí ¿íäýñíèé òºâ (NASA) ãàðèã åðòºíöèéí îëîí òîîíû ººð÷ëºëò, õóâèðëûã õýìæèõ, óðüä÷èëàí ìýäýýëýõ ÷àäâàð á¿õèé áàéãàëü îð÷íû õèéìýë äàãóóëûã àíõ óäàà õººðãºæýý. Ýíý íü óëàì áîëîâñðîíãóé áîëñîí áà îäîîãèéí

õóâèëáàðóóä íü ñàëõè, äàâàëãàà, óðãàìàë, õºðñíèé ÷èéã, àãààð ìàíäëûí õèìèéí íàéðëàãà, ãàçàð, äàëàéí òåìïåðàòóð, òóéëûí ìºñíèé çóçààí çýðýã äýëõèéí ýêîñèñòåìèéí áàðàã á¿õ ç¿éëèéã õýìæèæ ÷àäíà.

Òèéì ºíäºð õ¿÷èí ÷àäàë á¿õèé òåõíèê, òåõíîëîãèéí à÷ààð ýðäýìòýä çàñãèéí ãàçðûí áîëîí àðèëæààíû õèéìýë äàãóóëóóä äýýðõ îëîí òºðëèéí òºõººðºìæººñ äàìæóóëæ áóé ºäºð òóòìûí ìýäýý áàðèìòûã ñóäàëæ áàéíà. Èíãýñíýýð òýä öºëæèëòºä ºðòºæ áîëçîøã¿é ãàçðóóäûã íàðèéí òîäîðõîéëæ, äýëõèéí çàðèì õýñýãò ãàí áîëîõîä íºëººëºõ¿éö àëäàðò Ýë Íèíî äàëàéí óðñãàë çýðýã öàã óóðûí ãîö ¿çýãäëèéã óðüä÷èëàí

Åâðîï òèâýýñ ºâºë í¿¿äýëëýæ áóé ºðºâòàñ øóâóó Êåíèä õîîë õàéæ áàéãàà íü

Ìîðîêêîä 3 æèë ¿ðãýëæèëñýí õàëóóí ãàíãèéí óëìààñ õàòñàí ãîëûí ãóëäðàë


28

ìýäýæ ÷àäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, òèéì òºõººðºìæ¿¿äèéí íýã áîëîõ Ñàíñðûí äóëààí ÿëãàðóóëàëò, îéëãîëòûí äýâøèëòýò ðàäèîìåòðýýð óñíààñ øóóä óóðøèõ áîëîí óðãàìëààñ ÿëãàðàí óóðøèõ çýðãýýð óñ äýëõèéí ãàäàðãóóãààñ õýð çýðýã õóðäàí óóðøèí àëãà áîëæ áóéã õýìæèæ áîëíî. Öºëæèëòèéí ýðñäýëèéã òîîöîîëîõ õàìãèéí ¿íý öýíýòýé áàãàæ íü óðãàìëààñ îéæ áóé õýò óëààí áîëîí ò¿¿íýýñ áàãà õýìæýýòýé öàöðàã òóÿàã õýìæäýã ªíäºð øèéäýë á¿õèé äýâøèëòýò ðàäèîìåòð þì. Òèéíõ¿¿ õýìæèëò ÿâóóëñíààð òóõàéí áàãàæ íü íýãýí òºðëèéí “óðãàìàëæèëòûí èíäåêñ” áèé áîëãîäîã áºãººä ýíý íü ýðäýìòäýä äýëõèéí áºìáºðöãèéí óðãàìàëæèëòûí õýìæýý, òýäãýýðèéí èäýâõòýé áóþó ýð¿¿ë ºñºëòèéí çóðàãëàë õèéõ áîëîìæ îëãîäîã. Ýäãýýð ìýäðýìòãèé áàãàæóóä íü ºíäºð íàðèéâ÷ëàë á¿õèé ¿íýí çºâ

NASA-èéí ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààñ 2003 îíä àâñàí ýíýõ¿¿ çóðàãò Ìîðîêêîãèéí ýëñýí öºëèéí òîîñ Àòëàíòûí äàëàé äýýã¿¿ð ñàëõèíä òóóãäàæ áàéãààã õàðóóëæýý

Ñàíñðûí õèéìýë äàãóóë íü äýëõèéí öàã óóðûí íàðèéí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õÿíàæ ÷àäíà. NASA-ààñ èð¿¿ëñýí ýíýõ¿¿ çóðàãò ãàí áîëîí áèîìàíäëûí áóñàä øèíæ¿¿äèéã õàéõ ÷àäâàðòàé äýâøèëòýò MODIS (äóíä çýðãèéí øèéäýë á¿õèé ä¿ðñëýëèéí ñïåêòðîìåòð) á¿õèé ñàíñðûí TERRA õèéìýë äàãóóë


29

ìýäýý áàðèìòûã áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ ÷àääàã. Ýíýõ¿¿ òåõíîëîãèéã ¿¿ñãýí ñàíàà÷ëàã÷äûí íýã áîëîõ Ìýðèëýíä äýõ NASA-èéí Ãîääàðäûí ñàíñðûí íèñëýãèéí òºâèéí äýëõèé ñóäëàëûí àõìàä ýðäýìòýí äîêòîð Êîìïòîí Òàêåð 1980 îíîîñ õîéø Àôðèê òèâèéí Ñàõààðûí öºëººñ óðàãøàà îðøèõ íóòãèéí óðãàìàëæèëòûí õèë õÿçãààðò õÿíàëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà. Òýðýýð ººðèéí õèéñýí àæëûí ¿ð ä¿íä Àôðèê äàõü Ñàõààðûí öºë óðüä íü àéæ áàéñàí øèã óðàãøààãàà ¿ðæèë øèìòýé ãàçàð ðóó òýëýõã¿é áàéãààã òîäîðõîéëæ ÷àäñàí þì. Ñàõààðûí öºëèéí ºìíºä õèë õÿçãààð íü òóõàéí æèëèéí õóð òóíàäàñíû õýìæýýíýýñ øàëòãààëæ òàòðàõ áóþó ò¿ðäýã áºãººä öºëèéí íèéò õýìæýý íü íýìýãäýýã¿é áàéíà.

Òàêåð Ñåíåãàëä õî¸ð ãàçàð, Ìàâðèòàíè äàõü Ñàõààðûí öºë áîëîí ºìíº ç¿ãèéí Ñàõåëèéí á¿ñ íóòàã õîîðîíäûí øèëæèëòèéí á¿ñèéí íýã ãàçàðò áóþó íèéò ãóðâàí ãàçðûí ìîä áîëîí áóòûã íýã á¿ð÷ëýí òîîëîõ çîðèëãîîð ºíäºð øèéäýë á¿õèé ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëûí ìýäýý áàðèìòûã ñóäàëãààíû àæèëäàà àøèãëàæ áàéíà. Ìîä, áóòíû íÿãòøèë áàãàòàé ãàçàð öºëæèëò ¿¿ñýõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéäàã áºãººä ó÷èð íü òèéì ãàçàð íýëýýä õóóðàé áàéäàã, ò¿¿í÷ëýí íóòãèéí îðøèí ñóóã÷èä ìîäûã îãòîëæ ò¿ëøèíä èõýýð õýðýãëýñíýýð í¿öãýðñýí ãàçàð íü ñàëõè, óñàíä àìàðõàí ýëýãääýã. Õèéìýë äàãóóëààñ õ¿ëýýí àâñàí ìýäýý áàðèìòààñ ¿çâýë ìàë èäýõýä òîõèðîìæòîé óðãàìëûí îðîíä ìàë èäýõýä òîõèðîìæã¿é ìîäëîã óðãàìàë îëíîîð óðãàâàë áýë÷ýýðèéí äààö õýòýð÷ ãàçðûí ¿ðæèë øèìèéã óñòãàäàã àæýý.

Ãýñýí õýäèé ÷ ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõàä çàðèì òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéäàã. Ñàíñðûí õèéìýë äàãóóë íü ãàçàðò ñóóðèëóóëñàí òºõººðºìæººð àæèãëàëò ÿâóóëàõ àðãûã á¿ðýí íºõºæ ÷àäàõã¿é ãýäýãòýé èõýíõ ýðäýìòýä ñàíàë íýãääýã. Òàêåðèéí Àôðèêèéí ìîä, áóòûã ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààð òîîëîõ àæèëä Áàéãàëü õàìãààëàõ õîðîîíû îéí ýêîëîãè÷, äîêòîð Ïàòðèê Ãîíçàëåñèéí á¿òýýë íýìýð áîëñîí áºãººä òýðýýð Ñåíåãàëä îëîí çóóí êì ãàçàð ÿâãàí ÿâæ îéí òºðºë ç¿éëèéã ñóäàëñíû çýðýãöýý îëîí òºðºë ç¿éëèéí óðãàìàëæèëò íü öàã õóãàöàà óëèðàõ òóñàì õýðõýí øèëæèæ, ººð÷ëºãäºæ áàéñíûã òîäîðõîéëîõûí òóëä õóó÷èí ãàçðûí çóðàã ñóäàëæ, òîñãîíû àõìàä íàñòíóóäòàé óóëçàæ ëàâëàñàí þì. Óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéí òîî õîðîãäîæ, öºëæèëò ¿¿ññýíýýð íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äûí ñîíãîëò òºäèé ÷èíýýãýýð õÿçãààðëàãäàæ áàéãààã Ãîíçàëåñ îëæ èëð¿¿ëæýý. Ò¿ëøèíä õýðýãëýõ ìîäíû ç¿éë õî¸ðõîí òºðëººð õÿçãààðëàãäàæ áàéãàà áîë àðäûí óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä àøèãëàãäàæ áóé 25 ç¿éëèéí óðãàìëûí òàðõàö ¿ëýìæ õýìæýýãýýð áàãàññàí áàéíà. Ãàí áîëñîí ºíãºðºã÷ ¿åä ¿ð æèìñ èõýýð ºã÷, íàâ÷èëæ áàéñàí íàéìàí òºðëèéí ìîäíû áàðàã òýí õàãàñ íü óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí áà ýíý íü ºíãºðñºí ºëñãºëºíãèéí ¿åýð ¿ð æèìñýýð íü õîîëëîæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí òèéíõ¿¿ õîîëëîõ áîëîìæ, íººöèéã íü ýðñ áàãàñãàæ áàéíà.

Òàêåðèéí õýëæ áàéãààãààñ ¿çâýë èéìýðõ¿¿ õýýðèéí ñóäàëãààíû àæèë íü ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààñ õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëëèéã áàðèìòààð íîòëîõûí


30

çýðýãöýý ìýäýý áàðèìòûí çºð¿¿òýé áàéäëûã èëð¿¿ëæ ÷àäàõ àæýý. Òýðýýð öààø íü õýëýõäýý “Áóòûã ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààñ òîîëîõîä õýð òîì áàéõ ¸ñòîéã, ýñâýë ñàíñðûí õèéìýë äàãóóë íü õî¸ð òîì ìîäûã íýã ìîä ãýæ òîîëîõ ìàãàäëàë áèé ýñýõèéã ýðäýìòýä çºâõºí õýýðèéí ñóäàëãààíû àæèë õèéæ áàéæ ë ìýäýõ áîëîìæòîé þì. Õýðýâ õýýðèéí ñóäàëãààíû àæèë õèéõã¿é áîë áóðóó ä¿ãíýëò ãàðãàæ, óã ä¿ãíýëòýý ººð òîìîîõîí íóòãóóäàä ìºí àäèë õàìààðóóëàí àëäàà ãàðãàõ àþóëòàé” ãýæýý.

Ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéí ñèñòåì (GIS) õýìýýõ ººð íýãýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé õýðýãñýë íü õ¿÷èí ç¿éëñ

õýðõýí íýãäýæ öºëæèëòºä íºëººëäºã òàëààð òîäîðõîé îéëãîö àâàõûí òóëä ãàçàðò ñóóðèëóóëñàí òºõººðºìæ áîëîí ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààñ õ¿ëýýí àâñàí ìýäýý áàðèìòûã ñóäëàí øèíæëýõ áîëîìæèéã ýðäýìòäýä îëãîäîã. Òóõàéëáàë, øèíæýý÷èä êîìïüþòåðèéí íàðèéâ÷èëñàí ïðîãðàìì õàíãàìæèéã àøèãëàí ãàçàð íóòãèéí á¿ä¿¿â÷ çóðãèéã äàãàëäóóëàí õóð òóíàäàñ, óðãàìàëæèëò, õ¿í àìûí íÿãòøèë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéä ºíãºðºã÷ æèë¿¿äýä ãàðñàí ººð÷ëºëò¿¿äèéã ¿ç¿¿ëñýí ãàçðûí çóðàã ãàðãàí àâ÷ ÷àäàæ áàéíà. ßíç á¿ðèéí ýõ ñóðâàëæààñ àâñàí ìýäýý áàðèìòûã áîëîâñðóóëæ, çóðàã, ãðàôèê, ñõåìèéí õýëáýðò îðóóëñíààð ãàçðûí ýëýãäýë,

Ýíýõ¿¿ ãàçðûí çóðàãò òîìîîõîí øîðîîí øóóðãà áàéíãà áîëæ áàéäàã á¿ñ íóòãóóäûã (õàð ñààðàë ºíãººð òýìäýãëýñýí) ¿ç¿¿ëæýý. Ñóìààð äàëàé äýýã¿¿ð àãààð ìàíäëààð òóóãäàæ áóé øîðîîíû ç¿ã ÷èãèéã õàðóóëæýý. [Ïðîñïåðî, Æ.Ì., Ï.Æèíîêñ, Î.Òîððåñ, Ñ.Íèêîëñîí, Ò.Æèëë. NIMBUS 7 ìàðêèéí Îçîíû öîãö çóðàãëàëûí ñïåêòðîìåòðýýð òîäîðõîéëñîí àãààð ìàíäëûí õºðñíèé øîðîîíû äýëõèéí ýõ ñóðâàëæóóäûí ä¿ðñëýë. Øèíý÷ëýãäñýí õóâèëáàð. Ãåîôèçèê. 10.1029/2000RG000095, 2002-09-04]


31

öºëæèëò, öàã àãààð, áàéãàëèéí ãàìøèã ãýýä åð íü äýëõèé åðòºíöèéí á¿õèé ë ç¿éëèéã îéëãîõîä äºõºì áîëäîã õýìýýí Îõëèìà÷åð õýëæ áàéíà.

ÀÍÓ-ûí Õºäºº àæ àõóéí äåïàðòàìåíòèéí Áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ àëáàíû ãàçàðç¿é÷èä öºëæèëòºä àìàðõàí ºðòºæ áîëçîøã¿é “õóðöàäìàë á¿ñ”-¿¿äèéã çóðàãæóóëàõ çîðèëãîîð äýëõèéí áºìáºðöãèéã òîéðóóëàí ãàçàðò ñóóðèëóóëñàí õÿíàëòûí 25,000 ñòàíöóóäààñ õ¿ëýýí àâñàí õºðñíèé òåìïåðàòóð, ÷èéãøëèéí ìýäýý áîëîí õºðñíèé ãàçðûí çóðàãòàé õîëáîîòîé GIS-èéã àøèãëàñààð èðñýí. Òýä äýëõèéí õ¿í àìûí 75-ààñ èë¿¿ õóâü íü ¿ð òàðèà, õîîë òýæýýëèéí ¿éëäâýðëýë èõ õýìæýýãýýð ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é á¿ñ íóòàãò àìüäàðäàã õýìýýí ä¿ãíýñýí áàéíà. Áàðóóí Àôðèêèéí óëñ îðíóóä, Áðàçèëèéí ç¿¿í õîéä õýñýã, Òºâ áîëîí ªìíºä Àçèéí òîìîîõîí õýñãèéã áàãòààñàí ºíäºð ýðñäýë á¿õèé õóðöàäìàë á¿ñ¿¿ä îéðîëöîîãîîð 12 ñàÿ êâàäðàò êèëîìåòð òàëáàéã õàìàðäàã áà 1.4 òýðáóì ãàðóé õ¿í àìòàé àæýý.

Ìýäýýëëèéã àøèãëàõ íü

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëæ àâñàí øèíæëýõ óõààíû ìýäýýëýë íü öºëæèëò äýëõèéí áàéãàëü îð÷èíä õýðõýí íºëººëäºã òóõàé ñîíèðõîëòîé íýýëòýä õ¿ðãýñýí. Ñóäàëãààíààñ ¿çâýë ãàçðûí ýëýãäëýýñ ¿¿ññýí òîîñ íü öºëæèëòèéí ÿâöûã ààæèìäàà ò¿ðãýñãýäýã áàéíà. Ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààñ àâñàí Àôðèê òèâèéí Àòëàíòûí äàëàéí ýðýã áîëîí Ãàçðûí äóíäàä òýíãèñèéí ç¿¿í õýñãýýð ¿¿ññýí òîîñîí ¿¿ëíèé ä¿ðñèéã ñóäàëæ áóé Èçðàèëèéí ýðäýìòýä òîîñ áîëîí îéí ò¿éìýð çýðãýýñ ¿¿ññýí àãààðò áóé òîîñ áóþó áóñàä áèåò¿¿ä íü ¿¿ëýí

äýõ óñíû äóñëûí õýìæýýã áàãàñãàõ, óëìààð õóð òóíàäàñ áàãàñãàõ, ãàí áîëîõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýäýã áîëîõûã îëæ òîãòîîæýý. Òîâ÷îîð õýëáýë, òýä òîîñ íü òîîñûã òºð¿¿ëäýã ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ýý.

ªºð íýãýí ñóäàëãààíààñ ¿çâýë Àôðèê òèâèéí öºëæèëò íü Êàðèáûí òýíãèñò çàìàã èõ õýìæýýãýýð áººãíºð÷ õîðòîé îð÷èí ¿¿ñãýõ, äàëàéí ø¿ðèéí ºâ÷èí ¿¿ñãýõ áîëîí äàëàéí àìüòàä óñòàõàä íºëººëæ áîëçîøã¿é áàéíà. Àôðèê òèâä ¿¿ññýí òîîñ íü Àòëàíòûí äàëàéã õºíäëºí ãàòàëæ áóéã ñàíñðûí õèéìýë äàãóóëààñ àâñàí çóðãààð áàðèìòæóóëñàí áàéíà. Êàðèáûí òýíãèñèéí àðàë áîëîí Àìàçîí ìºðíèé ìºíõ íîãîîí îéí õºðñíèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü Àôðèê òèâýýñ ãàðàëòàé áîëîõ íü òîãòîîãäæýý. Ýðäýìòýä óã òîîñíû çàðèì õýñýã íü Êàðèáûí òýíãèñò õîðòîé çàìàã èõýýð ¿ðæèõ, äàëàéä íÿí, ìººãºíöðèéí ãàðàëòàé ºâ÷èí ¿¿ñýõ ñóóðü áîëæ ºãäºã ãýæ òààìàãëàæ áàéíà.

Äýýðõ á¿õ ñóäàëãààíû àæëûí ìýäýý áàðèìò, ¿ð ä¿íã ïðàêòèêò õýðýãëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ áàéíà. Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëàí óðüä÷èëàí ñýðýìæë¿¿ëýõ ñèñòåìèéí àæëûã õàðèóöóóëàõààð áàéãóóëñàí ò¿ð õîðîîíîîñ ãàí áîëîí öºëæèëòèéí òàëààðõ óðüä÷èëàí ñýðýìæë¿¿ëýõ ìýäýýëëèéã óëñ ¿íäýñíèé õýìæýýíä óðò õóãàöààíû òºëºâëºãººíä òóñãàí õàðààõàí àøèãëàæ ýõëýýã¿é áàéíà õýìýýí ä¿ãíýæýý. Ãàí áîëîí Ýë Íèíî çýðýã öàã óóðûí ãîö ¿çýãäýë áîëîõ òóõàé çóðãààí ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààãààð óðüä÷èëàí ìýäýæ ÷àäñàíààð óëñ ã¿ðí¿¿ä òýäãýýð áàéãàëèéí ãàìøãààñ ¿¿äýí ãàðàõ õ¿íñíèé õîìñäîë çýðýã


32

áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ áýëòãýëýý áàçààæ àìæèõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áóé ªëñãºëºíãººñ óðüä÷èëàí ñýðýìæë¿¿ëýõ ñèñòåìèéí ñ¿ëæýý íü öºëæèëòèéí íºëºº áîëîí öàã àãààðûí ººð÷ëºëò¿¿äèéã õÿíàõ çîðèëãîîð ñàíñðûí õèéìýë äàãóóë áîëîí ãàçàðò ñóóðèëóóëñàí ñòàíöààñ õ¿ëýýí àâñàí öàã àãààð, ¿ð òàðèà, áýë÷ýýðèéí íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ ìýäýý áàðèìòóóäûã öóãëóóëäàã. Òèéíõ¿¿ öóãëóóëñàí ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ªëñãºëºíãººñ óðüä÷èëàí ñýðýìæë¿¿ëýõ ñèñòåìèéí ñ¿ëæýýíýýñ Àôðèê òèâèéí 17 îðîí áîëîí õýä õýäýí á¿ñ íóòãèéí òºâ¿¿äýä õîîë õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëä íü ó÷èð÷ áîëçîøã¿é àþóëûí òàëààð óðüä÷èëàí ñàíóóëàõûí çýðýãöýý òýäãýýð îðíóóäûí õîîë õ¿íñíèé õÿìðàëòàé òýìöýõ ÷àäâàðûã íü äýýøë¿¿ëýõ òàë äýýð õàìòðàí

àæèëëàæ áàéíà.

Óëñ ã¿ðí¿¿ä äýëõèéí áàéãàëü îð÷íûã õÿíàõ óðò óäààí õóãàöààíû ¿éë àæèëëàãàà, õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òóëãàð÷ áàéíà. Ýíý çîðèëãîîð 2003 îíä ÀÍÓ-ûí Òºðèéí äåïàðòàìåíòààñ ñàíàà÷ëàí çîõèîí áàéãóóëñàí Äýëõèéã àæèãëàí õÿíàõ äýýä õýìæýýíèé óóëçàëòàíä äýëõèéí 30 ãàðóé îðíû ñàéäûí õýìæýýíèé òºëººëºã÷èä îðîëöîí ÷óóëæýý. Óóëçàëòàíä îðîëöîãñîä äýëõèéã àæèãëàí õÿíàõ èæ á¿ðýí ñèñòåìèéã õºãæ¿¿ëýõ 10 æèëèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõààð òîõèðîëöæýý. Èíãýñíýýð öàã àãààð áîëîí áàéãàëü îð÷íû àñóóäëûí òàëààð äýëõèéí õýìæýýíä øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.

Ãàçðûí Ìåíåæìåíò

33


ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéã á¿ðõýæ õ¿ðýõ¿éö õºðñíèé ºíãºí äàâõàðãàà àëäæýý. Îé ìîä ìºí ñýòãýë çîâíèõóéö õýìæýý, õóðäàöòàéãààð óñòãàãäàæ áàéíà. Äýëõèéí Áàíêíààñ ãàðãàñàí òîîöîîíîîñ õàðàõàä äýëõèéí îé ìîäíû íººöèéí áàðàã òàë õóâü íü óñòñàí áºãººä ò¿¿íèé èõýíõ íü ñ¿¿ëèéí 30 æèëèéí õóãàöààíä óñòàæ ¿ã¿é áîëñîí áàéíà.

Õýäèéãýýð ýíý íü àéìøèãòàé ñîíñîãäîæ áàéãàà áîëîâ÷ íàéäâàð òàñðàõ áîëîîã¿é. Öºëæèëòºä èõýýð ºðòñºí Àôðèêèéí óëñ îðîíä ôåðìåð¿¿ä ýëýãäëèéã õÿíàæ, ìîä áîëîí áóñàä îëîí òºðëèéí óðãàìëûí áàéãàëèéí íººöèéã ñýðãýýõ àæëóóäûã õèéæ, ýëýãäýëä îðñîí ãàçðûã ñýðãýýí çàñâàðëàõ àæëûã óðàì çîðèãòîé õèéæ áàéíà. Òîâ÷îîð õýëýõýä òýä ýð÷èìæ¿¿ëñýí ìåíåæìåíòèéã àøèãëàí áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã áèé áîëãîõ áóþó íºõºí ñýðãýýæ áàéíà.

Ôåðìåð¿¿ä ôåðìåðèéí àæ àõóéã çºâõºí àìüæèðãààíû òºäèé áèçíåñ áèø ãýäãèéã èë¿¿òýéãýýð îéëãîäîã áîëæýý. ¯¿íèé íîòîëãîî áîë òýä ýðñäëèéã áàãàñãàí àøèã îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ àæèëä õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ íü ýëáýãøñýí ÿâäàë þì. Ãåíèéí èíæåíåð÷ëýëèéí ¿ð ä¿íä ãàðãàæ àâñàí õàòóó áýðõ íºõöë¿¿äýä òýñâýðòýé óðãàìëóóä çýðýã øèíæëýõ óõààíû îëîëòóóä íü öºëæèëòèéí

Õÿòàä óëñàä õàâàð áîëãîí “øàð ëóó” àéìøèãò ìóóõàé òîëãîéãîî ºíäèéëãºæ Áýýæèí õîòûã çàíàëõèéëýí õîéä ç¿ãýýñ õ¿ðõðýí áóóæ èðäýã. Ýíý ëóó íü øîðîî òîîñíû àñàð òîì ¿¿ë áºãººä àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷èí ýìãýãèéã áèé áîëãîæ, îíãîöíû áóóäëóóäûã õààí, Õÿòàäûí íèéñëýë äýõ áîëîí ò¿¿íèéã òîéðñîí óðãàöûã óñòãàäàã áèëýý.

Ýíý òîîñ øîðîî Ñîëîíãîñ, ßïîíûã äàéëààð àâ÷ Íîìõîí äàëàéã àãààðûí øèð¿¿í óðñãàëààð ãàòëàí óëìààð Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí áàðóóí ýðýãò õ¿ðäýã. ¯¿íòýé íýã àäèëààð, Àôðèêèéí õóóðàé ãàçðààñ ¿¿ññýí òîîñ Àòëàíòûí äàëàéã ãàòëàí Êàðèáûí òýíãèñèéí îëîí àðëóóäàä õ¿ð÷ äàëàéí øóóðãà, ø¿ðýí àðëûí ìºõºë çýðãèéã èõýñãýäýã ãýñýí òààìàãëàë áàéäàã.

Äýëõèé äàõèíûã õàìàðñàí øîðîîí øóóðãà íü öºëæèëòèéí ¿ð ä¿í áºãººä ºíººäºð äýëõèéí õóóðàé ãàçðûí 70 õóâüä õîð õºíººë ó÷ðóóëæ áàéíà. Òàðèàëàíãèéí òàëáàéã õýò àøèãëàõ, áýë÷ýýðèéí äààö õýòð¿¿ëýõ, îéã¿éæèëò áîëîí ãàí ãà÷èã çýðýã íü óðãàìàëæèëòûã óñòãàæ, õºðñíèé õàìãèéí ¿ðæèë øèìòýé ºíãºí õýñãèéã óñ áîëîí ñàëõèíû ýëýãäýëä îðîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü íýìýãäýæ áàéíà. Worldwatch õ¿ðýýëýíãèéí òîîöîîëñíîîð ñ¿¿ëèéí õîðèí æèëèéí äîòîð ìàíàé ãàðèã Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí íèéò


34

ýñðýã òýìöýëä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéõàä ôåðìåð¿¿ä ýäãýýð îëîëòóóäûã ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí óëàìæëàëò ñèñòåì¿¿äòýé õîñëóóëæ ñóð÷ áàéãàà áºãººä îðîí íóòãèéí çîõèñòîé õÿíàëò, á¿ñ íóòãèéí áàéãàëèéí îëîí òàëò øèíæ òºðõèéã õàéðëàí õàìãààëàõ ÿâäàë íü ôåðìåðèéí òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõàä òóñàëæ ÷àäàõ þì. Æèøýýëáýë, Íèãåð ãîëûí äýýä õºíäèéí á¿ñýä ôåðìåð¿¿ä õºðñíèé îðãàíèê áîäèñ áèé áîëãîæ, õºðñ õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâñàí òàëáàéä áîðäîî áîëîí ñàéæðóóëñàí ñîðòûí ¿ð èë¿¿òýéãýýð àøèãëàäàã. Èéì õºðñºíä áîðäîî áîëîí ñàéæðóóëñàí ñîðòûí ¿ð àøèãëàâàë àøèã òóñàà èë¿¿ èõ ºãíº ãýäãèéã òýä ìýääýã àæýý.

Ýëýãäýëòýé òýìöýõ¿é

Öºëæèëòèéí ýñðýã òýìöëèéí ýõíèé øóãàì áîë óñ, ñàëõèíû ýëýãäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÿâäàë þì. Óóëàðõàã, ºíäºðëºã ãàçàðò ºíººäºð îëîí ôåðìåð¿¿ä ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéã äýíæëýí õàãàëàõ ýðòíèé íýãýí àðãà äýýð òóëãóóðëàæ áàéíà. Æèøýý íü, Àôðèê òèâèéí óëñ Áóðêèíà Ôàñîä ôåðìåð¿¿ä òàëáàéí èðìýã, õÿçãààð õýñãýýð ÷óëóóãààð äàëàí õèéäýã áà ýäãýýð õààëò, õàìãààëàëò íü óñ ààæìààð íýâòðýí ø¿¿ðýõ áîëîìæòîé ñ¿âýðõýã áàéõ ̧ ñòîé áàéäàã áàéíà. Òàéëàíä áîëîí Ôèëèïïèíä óðò ¿íäýñòýé îëîí íàñò ºíäºð óðãàìëûã íàëóó äàãóó òàðüæ, àð÷ëàõàä àìàð àìüä õàøàà áàðüäàã áàéíà.

Ýëñýí øóóðãà áàéíãà áîëäîã õýò õóóðàé áóþó öºëæñºí ãàçðóóäàä çàñãèéí ãàçàð áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñ ýëñèéã õàøèõûí òóëä øàð áóäààíû óðãàìàë, æèðèéí ñîðãî çýðýã óðãàìëûí

èøèéã õîîðîíä íü ¿äýæ õîëáîí áîñãîõ, òîì áóë ÷óëóóíóóäûã áàéðëóóëàõ çýðýã àðãóóäûã õýðýãëýäýã. Ñ¿ðëýí õàéñ, ñàðààëæ áîëîí ãàíä òýñâýðòýé áóò ñººã, ìîäíóóä ìºí ñóë õºðñºíä ñàëõèíû ¿ç¿¿ëýõ íºëººã áàãàñãàõàä íýìýðòýé. Æèøýý íü, Íèãåðèéí Ìàææèà Õºíäèéä ñàëõèíààñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð òàðüñàí ºíäºð ìîäíóóä ñàëõèíû õóóðàéøóóëàõ íºëººíººñ õàìãààëàõààñ ãàäíà ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýõýä òîõèðîìæòîé õºðñíèé ÷èéãøëèéã íýìýãä¿¿ëäýã áàéíà. Íÿëõ, çàëóó óðãàìëóóäûã çààâàë äàõèí ñóóëãàõ øààðäëàãàã¿éãýýð õàéðëàí õàìãààëñíààð ôåðìåð¿¿ä çàðèìäàà ñàéí óëèðàë, ñààð óëèðàë õî¸ðûí õîîðîíäîõ çààã áîëäîã áîðîîíû óëèðëûí àøèã øèìèéã äîëîî õîíîã áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóãàöààãààð óðòàñãàõ áîëîìæòîé áîëäîã.

Çóðâàñëàí òàðèàëíà ãýäýã íü áóñàä òºðëèéí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí çààã õýñãýýð ºâñ íîãîîíû çóðâàñ áóþó æèæèã ¿ð ñóóëãàõûã õýëýõ áºãººä èíãýñíýýð òàðèàëñàí òàëáàéí óñíû ýëýãäëèéã ìàø èõ áàãàñãàõ áîëîìæòîé þì. ªìíºä Àìåðèê áîëîí Àôðèêò íèéòëýã áîëæ áàéãàà ººð íýã àðãà áîë õàãàëæ áîëîâñðóóëààã¿é òàëáàéä òàðèàëàõ àðãà áºãººä ýíý íü Àìåðèêèéí èíäèàí÷óóä áîëîí áóñàä ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí ñàâàà àøèãëàí ¿ð ñóóëãàæ áàéñàí àðãà òåõíèêèéí íýã õýëáýð þì. Õàãàëæ áîëîâñðóóëààã¿é òàëáàéä ºìíºõ óðãàöààñ ¿ëäñýí ¿ëäýãäýë õàÿãäëûã õýâýýð áàéëãàæ ãàçðûã õàãàëàëã¿éãýýð òàëáàéä í¿õ ãàðãàí øèíý ¿ð ñóóëãàäàã. Ãàçðûã õàãàëæ îðîëäîîã¿é òîõèîëäîëä ñàëõè áîëîí áîðîî õºðñíèé øèðõýãèéã òèéì ÷ õÿëáàðõàí õºäºëãºæ ÷àäàõã¿é. Õºðñºí äýõ îðãàíèê áîäèñ íü õ¿÷èëòºðºã÷ áàãà

35

àâ÷ èë¿¿ óäààí çàäàðäàã òóë õºðñíèé ¿ð øèìèéã íýìýãä¿¿ëæ ÷èéãøëèéã ººðòºº èë¿¿ óäààí õóãàöààãààð õàäãàëäàã.

Ìîäûã òàðèàí òàëáàé òîéðóóëàí òàðüñàí ÷, Õÿòàäûí “Íîãîîí Õýðýì” òºñºë øèã í¿ñýð õýìæýýíä òàðüñàí ÷ ñàëõèíû ýñðýã õàìãèéí øèëäýã õààëò, õàìãààëàëò áîëäîã. Àðãåíòèí áîëîí Ìîçàìáèê óëñóóä àæèëã¿é çàëóó÷óóäûã îéæóóëàõ àæèëä õàìðóóëæ ýëýãäýëä îðñîí ãàçðûã íºõºí ñýðãýýí, ìîäíû àæ

Í¯Á-ûí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãààñ Íèãåð óëñàä õýðýãæ¿¿ëñýí “Keita” òºñºë íü ýëýãäýæ ãýìòñýí ãàçðûã íºõºí ñýðãýýõ òîìîîõîí îðîëäëîãî áîëñîí þì. Çóðàã äýýð ýìýãòýé÷¿¿ä ýëñýí ìàíõíûã òîãòâîðæóóëàõ áóþó “çàñàõ”-ûí òóëä øàð áóäààíû óðãàìëûí õàòààñàí èøýýð ýëñýí ìàíõíû õàøàà áàðüæ áàéãààã ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

Íèãåðò óðãàäàã “Neem” ìîäûã ñàëõè õààëò áîëãîæ òàðüñíààð õºðñíèé ñàëõèíû ýëýãäëèéã áàãàñãàäàã.


36

àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ îðîõ îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Àôãàíèñòàíû Çàñãèéí ãàçàð ÀÍÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí òóñëàìæòàéãààð àäèë òºñòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ Àôãàíû áàéãàëü õàìãààëàõ êîðïóñ íýðòýé áàéãóóëëàãûã áàéãóóëæ Àôãàíèñòàí äàÿàð ìîä ñóóëãàõ, õºðñ, óñûã õàìãààëàõ òºñë¿¿äèéí õ¿ðýýíä õ¿ì¿¿ñèéã àæëûí áàéðààð õàíãàæ áàéãàà þì.

Îðîí íóòãèéí íººöèéã äýýä çýðãýýð àøèãëàõ

Õºãæèæ áóé îðíóóäûí õóâüä îëîí òàëò ¿ð ºãººæ ºãäºã òºðºë á¿ðèéí óðãàìàë, ìîäûã ñóóëãàõ áóþó õàìãààëàëòàíä àâàõàä àíõààðëàà õàíäóóëàõ ÿâäàë íýìýãäýæ áàéíà. Àôðèêò àíõààðàë øèíýýð òàòàæ áàéãàà íýã ç¿éë áîë õºäºº àæ àõóé áîëîí ìîäíû àæ àõóéí õîñëîë õýìýýõ ãàçàð àøèãëàëòûí

óëàìæëàëò ñèñòåì áºãººä òàëáàéä áàéãàà ìîäûã õýâýýð õàäãàëàõ áóþó ìîä øèíýýð ñóóëãàæ ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóéí çýðýãöýý áàéãàëèéí íººö áàÿëàã áîëãîí ýðõýëäýã áàéíà. 1970-ààä îíû ýõýýð ãàí, ºëñãºëºíä èõýýð íýðâýãäñýí Ñàõåë á¿ñ íóòàãò îéã öýöýðëýãò õ¿ðýýëýí áîëãîí õóâèðãàæ, íàðèéí õÿíàìãàé ñîíãîæ àâñàí ìîäíû òºðºë ç¿éëèéã ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàé áîëîí

áýë÷ýýðèéí äóíä óðãóóëäàã áîëñîí áàéíà. Ìîä ýëñýðõýã õºðñèéã õóóðàé óëèðëûí ¿åä ñàëõèíààñ, áîðîîíû óëèðëûí ¿åä øèð¿¿í ààäàð áîðîîíîîñ õàìãààëàõûí çýðýãöýý õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëæ, ãóàëèí, ò¿ëýý, ìàëûí òýæýýë, ¿ð æèìñ, äàâèðõàé çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàäàã.

Õºäºº àæ àõóé, ìîäíû àæ àõóéí õîñëîëûí õàðüöàíãóé ñ¿¿ëèéí ¿åèéí íýã õýëáýð áîë “áàéãàëèéí íºõºí ñýðãýõ ïðîöåññèéã ôåðìåðèéí îðîëöîîòîéãîîð äýìæèõ, óäèðäàí õÿíàõ” õýìýýõ àðãà òåõíèê þì õýìýýí ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí çºâëºõ Ìàéê ÌàêÃàõóåé õýëñýí áàéíà. Ýíý ñèñòåì íü èõýâ÷ëýí àøèãã¿é õýìýýí òîîöîãääîã çàðèì òºðëèéí ìîäûã áóò ñººãíèé õýìæýýòýé áîëòîë ººðèéí òàëáàéäàà óðãóóëàõûã ôåðìåð¿¿äýä çºâøººðäºã

Íèãåð óëñàä õýðýãæ¿¿ëñýí “Keita” òºñëèéí õ¿ðýýíä ýëñýí ìàíõàí çàññàí áàéäàë. Èíãýñíýýð õºðñèéã òîãòâîðæóóëæ õºäºº àæ àõóéí ÷èãëýëýýð àøèãëàæ áîëíî. 1989 îíä àâñàí ãýðýë çóðàã


37

áàéíà. Ìîäíóóä íü ñàëõè, óñíû ýëýãäëèéã õÿíàõàä òóñëàõààñ ãàäíà ººðñäººñºº óíàõ íàâ÷ààð äàìæóóëàí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã. ÌàêÃàõóåéíû õýëñíýýð õºðñíèé ¿ðæèë øèì, ºãººæèéã õàäãàëàõûí òóëä òàëáàéä òîäîðõîé õóãàöààãààð òàðèàëàëò õèéëã¿éãýýð óðèíøëàõ øààðäëàãàã¿é õºäºº àæ àõóé, ìîäíû àæ àõóéã õîñëóóëàõ íü áàñ ¿ð ä¿íòýé ãýäãèéã íîòîëæ ÷àäñàí.

Àôðèê äàõü õºäºº àæ àõóé, ìîäíû àæ àõóé õîñîëñîí ñèñòåìèéí õóâüä õýä õýäýí ìîäíû òºðºë ç¿éë¿¿ä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé íü áàòëàãäñàí. Òýäíèé íýã íü øîøëîã óðãàìëûí òºðºë áîëîõ õóàéñ ìîä (Acacia albida) áºãººä

íóòàã äýâñãýðò ºðãºí äýëãýð òàðèàëäàã óðãàìàë þì. Ýìýãòýé÷¿¿ä ÿëàíãóÿà ¿ðèéã íü õóðààæ, õîîë õ¿íñíèé çîðèóëàëòòàé òîñ áîëîí ãîî ñàéõíû áàðàà õèéõ çîðèóëàëòòàé òîñ áîëãîí àøèãëàäàã áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åä Åâðîïò øîêîëàä õèéõýä àøèãëàæ ýõýëñýí áàéíà.

Áàðóóí Àôðèêèéí íýãýí óëñ Ìàëèä óðãàäàã “jatropha” õýìýýõ õóâèðàìòãàé óðãàìàë íü Ãåðìàíû çàñãèéí ãàçðûí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæèæ áàéãàà ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷ áèé áîëãîõ, õºðñíèé ýëýãäëèéã çîãñîîõ, íóòãèéí èðãýä, ÿëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëãîõ çîðèëãîòîé òºñëèéí öºì íü þì. “Jatropha” íü îëîí íàñòàé, ãàíä òýñâýðòýé óðãàìàë áºãººä ìàë àìüòàí èääýãã¿é ó÷èð õàìãèéí òîõèðîìæòîé àìüä õàøàà áîëäîã. Ýíý óðãàìàë ¿íäñýýðýý õºðñèéã ãàçàðòàé áýõýëæ, ñàëõè, óñíû ýëýãäëèéã áàãàñãàæ, ìàë àìüòàí òàðèàëàíãèéí òàëáàé ðóó îðóóëäàãã¿é õààëò áîëäîã. “Jatropha”-íû íàâ÷, ¿ð, ø¿¿ñèéã ýì÷èëãýýíèé îëîí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ èðæýý. ¯ðýýñ ìºí òîñ ãàðãàæ àâäàã áºãººä ãóðèëûí òýýðýì, óñíû øàõóóðãà çýðãèéã àæèëëóóëàõ ìîòîðò àøèãëàõ õÿìäõàí ò¿ëø áîëîí òîñëîãîîíû ìàòåðèàë þì.

“Jatropha”–íû òîñûã äàíãààð íü áóþó “Shea” ìîä çýðýã áóñàä óðãàìëûí òîñòîé õîëüæ ñàéí ÷àíàðûí ñàâàí ¿éëäâýðëýæ áîëîõ áà òîñãîíû ýìýãòýé÷¿¿ä îðîí íóòãèéí áóþó õºðø õîò, ñóóðèí ãàçðûí çàõ äýýð àìàðõàí áîðëóóëàõ áîëîìæòîé. Òîñ ãàðãàæ àâñíû äàðàà ¿ëääýã õýñýã õóðäàí àëãà áîëäîã ÿëçìàã á¿õèé õºðñòýé áóþó õèìèéí áîðäîî ìàø ¿íýòýé ãàçàð õýðýãëýæ áîëîõ ìàø ñàéí îðãàíèê áîðäîî áîëäîã.

áîðîîíû óëèðëûí ¿åä àçîòîîð áàÿëàã íàâ÷àà ãºâäºã. Ýíý ìîäíû äîð ñóóëãàñàí ¿ðí¿¿ä áàãà çýðãèéí ñ¿¿äðýâ÷, ÷èéãøèë, íýìýãäýë òýæýýëëýã áîäèñûí òóñëàìæòàéãààð ò¿ð¿¿ëæ ñî¸îëîí óðãàäàã áàéíà. Ìîä íü ìºí ìàëä ñàéí ÷àíàðûí òýæýýë, àìèí äýì áîëäîã.

ªºð íýã ÷óõàë ìîäíû òºðºë ç¿éë áîë “Shea” òîñíû ìîä áºãººä Áàðóóí Àôðèêààñ Ñóäàí õ¿ðòýëõè õàãàñ õóóðàé

Õ¿¿õýä íºõºí îéæóóëàõ òºñºëä àøèãëàõ ¿ðñë¿¿ð áàðüæ áàéãàà íü, Ãàíà óëñûí Volta íóóðûí á¿ñ


38

Ãàçàð ýçýìøëèéí à÷ õîëáîãäîë

Õºäºº àæ àõóé, ìîäíû àæ àõóéã õîñëóóëàõ áîëîí áóñàä õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýýí¿¿ä íü çºâõºí õ¿ì¿¿ñ ãàçàðò õ¿÷ õºäºëìºðºº øèíãýýæ õºðºíãº îðóóëàëò õèéñýí òîõèîëäîëä ë àìæèëòàíä õ¿ðýõ þì. “Ýäëýí ãàçàðò õèéñýí èõýíõ õºðºíãº îðóóëàëò çºâõºí òîäîðõîé öàã õóãàöààíû äàðàà, ìàãàäã¿é äîëîîãîîñ àðâàí æèëèéí äàðàà ë àøèã òóñàà ºãäºã” ãýæ ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ-èéí áàéãàëèéí íººöèéí áîäëîãûí çºâëºõ Æîí Àíäåðñîí õýëñýí áàéíà. “Òèéìýýñ òà îðóóëñàí õºðºíãº îðóóëàëòûíõàà àøèã òóñûã äîëîîãîîñ àðâàí æèëèéí äàðàà õ¿ðòýíý ãýäýãòýé èòãýëòýé áàéõ ýçýìøëèéí áàòàëãààòàé áàéõ õýðýãòýé.

Òà íýã òàëáàéä æèëýýñ æèëä ãàçàð òàðèàëàí áóþó ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîìæòîé ýñýõýý ìýäýõã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä õºðñ, óñíû õàìãààëàëòàíä çîðèóëæ òà õºðºíãº îðóóëàëò õèéõã¿é áîëíî. Òýãýõýýð ãàçàð óëàì ýëýãäýí òàõëàãäàæ ýöýñò íü öºëæèëò ¿¿ñýõ áîëíî.”

Ãàçàð ýçýìøëèéí à÷ õîëáîãäëûí áîäèò æèøýýã Àôðèêèéí òóðøëàãààñ õàðæ áîëîõ þì. Åâðîïûí êîëîí÷ëîëîîñ ºìíº íýã òîñãîíû ýñâýë õýä õýäýí òîñãîäûí àõìàä õ¿ì¿¿ñ ãàçðûã õÿíàëòàíäàà áàéëãàæ õóâààðèëàõ, íººö áàÿëãèéã õýðõýí àøèãëàõ òàëààð ä¿ðýì æóðàì òîãòîîäîã áàéñàí õýìýýí Àíäåðñîí òàéëáàðëàæýý. Õ¿ì¿¿ñ òóñ

Íèãåð óëñàä áàéäàã õàãàñ õóóðàé á¿ñèéí ýíý ãýðýë çóðàãò õýäèéãýýð ãîë ãîðõè øèðãýí àëãà áîëñîí ÷ çàðèì òîõèîëäîëä õºðñºí äîð óñ áàéæ óðãàìàë íîãîîã òýòãýæ áîëäãèéã õàðóóëñàí áàéíà. Òîõèðîìæòîé áîë õºäºº àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëîõ þì.


39

òóñäàà ºì÷ëºõ ýðõã¿é áàéñàí õýäèé ÷ õýñýã ãàçðûã àøèãëàõ áîëîìæîîð õàíãàãäñàí áàéñàí þì. Êîëîí÷ëîëûí ¿åä êîëîí÷ëîã÷ ã¿ðí¿¿ä íýã òàëààñ Àôðèêèéí áàéãàëèéí áàÿëãèéã ººðèéí óëñ îðîí ðóó çººâºðëºõèéã õ¿ñ÷ áàéñàí, íºãºº òàëààñ òºðºë á¿ðèéí ¿íäýñòýí ÿñòíóóäûí á¿ëãèéí õîîðîíä çºð÷èëäººí ¿¿ñýõýýñ àéñàí òóë ãàçðûã óëñûí ºì÷ ãýñýí çàðëèã òóíõãèéã ãàðãàñàí áàéíà. Êîëîíèéí çàõèðàã÷èä îëîí ãàçàð íóòàãò óã ä¿ðýì æóðìûã ìºðä¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéñàí òóë ãàçðûã ¿íäñýíäýý õýí ò¿ð¿¿ëæ î÷ñîí íü ýçýìøèæ àøèãëàäàã áàéæýý. Àôðèê òèâèéí îëîí óëñ 1960-ààä îíû ýõýí ¿åýð ººðñäèéí ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëîî îëæ àâñíû äàðàà òýäíèé çàðèì íü êîëîí÷ëîëûí ¿åèéí ãàçðûí ñèñòåìèéã õýâýýð õàäãàëàí ¿ëäñýí áîë çàðèì íü ãàçðûã õàìòðàí ýçýìøäýã ñîöèàëèñò àðãà áàðèëûã íýâòð¿¿ëñýí áàéíà. Ãýõäýý àëü ÷ õóâèëáàðò ãàçàð ýçýìøèõ îðîí íóòãèéí ýðõ ìýäýë áàéõã¿é áàéñàí.

Àôðèê òèâä àæèãëàãäàæ áàéãàà íýã ñàéí ç¿éë áîë îëîí óëñ îðîí òºâëºðëèéã çàäëàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ ººðººð õýëáýë “íººö áàÿëãèéã îðîí íóòãèéíõàí ººðñäºº õàðèóöàæ, ýçýìøèõ ýðõ ìýäýëòýé áàéñàí ñèñòåìýý äàõèí ñýðãýýæ áàéãàà” ÿâäàë þì õýìýýí Æîí Àíäåðñîí äóðäñàí áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿ä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãã¿é áàéñàí óëàìæëàëò õóó÷èí ñèñòåìýýñ ÿëãààòàé íü ýíýõ¿¿ øèíý îðîëäëîãî íèéòèéí ýðõ òýãø îðîëöîîã áèé áîëãîõ, øèéäâýð ãàðãàõ ÿâöàä ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðîëöóóëàõ çîðèëãîòîé þì. Ýíý ñýäâèéã Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöèä òýìäýãëýñíýýñ ãàäíà öºëæèëòºä íýðâýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéã á¿ðýí îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë áîëîõûã çààæ, ÿëàíãóÿà “ýìýãòýé÷¿¿äèéí

ã¿éöýòãýäýã ÷óõàë ¿¿ðãèéí” òàëààð îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéíà.

Ìàëè çýðýã ãàçðóóäàä òºâëºðëèéã çàäëàõ øèíý àðãà áàðèë õýäèé íü àìüäðàë äýýð õýðýãæèæ ýõýëñýí áà òàâ çóðãààí òîñãîíîîñ á¿ðäñýí êîììóíóóä ººðñäèéí áàÿëàãòàà ìåíåæìåíò õèéæ ò¿¿íòýé õîëáîîòîé øèéäâýð ãàðãàäàã áîëñîí áàéíà. Æèøýý íü, ÿìàð íýã ãàçàð, òàëáàéã õàìãààëàëòàé îé ìîäíû íººö áîëãîí õàäãàëàõ, ýñâýë çàðèì ç¿éëèéí ìîäûã õàéðëàí õàìãààëàõ

Àôãàíèñòàíû áàéãàëü õàìãààëàõ êîðïóñûí ãèø¿¿ä Êàáóëä ìîä òàðèõ òàëáàé áýëòãýæ áàéãàà íü

Àôãàíèñòàíû áàéãàëü õàìãààëàõ êîðïóñûí ãèø¿¿ä çóëçãàí ìîä ñóóëãàæ áàéãàà íü, Êàáóë, 2004


40

ýñâýë òîäîðõîé õýìæýýíèé ãàçðûã ãàçàð òàðèàëàíä àøèãëàõã¿é áàéõ çýðýã øèéäâýðèéã ººðñäºº ãàðãàäàã àæýý. ßëàíãóÿà, õºäºº îðîí íóòãèéíõàí ººðñäèéí ãýñýí ä¿ðýì æóðìàà òîãòîîæ ìºðä¿¿ëýõ àæèëëàãàà íü õàìòðàë, õîðøîîíû ÷èãëýëýýð çîõèîí áàéãóóëàãääàã ñóðãàëòóóäòàé õîñîëáîë èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé áîëäîã áàéíà. ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ áîëîí áóñàä õàíäèâëàã÷äûí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæäýã ýäãýýð õºòºëáºð¿¿äèéí õ¿ðýýíä òóõàéí îðîí íóòãèéíõàí àðä÷èëñàí çàð÷ìóóäàä ñóðàëöàæ, òýäãýýðèéã îéí ìåíåæìåíòýä õýðýãæ¿¿ëäýã. Ýäãýýð îðîí íóòãèéí øèéäâýð¿¿ä íü òóõàéí îðîí íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéí àæ àìüäðàëä áîäèòîé íºëºº

¿ç¿¿ëäýã ó÷èð àðä÷èëàëä òýä ñàéí ñóðàëöäàã.

1980-ààä îíîîñ ºìíº Àôðèêèéí îëîí îðîíä òóõàéí ãàçàðò õýí àæ àõóé ýðõýëæ áàéãààãààñ ¿ë õàìààðàí î÷èæ á¿õ ìîäûã îãòëîõûã õ¿ì¿¿ñò çºâøººðäºã áàéñàí îé ìîäíû óëñûí õÿíàëòàä ººð÷ëºëò îðóóëñíû à÷ààð õºäºº àæ àõóé, ìîäíû àæ àõóéã õîñëóóëñàí ñèñòåì ð¿¿ ýðãýí îðñîí áàéíà. “ªºð õ¿í õàðààã¿é áàéõàä ìîä îãòëîõã¿é áàéõ ýñâýë ìîä øèíýýð òàðèõ ñîíèðõîë õýíä ÷ áàéãààã¿é” õýìýýí Ìàéê ÌàêÃàõóåé ÿðèëàà. Õàðèí Íèãåð óëñàä îðîí íóòãèéí òîäîðõîé íýã á¿ëýãò òîäîðõîé õýìæýýíèé îé ìîäûã õàðèóöóóëàí ºãºõ òóðøèëò õèéñýí áà

Êåíè óëñàä Õºäºº àæ àõóé, ìîäíû àæ àõóé õîñîëñîí àæ àõóéã ñóäëàõ îëîí óëñûí ñóäàëãààíû òºâººñ õýðýãæ¿¿ëñýí òóðøèëòûí ýíý òàëáàéä òàðèàëàíòàé õàìò ìîä ñóóëãàí õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñàéæðóóëàõûã îðîëäîæ áàéíà


41

òàâõàí æèëèéí äîòîð ìîäíóóä äàõèí ñýðãýæ ìîä áýëòãýëèéã äàõèí ýõýëæ áîëîõ ò¿âøèíä õ¿ðòýë óðãàñàí áàéíà. Íýãýí ¿å õàðàãäàõàà áàéñàí óðãàìëûí òºðë¿¿ä õ¿ðòýë áàéãàëààñàà äàõèí ñýðãýí ãàð÷ èðñýí áàéíà. “Õºãæèæ áóé îëîí îðíóóä Íèãåðýýñ ñóðàõ þì áàéíà” õýìýýí ÌàêÃàõóåé õýëæýý. “Òà íýã óäààãèéí òåõíèêèéí çàñâàðûã á¿¿ õèé. Òà áýðõøýýë àñóóäëûí ýõ ñóðâàëæ áîëîîä áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ººðñäºº óã àñóóäëûã øèéäâýðëýõèéí òóëä ÿìàð íýã ç¿éë õèéõ ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõèéí òóëä íºõöëèéã íü á¿ðä¿¿ë. Ýíý íü èõýâ÷ëýí ñàéí ìåíåæìåíò, ñàéõàí àæ àìüäðàë õî¸ðûã õîëáîõ àðãà çàìûã îëîõòîé õîëáîîòîé áàéäàã. ”

Óëàìæëàëò ìýäëýãýý àëäàõ

Õ¿í òºðºëõòºí ãàçàð äýëõèéã áîëîâñðóóëæ ýõýëñýí öàãààñ õîéø ôåðìåð¿¿ä ãàí ãàí÷èã, õºðñíèé ýëýãäýë çýðýã àþóëòàé òýìöñýýð èðñýí áèëýý. Ýðòíèé õÿòàäóóä, Òºâ Àìåðèêèéí ìàéà÷óóä, Àíäûí íóðóóíû èíê¿¿ä äýíæèëæ òàðèàëàõ àðãûã òóñ òóñäàà áîäîæ îëñîí áàéäàã áà ýíý íü óóë òîëãîäûí íàëóó ãàçðûã øàòëàí ãèøã¿¿ð ìàÿãòàé áîëîâñðóóëæ íàëóóã äàãàí óðñàõ óñíû óðñãàëûí õóðä, õ¿÷èéã ñààðóóëæ ýëýãäëýýñ õàìãààëàí òàðèà íîãîî òàðèàëäàã áàéñàí àðãà þì. Ýðò äýýð ¿åýñ ýõëýí õóóðàé ãàçðûí ôåðìåð¿¿ä îëîí ç¿éëèéí òàðèà íîãîî òàðèàëàõ çàìààð ººðñäèéí õýðýãöýýãýý õàíãàõ àðãàä ñóðñàí áºãººä ýäãýýð òºðºë ç¿éëä áîðîîíû îëîí òºðëèéí ò¿âøèíä àìüäðàõ ÷àäâàðòàé, ººð ººð öàã õóãàöààíä áîëîâñîðäîã, õ¿íñíèé áºãººä áóñàä õýðýãöýýíä çîðèóëñàí óðãàìàë íîãîî îðäîã áàéñàí áàéíà. Æèøýýëáýë, Àíäûí íóðóóíä àæ òºðäºã

ôåðìåð¿¿ä òºìñíèé 3000 ãàðóé ñîðòûã òàðüäàã áàéæýý. Èéì îëîí òºðºë ç¿éëèéí íîãîî òàðüñíààð öàã óóðûí õàìãèéí òààëàìæã¿é íºõöºëä ÷ ãýñýí íààä çàõûí óðãàö àâàõ áîëîìæòîé áàéæýý.

Îëîí òîõèîëäîëä, íèéãìèéí áîëîí óëñ òºðèéí ººð÷ëºëò¿¿ä íü õ¿ì¿¿ñèéã óëàìæëàëò ìýäëýãýý îðõèõîä õ¿ðãýñýí þì. ßäóóðàë áîëîí õ¿í àìûí ºñºëòèéí äàðàìò íü Àôðèê òèâèéí îëîí õ¿ì¿¿ñèéã ¿ðæèë øèì íü áàðàãäñàí õºðñèéã óëàì èõ àøèãëàõ, îé ìîäûã ò¿ëýý ò¿ëøíèé çîðèóëàëòààð áóþó ãàçàð òàðèàëàíãèéí èë¿¿ òàëáàéòàé áîëîõûí òóëä õàéð íàéðã¿é îãòëîõîä õ¿ðãýäýã. Õºðñèéã èíãýæ ç¿é áóñààð àøèãëàñíû óðøãààð óðüä ºìíº õ¿ì¿¿ñèéí òàðèàëæ óðãóóëäàã áàéñàí îëîí òºðºë ç¿éëèéí òàðèà íîãîî óñòàæ, ¿ðæèë øèìòýé áàéñàí ãàçàð öºëæèí õýðýãöýýã¿é áîëñîí þì. Îëîí óëñ îðîíä ôåðìåð¿¿ä áàéãàëèéí ¸ñ æàÿãààð òàðèàëàõ, áîðäîõ, øàâüæ õîðõîéíîîñ õàìãààëàõ àðãàà óëàì ìàðòàãíàæ îðîíä íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý õýòäýý õºðñíèé ¿ðæèë øèì ñàéæèðäàã ÷àíàðûã àëäàãäóóëäàã õèìèéí áîäèñ, õºðñèéã ñàëõè, óñíû ýëýãäýëä ºðòºìòãèé áîëãîäîã ìàøèí òåõíèêèéã õàéõðàìæã¿é õýðýãëýõ ÿâäàë ýëáýãøñýí áàéíà.

Äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò öºëæñºí ãàçðóóäûã íºõºí ñýðãýýõ, öààøäûí ýëýãäýë, òàëõäàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ãàçàð õºðñèéã õýðõýí àð÷èëäàã òàëààðõè óëàìæëàëò ìýäëýãèéã ºâëºí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòóóä ãàð÷ áàéãàà íü ñàéøààëòàé. Èéì õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã Í¯Á-ûí Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöèä õºõ¿¿ëýí äýìæñýí áèëýý. Óëñ îðíóóäûã


42

“îðîí íóòãèéí áîëîí óëàìæëàëò ìýäëýã, íîó–õàó, ïðàêòèê”-èéã õàäãàëæ õàìãààëàõûã ýíý êîíâåíöèä óðèàëñàí áàéíà.

Øèíæëýõ óõààí áà óëàìæëàëûí õýëõýý õîëáîî

Öºëæèëòººñ óðüä÷èëñàí ñýðãèéëýõ àæëûã çºâõºí óëàìæëàëò ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí àðãààð õèéõ áîëîìæã¿é. Ýíä îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû îëîëòóóä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Òóõàéëáàë ãàí ãà÷èã, õîðõîé øàâüæ, òýð áàéòóãàé óñæóóëàëòààñ ¿¿ñäýã äàâñ ø¿ëòýíä òýñâýðòýé òàðèà íîãîîíû ñîðòûã áèé áîëãîñíîîð ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿ð ºãººæèéã èõýýõýí ñàéæðóóëæ ÷àäàõ þì. Æèøýý íü, Èçðàèëü óëñ äàâñ ø¿ëòíèé íºëººíä òýñâýðòýé óëààí ëîîëü, òàðâàñ áîëîí èë¿¿ õàòóóëàã, ÷èõýðëýã óñàí ¿çìèéã áèé áîëãîæ áàéãàà áºãººä òýäãýýðèéã ýêñïîðòîä ãàðãàõàä õàìãèéí òîõèðîìæòîé á¿òýýãäýõ¿¿í áîëãîæ áàéíà. Òýä ìºí Áàðóóí Àôðèêèéí óëñ îðíóóäûã ýëýãäýëä àâòñàí ãàçðóóäûã áîëîí öàð õýìæýý íü áàãàññàí öýâýð óñòàé ãîë ãîðõèóäûã ñýðãýýõ çîðèëãîîð äàâñíû íºëººíä òýñâýðòýé òýæýýë, áîðäîî àøèãëàõàä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Áèîëîãèéí òºðºëò ç¿éëèéã õàäãàëæ õàìãààëàõ, óñòàõ àþóëä îðñîí óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéã àâðàõûí òóëä Äýëõèéí áàíê áîëîí Í¯Á-ûí õýä õýäýí àãåíòëàãóóäûí èâýýí òýòãýäýã Îëîí óëñûí õºäºº àæ àõóéí ñóäàëãààíû çºâëºëäºõ á¿ëýã òàðèà, íîãîî, óðãàìàë, òýæýýë, õºäºº àæ àõóé, ìîäíû àæ

àõóéí 3000 ãàðóé òºðºë ç¿éëñèéí ãåíåòèê ñóðâàëæóóä áóþó ¿ð õºâðºëèéí ïëàçìóóäûí öóãëóóëãûã õàäãàëäàã áàéíà.Ýíý öóãëóóëãàä ôåðìåðèéí òàðèàëäàã òºðºë ç¿éë¿¿ä, ñàéæðóóëñàí òºðºë ç¿éë¿¿ä áîëîí ýäãýýð òºðºë ç¿éë¿¿äèéã ãàðãàæ àâñàí çýðëýã òºðºë ç¿éë¿¿ä ìºí áàãòäàã áàéíà.

Õýäèéãýýð ýðäýìòýä áàéãàëüä òóñëàõ, çàðèì òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã ñàéæðóóëæ ÷àäàõ áîëîâ÷ ýöñèéí ýöýñò õ¿ì¿¿ñ áàéãàëüòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàëü îð÷íû ãàé ãàìøãààñ ñýðãèéëýõ ¸ñòîé áèëýý. “Öºëæèëò íü áàéãàëèéí áóñ ¿éë ÿâö þì. Òèéìýýñ áèä ýðãýæ áàéãàëèéí æàì ¸ñûã äàãàæ ýêîëîãèéí õóâüä ýð¿¿ë ñèñòåìèéí õ¿ðýýíä ¿éëäâýðëýëýý ÿâóóëàõ õýðýãòýé” ãýæ ÀÍÓ-ûí Õºäºº àæ àõóéí äåïàðòàìåíòèéí Áàéãàëèéí íººöèéã õàìãààëàõ àëáàíû õºðñ ñóäëàà÷ Æåðè Áåðê õýëñýí áàéíà. Òýðáýýð öààø íü “Ýêîëîãèéí õºäºº àæ àõóéí áîëîâñðîíãóé ÷àíàðûã ¿íýëýõ” íü ÷óõàë áºãººä ýíý íü íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí íýã òàëáàéä ýýëæëýí òàðèàëæ áîëîõ óðãàìëûí òºðºë ç¿éëèéã ìýäýæ áàéõ óëàìæëàëò ìýäëýã þì ãýæýý.

Ãýõäýý óëàìæëàëò ÷ áàé, äýâøèëòýò ÷ áàé ìýäëýã íü äàí ãàíöààðàà õàíãàëòã¿é þì. Öºëæèëòººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí îëîí íèéòëýã àðãà àìæèëòòàé õýðýãæèõýä õ¿ì¿¿ñ ãàçðàà òîãòâîðòîé àð÷èëæ àøèãëàí àìüäðàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí ýäèéí çàñãèéí óðàìøóóëàë áîëîí ãàçàð ýçýìøèõ áàòàëãàà øààðäàãäàíà.

Óñ

43

ÓÑ

óðãàìàë íîãîîã òýòãýæ ÷àäàõàà áîëüæ ¿íý öýíýòýé ºíãºí õºðñ ýëýãäýëä îðîõîä õ¿ðäýã. Ýçã¿éð÷ öºëæñºí ãàçàð óñ øèíãýýæ ÷àääàãã¿é. Õºðñºíä øèíãýëã¿éãýýð óðñàõ íü õºðñèéã óëàì ýëýãäýëä îðóóëäãààñ ãàäíà ¿åð áîëîõ, ãîë ìºðºí, ãîðõè, óñàí ñàíãóóä ëàã øàâðààð ä¿¿ðýõ, ãîë óñàí õàãàëáàðóóä áîëîí äàëàé òýíãèñèéí óñíû ÷àíàð ìóóäàõ àþóëä õ¿ðãýäýã.

Òàðèàëàíãèéí óñàëãàà çýðýã óñíû àøèãëàëò ÷ ìºí öºëæèëò ¿¿ñãýõ ìàãàäëàëòàé. ̄ ð àøèãã¿é óñæóóëàëòûí ïðàêòèê íü óñûã ¿ðã¿é çàðöóóëæ óñíû õîìñäîë ¿¿ñãýäýã áºãººä óñàëãàà èõýäâýë óñ òîãòîîæ õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ¿ã¿é áîëãîäîã áºãººä ÿëàíãóÿà, óñ óóðøñàíû äàðàà ¿ëääýã äàâñ õóæèð õºðñèéã èõýýð ìóóòãàäàã áàéíà.

Äýëõèé äàõèíû ºìíº òóëãàðààä áàéãàà óñíû àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà õýìæýýã èäýâõæ¿¿ëýõèéí òóëä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé Àññåìáëåéãààñ 2003 îíûã

70 õóâü íü óñààð á¿ðõýãäñýí ýíý ãàðèã äýýð àìüäðàí ñóóã÷äûí äóíä Ñàìóåë Òàéëîð Êîëåðèæèéí “Ýðòíèé äàëàé÷íû öàí õÿðóó” ø¿ëãýíä ãàðäàã “Óñ, õàà ñàéã¿é óñ, ãýõäýý óóõ äóñàë ÷ óñ àëãà” ãýñýí ìºðèéã äàâòàõ õ¿ì¿¿ñèéí òîî îëøèðñîîð áàéíà.

Óñ ìàø õ ó ð ä à ö ò à é ã à à ð ¿íý öýíýòýé áàðàà áîëæ áàéíà. Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Á à é ã ó ó ë ë à ã û í òîîöîîëñíîîð ºíººäºð äýëõèéí àðâàí õ¿í òóòìûí äºðºâ íü óñ õîìñ ãàçàðò àìüäàð÷ áàéíà. Í¯Á-ûí òààìàãëàæ áàéãààãààð 2025 îí ãýõýä äýëõèéí õ¿í àìûí ãóðàâíû õî¸ð íü áóþó 5.5 òýðáóì îð÷èì õ¿í óñíû õîìñäîë èõòýé óëñ îðîíä àìüäðàõ ìàãàäëàëòàé.

Óñààð ãà÷èãäàõ, óñûã ç¿é áóñààð àøèãëàõ íü ýíý ãàðèãèéí õóóðàé ãàçðûã èõýýð äîðîéòóóëæ áàéãàà ãîë õ¿÷èí ç¿éë áºãººä ýíý ¿éë ÿâöûã öºëæèëò õýìýýí íýðëýäýã. Óñ õîìñ áàéãàà ¿åä ãàçàð òàðèàëàí, áýë÷ýýðò òàëõëàãäàæ, îéã¿éæèæ äîðîéòîí àíãàñàí ãàçàð

Íèãåðèéí Àãàäåçèéí îéðîëöîî íýãýí õ¿¿ óñ çººæ ÿâàà íü. Øààðäëàãàòàé óñòàé áàéõ íü öºëæèëòèéí ýñðýã òýìöýëòýé õîëáîîòîé þì.

Óñ

45

Îëîí óëñûí öýâýð óñíû æèë, 2005-2015 îíûã Îëîí óëñûí àìüäðàëûã òýòãýã÷ óñíû àðâàí æèë áîëãîí òóíõàãëàñàí áèëýý. Öºëæèëòèéí ýñðýã òýìöýëä óñíû ã¿éöýòãýõ ãîë ¿¿ðãèéã çºâøººð÷ Í¯Á ìºí 2003 îíû 6 äóãààð ñàðûí 17-íä òýìäýãëýñýí Öºëæèëòèéí ýñðýã òýìöëèéí äýëõèéí ºäðèéí åñ äýõ ºäðèéí ñýäâèéã óñíû íººöèéí ìåíåæìåíò õýìýýí íýðëýñýí þì.

Àëáàí ¸ñíû òóíõàãëàëóóäààñ ãàäíà äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðèéí ýðäýìòýä, àëáàí õààã÷èä, æèðèéí èðãýä óñàí õàãàëáàðûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõûí òºëºº àæèëëàæ áàéãàà áºãººä õýäýí çóóíû óëàìæëàëò àðãóóäààñ ýõëýí òåõíèê òåõíîëîãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîëò àìæèëòóóäûã àøèãëàí ýíý ãàðèãèéí õàìãèéí ¿íý öýíýòýé áàéãàëèéí áàÿëãèéí íýãèéã õàéðëàí õàìãààëàõ, îíîâ÷òîé àøèãëàõûã ÷àðìàéí àæèëëàæ áàéíà.

Óñíû ã¿íçãèéð÷ áóé õÿìðàë

Äýëõèéã á¿ðõäýã íèéò óñíû äºíãºæ 2.5 îð÷èì õóâü íü öýâýð óñ áºãººä ò¿¿íèé èõýíõ íü òóéëûí ìºñºíä áóþó ãàçðûí ã¿íä ò¿ãæèãäñýí áàéäàã. Í¯Á-ûí Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºðèéí ¿çýæ áàéãààãààð äýëõèéí ãàäàðãóó äýýðõè áóþó ãàçàð äîîðõè öýâýð óñíû íýã õ¿ðýõã¿é õóâèéã õ¿ì¿¿ñ õýðýãëýõ áîëîìæòîé.

Ýíý õÿçãààðëàãäìàë, º÷¿¿õýí áàãà öýâýð óñíû íººöèéí òºëºº øèð¿¿í òýìöýëääýã. ªíãºðñºí çóóíä óñíû õýðýãëýý õ¿í àìûí ºñºëòººñ áàðàã õî¸ð äàõèí èë¿¿ õóðäòàé áóþó çóðãàà äàõèí ºññºí. Äýëõèé äýýðõè çóðãààí õ¿í òóòìûí íýã íü ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí óíäíû óñ áàéíãà õýðýãëýõ áîëîìæã¿é áàéäàã áîë äýëõèéí ýìíýëãèéí íèéò îðíû òàë õóâèéã óñíààñ ¿¿äýëòýé ºâ÷èí òóññàí õ¿ì¿¿ñ ýçýëæ áàéíà. 50 îðíû 200 ãàðóé ýðäýìòýä óñíû õîìñäîëûã øèíý ìÿíãàíû õàìãèéí ñýòãýë çîâîîñîí áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ìºí õýìýýí ¿çæýý.

Óñíû õîìñäîë íü áàéãàëü îð÷íû àñóóäëóóäûí “óíòàæ áóé áàð” õýìýýí Äýëõèéí óñíû áîäëîãûí òºñëèéí çàõèðàë, óñòàé õîëáîîòîé õýä õýäýí íîì áè÷ñýí Ñàíäðà Ïîñòåë õýëñýí áàéíà. “Ýíý íü õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë, áàéãàëü îð÷íû ÷àíàð, îðîí íóòãèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí íèéãýì, óëñ òºðèéí òîãòâîðòîé áàéäàëä ìàø ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëíý”. “ªñ÷ íýìýãäñýýð áàéãàà äýëõèéí õ¿í àìûí çºâõºí õ¿íñíèé

Öºëèéí ýìçýã ýêîñèñòåìä õîò ñóóðèí ãàçàð ñóíàí îðæ èðæ áàéãàà íü.¯¿íèéã Íåâàäà ìóæèéí Ëàñ Âåãàñ õîòûí õýñãèéí çóðãààñ õàðæ áîëíî. Õ¿í àìûí ºñºëò íü äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò ýêîñèñòåì áîëîí óñàí õàíãàìæèíä äàðàìò àâ÷èð÷ áàéíà

Àðàë òýíãèñ – Êàçàõñòàíû òàëààñ àâñàí ýíý çóðàãò ºìíº íü óñ áÿëõàæ áàéñàí ãàçðûã õàðóóëñàí áàéíà.Óðüä íü óñàí îíãîöíóóä àÿëäàã áàéñàí ãàçàð îäîî ôåðìåð¿¿ä ºâñ õàäëàí õàäàæ áàéíà.


46

õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä èðýõ 30 æèëä 20 Íèë ìºðºíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé óñ íýìæ øààðäàãäàíà” ãýæ Ïîñòåë òîîöîîëñîí áàéíà.

Óñàëãààíû àñóóäàë

Àñóóäëûã òîâ÷õîí ºã¿¿ëáýë áèä óñûã áàéãàëü äàõèí íºõºí ñýðãýýõýýñ èë¿¿ ò¿ðãýí õóãàöààíä àøèãëàäàã áºãººä ýíý õýðýãëýý íü èõýâ÷ëýí óñíû áóðóó ìåíåæìåíò áîëîí óñûã ¿ðã¿é çàðäàãòàé õîëáîîòîé þì. Óñûã ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàéí óñàëãààíä õàìãèéí èõ ¿ðã¿é çàðäàã. Íèéò öýâýð óñíû 70 îð÷èì õóâèéã õºäºº àæ àõóéä àøèãëàäãààñ 60 îð÷èì õóâü íü óóðøèõ áóþó ¿ð àøèãã¿é ò¿ãýýõ ñèñòåìýýñ ãîîæèõ çàìààð àëäàãääàã ãýñýí òîîöîî

áèé. Çàðèì óñ ãîë ãîðõè áóþó ãàçàð äîîðõè óñò äàâõàðãà ðóó ÿìàð íýã áàéäëààð ýðãýí î÷èæ ººð áóñäàä àøèã òóñàà ºã÷ áîëîõ õýäèé ÷ óñàëãààíû èõýíõ óñ ÿã óñëàõ ¸ñòîé òàðèàëàíäàà õýçýý ÷ õ¿ðäýãã¿é áàéíà.

Óñàëãààíä çîðèóëàí óñûã ñàëààëàõ, ººð ÷èãëýëä óðñãàõ çýðýã íü Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Õÿòàä, Ýíýòõýã çýðýã óëñóóäàä õºðñíèé óñíû ò¿âøèíã áàãàñãàæ, ãîë ìºðí¿¿äèéã øèðãýýæ áàéíà. Æèøýý íü, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí áàðóóí íóòãààð óðñäàã Êîëîðàäî ãîë áîëîí Õÿòàäûí Øàð ìºðºí èõýíõ òîõèîëäîëä äàëàé òýíãèñò õ¿ðýõýýñýý ºìíº õàòäàã áàéíà. Çàðèì òîìîîõîí íóóð, æèøýýëáýë Òºâ Àôðèêò îðøèõ ×àä íóóð, Òºâ Àçèä îðøèõ Àðàë òýíãèñ

ªºðèéí àìüäàðäàã òîñãîíû îéðîëöîîõ ãàí ãà÷èãòàé áàéãàà Àôãàíèñòàíû íýãýí õîíü÷èí Êàáóëèéí îéðîëöîî ººðºº óóõ áîëîí õîíèí ñ¿ðãýý óñëàõ óñ îëæ áàéãàà íü

Óñ

47

æèæãýðñýýð áàéíà. Óñàëãààíû ýðýëò õýðýãöýý, îëîí óäààãèéí ãàí ãà÷èã çýðãýýñ áîëæ ×àä íóóð 1960-ààä îíû ¿åä áàéñàí õýìæýýíýýñýý äàðóé õîðü äàõèí æèæãýðñýí áºãººä ÀÍÓ-ûí ýðäýìòäèéí òààìàãëàæ áàéãààãààð ýíý íóóð “òîì øàëáààã” áîëîí õóâèðàõ ìàãàäëàë ºíäºðòýé àæýý. Ñ¿¿ëèéí õýäýí àðâàí æèëä Àðàë òýíãèñèéí ãàäàðãóó 50 õóâèàð æèæãýð÷, ýçýëõ¿¿í íü 75 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Òýíãèñèéí ýíý ìºõºë íü õóó÷èí Çºâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ¿åä óã òýíãèñ ð¿¿ öóòãàäàã áàéñàí Àìóäàðúÿ áîëîí Ñûðäàðúÿ ìºðºíã Óçáåêñòàíû öºë äýõ ñàÿ ñàÿ ãà õºâºíãèéí òàëáàéã óñæóóëàõ çîðèëãîîð ñàëààëñíû øóóä ¿ð äàãàâàð þì. Ýõ ãàçðûí äºðºâäýõ òîì òýíãèñ áàéñàí ýíý ãàçàð îäîî ýëýãäýëä îðñîí ãàçàð áîëîí õóâèð÷ýý.

Àðàë òýíãèñèéí ìàãàäã¿é õàìãèéí òîì ãàé ãàìøèã, õýðýýñ õýòýðñýí óñæóóëàëòûí õàìãèéí íîöòîé àþóë áîë óñ óóðøèõ, òàòðàõäàà ¿ëäýýäýã äàâñíû õóðèìòëàë þì. Íóóðûí ¿ëäñýí óñàí äàõü äàâñíû êîíöåíòðàöè 10 õóâèàñ 23 õóâü õ¿ðòýë íýìýãäýæ, íýãýí ¿å öýöýãëýí õºãæèæ áàéñàí çàãàñ àãíóóðûí ñàëáàðûã óñòãàí, èë ãàðñàí íóóðûí ¸ðîîëûã äàâñ öàñ ìýò õó÷ñàí áàéäàã áîëæýý. Ñàëõè äàâñíû øèðõýã, õîðòîí øàâüæíû óñòãàëûí áîäèñûí ¿ëäýãäëèéã õèéñãýí Ãèìàëàéí íóðóó õ¿ðòýë çººâºðëºæ, òóñ á¿ñ íóòàãò àìüäàðäàã õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä õîð õºíººë ó÷ðóóëàí, òàðèàëàíãèéí òàëáàé, ò¿¿íèé äîòîð íóóðíààñ óñàëñàí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí óðãàöûã áàãàñãàæ áàéíà.

Äàâñæèëò íü öºëæèëòèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã ó÷èð íü äàâñ õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ñîðäîã òóë ãàçàð àìàðõàí ýëýãäýæ, óðãàìàë íîãîî òýòãýõ

÷àäâàðàà àëääàã áàéíà. Ò¿¿õ÷äèéí ¿çýæ áàéãààãààð óñæóóëàëòòàé ãàçðûí äàâñæèëò íýãýí öàãò õ¿÷èðõýã áàéñàí Âàâèëîí, Ìåñîïîòàìè çýðýã ýðòíèé èðãýíøë¿¿äèéí ìºõëèéí íýã øàëòãààí áîëñîí áàéæ ìàãàäã¿é. ªíººäºð, óñàëãààòàé íèéò òàëáàéí 20 õóâü íü äàâñæèëòûí óëìààñ ÿìàð íýãýí áàéäëààð ìóóäñàí ãýæ ¿çäýã. ¯¿íèé óðøãààð Õÿòàä, Ýíýòõýã, Åãèïåò çýðýã äýëõèéí õàìãèéí îëîí õ¿í àìòàé óëñóóä èõýýõýí õýìæýýíèé òàðèàëàíãèéí òàëáàéãàà àëäñààð áàéãàà þì.

Èéì àëäàãäëûí ýäèéí çàñàã, íèéãýìä ó÷ðóóëàõ ¿ð äàãàâàð õàðüöàíãóé èõ þì. ÀÍÓ-ûí Òºðèéí äåïàðòàìåíòèéí óñíû àñóóäàë õàðèóöñàí àõëàõ çºâëºõ Ààðîí Çàëöáåðã Óçáåêñòàíààð æèøýý òàòñàí áà ýíä íèéò òàðèàëàíãèéí òàëáàéí 90 õóâü íü óñæóóëàëòòàé áºãººä ò¿¿íèé 60 õóâü íü äàâñæèëòèéí óëìààñ èõýýõýí ìóóäñàí áàéíà. “Óñæóóëàëòòàé ãàçàð òàðèàëàí ýíý îðíû ÄÍÁ-èé (äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í) 35 õóâü, ãàäààä âàëþòûí îðëîãûí 60 õóâü, àæèë ýðõëýëòèéí 45 õóâèéã ýçýëäýã ãýñýí

Òàíçàíèéí Ñýðýíãýòè äàðõàí öààçòàé ãàçàðò õóóðàé óëèðàëä õàòàæ àíãàñàí øàâàð äýýð àìàð÷ áàéãàà ýäãýýð õ¿÷èò àðñëàíãóóäàä óã íü óñààð áàÿëàã õàëóóí îðíû îéò õýýð õýðýãòýé áèëýý.


48

òîîöîî áèé. Òèéìýýñ ãàçðûí ýëýãäýë íü òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷àäàâõèä èõ íºëººëººä çîãñîõã¿é ìºí îäîî àæèëã¿é áîëîîä áàéãàà õ¿í àìûí íýëýýä õýñýãò íºëººëºõ áîëíî” ãýæ òýðáýýð ÿðüñàí.

Óñàëãààíû òºâºãòýé àñóóäëûã øèéäýõ íýã èðýýä¿éòýé àðãà áîë äóñëààð óñæóóëàõ àðãà áºãººä ýíý íü õºðñíèé ãàäàðãóó äýýð áóþó ýñâýë äºíãºæ äîð íü áàéðëóóëñàí ñ¿âòýé õîîëîéãîîð óñûã äóñàë äóñëààð íü øóóä óðãàìëûí ¿íäýñ ð¿¿ õèéæ óñëàõ àðãà þì. Ýíý àðãà íü óñàëãààíû ñóâàã, øóóäóóíààñ óñ àëäàãäàæ ãîîæèõ ýñâýë ø¿ðøèõ óñàëãààíààñ óñ óóðøèí àëäàãäàõ ÿâäëûã àðèëãàæ àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. Ýíý èõ ¿ð àøèãòàé óñàëãààíû ñèñòåì òóë òàðèàëàíä õýðýãëýõ óñíû õýìæýýã ýðñ áàãàñãàæ, õºðñºíä äàâñæèëò ¿¿ñýõ ÿâöûã óäààøðóóëäàã. 1970-ààä îíû ¿åä àíõ ºðãºí õ¿ðýýòýé íýâòð¿¿ëñýí äóñëààð óñëàõ àðãà íü ôåðìåð¿¿äèéã óðãàöàà èõýýõýí õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëñíýýñ ãàäíà óñàëãààòàé íýã ãà òóòàìä äóíäæààð õýðýãëýäýã óñíû õýìæýýã ãóðàâíû íýãýýð õýìíýõ íºõöëèéã áèé áîëãîñîí. Ãýâ÷ äóñëààð óñæóóëàõ àðãûã äýëõèéí óñæóóëàëòòàé íèéò òàðèàëàíãèéí òàëáàéí íýã õ¿ðýõã¿é õóâüä àøèãëàæ áàéãàà þì.

Ýíýòõýã óëñàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã “International Development Enterprises” íýðòýé àøãèéí áóñ áàéãóóëëàãà ýíý ñòàòèñòèêèéã ººð÷ëºõ îðîëäëîãî õèéæ áàéãàà áºãººä Ýíýòõýãèéí òàðèàëàí÷äûí 78 õóâèéã ýçýëäýã æèæèã ôåðìåð¿¿äèéí äóíä äóñëààð óñæóóëàõ ýíãèéí áºãººä õÿìä òºñºð ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéãàà þì. Õàìãèéí õÿìä, õàìãèéí

ýíãèéí èæ á¿ðäýë íü õóâèí, õóâàíöàð ñàâààð õèéñýí ø¿¿ëò¿¿ðýýñ á¿ðäýõ áà ýíý íü 25 êâàäðàò ìåòð òàëáàéä 100 óðãàìàë óñëàõ ÷àäâàðòàé. Àðàé òîì “õ¿ðäýí èæ á¿ðäýë”-èéí õóâèëáàð íü 100 êâàäðàò ìåòð òàëáàéã óñàëæ ÷àäíà.

Äàâñæèëòûí àñóóäëûã øèéäýõ òåõíîëîãèéí èë¿¿ äýâøèëòýò àðãà áîë äàâñíû íºëººíä òýñâýðòýé “halophytes” íýðòýé óðãàìëóóäûã ãåíèéí àðãààð ãàðãàæ àâàõ àðãà áºãººä Èçðàèëü óëñàä ¿¿íèéã ñàéòàð õºãæ¿¿ëñýí áàéäàã. Äàâñæèëòûí óëìààñ öºëæèëò èõ ¿¿ññýí Ïàêèñòàí óëñàä ñóäëàà÷èä “halophytes” óðãàìëóóäûã òàðèí ýëñèéã õÿçãààðëàõ, ¿õðèéí òýæýýë áîëãîõ, óðãàìëûí òîñ ãàðãàæ àâàõ çýðýãò àøèãëàõ áîëîìæèéã ñóäàëæ áàéíà.

Òîì áà áàãà õýìæýýíèé øèéäë¿¿ä

Óñàëãààíû ñèñòåìèéã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ àñóóäàë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé õýäèé ÷ ýíý àñóóäëûí øèéäëèéí çºâõºí íýã õýñýã þì. Á¿õ õýðýãöýýã õàíãàõàä øààðäëàãàòàé óñàí õàíãàìæòàé áàéõ àñóóäàë óðüä ºìíº õýçýý ÷ áàéãààã¿é òîì çîðèëò áîëîîä áàéíà. Äýëõèé äàõèíû óñíû õýðýãëýý ýðñ íýìýãäñýí ýíý ¿åä “èíæåíåð¿¿ä ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ýðýëò õýðýãöýýã óñíû òîìîîõîí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ, àñàð îëîí ã¿íèé õóäàã óõàõ çàìààð õàíãàæ áàéíà” ãýæ Ïîñòåë õýëñýí áàéíà. “Ãýõäýý óñàí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí äóòàãäàëòàé òàë èëýðñýýð áàéíà.” Îëîí òîîíû í¿ñýð òºñë¿¿ä îëíû àíõààðàë òàòàí ø¿¿ìæëýëä ºðòºõ ÿâäàë èõñýõ áîëñîí. Ó÷èð íü çàðèì õ¿ì¿¿ñ èéì òºñë¿¿ä íü õýò èõ çàðäàëòàé, áàéãàëü îð÷èíä õºíººëòýé, íóòãèéí óóãóóë èðãýäèéã íóòãààñ íü äàéæóóëàõ õîð

Óñ

49

óðøèãòàé ãýæ ¿çäýãòýé õîëáîîòîé þì.

Õàòàæ àíãàñàí ãàçàðòàé óëñ îðíóóäûí õóâüä õààëò, äàëàí áîëîí áóñàä óñ õàäãàëàõ ñèñòåì¿¿ä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ãýæ Ààðîí Çàëöáåðã òýìäýãëýæ áàéíà. Òýðýýð “Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñàä áèä íýã õ¿íä íîîãäîõ óñíû íººö 6,000-ààñ èë¿¿ êóá ìåòð áàéõàä Ýòèîïèä ýíý òîî 100 äàõèí áàãà áàéíà. Áèä ãà÷èãäàëã¿éãýýð ãàí ãà÷ãèéã äàâæ ÷àäàõ áîë Ýòèîïè ÷àäàõã¿é” ãýñýí.

Ãýõäýý, óñíû àñóóäëûã øèéäýõäýý ¿ð àøèã, õàäãàëæ õàìãààëàõ òàëûã íü óëàì îëîí ìýðãýæèëòýí àíõààðàõ áîëñîí. Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä õýðýâ õ¿ì¿¿ñ óñàí õàíãàìæèéí ìåíåæìåíòèéí òàëààð ñàíàëàà õýëýõ áîëîìæòîé áàéâàë óñûã òîãòâîðòîé àøèãëàõ áîëîìæ áàéãààã îëîí æèøýý õàðóóëæ áàéíà. Îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä óñ öóãëóóëàõ, õàäãàëàõ ýíãèéí áºãººä óëàìæëàëò àðãóóä íü óñíû òîãòâîðòîé õàíãàìæèéã áàòàëãààæóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõîî õàðóóëæ áàéíà. Æèøýý íü, Éåìåíèé óóëàðõàã, ºíäºðëºã ãàçàðò Õóóðàé ãàçðûí õºäºº àæ àõóéí ñóäàëãààíû îëîí óëñûí òºâ áîëîí Êàíàäûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí ñóäàëãààíû òºâ õàìòðàí óñòàæ àëãà áîëîõ øàõñàí ýðòíèé óñ õàäãàëàõ øàòàëáàð òàëáàéíóóäûã ñýðãýýõýä íü ôåðìåð¿¿äýä òóñàëñàí áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä õîò ñóóðèí ãàçàð ðóó àæèë ýðýõýýð ÿâñàí ýð÷¿¿ä øèíý, ¿ðæèë øèìòýé õºðñ øîðîîíä õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë ýðõëýõ íü èë¿¿ ºãººæòýé àæèë áîëîõûã îéëãîí îëíîîðîî ôåðìåðèéí àæ àõóéäàà áóöàæ èðñýí áàéíà.

Êàíàä, Ýíýòõýãèéí ñóäëàà÷èä Ýíýòõýãèéí Äåêêàíû òýãø ºíäºðëºãò

îðøèí ñóóäàã ÿäóó îìãèéí 10,000 ºðõèéã ãàçàð, óñíû òàëààðõè ººðñäèéí ìýäëýãýý àøèãëàí ãóó æàëãà ãàðãàæ, áîðîîíû óëèðëûí ¿åä óñíû óðñãàëûã óäààøðóóëæ, õºðñíèé ýëýãäëèéã áàãàñãàõ æèæèã ñàëàà ãàðãàõàä íü òóñàëñàí áàéíà. Óñûã öóãëóóëàí íººöºëæ õºðñºíä øèíãýýñíýýð óðãàöûã ñàéæðóóëæ õºðñíèé óñíû íººöèéã

Äýýâðèéí áîðîîíû óñ öóãëóóëàõ ñèñòåì, Ôèëèïïèí, 1987. Ýíý òåõíîëîãè íü ìàø îéëãîìæòîé, ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð àøèãòàé, îëîí ãàçàðò àøèãëàæ áîëîõ þì.


50

íºõºí ñýðãýýæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà äýýâýð äýýðýý áîðîîíû óñ öóãëóóëàõ ñàâ, æèëèéí òóðø óñààð õàíãàõ óñ íººöëºõ ñàâ áàðèõûã õ¿ì¿¿ñò ñàíàë áîëãîñîí áºãººä èíãýñíýýð õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä

õóóðàé óëèðàëä ºäºð áîëãîí ãýðòýý óñ õàéæ îëîõ, çººõ øààðäëàãàã¿é áîëîõ þì.

Õóóðàé óóð àìüñãàëòàé áºãººä áîðîîíû óëèðàëä ààäàð áîðîî öóòãàäàã ãàçðóóäàä äýýâýð äýýðýý áîðîîíû óñ öóãëóóëàõ àðãà çóóí çóóíû òóðø ïðàêòèêò õýðýãëýãäñýýð èðñýí áàéíà. Ãýõäýý ãîë àñóóäàë áîë óñûã öýâýð áàéëãàæ, òóõàéí òîñãîí ñóóðèíû íèéò óñíû õýðýãöýýã õàíãàõ çàðäàë áàãàòàé õàäãàëàëòòàé ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ ÿâäàë þì. Øèíý Äåëèä áàéðëàäàã, Øèíæëýõ óõààí áà áàéãàëü îð÷íû òºâ íýðòýé áàéãóóëëàãà íü ñóðãàëò, õýâëýë ìýäýýëýë, âèäåî, âýá ñàéò çýðãýýð äàìæóóëàí áîðîîíû óñ öóãëóóëàõûã Ýíýòõýã îðîí äàÿàð èäýâõòýé ñóðòàë÷èëæ áàéíà. Òóñ áàéãóóëëàãà õîò ñóóðèí ãàçàð áîëîí õºäºº îðîí íóòãèéíõàíä óëàìæëàëò áîëîí îð÷èí

Ýíýòõýãò íýãýí ýìýãòýé óñàëãààíä çîðèóëñàí óñ ãàðãàõààð õºë øàõóóðãà àøèãëàæ áàéãàà íü. Çîõèñòîé òåõíîëîãè íü õºäºº îðîí íóòãèéí îëîí ãàçàðò õºðñíèé íºõöºë áîëîí ôåðìåð¿¿äèéí òàðèàëàíãèéí òàëáàéã ñàéæðóóëæ ÷àäàõ þì.

Óñ

51

¿åèéí óñ öóãëóóëàõ áîëîí õàäãàëàõ îëîí òºðëèéí õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàõ íàðèéâ÷èëñàí äýëãýðýíã¿é çààâàð, óäèðäàìæèéã ºãäºã áàéíà.

Äàëàéí ýðãèéí õàäàí õÿñààíóóäûí äàãóó ¿¿ñäýã ìàíàí ýñâýë ×èëè, Ïåðó, Îìàí, Áàëáûí Âàíò Óëñ, Òàíçàíè çýðýã äýëõèéí õóóðàé á¿ñ íóòãèéí øºíèéí ñàëõèàñ ¿¿ñäýã ø¿¿äðýýñ óñ ãàðãàæ àâàõ ñ¿¿ëèéí ¿åèéí øèíý òåõíîëîãè ãàðñàí áîëîâ÷ ýäãýýð àðãóóä íü ºðãºí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõýä ïðàêòèê áóñ, ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãã¿é ãýäãýý íîòîëñîí áàéíà.

Óñ óëàì á¿ð ¿íý öýíýòýé áîëæ áàéãàà ýíý ¿åä õ¿ì¿¿ñ õàà ñàéã¿é õàÿãäàë óñûã õýðõýí ýðãýæ àøèãëàõ òàëààð îëîí òàëò á¿òýýë÷ àðãóóäûã õýðýãëýæ áàéíà. Ñåíåãàë áîëîí Ïåðè óëñûí æèæèã, ÿäóóâòàð òîñãîäîä óñíû áàéöàà ìýòèéí óñíû óðãàìëóóäûã àøèãëàí àõóéí õàÿãäàë óñûã àìæèëòòàéãààð õóâèðãàæ õ¿íñíèé íîãîîíû æèæèã öýöýðëýã, òàëáàéã óñëàõàä àþóëã¿é óñûã ãàðãàí àâ÷ áàéíà. Òîìîîõîí ñèñòåì¿¿ä, æèøýýëáýë Êàìáîæè óëñûí õî¸ðäîõ òîì õîò Áàòòàìáàíãèéí á¿õ õàÿãäàë óñûã öýâýðø¿¿ëýõ èíæåíåðèéí áàéãóóëàìæ çàðäëûí õóâüä ¿ð àøèãòàé áîëîõîî õàðóóëæ ÷àäààã¿é.

Óñíû ñóäàëãàà, ìåíåæìåíòýä ãàð÷ áàéãàà õàðüöàíãóé øèíýëýã ººð íýã ÷èãëýë áîë õýòýðõèé èõ õýìæýýãýýð óñ øàõóóðãàäàæ ãàðãàñíû óëìààñ íººö íü áàðàãäñàí ýñâýë äàâñæèëò áîëîí õèìèéí õîðäóóëàã÷ áîäèñûí óðøãààð

ýëýãäýëä îðñîí ãàçðûí ã¿íèéí óñàí äàâõàðãà áóþó ã¿í õºðñººð áîëîí ãàçàð äîîðõè õàä ÷óëóóíû çàâñðààð óðñäàã óñàí äàâõàðãûã äàõèí öýíýãëýõ ÿâäàë þì. Äàõèí öýíýãëýõ òåõíèêò áîðîîíû óñûã öóãëóóëàõ çîðèëãîîð í¿õ, ñóâàã óõàõ ýíãèéí àðãààñ ýõëýí äýâøèëòýò òåõíîëîãè àøèãëàí ãàçàð äîîðõè õàä ÷óëóóíû çàâñàð, çàé ðóó ºíäºð äàðàëòààð öýâýð óñ øàõàõ àðãà ìºí îðäîã.

Á¿õ íºõöºë áàéäàëä òîõèðîõ óñíû àñóóäëûã øèéäýõ íýã øèéäýë áàéõã¿é ãýæ Çàëöáåðã òýìäýãëýñýí áàéíà. Òýðýýð õýëýõäýý óñ õàìãààëàëòûí àðãà òåõíèê íü “òîäîðõîé íýã íèéãìèéí á¿ëýãò òîõèðñîí, òîãòâîðòîé, õ¿ì¿¿ñ òýäãýýðò õ¿÷ õºäºëìºð, ñýòãýë ç¿ðõýý çîðèóëñàí áàéõ ¸ñòîé” ãýýä “Áèäíèé ºìíº òóëãàðààä áàéãàà òîìîîõîí ñîðèë áîë ç¿éðë¿¿ëæ õýëýõýä áàãàæíû àñàð òîì õàéðöàã áýëäýõ àñóóäàë áºãººä èíãýñíýýð õ¿ì¿¿ñ óã õàéðöàãíààñ ººð ººðñäèéí òåõíèê, íèéãýì, ñî¸ë çàíøëèéí îíöëîãòîé òîõèðñîí áàãàæûã àâ÷ àøèãëàõ áîëîìæòîé áîëãîõ ÿâäàë þì” õýìýýñýí áàéíà.

Óñàí õàãàëáàðûí ìåíåæìåíò

Óñíû ¿ðã¿é çàðäãèéã áàãàñãàõ, óñûã ºðãºí õ¿ðýýíä èæèë òýãø ò¿ãýýõýä óñàí õàãàëáàðûí ìåíåæìåíòèéã øààðäàõ áîëíî. Óñàí õàãàëáàð ãýäýã íü óñ õºðñíèé ãàäàðãóó äýýð ãàð÷ èðäýã ãàçàð áóþó õºðñíèé óñ íóóð, ãîë, ãîðõè áîëîí óðñäàã ãàçðûã õýëäýã. Ìàíàé ãàçàð äýëõèéí õ¿í á¿õýí óñàí õàãàëáàðûí îð÷èì àìüäàðäàã áºãººä óðñãàëûí äýýðõè ãàçðûí àøèãëàëò á¿ð óðñãàëûí äîîä õýñýãò àìüäàðäàã õ¿ì¿¿ñò õ¿ðýõ óñíû ÷àíàðò íºëººëæ áàéäàã áèëýý.

Äýëõèé äàõèíä ¿¿ñýýä áàéãàà äàâñæèëòèéí àñóóäàë Àâñòðàëè óëñûí õºäºº íóòãèéí ýíý õýñãèéã óñòãàæ ñ¿éòãýñýí áàéíà. Àðä õàðàãäàæ áàéãàà ìîäíóóä íü ãàçðûã óëàì ýëýãäýæ äîðîéòîõîîñ õàìãààëæ, õÿçãààðëàæ áàéíà.


52

Óñàí õàãàëáàðóóä óëñ òºðèéí õèë õÿçãààðò áàðèãäàëã¿é ãàçàð ç¿éí çóðàãëàëûã äàãàí óðñäàã. “Áèä èõýíõ òîõèîëäîëä óëñ òºðèéí õèë õÿçãààðóóäûã çóðàãëàí òîãòîîõäîî ãîë ìºðíèéã àøèãëàäàã áîëîâ÷ ¿íýíäýý òýäãýýð íü õî¸ð óëñûã õàìàðñàí óñàí õàãàëáàðûí äóíäóóð äàéðàí ºíãºð÷ áàéæ áîëîõ òàëòàé” õýìýýí Ñàíäðà Ïîñòåë õýëñýí áàéíà. “Íýã òàëààð ãîë ìºðºí íü õèë õÿçãààðûã òýìäýãëýæ áàéãàà áîëîâ÷ íºãºº òàëààð ýêîëîãèéí õîëáîîã áèé áîëãîäîã.” Äýëõèéí õ¿í àìûí 40 îð÷èì õóâü íü ºíººäºð íýãýýñ èë¿¿ óëñ ¿íäýñòýí õóâààëöäàã ãîëûí áýë÷èð õºíäèéä àìüäàð÷ áàéíà.

Òèéìýýñ óñàí õàãàëáàðûí ìåíåæìåíò íü á¿õ òºâøèíä áóþó òîñãîä, ä¿¿ðã¿¿ä, ìóæóóä ýñâýë àéìãóóä, ¿íäýñòí¿¿ä áîëîí á¿õýë á¿òýí á¿ñ íóòãóóäèéí õîîðîíä ºíäºð çýðýãëýëèéí õàìòûí àæèëëàãàà øààðäàõ ìàãàäëàëòàé. Õýäèéãýýð çàðèì ãàçàðò, ÿëàíãóÿà Îéðõè Äîðíîäîä óëñ òºðèéí ¿éìýýí

ñàìóóí áàéãàà áîëîâ÷ á¿ñ íóòãèéí óñíû õýëýëöýýð õèéæ ìóõàðäìàë áàéäëààñ ãàðàõ îðîëäëîãî õèéæ áàéãàà áîë äýëõèéí áóñàä õýñýãò óñòàé õîëáîîòîé õóðöàäìàë áàéäëûã íàìæààõ àëõìóóäûã õèéñýýð áàéíà. Ýíýòõýã, Áàíãëàäåø õî¸ð Ãàíãà ìºðíèé õóóðàé óëèðàëä óðñäàã óðñãàëûã õóâààëöàõ ãýðýý õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áºãººä Íèë ìºðíèé ñàâ ãàçàðò îðøäîã óëñ îðíóóä ìºðíèé óñûã õóâààðèëàõ õàìòûí àæèëëàãààíû òàëààð òîãòìîë óóëçàæ ÿðèëöäàã.

Øèíý óñíû ¸ñ ç¿é

Áèä óñíû õÿìðàëûã øèéäýæ, öºëæèëòòýé òýìöýõ ãýæ áàéãàà áîë õóâü õ¿ì¿¿ñ, íèéãìèéí á¿ëã¿¿ä, çàñãèéí ãàçðóóäûí õóâüä “øèíý óñíû ¸ñ ç¿é” –òýé áîëîõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé õýìýýí Ñàíäðà Ïîñòåë ¿çñýí áàéíà. “Óñ íü ãàçðûí òîñ ýñâýë çýñ øèã ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà òàâààð, ò¿¿õèé ýä áèø õàðèí ãàçàð äýëõèé äýýðõ àìüäðàëûã òýòãýã÷ ãîë ¿íäýñ ñóóðü þì” ãýæ Ïîñòåë òýìäýãëýýä “óñ áîë õÿçãààðëàãäìàë, ò¿¿íèéã çºâõºí õ¿ì¿¿ñ çºâõºí óëñ îðíóóäûí äóíä èë¿¿ èæèë òýãøýýð õóâààí àøèãëàõ áóñ ìºí áèä áàéãàëü äýëõèéòýéãýý àäèë òýãøýýð õóâààëöàõ ¸ñòîé ãýäãèéã îéëãîõ ¸ñòîé” õýìýýæýý.

Îëîí óëñûí õºãæëèéí íýã òºñëèéí õ¿ðýýíä Ýðèòðåéí íýãýí ôåðìåð äóñëààð óñæóóëàõ óñàëãààíû ñèñòåìòýé àæèëëàæ áàéãàà íü, 1996. Óñíû íººö áàÿëãèéã óõààëãààð àøèãëàõ íü õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ àøèãòàé òàëáàéã õàìãààëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäàõ þì.

53

Íîì ç¿éí æàãñààëòAndrew, Clive. “Drought, Desertification and Desiccation: The Need for Further Analysis.” Geography, Vol. 87, No. 3. July 2002. pp. 256-267

Alsharhan, Abdulrahman S.,W.W. Wood, and A.S. Goudie, eds. Desertification in the Third Millennium: Proceedings of an International Conference, Dubai 12-15 February, 2000. Rotterdam: A.A. Balkema Publishers, 2003.

Bracken, Louise. ‘’Desertification.’’ Geography Review, Vol. 16. No.4.March 2003. pp.38-41.

Breckle, Siegmar W., Maik Veste, and Walter Wucherer, eds. Sustainable Land Use in Deserts. New York: Springer-Verlag New York; 2001.

Dregne, Harold E. ‘’Land Degradation in the Drylands.’’ Arid Land Research and Management, Vol. 16.2002. pp.99-132.

Geeson, Nichola, C.Jane Brandt, and John B.Thomas, eds. Mediterrranean Desertification: a Mosaic of Processes and Responses. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, 2002.

Grainger, Alan, Mark Smith, Victor Squires, and Edward Glenn. ‘’Desertification and Climate Change: the Case for Greater Convergence.’’ Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, Vol. 5. No. 4.2000. pp. 361-377

Helms, Douglas, Douglas J.Lawrence, and Peter F.Smith. ‘’Water Quality in the Natural Resources Conservation Service: an Historical Review.’’ Agricultural History, Vol. 76. No.2. Spring 2002.pp. 289-307

Imhoff, Marc L., Lahourari Bounoua, Ruth DeFries, William T. Lawrence, David Stutzer, Compton J.Tucker, and Taylor Ricketts. ‘’The Consequences of Urban Land Transformation on Net Primary Productivity in the United States.’’ Remote Sensing of the Environment, Vol. 89. No. 4. February 2004. pp. 434-443

Larsen, Janet. ‘’Deserts Advancing, Civilization Retreating. ‘’The Humanist, Vol. 63. No. 4. July/August 2003.pp. 39-40

Mouat, David A., and Charles F.Hutchinson, eds. Desertification in Developed Countries –Why Can’t We Control It? Norwell, MA: Kluwer Academic Publishers, 1996.

Ohlemacher, Richard. ‘’The Earth Observation Summit: Heralding a New Era for International Cooperation. ‘’Space Policy, Vol.19.No.4.November 2003.pp.277-281.

Postel, Sandra. ‘’ Securing Water for People, Crops, and Ecosytems: New Mindset and New Priorities. ‘’ Natural Resources Forum, Vol. 27. No. 2. May 2003. pp. 89-98.

Strait, G.Garroll. ‘’Facing Desertification.’’ The World and I, Vol. 15. No. 10. October 2000. pp.140-147.

United Nations Convention to Combat Desertification. Secretariat. Global Alarm: Dust and Sandstorms From the World’s Drylands. Bonn: UNCDD, 2003.

United Nations Environment Programme. Combating Global Climate Change by Combating Land Degradation. Nairobi: UNEP, 1997.

United Nations Environment Programme. World Atlas of Desertification. 2nd ed. Nairobi: UNEP, 1997.

Waltham, Tony, and Ihsan Sholji. ‘’The Demise of the Aral Sea–An Environmental Disaster.’’ Geology Today, Vol. 17. No. 6. November/ December 2001. pp.218-224.

Wilhite, D.A. ‘’Combating Drougth Through Preparedness.’’ Natural Resources Forum, Vol. 26. No. 4. November 2002. pp. 275-285.

‘’World Bank Urges Renewed International Commitment Implementing Desertification Convention Is Key in Lifting Over One Billion People from Poverty.’’ M2 Presswire, September 3, 2003.

Zandonella, Catherine. ‘’Shifting Sands.’’ New Scientist, Vol. 178. No. 2401. June 28, 2003. pp. 40-43

×óõàë èíòåðíýò ñàéòóóä Center for Science and Environment, New Delhi Rainwater Harvesting.org

http:/www.rainwaterharvesting.org/raincentre.htm

Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR)

http:/www.cgiar.org/index.html

Desert Research Institute

http:/www.dri.edu/

Eden Foundation

http:/www.eden-foundation.org/project/desertif.html

Famine Early Warning Systems Network

http:/www.fews.net/

Global Water Policy Project

http:/www.globalwaterpolicy.org/

International Arid Lands Consortium

http:/www.ag.arizona.edu/OALS/IALC/

International Center for Agricultural Research in Dry Areas

http:/www.icarda.org/

International Institute for Sustainable Development: Forest, Desertification, Land

http:/www.iisd.ca/process/forest_desertification_land.htm

National Geographic Eye in the Sky: Deforestation and Desertification

http :/www.nat iona lgeographic .com/eye/deforestat ion/ deforestationintro.html

Nature Conservancy

http:/www.nature.org/

Patrick Gonzalez bio page on the Nature Conservancy site

http:/nature.org/tncscience/scientists/misc/Gonzalez.html

United Nations Convention to Combat Desertification

http:/www.unccd.int/main.php

United Nations Development Programme: Drylands Development Center

http:/www.undp.org/drylands/

United Nations Environment Programme: Division of Environmental Conventions: Atmosphere & Desertification

http:/www.unep.org/dec/support/atmosphere_ desertification.html

United Nations Environment Programme: Freshwater home

http:/freshwater.unep.net/

United Nations Environment Programme: Global Resource Information Database (GRID)

http:/www.grid.unep.ch/

United Nations Food &Agriculture Organization: Desertification

http:/www.fao.org/ desertification/default.asp?land=en

United States Department of Agriculture: Natural Resources Conservation Service

http:/www.nrcs.usda.gov/

United States Geological Survey: Desertification

http:/pubs.usgs.gov/gip/deserts/ desertification/

United States Geological Survey: Earthshots of Environmental Change: Aral Sea

http:/www.edc.usgs.gov/earthshots/slow/Aral/Aral

United States National Aeronautics and Space Administration: Advanced Spaceborne Thermal Emission and Reflection Radiometer

http:/www.asterweb.jpl.nasa.gov/default.htm

University of California, Santa Barbara: Desertification: Monitoring and Forecasting

http:/www.gps.caltech.edu/~arid/body/body.html

World Bank Group: Land Resources Management: Desertification

http:/lnweb18.worldbank.org/ESSD/ardext.nsf/17ByDocName/KeyIssuesDesertification

54

Òºãñãºë

Ýíý õýâëýëä äóðüäñàí÷ëàí äýëõèéí õóóðàé ãàçðûí 30 õóâü, íýã òýðáóì ãàðóé õ¿ì¿¿ñò àþóë çàíàë ó÷ðóóëæ áàéãàà öºëæèëò íü îëîí óëñûí, á¿ñ íóòãèéí, ¿íäýñíèé áîëîí îðîí íóòãèéí á¿õ ò¿âøèíä àíõààðàõ ¸ñòîé ìàø íîöòîé àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Ýíý íü áàéãàëü îð÷íû ñàíàà çîâîîñîí òîìîîõîí àñóóäàë ìºí áºãººä äýëõèéí áºìáºðöãèéí á¿õ òèâèéí õ¿í àðäàä ñºðºã ¿ð äàãàâàð àâ÷ðàõ íü íýìýãäñýýð áàéíà. Öºëæèëòèéí íºëºº, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áóþó áàãàñãàõ òàëààð àâ÷ áàéãàà íààøòàé àðãà çàìóóäûí òàëààð äóðüäñàí ýäãýýð ýññåí¿¿ä íü ýíý ñýäýâòýé õîëáîãäîëòîé ìýäýýëë¿¿äèéí çºâõºí íýã õýñýã þì. Íýìýëò ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæóóäûí æàãñààëòûã ºìíºõ í¿¿ðýýñ ¿çýæ áîëíî.

Öºëæèëòèéí íºëºº, ¿ð äàãàâðûí òàëààðõè îéëãîëò íèéòëýã áîëñîí òóë ýíý àñóóäàëä àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéãàà çàñãèéí ãàçàð, áàéãóóëëàãà áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñ õàìòûí àæèëëàãààíû øèíý õýðýãñýë, àðãà áàðèëûã áîëîâñðóóëñààð áàéíà. Öºëæèëò, óñíû íººö áîëîí ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí õîîðîíäîõ ¿íäñýí õàðèëöààã îéëãîõ íü ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, òîãòâîðòîé õºãæëèéã áèé áîëãîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Èéì îéëãîëò íü èðýýä¿éä îëîí òýðáóì õ¿ì¿¿ñèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã ñàéæðóóëàõ íýã àðãà çàì áîëîõ ìàãàäëàë ìàø ºíäºð þì.

Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé Àññåìáëåéãààñ 2006 îíûã Îëîí óëñûí öºë, öºëæèëòèéí æèë áîëãîí òóíõàãëàñàí íü ýíý àñóóäëûí õýòèéí íºëºº, ¿ð äàãàâðûã àíõààðàëäàà àâàõ ÿàðàëòàé õýðýãöýý áàéãàà òàëààð ñàíóóëãà áîëñîí. Ñàÿõàí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Êîôè Àííàí Í¯Á-ûí Öºëæèëòòýé òýìöýõ êîíâåíöèéí çîðèëãûã ä¿ãíýæ õýëýõäýý:

“Ýíý ÷óõàë àñóóäàëä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëýõýä áîëîí öºëæèëòèéí õàíäëàãûã áóöààõ ¿éëñýä áèä ºäºð á¿ð íýãäýí àæèëëàæ, äýëõèé äàõèíûã èë¿¿ àþóëã¿é, õºãæëèéí èë¿¿ òîãòâîðòîé çàìä õ¿ðãýõýä áè çàñãèéí ãàçðóóä, èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí õýâøèë, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä áîëîí

áóñàä áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõàä áýëýí áàéíà” õýìýýñýí áèëýý.

Ãýðýë çóðãèéã: õàâòàñíû í¿¿ðýí äýýðõ çóðãèéã: Aññîøåéòýä Ïðåññ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã/Áðåííàí Ëèíçëè. Á¿ëýã 1, Õóóäàñ 2: ¯íäýñíèé àãààð, ñàíñðûí ìóçåé, Ñìèòñîíèàí Õ¿ðýýëýíãèéí Òýä À.Ìàêñâýëëèéí õàíäèâëàñàí çóðàã. 3: Ïèéò Îêñôîðä/naturepl.com. 4: ÀÏ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã/Ðàôèê Ìàêáóë. 5: ÀÏ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã/Äàíèýë Ìîðåë. 6, äýýð: Ô.Àðäèòî/Í¯Á-ûí áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºð/êàäð; äîîð: ÀÍÓ-ûí ÎÓÕÀ-èéí Ìàéê ÌàêÃàõóýéãèéí àâñàí ãýðýë çóðàã. 7: ÀÏ/Ñèíõóà àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã, Âàíã ×ýíãøóàí.

Á¿ëýã 2, Õóóäàñ 11, äýýð: ÀÏ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã; äîîð: ÀÏ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã/Àðòóð Ðîòøòàéí/ÔÑÀ. 12: ÀÍÓ-ûí ÕÀÀ-í äåïàðòàìåíòèéí Áàéãàëèéí íººö õàìãààëàõ àëáàíû õàíäèâëàñàí çóðàã. 13: ÀÏ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã. 14: ÀÍÓ-ûí ÕÀÀ-í äåïàðòàìåíòèéí Ýðâèí Êº¿ëèéí àâñàí çóðàã. 15: ÀÍÓ-ûí ÕÀÀ-í äåïàðòàìåíòèéí Áàéãàëèéí íººö õàìãààëàõ àëáàíû Ãàðè Êðàìåðûí àâñàí çóðàã.

Á¿ëýã 3, Õóóäàñ 17, äýýð: ÀÍÓ-ûí ÕÀÀ-í äåïàðòàìåíòèéí Áàéãàëèéí íººö õàìãààëàõ àëáàíû õàíäèâëàñàí çóðàã; äîîð: Äýëõèéí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà/12787/×.Ýððàò. 18: ÀÏ/Ñèíõóà àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã, Ëóî Øÿîãóàíã. 19: ÀÏ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã/Æàëèë Áóíõàð. 20: © Ôðåäåðèê Á.Ñèñêèíä. 21, äýýð: ÀÏ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã/MODIS Rapid Response Team, NASA GSFS; äîîð: NASA-ãèéí Äýëõèéí îäîí îðíû õ¿ðýýëýíãèéí Ðåòî Ñòºêëèéí àâñàí çóðàã. 22: Ôëîðèäà ìóæ óëñûí Ìàéàìèéí Èõ ñóðãóóëèéí Äð. Æîçåô Ì.Ïðîñïåðîãèéí õàíäèâëàñàí çóðàã.

Á¿ëýã 4, Õóóäàñ 25, äýýð: © ×àðëüç Î.Ñåñèë; äîîð: Äýëõèéí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà/15337/Ô.Ïàëàäèíè. 26: Äýëõèéí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà/18876/Ô.Ïàëàäèíè, Ð.Êàðó÷÷è. 27: Äýëõèéí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà/18405/Ï.Ñåíèíè. 28: © ×àðëüç Î.Ñåñèë. 29, äýýð: Âýíäè Ìàê Êëèí÷è/Àôãàíèñòàíû áàéãàëü õàìãààëàõ êîðïóñ, Í¯Á-ûí òºñëèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð; äîîð: ÀÍÓ-ûí ÕÀÀ-í äåïàðòàìåíòèéí Îòòî Ãîíçàëåñèéí àâñàí çóðàã. 30: Êåíè, Íàéðîáè, Äýëõèéí õºäºº àæ àõóé, ìîäíû àæ àõóéí òºâ.

Á¿ëýã 5, Õóóäàñ 32: © ×àðëüç Î.Ñåñèë. 33: ÀÍÓ-ûí ÕÀÀ-í äåïàðòàìåíòèéí Áàéãàëèéí íººö õàìãààëàõ àëáàíû Ëèíí Áåòòñèéí àâñàí çóðàã. 34: Æèëë Ñîññèåð/êàäð, 35: ÀÏ àãåíòëàãèéí ãýðýë çóðàã/Àìèð Øàõ. 36: ÌÈÍÄÝÍ ÏÈÊ×ÝÐÑ/Ìèöóàêè Èâàãî. 37: Îëîí óëñûí õºãæëèéí ñóäëàëûí òºâèéí Ý.Äè Îíã. 38, äýýð: Ýíýòõýãèéí IDE-ãèéí õàíäèâëàñàí çóðàã; äîîð: Ìàðê Ýäâàðäñ/êàäð. 39: Äýëõèéí Õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéãóóëëàãà/19432/Ð.Ôàéäóòòè

ÀÍÓ-ûí Òºðèéí äåïàðòàìåíò, 2004

Îëîí óëñûí ìýäýýëëèéí õºòºëáºðèéí òîâ÷îî

Äàëàé, îëîí óëñûí áàéãàëü îð÷èí, øèíæëýõ óõààíû õýðýã ýðõýëñýí òîâ÷îî

http://usinfo.state.gov

Documents

FOCUS - photos.state.gov · öºëººñ õàà õîë ãàçàð õ¿íèé í¿äíýýñ äàëä ÷èìýýã¿é ÿâàãääàã ¿éë ÿâö þì