-
folklor/edebiyat halkbilim . etnoloji • antropoloji• mOzikoloji
• edebiyat
U
-
FATiH DONEMiNDE MiSTiKLER VE MUSiKi
Dr. Recep USLU
G iiniimiizde K~vvali miizigi gibi mistik musiki zaman zaman
dikkatleri iizerine ~ekmektedir. Mistik musikinin verdigi duygular
insanm yeniden kendini arayt§tn bir ifadesi midir, yoksa yeniden
ken dine donii§iin gostergesi rnidir? Boyle co§kulu bir miizik
seriivenini dokuz ya§tnda klasik piyano c;almakla ba§layan John
McLaughlin'in hayatmda a~tkc;a gormek miimkiindiir. 0 da Batt
musikisinin ard1ndart Hint mistik miizigi daha SOJ'!ra yakm-dogu
miizigine ilgi duymu§tur (Bu seriivenin tam bir seyri ic;in bk.
Yeni Giindem, sy_. 14, 1986, s. 50-51). "lnsanm kendini tammast
i~in ba§kalanm tammast gerekir" diyerek ba§ka miiziklere dikkati
c;eken McLauglin farkh milzikleri "Sanat~t ic;in c;algilarm,
tarzlann onemi olmamahdtr. Hepimiz miizisyeniz ve hepimiz aym amacm
pe§indeyiz; ozgiirltik" §eklinde degerlendirmekteoir.
. Giiniimiizde oldu$u gibi rnistik.lerin musikiye sahip
c;tkmalan ~ok eskiden beri bilinen bir konudur. Ancak boyle bir
konu ac;lldt rru Ttirkiye'de genellikle mevlevilikten ba§ka tarikat
akla gelmez. ~iiphesiz bunda mevlevilerin ayn b ir yeri vardrr.
Osmanlllarda ilk musiki eseri yazan Klr§ehirli Yusuf bir mevlevi
idi. Ancak bunun dt§mdaki tarikatlardan baztlan, belki
de c;ogu musiki ile i.lgilenmi§, musikiyi torenlerinde
kullanrnJ§lardir. Baz1 torenler baz1 tqri-katlarda daha fazla
tamnrru§ken, bazt bO!gelerde ayiu tarikat mensuplannca o torenler
uygulanmarnl§, kabul. gormerni§tir. Buna ornek olmak iizere
MlSlr'da XIV. yy.dan itibaren XIX.yyla kadar yaygm olan sa'diyye
tarikattnm "devse" tOreni gosterilebilir (bilgi i~in bk. Uslu, R.,
"devse", TDV !slam Ansiklopedisi, pc, 253-254). XIX.yyla kadar
Mtstr'da devam eden mistik musiki e§ligindek_i bu toren o bolgeY.e
a it kal~§. sa'di tarikat1 aym derecede Anadolu'da da yaygmla§ml§
olmasma ragmen boyle bir Wren yapJimami§tlr. Ancak mevlevilerle
ba§layan Sema, halvetilerle ba§layan devran zikri ise Osmanhlarm
topraklarma c;ok erken devirde girmi§ din alimlerince tartt§llrnt§,
bir c;ok tarikat tarafmdan ise benim-
senmi§tir. Bu klsa bilgiler Anadolu'da faaliyeti bilinen
bekta§i, mevlevi kadar halveti, siinbuli, sa'di, gill§eni
tarikatlarmm musiki yonlerinin ara§tmlmayt gerektirmekte oldugunu
ortaya koymaktadtr. Heniiz basilrnarru§ olan Siileymaniye
kiitiiphanesindeki Mlistakirnzade Mecmuas1 rnistik musiki
malzernesi yonilyle onemli ve zengin bilgileri bulunan bir
eserdir.
Fatih doneminin din! musiklsinin ezan, kamet, naat, tekbir,
sala, salat, temcid gibi ibadete mahsus seslendirmeler ve din!
konulart i§leyen ilahiler olu§turmaktadtr. Cenazelerde giizel sesli
hafizlar, zakirler veya bu i§le gorevlendirilenlerin cenaze sal
alan okumalan da bu gruptandrr. Devran ve sema gibi din! musiklnin
iki unsuru hakklnda yaztlan eserler de bu
75
-
c: • .:.- -~ . :..>..!: . :::::ZOZ::il .; ·· • !
folklor!edebiyat r...,....,.,,.:-r;;,"1'~.- . ••
:Z:::,..,....,....;'::::;:m
ba~hkta degerlendiri lmi~tir. Diger taraftan tslam'tn ortaya
===""""'" ... T%""== ......... ====
-
Jardt. Mev lid bitince once vezirler \=tkar, atlarma binip
padi§ahl cami onilnde selamladtktan sonra dagthrlardt. 12 Padi§ahm
daha sonralart "Bayram Alayt" tabir edilen bu ti.ir merasim alayma
katllmast mehteran-1 tablhane'nin kos ~almast ile olurdu.l3
1433 ytltnda II. Murad'm saraymda bulunan Bertrandon deJa
Broquiere (o. 1459) Edirne'de zakirlerin musikl e§liginde zikir
torenini kaydettigine 14 balaltrsa Edirne'de Fatih zamamnda da
zikir tOrenleri yap!lmakta oldugu anla§thr. Halvetiler, celvetiler,
ka!enderiler, rifailer, kadiriler, . zeyniler, bayramiler gibi
a91ktan (cehrl) zikir yapan tarikatlann ayakta (kuudi) ve oturarak
(ktyami) yapttklart zikirleri esnasmda def, kudum gibi musikl
aletleri ile
besteler soyledikleri, bekta§i ve alevilerin toplanttlannda saz
9aldtklan, l5 tasavvuf musikisini temsil ettikleri
anla§tlmaktadtr.16 Fatih fetihten hemen. sonra Istanbul'da bir
Haydari zaviyesi,l7 Mevlevihane ve Kalenderhane'nin D\=tlmasmt
saglamt§llr. Anadolu'da varh~ni koruyan Konya, Afyon gibi
yerlerdeki mevlihanelerde faaliyetler kesintiye ugra-madan devam
etmi§tir. Giinilmilze gelmeyen istanbul ~ehzadeba§t'ndaki
Kalenderhane tekkesinin vakfiyesine gore tekkede §eyhten ba§ka
yemek dagtllmt gibi i§lere bakacak bir
naz1r, Kur'an haftzltgt, mesnevi ve gazelhanhk gorevini yapacak
ki§ilerle dort mutnb bu tekkede gorevlendirilmi§ti. 18 Burada haftz
cuma gtinleri Kur'an okuyor, cuma namazmdan sonra sema meclisinde
Mesnevl okunuyordu. Semaya dort mutnbin e§lik etmesi tekkeye biraz
da mevlevl tekkesi havas1 vermekteydi. Ergin'e gore bu kalenderhane
yen ip, i9ilen, raks, edebiyat, saz ve soz edilen bir yer olarak
degerlendirilmektedir.19 Arap9a ve Fars9a gtifteli nlriz,
gerdaniye, bustlik, ras't, acem makamlannda besteleri Fatih
doneminde kaydedilmi§ olan Baba Alican Kaienderi tarikallndan
idi.20 Seydi Ali Reis'le Hindistan seferine \=tkan kalenderi §air
Yetim Ali
-
UZ:::="'"'"' :. t::z•
-
r::::=rr= ·' -·· ·" - ' · z: v• folklor/edebiyat · -Sc--·· · c •
• • sr:=;==~
yerlerinde, diigiinlerinde yapttklan dinl musikinin de devam
ettigi ve bu konuda herhangi bir yasak getirilmemi§ oldugu
anla§tlmaktadtr.49 Nitekim Erinenl kilise musi'kisinde klasikler
olarak bir araya getirilen "§aragotz"un son §aragan't (kilise
ilahisi) XV.yy.hn ikinci yansma aittir.50 Fatih done~nde ytktlan
Bizans musikisinin ·Tiirk musikisine tesirini soylemek ise miimkiin
goriinmemektedir.51
-
=-"""" ·,...,-:-- -.........,--. -.- . . i
