GAMMADELTA - Teilhard de Chardin · een ‘infectieus’ stukje informatie dat zich in ons brein vestigt, met een intrinsieke neiging om zich te vermenigvuldigen en zich, na overbrenging,

GAMMADELTAForum over onze rol in de evolutie

verschijnt doorlopend na ontvangst van nieuw artikelen.Het blad staat open voor iedereen die wil meedenken enschrijven over de toekomst van onze wereld. Teilhard de

Chardin (1881-1955) gaf daartoe met zijn evolutietheorie eenruime aanzet.

Het Genootschap tot Convergentie van Wetenschapen Religie (GCWR)

Het GCWR omvat 'n groep mensen, die sympathiek staantegenover Teilhards werk, maar in het verlengde ervan ook

andere ideeën willen inbrengen.

Een abonnement op GAMMADELTAis gratis en digitaal;

het is alleen via het abonneerformulier op onze website aan tevragen.

Het blad kan ook gratis worden gedownload vanaf de website:

www. teilharddechardin.nl

Insturen kopij: te allen tijde, en wel tot 3000 woorden.De redactie behoudt zich het recht voor artikelen in te korten

of te weigeren.

Adres bestuur Stichting en eindredactie:Stichting Teilhard de Chardint.a.v. Henk Hogeboom v.B.

Op de Wieken 5, 1852 BS Heilootel.: 072-5332690;

e-mail: [email protected]: www.teilharddechardin.nl

GAMMADELTA JRG. 3 NR. 4 – DECEMBER 2016 3

Inhoud

Inleiding p. 04

Meijer, Dick K.F. Memen als informatiereplicatoren in de samenleving: Het virus als bio-

archetype van de meme p. 05-30

Borsboom, Ton Teilhard de Chardin en New Age: een dubieuze of een vruchtbare

relatie? - Een analyse van 'HetGoddelijke Milieu' p. 31-40

Vries, Ad de Bewustwording p. 41-46

redactie Amir Chitzan: Hyena’s en deMeisjes van maneschijn (recensie) p. 47-48

Teule, Gerrit Rien van Sijl: Voorbij de weten-schap - Overpeinzingen op eengrensvlak van rationaliteit en zin-geving (recensie) p. 49-50

Ansems, Harry Een nieuwe visie op mensenrech-ten is nodig p. 51-56

redactie Taede A. Smedes: God, Iets ofNiets - De postseculiere maat-schappij tussen GELOOF enONGELOOF (recensie) p. 57-58

redactie Manuela Kalsky & André van derBraak: ‘Tussen waarheid en wijs-heid’ – De waarheidsvraag in hetlicht van religieuze diversiteit p. 59-60

Freek van Leeuwen Erik Verlinde - de emergentezwaartekrachttheorie p. 61-68

GAMMADELTA JRG. 3 NR. 4 – DECE,MBER 20164

Inleiding

Ook in dit nummer van GAMMADELTA vindt u weer talloze ver-wijzingen naar Teilhard de Chardin. En dat is hoog nodig in dezeverscheurde wereld, waarin steeds meer mensen ofwel de kerken derug toekeren (zie Taede Smedes-p.57-58), ofwel elkaar vanuit extre-mistische geloofsrichtingen bestrijden. Teilhard stond zowel eenvernieuwing voor van het christelijk geloof, dat mede stoelt op demoderne natuurwetenschap en de daaruit voortvloeiende evolutie-leer, als een toenadering tot elkaar van alle godsdiensten en levens-beschouwingen vanuit het toenemende bewustzijn van ons ware zijn(zie Kalsky, p. 76-77). Afgaande op het artikel van Dick K.F. Meijer(p. 05-30) zijn memen de informatiereplicatoren in de samenlevingen is het virus daarvan het bio-archetype. Informatie is trouwensook volgens de nieuwste inzichten van Erik Verlinde in de natuur-kunde de binnenkant van alle materie en hij lijkt daarmee bij Teil-hard en Freek van Leeuwen (p.78-84) aan te sluiten. Ton Borsboomvat in het tweede deel van zijn doctoraalscriptie (p. 31-40) de drijf-veren van Teilhard goed samen. Hem staat maar één doel voor ogen:“de mensen leren God overal te ervaren, hem te zien in de meestverborgen, meest hechte, wezenlijke kern van de wereld. Teilhardwil doen uitkomen, dat de christelijke boodschap ook en juist in demoderne tijd niets aan waarde heeft verloren”(p. 32).

In zijn bijdrage over ‘Bewustzijn’ (p. 41-46) zegt Ad de Vries hetals volgt: “Met honderden incarnaties doen we, al levend op aardeals spiritueel wezen, ervaringen op!” Hoe gruwelijk deze ervaringenkunnen zijn, lezen we in de roman van de in 1993 uit Iran naar onsland gevluchte Amir Chitzan: ‘Hyena’s en de Meisjes van mane-schijn’. We worden door zijn verhaal ons ook steeds beter bewustvan onze plicht om niemand uit te sluiten, maar iedereen vol begriptegemoet te treden (p. 47-48). Op blz. 49-50 vinden we vervolgenseen recensie door Gerrit Teule van het boek van Rien van Sijl:“Voorbij de wetenschap - Overpeinzingen op een grensvlak vanrationaliteit en zingeving”. Onder redactie van Teule verscheen inseptember jl. het boek "Teilhard de Chardin, een man van geest entoekomst”, dat wij van harte aanbevelen. Harry Ansems benadruktde noodzaak van “Een nieuwe visie op mensenrechten” (p. 51-56).

GAMMADELTA JRG. 3 NR.4 – DECEMBER 2016 5

Memen als informatiereplicatoren in de samenleving:Het virus als bio-archetype van de meme

Dick K.F. Meijer 1

1. Beeldvorming en informatieverwerking in de cultuur:het memenconcept

Onze wereld, zoals die zich aan ons voordoet, bestaat uit materie (inal haar gedaanten), energie (in al haar vormen) en informatie (in alhaar varianten) [zie ref. 3-10]. In de biologische en culturele evolu-tie, met een steeds toenemende complexiteit, is informatie een zeercentraal aspect. Informatie kan op verschillende wijzen en op heelverschillende niveaus worden overgedragen (1). In de levende celzijn dat chemische en elektrische signalen, maar ook specifiekeruimtelijke vormen (eiwitten) en specifieke volgorden van de bouw-stenen, bijvoorbeeld die in de opbouw van DNA en dus in de genen(2). Op het niveau van menselijke communicatie zijn dat golf- entrillingspatronen (licht en geluid) of elektromagnetische golven (ra-dio, telefoon, tv, en bijvoorbeeld kosmische achtergrondstraling),(fig.1)

Er is bij informatieoverdracht echter niet alleen sprake van allerleicomplexe patronen maar ook van specifieke sensoren daarvoor:informatie krijgt pas haar betekenis na receptie, perceptie enrepresentatie! Een belangrijke vraag in dit verband is op welke wijzede zeer diverse informatie die onze hersenen via onze zintuigen(sensorisch) of extrasensorisch bereikt, wordt geselecteerd, opgesla-gen en vervolgens weer overgedragen. (6, 8, 11). Deze processenzijn uiteraard van cruciale betekenis voor de overdracht van kennis 1 Em. hoogleraar farmacologie en farmacotherapie, [email protected]


en andere cultuurelementen van het ene individu op het andere.Hiervoor wordt wel het concept van de meme gebruikt: een zodanigverpakte boodschap dat de interindividuele overdracht ervan wordtbevorderd.

Fig. 1: De verschillende gedaanten vaninformatie en informatieverwerking in de menselijke cultuur

Laten we eens een voorbeeld uit de medische praktijk nemen.Wanneer een patiënt, die terugkomt van de apotheek, voor het eerstzijn medicijnverpakking openmaakt, openbaren zich intrinsiek drievormen van informatie: die over het desbetreffende geneesmiddelzelf (deskundig in tablet- of capsulevorm gebracht) (complexiteit 1),die over het gewenste medicijngebruik; deze wordt in een voor-schrift (recept) vastgelegd, dit om het in een bepaalde hoeveelheiden in een juiste frequentie in te nemen (complexiteit 2, behalve inhet recept, ook op het etiket) en bovendien die in de verplicht toege-voegde bijsluiter met een grote hoeveelheid tekst over de eigen-schappen van het medicijn, de indicaties voor toepassing bij bepaal-de ziekten, aanbevelingen voor juist gebruik en waarschuwingentegen misbruik inclusief mogelijk optredende ongewenste bijwer-kingen (complexiteit 3). Elk individu zal met deze informatie ver-schillend omgaan. Dit is mede afhankelijk van de voorkennis af-komstig van arts en apotheker of van via de media waaronder inter-net verkregen informatie. Ook eerdere ervaringen met de medicatiewat betreft hoofd- en bijwerkingen, positieve of negatieve verwach-tingspatronen met betrekking tot een mogelijk succes van de


therapie, en zeker ook de door de ziekte geïnduceerde motivatie omhet middel getrouw te gebruiken, spelen zeker een rol.

Hier worden we direct geconfronteerd met de beeldvorming die overmedicijnen in onze cultuur bestaat, en wel met heel verschillendeperspectieven: middelen die ziekten genezen, magische stoffen dieonze gezondheid bevorderen, roesmiddelen die ons genot kunnenbezorgen of een ‘patiëntvriendelijke’ interventie die veel duurderevormen van therapie (zoals ziekenhuisopname) kan voorkomen. Dithele begrippenkader is, althans volgens de zogeheten mementheorie(13-19), onderdeel van een ’supermeme of memeplex’: het idee datchemische correctie in ons biodiverse organisme, door toedieningvan geneesmiddelen, kan leiden tot de heling van kwalen, een hoge-re kwaliteit van leven en uitstel van de dood. Er bestaat in onzehuidige maatschappij, deels terecht, in het algemeen een optimis-tisch geloof in het geneesmiddel als geneeskundig instrumentarium.Maar het lijkt soms te veel een haast mythisch instrument in de strijdtegen ziekten. Deze gedachte wordt gerepresenteerd door de meme:“tegen elke ziekte is een kruid gewassen”, dit als een soort heiligegraal van de geneesheren. Deze meme is zeer aansprekend maar ooktamelijk riskant, en wel door de soms overspannen verwachtings-patronen en ook door de intrinsieke eenzijdigheid van de gekozentherapeutische benadering. Hoe ruw worden we opgeschrikt wan-neer we beseffen dat de huidige en ook de toekomstige genees-middelen vrijwel nooit echt zullen genezen. En ook, doordat ze ken-nelijk op ons lichaam werken, bij te hoge dosering of na te chronischgebruik ziekmakende (giftige) stoffen blijken te zijn, waaraan men-sen zelfs kunnen sterven. Kortom, deze magie van de ‘ziekte helen-de’ stof − en overigens ook het ‘genot’ van het middel bij drugsge-bruik − zal, letterlijk en figuurlijk, veelal zeer duur betaald worden.

Het is echter niet voldoende alleen deze keerzijde te laten zien. Inonze cultuur zal men op een professionele manier informatie moetenverstrekken en verwerven om te komen tot een evenwichtige beeld-vorming van de toepassing van geneesmiddelen. Belangrijke vragendaarbij zijn hoe we eigenlijk aan onze opvattingen en (voor)oordelenop dit terrein komen, hoe we de kwaliteit van de informatie kunneninschatten en we erover communiceren met anderen. Het gaat dus


om meer inzicht in de mechanismen van informatieoverdracht enook om zelfkennis over de wijze waarop we individueel aangeleerdhebben om ontwikkelingen te observeren en de informatie tot ons tenemen.

Op het terrein van culturele transmissie van informatie doet, zoals ikhierboven al aangaf, het memenconcept van zich spreken: ideeën,concepten, beelden, verhalen, politieke, religieuze en morele opvat-tingen zouden worden overgedragen in de vorm van een meme, datin ons brein verwerkt, vermenigvuldigd (gerepliceerd) en vervolgensweer doorgegeven wordt aan andere individuen. Een meme is duseen ‘infectieus’ stukje informatie dat zich in ons brein vestigt, meteen intrinsieke neiging om zich te vermenigvuldigen en zich, naoverbrenging, verder voort te planten in onze cultuur (13-19). Maar,let op… de meme verandert ook de gastheer! (fig. 2).

Fig. 2: Het principe van infectie van het brein met cultureleinformatie

De meme heeft de potentie om niet alleen onze individuele opvat-tingen te wijzigen maar ook om zelfs de neurale structuren in onzeplastische hersenen te veranderen! Zijn we willoos overgeleverd aandeze infiltratie van ons brein, zijn er effectieve verdedigings-


mechanismen en speelt ook onze vrije wil eigenlijk nog wel een rol?In het nu volgende zullen we het memenconcept kort onder de loepnemen.

2. Mementheorieën

Beeldvorming ontstaat vanuit bewust of onbewust opgedane infor-matie die vastgelegd wordt in ons brein en daarin gemodificeerd engerepliceerd wordt, om vervolgens door ons te worden overgebrachtop een of meer andere personen. De vigerende mementheorieëntrachten de mechanismen op te helderen die ten grondslag liggenaan dit proces van deze culturele transmissie van informatie.Dawkins en Blackmore (ref.13, fig.3) lokaliseren de replicator in dememe zelf (de ‘selfish’ meme met de drang zich voort te planten metbehulp van ons brein als voortplantingsmachine!), terwijl Gabora(zie internet link 17) en anderen met name de menselijke geest be-schouwen als replicator van de meme. Hier wordt een ogenschijn-lijke analogie ingevoerd: de genen gebruiken ons organisme om zichvoort te planten en de memen hanteren onze geest daarvoor. Dememe is volgens Dawkins en Blackmore evenals het gen betrokkenin een darwinistisch proces van mutatie en selectie waarvan de over-leving van de meme wordt bepaald door de inherente kracht (attrac-tiviteit) en het aanpassingsvermogen of de veelzijdigheid van dedesbetreffende meme. Dit laatste niet alleen in ons brein maar ook inde samenleving als geheel. Het is om diverse redenen duidelijkgeworden dat de gen/meme-analogie niet echt klopt: mutatie enselectie van genen hebben onder meer over miljoenen jaren plaats-gevonden terwijl mutatie en selectie van memen zich al binnen éénenkele week kan voordoen. Kopiëring van de intacte meme vindtzeer waarschijnlijk vaak plaats door imitatie en latere neurale aan-passing. Men veronderstelt uit beelden verkregen via MRI-scanning,dat een meme middels sensorische prikkels (gehoor, gezicht) in dehersenen allereerst tot expressie komt door verandering in de elektri-sche activiteit van neuronen en met name door geïntegreerde patro-nen van impulsen in neuronale netwerken, terwijl, meer permanent,geheugenopslag plaats zou vinden middels een interactie van nieuwaangemaakte specifieke eiwitten in de diverse soorten hersencellen,maar deze concepten vergen meer definitief onderzoek. De persis-

GAMMADELTA JRG. 3 NR.4 – DECEMBER 201610

tentie van een bepaalde meme-informatie in het brein en de succes-rijkheid van zo'n meme worden bepaald door diverse factoren. Lijkthet desbetreffende meme plausibel? Kan men zich inleven in dezeinformatie? (hier is mogelijk een rol voor de spiegelneuronen in hetbrein). Wekt de meme emoties op? Wordt ze breed verbonden of ge-combineerd met al bestaande informatie of voelen we de informatieals prettig of bevredigend aan? (in dit laatste geval kan het zoge-naamde beloningsysteem in het brein instrumenteel zijn). Verder ishet van belang of deze meme geschikt is om door te geven aananderen en of dit de meme als de communicator populair maakt (ziehiervoor de noodzakelijke elementen in fig. 9).

Fig.3: De klassieke bronnen voor het memeconcept

Gabora (17) gebruikt voor de memenreplicatie in onze hersenen deanalogie van het scheikundige proces van polymerisatie: in onzehersenen doorgedrongen memen worden niet intact doorgegevenmaar in onderdelen, vervolgens worden memencomponenten, bin-nen een gesloten, persoonlijke context, door een koppelingsreactieheropgebouwd tot nieuwe memen om tenslotte te worden doorge-geven (fig. 4). Het replicatieproces wordt zo voorgesteld als eenautokatalytisch proces, waarin door recombinatie van submemen(concepten), elk in een eigen context, achtereenvolgens vele nieuwe


memevarianten ontstaan. Men beschouwt dit als een proces waarbijdoor herhaalde blootstelling van een meme aan diverse contexten enperspectieven in sequentie steeds andere vormen ervan ontstaan.Elke nieuwe perceptie leidt daarbij tot een nieuwe achtergrondwaartegen het volgende concept wordt afgewogen. Dit dynamischeproces leidt dus niet, zoals bij genreplicatie, tot een simultaneverzameling van varianten waarin een darwinistische selectie moge-lijk is (Blackmore, 13), maar wel tot de verwezenlijking van eennieuwe meme, die door de context wordt gedreven (zie Gabora, 17).Ook deze cultuurelementen bevatten dus een intrinsieke potentie totverandering. Ze dragen niet alleen bij tot de identificatie van nieuwekennis maar ook in het actief genereren van betekenis!

Fig. 4: Geïnternaliseerde memen in ons brein blijven niet immerongewijzigd: fragmenten ervan kunnen gerecombineerd worden met

andere informatie door associatie, superpositie en transmissie

Het dynamische recombinatieproces waarin de nieuwe meme ont-staat vindt plaats op het grensvlak van objectieve kennis en sub-jectieve ervaring, en deze interactie kan volgens onderzoekers op hetgebied van het kwantumbewustzijn (9, 17) daarom niet in termenvan klassieke fysica worden beschreven. Daartoe is volgens hen eenander formeel domein nodig: zoals beschreven in de kwantumfysica,waarin een subject alleen in een potentiële toestand verkeert (een


superpositie of wel een waarschijnlijkheidstoestand), die in principein heel verschillende toestanden kan uitlopen. De menging (interfe-rentie) van de bovengenoemde twee categorieën memenelementen(concept en context) kan volgens deze opvatting alleen optredenwanneer ze beide in een waarschijnlijkheidsstatus verkeren (in dekwantumfysica weergegeven met een golffunctie).

Fig. 5: Memen kunnen een mutatie- en selectieproces ondergaan enoverleven door competitie in een darwinistisch mechanisme.

Deze menging geschiedt voordat het interferentiepatroon ervan be-wust wordt waargenomen. In tegenstelling tot de klassieke darwinis-tische benadering (13, fig. 5) wordt het hierdoor bijvoorbeeld mo-gelijk dat geheel tegengestelde elementen simultaan bestaan en bijelkaar horen, en dus met elkaar kunnen worden gecombineerd (ver-strengeld) tot een geheel nieuw concept (innovatie). Deze interactieleidt zo tot een amplificatie van informatie, een proces dat volgensmodern onderzoek ook een neurale expressie verkrijgt in ons plas-tische brein waarin voortdurend nieuwvorming van synapsen enzelfs neuronen plaatsvindt, geïnduceerd door externe prikkels.

Vanuit het gegeven dat de evolutie uit basisprincipes is opgebouwden er geen herontwerp optreedt zou een dynamisch-biologische ana-


logie voor het functionele proces van memen voor de hand liggen.Ik stel daarom in het nu volgende voor het virus als bio-archetypevan de meme te nemen. Dit met het uitgangspunt dat een verdereuitwerking van en inzicht in het memenconcept het wellicht moge-lijk zal maken om meer zelfkennis over ons individuele memen-patroon te krijgen en daarmee onze selectieve waarneming eninterpretatie van de wereld (de individuele worldview) beter te door-zien. Zo kunnen we bijvoorbeeld ook leren om effectieve anti-memen te ontwikkelen, gericht tegen de ons continu opgedrongenbeeldvorming in een steeds complexere en meer gemanipuleerdesamenleving.

3. Het virus als bio-archetype van de meme

Het virus, gezien als metafoor voor de meme, komt in drie domeinenvoor: a) in de biologie als een gevaarlijke (infectieuze) maar somsook nuttige overdrager van genetische informatie, b) in de wereldvan de computer als schadelijke infectieuze software en c) in hetdomein van cognitie waar het als informatiereplicator wordt geziendie ons brein infecteert.

In de door mij gehanteerde analogie wordt een meme niet gezien alseen enkel stukje informatie maar als een populatie verwante sub-memen die een verschillende intrinsieke potentie hebben tot repli-catie. Dit lijkt in overeenstemming met de praktijk van het dage-lijkse leven (geen enkel verhaal wordt op identieke wijze over-gebracht en geen enkel beeld wordt op exact dezelfde wijze geïn-terpreteerd) en sluit qua beeldvorming heel goed aan op de initiatievan een virusinfectie. In dit verband is het essentieel ook de termreplicatie verder te differentiëren: de replicatie kan in principe optre-den binnen een individu (endoreplicatie) en tevens via het door-geven van een meme vanuit dat individu aan diverse andere perso-nen (exoreplicatie), door representatie van de memen, gevolgd doorimitatie en soms ook innovatie ervan (fig.6). Exoreplicatie kanoverigens horizontaal zijn (binnen dezelfde generatie) of verticaal(doorgeven aan volgende generaties).


Fig. 6: Het cellulaire voortplantingsproces van een virus. Nahechting van het virusdeeltje, via binding van zijn envelopeiwit aanhet celmembraan van een menselijke doelwitcel, volgt internali-sering en wordt de virale informatie (DNA/RNA) in de menselijkecelkern geïntegreerd. Na aflezing van de virale code daarvan wor-den met behulp van de niet-virale celcomponenten nieuw viraalDNA/RNA en virale eiwitten gemaakt die aan het celmembraanworden geassembleerd tot duizenden nieuwe virusdeeltjes die de celweer verlaten: een proces van decodering en herhaalde codering.

In het nu volgende zullen de diverse aspecten van het virus-replicatieproces worden besproken met de bijbehorende implicaties,gevolgd door de mogelijke analogie met memenreplicatie.

De functionele virusstructuur

Het virus is opgebouwd uit genetische informatie (DNA of RNA),omsloten door een mantel met manteleiwitten die essentieel zijnvoor binding of fusie met de targetcellen. Deze speciale verpakking(zie ook figuur1) geeft het virus, naast de mogelijkheid tot hetbinnendringen in de cel, de gelegenheid tot ontsnapping aan de ge-bruikelijke abortieve route die lichaamsvreemde elementen in cellenondergaan naar het lysosoom (een celorganel dat kan worden gezien


als het vuilnisvat van de cel). Deze ‘escape’ maakt vervolgens trans-port van het virale DNA mogelijk naar de kern van de cel voor deessentiële integratie van de virale informatie in het menselijk ge-noom. Er is iets voor te zeggen om de enkelvoudige meme alsinformatiepakketje niet voor te stellen als een virus, maar als het nogkleinere prion, dat geen RNA bevat maar als complex eiwit door despecifieke vorm ervan verstorende informatie in het organismebrengt, wat tot allerlei ziekten aanleiding kan geven. Dit geldt echterniet voor een memeplex als religie dat evenals RNA immers eensoort van historisch geheugen kan bevatten.

De meme is een stuk(je) informatie of een infomatiecomplex dat zo'verpakt' is dat het in het brein wordt herkend en vervolgens in dehersenstructuren en -processen zodanig geïntegreerd is (contextueleverankering), dat het gerepliceerd kan worden met de potentie vantransmissie naar andere personen. De meme faciliteert zo de over-dracht van informatie naar het brein en voorkomt dat deze infor-matie op voorhand wordt uitgewist.

Virussoorten en hun varianten

Er bestaan diverse categorieën virussen (DNA- of RNA-virussen)evenals diverse virussoorten (HIV, herpes, HBV) die sterk ver-schillen in grootte, complexe structuur en samenstelling en zeer uit-eenlopende invloeden kunnen hebben op de gastheer. Van een enke-le virussoort bestaan bij elke momentopname verscheidene variantendie in principe alle kunnen infecteren maar een verschillende intrin-sieke potentie bevatten voor replicatie en min of meer ingrijpendeeffecten hebben op het organisme (virulentie).

Er zijn diverse categorieën memen (gedragspatronen, cultuurele-menten) en ook memensoorten (beelden, verhalen, liedjes) die sterkverschillen in grootte, samenstelling en complexiteit, waarbij eenenkele soort diverse varianten kent die tegelijkertijd in de bestaandecultuur aanwezig zijn en in principe alle kunnen worden overge-dragen. Na penetratie en integratie in het brein bezitten ze een soort-eigen replicatiepotentie en ‘brainresponse’.


De dynamiek van de viruspopulatie

Het organisme wordt voortdurend blootgesteld aan vele virussoortenen hun varianten maar dit leidt, om diverse redenen, meestal niet totinfectie: het virus kan niet doordringen in het lichaam door externedefensiesystemen van het organisme: huidbarrière, trilharen in delichaamsholten, aanwezigheid van endogene antivirale stoffen (zoalslytische enzymen, antilichamen, vetzuren enzovoort). Ook is hetmogelijk dat het virus wel wordt geïntegreerd maar dat de expressieen endoreplicatie ervan wordt onderdrukt en het virus wel effectenop de gastheer heeft maar niet wordt doorgegeven aan anderen (exo-replicatie).

Het brein wordt voortdurend blootgesteld aan vele memensoorten enhun mogelijke varianten maar dit leidt lang niet altijd tot expressieen dus beïnvloeding. Dit voorkomt voor het organisme schadelijkeruis. Een natuurlijke barrière kan gevormd worden door verschil-lende systemen van vooroordelen (milieu, sociale status, religie,enzovoort - fig. 8), die memen buitensluiten. Als memen niet buiten-gesloten worden kunnen ze door het brein onmiddellijk geneutra-liseerd worden door een geconditioneerde wijze van denken (anti-memen) of door de inwerking (endoreproductie) ervan te onderdruk-ken door middel van neuronale inhibitie. De meme zou desondankstoch geïntegreerd kunnen worden, maar de expressie en replicatieworden zodanig vertraagd door de aanwezige contextuele achter-grond dat exoreplicatie uitblijft. In het laatste geval kan er wel eeneffect op het individu zijn (bewust of onbewust), maar de versprei-ding naar andere individuen in zijn omgeving is deficiënt of dooftals proces uit.

Overdrachtvectoren

Virussen in het externe milieu hebben vaak, behalve bij direct bloed-bloedcontact, een vector nodig om de gastheer vanuit een infectie-bron te bereiken. Dit kunnen bijvoorbeeld menselijke uitscheidings-producten zijn zoals speeksel, faeces, uitgehoeste vochtdeeltjes, uit-ademingslucht enz. (zie fig. 7). Een interessant aspect hiervan vor-men virussen die darmontstekingen of infectie van de ademha-


lingswegen veroorzaken en zo dus hun eigen verspreidingveroorzaken(fig.7).

Memen in de culturele omgeving hebben eveneens overdrachts-vectoren nodig om de nieuwe gastheer te bereiken. Naast sensitieve,auditieve en visuele overdracht van mens tot mens zijn het de hui-dige media als kranten, televisie en internet die de culturele uitschei-dingsproducten van mensen kanaliseren en die tot verhevigde danwel ziekmakende transmissie kunnen leiden.

Fig. 7 : Een bijzondere wijze van virus verspreiding…….

Het replicatieproces

Na integratie van het virus in het genoom kan het met behulp van decellulaire machinerie van de gastheer zijn specifieke eiwitten enandere soorteigen viruscomponenten maken die na inbouw in decelmembraan worden afgesnoerd in multipele nieuwe virusdeeltjes:het proces van endoreplicatie tot virussen die op hun beurt anderecellen en ook andere individuen bereiken. De replicatie is het gevolgvan de interactie van virale informatie en gastheerinformatie: dereplicator is dus de unieke combinatie van beide. Het gevolg kan


nuttig of bedreigend zijn voor het organisme: de vele deeltjes ver-oorzaken of celdood en dus weefselbeschadiging, of worden geïnte-greerd en voegen hun functie toe door in symbiose met het orga-nisme verder te bestaan (verandering van de hardware ofwel hetgenotype). Tachtig procent van ons menselijke DNA is niet code-rend voor onze eigen eiwitten en is afkomstig van virusinfecties uithet verre verleden (wellicht ten onrechte 'junk-DNA' genoemd). Be-paalde virussequenties blijken een regulerende invloed op de mense-lijke genexpressie te hebben. Ook zijn er speculaties over een bio-sensorfunctie van het oorspronkelijk virale DNA in de mens.

Door associatie met activiteiten van de neuronale structuren en dedaarin opgeslagen informatie van ervaringen, cognitie enzovoortkunnen memen in het brein verankerd worden en vindt een endo-replicatie plaats. Afhankelijk ven de context kan dan een exo-replicatie van het memencomplex plaatsvinden. De replicatie zit nietin de memen noch in het organisme maar in de combinatie ervan.Wanneer deze memen krachtig genoeg zijn, kunnen ze schade be-rokkenen aan de geestelijke constitutie van de gastheer (endo-toxisch) maar ook essentiële, culturele informatie toevoegen aan debestaande activiteitspatronen van cognitie en bewustzijn. Door fre-quente infectie en stabiele integratie van memen veranderen ook hetgenoom en de breinstructuur (neuronale verbindingen) van de gast-heer: er worden nieuwe synapsen en neuronen gevormd, die ook deverwerking van nog komende memen zullen beïnvloeden.

Virusvarianten en selectieve eliminatie ervan

De nieuwe virussen die na primaire infectie in het organisme ont-staan, ondergaan een proces van mutatie en selectie waardoor deviruspopulatie voortdurend qua samenstelling verandert. Dit komtdoor fouten in de aflezing van het virale DNA waardoor subtiel ver-anderde virusdeeltjes ontstaan. Kwantitatief is de gehele populatieonderhevig aan een ‘genetische drift’ waarbij een dynamisch even-wicht bestaat tussen virusproductie en eliminatie (dit laatste dooruitscheiding van of destructie door het immuunsysteem). Hierbijdoodt of neutraliseert het immuunsysteem bij voorkeur die variantendie het best te bestrijden zijn, omdat ze herkenbaar zijn, en kunnen


relatief resistente varianten, die overigens niet virulenter hoeven tezijn, overblijven. In principe kan ook recombinatie van viraal DNAen gastheer-DNA plaatsvinden.

De nieuwe memen (contextafhankelijke representaties van een geïn-filtreerde species [soort] en haar varianten) ondergaan mutatie enassociatieve competitie in het brein door onnauwkeurigheden in dereproductie van memencomponenten en hun assemblage tot com-plete memen. De best verankerde of verborgen memen persisterenten koste van die met minder associaties omdat het brein een beperk-te opslagcapaciteit heeft en steeds ‘ruis’ verwijdert. Er is dus eenvoortdurende druk van de eliminerende breinprocessen (denk bij-voorbeeld aan uitwissing van informatie gedurende de REMslaap-periode, voor het wakker worden, waarin we snelle oogbewegingenmaken (REM: rapid eye movements). Ook treedt neutralisatie opdoor infiltratie van ‘tegeninformatie’ dan wel reeds aanwezige‘tegenmemen’. De resterende populatie van een bepaalde meme ineen enkel individu kan dus inhoudelijk veranderen door verschillenin de ‘processing’ en retentie van de ontstane varianten. De blijvershebben nog wel een verwantschap met de oorspronkelijke varianten(de soort blijft in stand) maar er kunnen individuele elementen zijningesloten (individuele memen). Er kan ook recombinatie optredenvan diverse memencomponenten tot nieuwe concepten, en naastimitatie van cultuurelementen ontstaat dus ook innovatie.

De afweerstoffen en afweersystemen

Behalve het immuunsysteem met zijn cellulaire (killer-cellen) enhumorale instrumenten (antilichamen) zijn er ook antivirale stoffendie of uit de natuur afkomstig zijn of kunstmatig door de mens wor-den aangemaakt (antivirale medicijnen). Ze remmen de penetratievan het virus, de aanmaak van viraal DNA of andere viruscompo-nenten. Antilichamen daarentegen neutraliseren het virus door speci-fieke binding eraan. Zeer effectieve antivirale geneesmiddelen zijnzó gemaakt dat ze de virushaarden in het lichaam zelf specifiek op-zoeken of door het virus zelf worden geactiveerd. Zo wordt hetlichaam zelf gespaard. Antilichamen kunnen in het lichaam ontstaandoor blootstelling van het organisme aan viruscomponenten of aan


sterk gedeactiveerde virussen (actieve immunisering genoemd). Nabiotechnologische productie kunnen ze aan de patiënt worden toege-diend (passieve immunisering). Antilichamen (eiwitten met eigenbindingsplaatsen van de virussoort) worden ook gebruikt voor dediagnose van een bepaalde virusinfectie.

Fig.8:Veel memen kunnen zich in ons brein niet hechten door actieve tegenmaatregelen als antimemen, relative- ring door humor en neutralisering door adequate achter-

grondinformatie

Het brein bevat naast de mogelijkheid internalisering van mementegen te gaan diverse natuurlijke afweermechanismen tegen memen(zie ook boven). Onderdelen daarvan zijn antimemen die de me-menreplicatie remmen of neutraliseren (fig. 8). Zo zijn er associa-tieve interpretatiekaders die bijvoorbeeld de consequenties van deacceptatie van een meme voor het individu blootleggen. De meesteffectieve en specifieke antimemen zijn die, welke een ‘homing’hebben naar de te bestrijden meme of door deze meme en zijn com-ponenten zelf geactiveerd worden. Dodelijk effectief is het ridicu-liseren van een meme door het sterk overdrijven ervan. Ook kanmen het afweersysteem activeren door het te voorzien van infor-matie die de inhoud van de meme direct tegenspreekt. Antimemendie zich specifiek associëren met een meme kunnen dienen voor


neutralisering van de inhoud, maar ook voor het aantonen van deaanwezigheid ervan. Een voorbeeld is het blootstellen van het indi-vidu aan informatie waardoor de meme ‘getriggered’ wordt (me-menallergie, die bijvoorbeeld tot uiting komt in irritatie of in defen-sief gedrag, 14).

Resistentie van virussen

Resistentie van virussen ten aanzien van het immuunsysteem of anti-virale medicijnen ontstaat bijvoorbeeld door verandering van de sa-menstelling of de opvouwing van de manteleiwitten (de gen-producten) tengevolge van DNA-mutatie, waardoor de antilichaam-binding minder wordt. Maar resistentie kan ook optreden door deinsluiting van menselijke eiwitten in de virusmantel die herkenningbemoeilijken of die de immuuncompetente cellen in hun activiteitonderdrukken. De viruspopulatie wordt wel zeer veel kleiner doorde combinatie van cellulaire en humorale verwijderingsmechanis-men, waardoor de ziekteverschijnselen worden bedwongen. Echter,wat als virussoort resteert, is deels veranderd en in een stille vormopgeslagen. Er kan later (bij functieverlies van het immuunsysteem)reactivering van de infectie ontstaan. Ook resistentie tegen antiviralestoffen kan ontstaan doordat het antivirale middel alleen de meestgevoelige varianten remt zodat de ongevoelige ontsnappen en duspersisteren in de desbetreffende viruspopulatie. Dit is de reden datvaak combinaties van antivirale stoffen met onderling een verschil-lend aangrijpingspunt in de therapie worden gebruikt: de voor deene stof ongevoelige varianten worden aangepakt door de anderestof.

De in een individu aanwezige memenpopulaties zijn op elk momenteen dynamisch evenwicht van besmetting en ontsmetting (elimi-natie). Mensen kunnen daarbij verzwakt raken in hun afweer tegenbepaalde memen (bijvoorbeeld bij rampen of het zich aanpassen aaneen cult). Een voorbeeld is het accepteren van terrorisme door hetoprekken van morele standpunten, door infectie met een ‘religieusmemencomplex’ of door reactivering van een onbewuste of diepverborgen meme (bijvoorbeeld onrecht dat vroeger is aangedaandoor het subject van het terrorisme). Ook modificering (bijvoorbeeld


door nuancering of insluiting van eigen interpretaties) van een memekan ertoe leiden dat antimeme-informatie minder effectief wordt endat de memenvariant die overblijft meer persisterend is. Ook elkeinformatie die wordt opgenomen en die het individuele afweer-systeem verzwakt kan de infectiekans laten toenemen. Een voor-beeld daarvan is effectieve propaganda. Deze laatste is te bestrijdenvia stimulatie van de afweer door middel van het aanbieden vanmulticontextuele informatie die de meme op meerdere fronten aan-pakt.

Fig.9: De eigenschappen van succesrijke memen: media en politiek maken er gebruik van!

Co-infecties

Een virusinfectie komt zelden alleen. Behalve verzwakking in dedefensie van het lichaam of fysieke beschadiging ervan kan er co-infectie met een andere virussoort optreden die de kans op ziektesterk vergroot. Het ene virus slecht de externe barrières voor de an-dere soort of ondergraaft het immuunsysteem. Een evident voor-beeld is het aidsvirus of het hiv-virus (human immuno-deficiencyvirus), een virus dat de cellen van het immuunsysteem aanvalt en


vernietigt. Andere virussen krijgen daardoor veel meer kans en depatiënt sterft uiteindelijk niet aan de hiv-besmetting maar aan eenandere infectie. De epidemieën in de derde wereld, waar de conditievan de inwoners vaak slecht is en de antivirale medicijnen onbetaal-baar zijn, zijn hier een goed voorbeeld van. Virussen kunnen ookinitiërend zijn voor heel andere ziekten: tumoren, vaat- en veroude-ringszieken, doordat ze cruciale cellulaire veranderingen aanbren-gen.

Bij de internalisering, integratie en replicatie van een meme in eenbepaalde persoon kan een andere meme helpen (co-meme). Dit zijnmemen die de geestelijke gezondheid van individuen aantasten (fas-cisme, sektarisch geloof, massapsychose enzovoort). Een en anderkan leiden tot zelfdestructie (collectieve zelfmoord, heilige oorlog):suïcidememen. Of tot een snelle transmissie: snel om zich heen grij-pende infecties of memenepidemieën. Armoede en economischeachterstand bevorderen maatschappelijke ziekten en geweld.

Transmissie (exoreplicatie)

Virussen die volwaardig zijn opgebouwd − en zeker die virus-deeltjes die zodanig zijn gemuteerd dat ze aan het immuunsysteemvan de gastheer kunnen ontsnappen − zijn na opname in de juistevector of door direct contact in staat meerdere personen te infecterenen door de bovengenoemde eigenschappen stabiel in de nieuwe gast-heer te integreren (16). Ook virussen die menselijke eiwitten bevat-ten die de afweer foppen, worden effectief overgedragen. Dit ge-beurt bij voorkeur in een omgeving waar veel mensen aanwezig zijn,liefst met een verminderde weerstand, of mensen, die om wat voorredenen dan ook, bijzonder vatbaar zijn voor besmetting. Ook bij ditproces is een combinatie van meer personen, die voor transmissievan virussen een gunstige condities hebben, essentieel. Zijn er veelantivirale maatregelen in het spel dan kan een algemene ongevoelig-heid (tolerantie) voor verschillende virussoorten bestaan.

Memen die in een persoon zijn verwerkt of geherstructureerd enstevig in het brein zijn gevestigd door ofwel opname in een netwerkvan associaties ofwel succesvolle aanpassing, kunnen door bewust


representatiegedrag en actieve verspreiding via de media vele anderepersonen besmetten (15,16). Dit gebeurt met name in een omgevingmet grote informatiedichtheid door actieve, dominante, machtige ofpopulaire personen die cultureel attractieve elementen aan de me-men kunnen hebben toegevoegd (de z.g aasfunctie van de memen).Speciaal mensen met een deficiënte afweer internaliseren de aan-geboden memen ten goede of ten kwade. Omdat in onze huidigewereld de memenpool zeer gevuld is, concurreren ze in feite omsuccesvolle implementatie. Ze leveren ofwel (subjectieve) culturelevoordelen op voor individuen of ze zijn direct schadelijk voor degeïnfecteerden (exotoxisch). Bij een hoge dichtheid van antimemenkunnen de gevolgen van infectie worden beperkt. Voorbeelden vanantimemen zijn de democratie en ook een maatschappelijke traditievan tolerantie (18, fig. 9).

Symbiose of destructie

Doordat het lichaam voordurend onder invloed staat van vroegere enook nieuwe virusinfecties is de constitutie van het individu er gene-tisch door bepaald en is deze ook dynamisch van aard. Ons organis-me heeft daardoor een deels virale ‘make up’! Men begrijpt steedsmeer van de bedreigende aspecten van virusinfecties voor onze ge-zondheid maar weet nog relatief weinig van de symbiotische en mo-dulerende (positieve) effecten van virale informatie voor de instand-houding van de soort en handhaving van het individu (zie boven).Virussen zijn wellicht even belangrijk voor de evolutie van onsorganisme als de miljarden bacteriën in onze darmen die thans metons in symbiose leven. Bacteriën hebben zelfs een functioneel ele-ment voor onze cellen geleverd: het mitochondrion is de energie-centrale van onze cel en representeert een bacteriële species die,miljoenen jaren terug, symbiotisch in de cel is geïntegreerd (eenander voorbeeld van hergebruik in de evolutie!). Het is interessantdat gemodificeerde virusdeeltjes thans gebruikt worden als van natu-re effectieve ‘gen-delivery-vectoren’ bij gentherapie. De daarbij be-trokken genen zijn recombinant (menselijk en viraal) en vormen eeninnovatieve mogelijkheid om zieke genen in de mens te vervangenen eventueel nuttige genen toe te voegen. Ze bergen dus ook de im-pliciete technologie in zich om onze genconstitutie erfelijk te


veranderen en onze sterfelijkheid te beïnvloeden, met alle ethischespanningsvelden vandien.

Elk individu heeft dus een memetische make-up die zeer dynamischvan aard kan zijn. De sinds onze geboorte aangetrokken memen be-palen onze individuele mentale habitus, ons contextafhankelijke ge-drag en ons persoonlijke culturele patroon. Deze persoonlijke lap-pendeken die ons bekleedt, wordt voortdurend aangevuld door be-wuste en onbewuste componenten en bepaalt, zoals eerder genoemd,ook de wijze waarop wij de wereld waarnemen en interpreteren.Analyse en bewustwording van deze gekleurde bril levert essentiëlezelfkennis op en instrumenten voor vruchtbaar sociaal gedrag, naastcreativiteit en serendipiteit. Het is meer dan symbolisch dat hetultieme verspreidingsmedium van memen, het internet (15), onzekennis en communicatie exponentieel kan vermeerderen, maartevens het gevaar inhoudt van computervirussen, wormen en spy-ware, die een ongeoorloofd grote inbreuk doen op onze veiligheid,privacy en onafhankelijkheid. De impact van internet op de cultureleevolutie is enorm, maar kan zich eveneens tegen ons keren wanneerwe de implicaties ervan niet helder analyseren en niet onderwerpenaan een voortdurende ethische dialoog. Recombinatie van mementenslotte levert innovatie en wetenschappelijke doorbraken op, maarhelaas ook bedreigende elementen voor onszelf, de maatschappij enonze planeet.

Tot zover deze virus/meme–analogie. Het moge duidelijk zijn dathet hier gepresenteerde model een aanvulling is op de eerder ge-noemde mememodellen:

� Er wordt uitgegaan van de aanwezigheid van een populatie vandiverse varianten van een bepaalde meme in het brein en demaatschappij.

� Het proces van replicatie wordt gezien als een interactie van dememe met het organisme.

� Bij de replicatie treedt soms ook innovatie op door recombinatievan memeninformatie en persoonlijke elementen (wel in overeen-stemming met de theorie van Gabora )


� Analyse van eigen patronen van memen, tenminste voorzover zetot het bewuste domein behoren, is een basis van zelfkennis endus voordelig voor het individu (zie ook de laatste alinea dl. 3).

Informatie als bouwsteen voor leven

Het integreren van informatie in levende entiteiten leidt tot eenbewustzijn voor de omgeving en is daarom een integraal onderdeelvan de hele levende natuur. Het menselijk brein kan meer: het ver-werkt bestaande en schept nieuwe informatie, die zo wordt geïn-tegreerd tot het zelfbewustzijn dat ons tot mensen maakt in relatietot ons hele lichaam en de buitenwereld. We zijn dus niet louter enalleen ons brein! Mensen zijn in constante interactie met de om-geving, slaan informatie hieruit op en door communicatie kan dezeinformatie met anderen gedeeld worden, hopelijk met toegevoegdewaarde. Denk bij levende organismen aan hun diverse gedrags-patronen en bij de mens aan verbeelding, zingeving, en dus aannieuws, wetenschap en kunst. Informatie in de structuur van zoweldode als levende materie kan daarom worden gezien als een funda-mentele bouwsteen van het universum.

De gedetecteerde en geïnterpreteerde fysische informatie kan bij-voorbeeld in de wetenschap betekenis krijgen en verder aanleidinggeven tot theorievorming. De overgang van fysische naar biologi-sche informatie is de belangrijkste gebeurtenis welke op aarde heeftplaatsgevonden: in het ontstaan van het eerste leven bleken rich-tinggevende kwantumfysische mechanismen onontbeerlijk. Recentbleek dat in heel diverse processen − zoals enzymatische katalyse,fotosynthese, DNA-mutatie, reuksensatie, magnetisch gestuurde mi-gratie van vogels en wellicht ook in bewustzijnsaspecten in onseigen brein − kwantumfysische processen een essentiële rol spelen.Dit nieuwe terrein van de kwantumbiologie onthulde onverwachtdat kwantumprocessen een essentiële rol kunnen spelen in de relatiefwarme en vochtige omgeving van levende organismen, mits kwan-tumcoherentie (gelijktijdige vibratie van macromoleculaire eenhe-den in de cel) lang genoeg duurt om een voor het leven belangrijksignaal door te geven.


Fig. 10: De elektromagnetische cel met de vibratie-elementen inhaar onderdelen

Recent werd gevonden dat de vorming van de eerste replicerendecellen en DNA-vorming in de evolutie mogelijk gestuurd werdendoor discrete elektromagnetische stralingsfrequenties (11). Het me-dium dat dit soort oscillaties kan doorgeven zijn bepaalde klei-materialen die een halfgeleidersfunctie bezitten (zie referenties 11en 12). De uit een meta-analyse van biologische studies gevondenEM-frequenties kunnen middels licht en geluid (gekoppelde fotonenen fononen) coherente vibratiedomeinen in de cel induceren. Ditbeïnvloed op zijn beurt de functie van organellen en celwaterzodanig dat de levensvatbaarheid en kwaliteit van de bestraalde cel-len worden bevorderd (fig. 10). Het bleek dat de gevonden levens-ondersteunende frequentiebanden exact overeenkomen met de waar-den van een akoestische schaal, zoals die al vanouds in de muziek-theorie opgang doet, en dat de veronderstelde eerste levende cellen −en wellicht ook de cellen die ons organisme vormen − vibrerendemacromoleculen bevat die resoneren met deze EM-straling. Dezeobservatie laat wellicht een glimp zien van de door David Bohmgepostuleerde ‘implicate order’: een informatieveld vanwaaruit zo-geheten ‘pilot waves’ de basiselementen in onze wereld aansturen(12). Dus het leven lijkt te worden gedirigeerd door muzikale vibra-ties, zoals Bohm ook al eerder suggereerde. Dit impliceert ook dat


de evolutie geen toevallig proces is maar een doelgerichte ontwik-keling zoals Teilhard de Chardin ons nadrukkelijk schilderde.

Verwerking van complexe informatie middels een enorme infor-matieverwerkende capaciteit van de menselijke hersenen stelt ons instaat kennis te vergaren, te interpreteren en te delen met anderen. Inonze samenleving worstelen we thans echter met een overvloed aaninformatie (fig.11). Hoe selecteren en valideren we deze informa-tie? Hoe voorkomen we dat we, bijvoorbeeld in de politiek, erdoorgemanipuleerd worden? Kan de wetenschap ons op dit punt wel al-tijd betrouwbaar helpen? Onze informatiemaatschappij kent eenovermacht aan technologie, gericht op de compressie en het behoudvan informatie, die in de naaste toekomst wellicht de gezondheid enlevensduur van mensen sterk zal bepalen, maar ook het kader scheptvoor misbruik en zelfvernietiging. De mens en wellicht ook andereintelligente species zijn zo in feite de biosensoren van het univer-sum, maar tegelijkertijd ook actieve participanten in het verdereevolutieproces: dat geeft ons een grote verantwoordelijkheid vooronze dierbare planeet.

Een groter inzicht in de aard van de informatie, die ons continubestormt, en onze intentie om deze informatie om te zetten inkennis, die we zinvol kunnen delen met anderen, vraagt om zelf-analyse, adequate reflectie en systematisering. Ik meen dat het con-cept van memen daarbij instrumenteel kan zijn en dat we, wanneerwe dit transmissiemodel kritisch hanteren, meer kunnen gaan begrij-pen van de wijze waarop we zelf deelnemen en bijdragen aan deculturele en biologische evolutie.

Maar hebben we ook 'voeling' met de memen die ons onbewusthebben geïnfecteerd dan wel in het onderbewuste liggen opgeslagenen die door recombinatie de context van de ons wel bewuste me-menpopulaties kunnen modificeren? Wellicht is het antwoord daar-op: nee! Mogelijk zijn ze echter ook de basis voor creativiteit, intuï-tie en serendipiteit: we kunnen gelukkig meer ontdekken dan watons op voorhand is gegeven.


Fig.11: De overvloed van informatie bedreigt het individu

Literatuur:Over fysica van kosmos en leven

1. De Ontrafeling van de Kosmos. Over de zoektocht naar de theorie vanalles; B. Greene , 2004 (Het Spectrum).

2. The Biology of Belief. Unleashing the power of consciousness;B.H.Lipton, 2005 (Elite Books)

Over informatie als bouwsteen van de natuur3. Meijer D. K. F. (2014). De Constructie van de Werkelijkheid.

Cyclische Stromen van Informatie. In: GAMMADELTA, jrg. 1, nr. 2 ,pp 39-51. http://www.teilharddechardin.nl/Gammadelta-jrg01-nr02-jun14.pdf

4. Meijer D. K. F. (2013). Information: What Do You Mean? SyntropyJournal, 2013 (3), pp 1-49.http://www.lifeenergyscience.it/english/2013-eng-3-01.pdf

5. Meijer D. K. F. (2012). The Information Universe. On the MissingLink in Concepts on the Architecture of Reality. Syntropy Journal, 1,pp 1-64. http://www.sintropia.it/english/2012-eng-1-1.pdf

6. Meijer D. K. F. and J. Korf (2013). Quantum Modeling of the MentalState: the Concept of a Cyclic Mental Workspace. Syntropy Journal,(1), pp 1-41.http://www.lifeenergyscience.it/english/2013-eng-1-1.pdf

7. Meijer D. K. F. (2013). Immortality: Myth or Becoming Reality ? Onthe Conservation of Information. Syntropy Journal, 2013 (3), pp 166-203.


http://www.lifeenergyscience.it/english/2013-eng-3-04.pdf8. Meijer D. K. F. (2014). The Extended Brain: Cyclic Information

Flow, in a Quantum Physical Realm. Neuro-Quantology, vol. 12, pp180-200. Abstract:http://www.neuroquantology.com/index.php/journal/article/view/754

9. Meijer D. K. F. and Raggett S (2014).Quantum Physics in ConsciousnessStudies. The Quantum Mind Extended. (review, 180 pp.). http://quantum-mind.co.uk/wp-content/uploads/2014/11/Quantum-Ph-rev-def-2.pdf

10. Meijer D. K. F. (2015) The Universe as a Cyclic Organized Informa-tion System. An Essay on the Worldview of John Wheeler.NeuroQuantology, 1, pp 1-40,http://www.neuroquantology.com/index.php/journal/article/view/798/693

11. Geesink J. H., Meijer D.K.F.(2016) Quantum Wave Information of LifeRevealed: An Algorithm for Electromagnetic requencies that CreateStability of Biological Order, with Implications for Brain Function andConsciousness. NeuroQuantology, vol. 14, pp 106-125,file:///C:/Users/Dick/Documents/911-2447-1-PB.pdf

12. Meijer D.K.F. and Geesink J.H. (2016): Phonon Guided Biology.Architecture of Life and Conscious Perception are mediated byToroidal Coupling of Phonon, Photon and Electron InformationFluxes at Discrete Eigen-frequencies. NeuroQuantology, in the press.

Over Memen en Memetics13. Blackmore S. Evolution and Memes. The human brain as a selective

imitation device..Cybernetics and Systems 2001, 32, 225-25514. Heylighen F & Chielens K. Cultural Evolution and Memetics.

Encyclopedia of Complexity and System Science, http://pcp.vub.ac.be/papers/Memetics-Springer.pdf15. Da Rocha A. F. et al. A Neurobiology Inspired Model of Social Cog-

nition: Memes Spreading in the Internet; Biological Inspired CognitiveArchitecture, 2015, 14, 86-98

16. Chielens H., The Viral Aspects of Language: A Quantitative Researchof Memetic Selection Criteria

http:/www.memetics.chielens.net/memetics/index.html17. Gabora L., The Origin and Evolution of Culture and Creativity

http://cfpm.org/jom-emit/1997/vol1/gabora_l.html18. Heylighen F, What makes a meme successful? Selection criteria for

cultural evolution, http://pespmc1.vub.ac.be/Papers/MemeticsNamur.html19. Meme Lexicon, http://pespmc1.vub.ac.be/Memlex.html

GAMMADELTA JRG. 3 NR. 4 – DECEMBER 201631

Teilhard de Chardin en New Age: een dubieuze of een vruchtbare relatie?

−−−− Een analyse van 'Het Goddelijke Milieu' 1 −−−−drs. A Borsboom

Hoofdstuk 1: De situering van ‘Het Goddelijke Milieu’

De eerste kennismaking met ‘Het goddelijk Milieu’ roept de vraagop tot welke categorie literatuur dit boek behoort. Is het natuurwe-tenschappelijk, religieus of beide? Teilhard de Chardin beroept zichop de wetenschappelijke basis van zijn denken. Wat betekent dit?Houdt het in dat de inhoud van het christelijk geloof volgens denatuurwetenschappelijke methode kan worden verklaard en gefun-deerd? Ligt deze verklaring niet op het terrein van de theologie?Teilhard stelt nadrukkelijk, dat er géén sprake is van een theo-logische verantwoording. Laat het christelijk geloof zich dan ver-klaren als én vanuit een kosmisch gebeuren? Is het daarmee een ver-schijnsel, dat gelijkgesteld kan worden met een ander natuur-verschijnsel dan wel een psychologisch verschijnsel? Zo ja, dan ishet christelijk geloof beroofd van haar fundament: de goddelijkeopenbaring. Of moet de betekenis worden gezocht in een opvatting,waarbij het christelijk geloof met behoud van zijn fundament alsOpenbaringsgeloof, niet strijdig is met de inzichten van het modernedenken, maar daar zelfs een zekere overeenstemming mee heeft?Heeft Teilhard de intuïtie dat de algemene ervaring van mensen ende religieuze ervaring niet strijdig zijn, maar elkaar nodig hebben, jadat de religieuze ervaring en de algemene ervaring elkaar vooron-derstellen?

1 Dhr. Borsboom schreef deze doctoraalscriptie in sept. 1991 aan de Theologische Faculteit Tilburg. Zijn referent was prof. dr. W. Logister. Hij is vanaf het begin nauw bij onze stichting betrokken en schreef voor het blad GAMMA artikelen in de jaargangen 1/nr.1; 3/nr.4; 4/nr.1; 5/nr.1; 6/nr.6; 7/nr. 1; 7/nr. 2; 8/nr. 2 en 15/nr.2. Al deze artikelen behalve het eerste dragen de titel: 'Stof tot nadenken'. Dit is het tweede gedeelte van de doctoraalsriptie. Het eerste verscheen in GAMMADELTA jrg. 3 nr. 3/ september 2016.


Welke waarde moet worden toegekend aan het religieus-weten-schappelijke denken van Teilhard? Elk van de eerder genoemde uit-gangspunten leidt tot een andere visie op de werkelijkheid. Welkevisie is uiteindelijk bepalend voor het denken van Teilhard de Char-din? Eerst wordt nagegaan wat de doelstelling en de methode is enwelke hulpmiddelen zijn gebruikt. Om te komen tot de denkstruc-tuur volgt een systematische weergave en een analyse van de struc-tuur van de tekst.

1. Uitgangspunten - a) doelstellingTeilhard de Chardin heeft maar één doel voor ogen: “de mensenleren God overal te ervaren: Hem in de meest verborgen, meesthechte, wezenlijke kern van de wereld te zien”. Teilhard wil doenuitkomen, dat de christelijke boodschap ook en juist in de modernetijd niets aan waarde heeft verloren. Formeel laat deze doelstellingzich vertalen tot een opdracht: de moderne mens te verzoenen metde dualiteit van het bestaan door een analyse te geven van zijnhandelen (actieve krachten) en niet-handelen (passieve krachten) ente laten zien dat het handelen van de mens in het teken staat van eenkosmisch gebeuren en gericht is op de eenheid met God. Hetchristendom geeft de weg aan waarlangs deze eenheid met God kanworden bereikt, omdat deze eenheid de voortgezette incarnatie isvan Gods Woord dat is vleesgeworden in de persoon van Jezus vanNazareth.

b) methodeTeilhard bereikt dit doel door een fenomenologische beschouwingvan hetgeen zich in de menselijke ervaring afspeelt: wat de mensdoet en wat de mens ondergaat. Het boek is zowel beschrijvend alsanalyserend, waarin zijn betrokken de verschijnselen op macro- enmicrokosmisch niveau met hun psychologische implicaties. In eenvoetnoot wordt eraan herinnerd, dat het om een psychologischebeschrijving gaat (GM, 105). De waargenomen en beschreven ver-schijnselen worden verklaard, waarbij vanuit het bijzondere enenkelvoudige wordt besloten tot het algemene. Voor de generalisatievan de verschijnselen met hun verklaringen is gebruik gemaakt vande inductieve methode.


Teilhard maakt gebruik van de ervaringen van mensen, die hijonderwerpt aan een beschrijving en analyse van het handelen, hetgedrag (psychologische verklaring) en de mystieke ervaringen. Ervindt een constante en consequente confrontatie plaats met de chris-telijke leer waaraan toegevoegd is een verificatie van de juistheidvan de paulijnse teksten.

c) BronnenEr is geen bronvermelding. Uit de tekst kunnen echter de volgendebronnen worden afgeleid: de Evangeliën, de brieven van Paulus ende kerkelijke leer.

d) AdressatenTeilhard laat er geen twijfel over bestaan voor wie het boek isbestemd: “Dit boek richt zich niet zozeer tot dе christenen die, hechtgeworteld in hun geloof, niets van zijn inhoud hebben te leren. Hetis geschreven voor de dolenden die binnen en de dolenden die buitenzijn” (GM, 11). Uit de inhoud blijkt wie er zoal bedoeld worden: dechristen in de moderne tijd, de moderne mens, de pantheïsten, demodernisten, dе illuministen (de visionairen, die menen het godde-lijk handelen door schouwen te kennen) en de naturalisten (de aan-hangers van het heidens naturalisme, die menen dat de mens zichvergoddelijkt door zich in zichzelf op te sluiten).

e) Theologische positieTeilhard vermeldt uitdrukkelijk, dat het boek een beschrijving is vanpsychologische toestanden en geen theologische verantwoording.Gezien de christologische benadering sluit deze stellingname geens-zins uit, dat het opgeroepen Gods-, mens- еn wereldbeeld aan eentheologische analyse en kritiek moeten worden onderworpen. Dithoudt in dat de theologische positie van Teilhard nader moet wordenbepaald.

1.2. Systematische weergaveIn de volgende hoofdstukken wordt dieper ingegaan op de aange-geven materie. Op deze plaats wordt volstaan met de grondstructuurvan “Het Goddelijk Milieu”(GM), teneinde de denkstruçtuur bloot teleggen en daarmee de aard van het denken van Teilhard.


1.2.1. ProbleemanalyseTeilhard beschrijft de situatie van de mens als nietig in de immensegrootheid van de kosmos. Het probleem is dan ook dat deze groot-heid de betekenis van de evangelische Christus en daarmee hetchristendom dreigt te vernietigen. De oorzaken van dit probleemzoekt Teilhard bij de mens, die ten prooi is aan dualiteit: God óf we-reld, toewijding aan God óf verzaking aan de wereld. De mens kiestóf voor verzaken aan het Evangelie óf voor verzaken aan de wereld,maar vaak doet hij geen van beide en leidt een dubbel leven. Hij ziettwee oplossingen die gerelateerd worden aan het menselijke hande-len: óf een onvolledige, waarbij de menselijke handeling uitsluitendwaarde heeft door de intentie waarmee ze wordt verricht, óf een de-finitieve, waarbij iedere inspanning ertoe bijdraagt de wereld ‘inChristo Jesu’ te voltooien. De manier waarop Teilhard het probleemaanpakt en uitwerkt, laat zich verdelen in vier items: de schepping,de christelijke ascese, God en parousie.

1.2.2. De mens in de scheppingDe schepping omvat het gehele universum, waarin onophoudelijknieuwe verbindingen tussen de elementen van het heelal wordengevormd en een streven naar kosmische eenheid als doel bestaat. Indie schepping neemt de planeet aarde met daarop de mens en zijnactiviteiten een bijzondere plaats in vanwege het geestelijke levendat zich in de mens heeft ontplooid. Kenmerkend voor de mens isvolgens Teilhard zijn actieve leven waarin het handelen plaatsvindt,en zijn passieve leven waarin de nadruk vooral ligt op het ondergaanvan het leven en het kwaad. Er is een fundamentele wet van het han-delen: ‘handelen is gemeenschapsvormend met God én met men-sen’. Handelen kent twee functies. De eerste wordt gezien vanuitchristelijk perspectief, waarin heiliging en humanisering van hethandelen in dienst worden gesteld van God en van de voltooiing vanhet heelal: de materiële en spirituele vooruitgang. De tweede functiestaat in dienst van de onthechting, zoals het overwinnen van detraagheid, het doorbreken van de verveling en de opheffing van devervreemding. In deze drie elementen speelt ook mee het ideaal vaneen leven in onthechting.


In het passieve leven is er onderscheid tussen groei en vermindering.Passieve vormen van groei zijn de religieus-mystieke ervaring, dedisclosure-ervaringen en de ervaringen van zijnsgebondenheid, metals functies het ondersteunen van de menselijke inspanningen en hetbegeleiden van de mens op zijn weg naar éénwording. Het resultaatis dat negativiteit wordt getransformeerd in positiviteit en dat de zin-vragen via zinervaring leiden naar ervaring van eenheid.

De passieve vormen van verminderingen kunnen in twee groepenworden verdeeld. Ten eerste die van de kwade kansen, uitwendigvan oorsprong en te zien als voorvallen, min of meer toevallige ge-beurtenissen (sterfgevallen en natuurrampen). Ten tweede de ver-minderingen die inwendig van oorsprong zijn: natuurlijke gebreken,fysieke, intellectuele en morele tekortkomingen veroorzaakt door dematerie/stof, zoals pijn, lijden, ziekte en dood waarbij de dood als‘het kwaad’ wordt gezien. Verkeerd gebruik dan wel misbruik vande vrijheid leidt tot het morele kwaad.

De functie van de verminderingen is: de doelen van onze inspanningeen andere richting te geven, het leiden naar een grotere mate vanonthechting en de transformatie van het ik of het kleiner worden vanhet ik. Als resultaat van deze vormen van vermindering wordt ver-meld dat ‘afstand nemen’ leidt tot onthechting, zinloosheidservaringwordt omgezet in levenservaring (zinervaringen) en het verlies vanegoïsme geeft een ervaring van eenheid. Over God en het kwaadwordt gesteld, dat Gоd een bondgenoot is in de strijd tegen hetkwaad en dat het kwaad als vermindering leidt tot gemeenschap metGod, omdat in de berusting het ondergaan van God zijn plaats krijgt.

1.2.3. Christelijke asceseDe christelijke ascese speelt zich bij Teilhard af in drie gebieden:hechting-onthechting, het Kruis en de relatie tussen geest en stof.Het keuzeprobleem van de mens is: handelen of dulden, leven ofdood, groei of vermindering, ontwikkeling of inkrimping, bezit ofverzaking? In de positie, waarin hij zich bevindt, moet de mens‘zijn’, zich ontwikkelen en de wereld in bezit nemen om daarna dewereld te verloochenen en in te stemmen met de vermindering.Hechting en onthechting zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden,


zowel actief in het handelen dat een hechten en onthechten inhoudt,en passief, omdat de groei en de vermindering als onthechtingfunctioneren, waarbij de dood dе totale onthechting is.

Het Kruis is een teken van tegenspraak. Het geloof zegt echter dat eruit de ontzaglijke menselijke beroering een uitweg bestaat en datdeze weg ‘stijgt’. Het leven heeft een eindpunt. Aanvaarding van hetKruis bewerkt een geleidelijke onthechting. De relatie tussen geesten stof wordt gevormd door de invloed die het stoffelijke en hetlichamelijke uitoefenen op de geest.

Over de stof zegt Teilhard: “De stof zal dus voor ons zijn het geheelvan de dingen, de energieën, de schepselen die ons omringen, in demate waarin deze zich aan ons voordoen als tastbaar, voelbaar,‘natuurlijk’ (in theologische zin van het woord)” (GM, 78). De stofis de last, de keten, de smart, de zonde, de bedreiging van ons levenen tegelijk de fysieke vreugde, het verrukkelijk contact, de stalendeinspanning, de vreugde van groter te worden.

1.2.4. GodHet bestaan van God is voorondersteld. Over het wezen van Godwordt gezegd dat de grondeigenschap van God is dat Hij zich ont-hult. Teilhard beschrijft de kenmerken en de eigenschappen van hetgoddelijk milieu. De aard van het goddelijk milieu wordt gevormddoor Gods alomtegenwoordigheid en zijn Openbaring in het vlees-geworden Woord, Jezus Christus. De groei en voleinding van ditgoddelijke milieu is zowel individueel als collectief van aard.

Christus is het definitieve centrum waarin alles zijn vervullingkrijgt. Daardoor zijn christologische accenten in alle onderwerpenaanwezig. Duidelijk is dit als de aard van het goddelijk milieu wordtomschreven met de volgende christologische titels: het vlees-geworden Woord, de verrezen Christus, de mystieke Christus, deeucharistische Christus. De identiteit van Christus wordt geanaly-seerd en de historiciteit van Jezus van Nazareth is alles beslissendvoor de verlossing van mens en heelal.


1.2.5. ParousieEr is geen herhaling van de geschiedenis. Deze lineaire opvattingstaat tegenover de cyclische uit het oosterse denken. Er ontwikkeltzich een nieuwe aarde. De verwachting van deze nieuwe aarde iseen christelijke functie bij uitstek. In de eschatologie geldt het dog-ma: het voltooide heelal is een gemeenschap tussen personen. Er iseen toename en groei in het goddelijk milieu, die zowel individueelals collectief is.

1.3. De aard van de tekstNa lezing slaat men het boek dicht en blijft achter met gemengdegevoelens. De lezer is gegrepen door het persoonlijke taalgebruik,die uiting is van de eigen emoties van Teilhard. Men ontkomt nietaan de indruk dat hier wezenlijke dingen aan de orde worden gesteldmet een algemeen geldigheidskarakter. Het is zeker geen theolo-gische verhandeling, ondanks het feit dat het over God en de mensgaat, maar de weergave van een innerlijk proces, dat de schrijver,Teilhard, heeft doorgemaakt. Soms schiet de normale taal tekort omuitdrukking te geven aan de opgedane ervaring. Teilhard laat zichdan overmeesteren door de gebeurtenissen en gebruikt liturgischetaаl, die overgaat in een doxologie. Het vertoont dan het karaktervan een getuigenis, een geloofsbelijdenis.

De confrontatie van de religieuze ervaring met het dogma verlooptin de richting van het dogma (d.w.z. er wordt vastgehouden aan hetdogma) en is te duiden als algemeen beschrijvend. Daar waar Teil-hard afdaalt naar het diepste innerlijk van de mens wordt de be-schrijving mystiek van aard. De weergave van deze mystiekeervaring vindt echter niet plaats in de compacte taal, die het dogmavaak kenmerkt. Eerder is sprake van een vertrouwelijke taal, waarinde ik-vorm overheerst en die de lezer een blik gunt in de ziele-roerselen van de schrijver. Het gebruik van de religieus-liturgischetaal is bepaald door het milieu van de schrijver en zijn tijd. Dereligieuze taal wordt vaak aanvullend en verklarend gebruikt.

Er is geen sprake van een wetenschappelijke weergave van feitenmet bronvermelding. De bron is de innerlijke ervaring. Bij debeschrijving van deze ervaringen en de waargenomen verschijnselen


gaat Teilhard methodisch te werk en volgt dit pad consequent,waarbij soms wordt aangegeven dat hij zo te werk gaat om redenenvan de methode. Het onderscheid tussen de persoonlijke ervaring ende ervaring van de gemiddelde mens is vrij duidelijk. De overgangvan het bijzondere naar het algemene wordt methodisch verant-woord. Er vindt echter geen theologische resp. filosofische reflectieplaats. Volstaan wordt met de weergave resp. het aangeven van dechristelijke dogma’s en kerkelijk leer.

Naar taalniveau is het werk afwisselend: * algemeen beschrijvend enconstaterend, *psychologisch beschrijvend, *theologisch beschrij-vend, *filosofisch beschrijvend, *mystiek beschrijvend en verha-lend, *religieus-liturgisch, soms uitmondend in een doxologie, *ge-tuigend, met een sterk belijdend karakter.

Deze niveaus zijn niet scherp in de tekst van elkaar te onder-scheiden. Vaak gaan zij vloeiend in elkaar over. Voor het lezen is ditaangenaam vanwege het steeds afwisselende karakter. Het bemoei-lijkt echter wel de analyse. De ene keer wordt dе kern helder en dui-delijk in wetenschappelijke taal geformuleerd dan weer in mystieketaal, terwijl een andere keer de formulering in algemeen beschrij-vende termen is gevat.

De religieuze taal is christologisch bepaald en bevat de kern van deleer, voortkomend uit de hymnen die Paulus in zijn brieven gebruikt.Hier beschrijft een religieus mens het religieuze leven van de mens.De ondertitel van het boek ‘Essay over het innerlijke leven’ is goedgekozen. Het proces van het innerlijke leven wordt op wetenschap-pelijk verantwoorde wijze beschreven als de weergave van eenmystieke ervaring.

1.4. DenkstructuurLangs welke hoofdlijnen heeft het denken van Teilhard zich nu ont-wikkeld? De vraag is te algemeen om ze te beantwoorden vanuit eenessay, dat overigens gekenmerkt wordt als een hoofdwerk. Het staatin de context van andere geschriften, die buiten het kader van dezestudie vallen. De vraagstelling moet zich toespitsen op de hoofd-lijnen uit ‘Het Goddelijk Milieu’ en de daarmee samenhangende


context. Dе context laat zich afleiden uit het essay zelf. Een eerstefeit is dat alle grote thema’s uit het christelijke gedachtegoed in ditbetrekkelijk kleine essaу aan bod komen. De handboekentheologieis herkenbaar aanwezig. De Christusfiguur neemt een centrale plaatsin.

De mystieke vorming in de orde van de jezuïeten is de basis en hetvertrekpunt bij het afdalen in het diepere, innerlijke, leven van demens. Daarnaast is de priester, de zielzorger, steeds aanwezig. Hetlot van de dolende mens en van zijn Kerk gaat Teilhard ter hаrtе.Tegelijk echter spreekt en schrijft hier een in de natuurwetenschap-pen gevormd mens, die voortdurend bedacht is op de zuiverheid vande methode.

De hoofdlijn uit het essay wordt bepaald door een tweetal voor-onderstellingen. Het wezen van God staat in het middelpunt. Descheppingsact heeft een lineair evolutionair proces tot gevolg metals einddoel de universele Christus. (In ‘Het Verschijnsel Mens’Christus-Omega genoemd). ‘Het Verschijnsel Mens’ gaat uitvoeri-ger in op deze kwestie. Het evolutionaire karakter van de scheppingwordt daar namelijk langs wetenschappelijke weg afgeleid en aan-getoond, passend binnen een christelijk kader. In tegenstelling tot dehandboekentheologie, die begint bij God en dan pas komt bij deschepping heeft Teilhard gekozen voor een benadering vanuit demens, de menselijke alledaagse en mystiek-religieuze ervaring, eenantropologische benadering. Vanuit deze positie vindt de invullingvan het Goddelijk Milieu, het begrip-God, plaats.

1.5. ConclusieTeilhard heeft getracht de religieuze ervaring en de daarmee ver-bonden verschijnselen met daarin begrepen het handelen van demens op een zo verantwoord mogelijke wijze wetenschappelijk tebeschrijven. Hij legt daarmee verantwoording af aan het modernedenken over het christelijk geloof, maar verplicht daarmee tegelijkhet moderne denken zich te verantwoorden tegenover de mens enhet christelijk geloof, omdat religieuze ervaringen en verschijnselentot het menselijke bestaan behoren. Het religieus-wetenschappelijkedenken van Teilhard is gefundeerd in een antropologische bena-


dering van de werkelijkheid. Tot die werkelijkheid moet ook dereligieus-mystieke ervaring worden gerekend. Zoals de werkelijk-heid en haar verschijnselen zich laten verklaren volgens natuurwe-tenschappelijke methoden, zo laat ook de religieus-mystieke erva-ring zich methodisch beschrijven en verklaren. De waarde van ditdenken ligt in het feit, dat religie en het moderne denken tot dezelfdewerkelijkheid behoren, elkaar niet uitsluiten, maar in de visie vanTeilhard elkaar aanvullen en completeren. Het doel van beide is hetbewerkstelligen van de kosmische eenheid in het goddelijk milieu.

Bepalend voor Teilhard is de christelijke leer over de schepping, deverlossing en God. Daar wijkt hij niet vanaf. Hij laat zien dat hetmoderne denken elementen bevat, die opgenomen kunnen worden inhet christelijke denken. Daarom worden vanuit het ‘verschijnselmens’ de fenomenen − waaronder de mens zelf − waargenomen, be-schreven en verklaard. Dit leidt naar een confrontatie met de chris-telijke leer. Teilhard geeft aan dat hij de uitspraken van Paulus wiltoetsen. Dit resulteert in een bevestiging van de kosmische Christusals de uiteindelijke eenheid in het goddelijk milieu. Het fundamentvan de christelijke religie, de goddelijke Openbaring, tast Teilhardniet aan. Hij legt alleen de relatie met het moderne denken en laatzien dat het christendom hierin past vanwege het kosmischeChristusgebeuren.

De conclusie is dat ‘Het Goddelijk Milieu’een religieus boek is, datmethodisch is opgezet en geschreven. Het beschrijft de psychologievan de religieuze verschijnselen en brengt deze in relatie met hetmoderne denken door gebruik te maken van de in dit modernedenken ontwikkelde methoden. In de visie van Teilhard maakt demens deel uit van een kosmisch gebeuren, dat zich evolutionair ont-wikkelt. De mens is onderworpen aan dit proces, dat eindig is enhaar voltooiing bereikt in de parousie. Als de universele Christusalles en allen in zich opneemt, is de vurig verlangde eenheid be-reikt. Dit betekent, dat het handelen van de mens in een kosmisch ofeen evolutionair verband staat.


BewustwordingAd de Vries1

Heerlijk om te weten dat wij in potentie onvoorstelbare mogelijk-heden hebben! In sprookjes wordt diepgaande kennis over het leven,over ervaringen en verworven wijsheden in verhaalvorm aan onsverduidelijkt. Via onze in concept aanwezige wijsheid kunnen wijons laag voor laag opnieuw opbouwen, her-creëren. We hebben dezekerheid dat wij de creators zijn van de werkelijkheid waarin weleven. Aan deze gedroomde creatie geven wij vorm en inhoud indeze wereld als een speels en ongeconditioneerd kind!

Wie ben ik?De drie vragen die steeds weer opduiken in de menselijke samen-leving zijn: Wie ben ik? Waar kom ik vandaan? Waar ga ik heen?Een aanname die ons menselijk verstand teboven gaat is: we hebbeneen stoffelijk lichaam, maar we zijn onsterfelijke geestelijke we-zens! Met onze instemming incarneert onze geest telkens opnieuw ineen stoffelijk lichaam. Keer op keer gaan we een leven op aarde aan.Met honderden incarnaties doen we, al levend op aarde als spiritueelwezen, ervaringen op! De drie bovengenoemde vragen blijven onsechter ‘triggeren’, en zetten ons telkens opnieuw aan om onzenieuwsgierigheid te bevredigen en verder te zoeken! Wij mensenzijn op die manier spelenderwijs bezig, om vanuit onze volmaaktegeestelijke engelenstaat, onszelf opnieuw thuis te gaan voelen in eenfysieke engelenstaat!

Het paradijsverhaalHet paradijsverhaal in de Bijbel is zo’n wijs sprookje waarbij de her-innering wordt opgeroepen van de onbezoedelde gelukzaligheid vande eerste mensen in een paradijselijke tuin! Wij, als geestelijke we-zens in een fysiek lichaam, leefden als volmaakte entiteiten in eenideale gecreëerde wereld! Maar deze wereld hebben wij uit vrije wilen op eigen initiatief verlaten. We herinneren ons nog wel hoe wevolmaakt gelukkig op aarde leefden in die paradijselijke staat! Maar

1 Dit artikel verscheen eerder in het tijdschrift Spiegelbeeld , nr. 35 van juli/aug. 2016, onder de titel: 'De reis van Spirituele-Engel naar Fysieke-Engel in Spiegelbeeld’.


we werden niet uit het paradijs verdreven! Onze eigen nieuwsgierig-heid zette ons aan om vrijwillig op ontdekking te gaan naar zaken,waar we ons conceptueel wel van bewust waren, maar die we nogniet ‘aan den lijve’ ervaren hadden. Dat er goed naast kwaad bestaat,vreugde naast verdriet, vriendschap naast vijandschap, licht naastduisternis! Bij de beslissing om voor een uitgebreider en doorleefderbewustzijn te kiezen, konden wij alleen conceptueel inschatten wathet zou betekenen om die paradijselijke staat te verlaten en vrijwilligop avontuur te gaan in de voor ons onbekende, duale, fysieke we-reld. Dus: geen verbanning, noch een straf van God, laat staan eenerfzonde! Ondanks alle moeilijkheden baanden we ons een weg; wekozen en kiezen ervoor om nieuwe zaken aan het licht te brengen,zoals pioniers, ontdekkers, onderzoekers en veroveraars dat op hetfysieke vlak op aarde nog steeds doen. Naast grote vreugde en vol-doening brengt dit ontdekken ons als avonturiers ook lijden, afzien,geestelijke en fysieke pijn en verdriet.

De sluier wordt dunnerDie ondervonden pijn en verdriet probeert de menselijke persoon-lijkheid op een rationele manier te verzachten door ons voor tespiegelen, dat anderen of omstandigheden buiten onszelf dit lijden,verdriet, afzien en deze pijn veroorzaken. Emotioneel zoeken weimmers een verklaring! We wijten het aan de omstandigheden of wezoeken naar de ‘schuldige’ personen die ons dit ‘aandoen’. We heb-ben aanvankelijk het idee, bij alles wat we ervaren, dat dit van bui-ten komt! Dit gevoel wordt op aarde door negatieve krachten aldaargeactiveerd en gestimuleerd.

Maar je groeiend bewustzijn vertelt je, dat alles wat je waarneemt enmeemaakt, een projectie is van jouw binnenkant. Je kiest er zélfvoor om dit allemaal te beleven; er is geen sprake van toeval! Jekomt zelfs stap voor stap tot het inzicht, dat toeval niet bestaat endat alles wat je overkomt, wat je ervaart, jouw doel waarvoor je naarde aarde bent gekomen, dient. Het bevordert je groeiend bewustwor-dingsproces. Tegenkrachten op aarde proberen je binnen hun matrixte houden om je zodoende te kunnen manipuleren, tot slaaf te ma-ken, te onderdrukken en je af te houden van je ware manifestatie!Alle conditionering dien je af te schudden, maar voortdurend vraag


jij je af of een bepaald gedrag of gemaakte keuze nog bij je hoort!Vind je van niet, dan laat je het los! Je kunt er geestelijk wel voorgekozen hebben om bepaalde ervaringen te beleven, maar hoe hetvoelt binnen jouw menselijke persoonlijkheid hier op aarde dien jeaf te wachten!

MultidimensionaalWe nemen weer als uitgangspunt dat wij als geestelijke wezenszowel in de geestelijke als in de stoffelijke wereld leven. Wij men-sen zijn multidimensionale wezens die aanwezig zijn in diverse di-mensies en geestelijk zijn we maar voor een klein deel geïncarneerdin dit aardse lichaam dat wij nu bewonen, wat nu ons voertuig is.Met onze creatieve geestkracht belichten we alle aspecten om te ont-dekken hoe een beslissing, daad of creatie voor ons uitpakt. Nieuws-gierig als we zijn, gaan we bewust of onbewust na wat de mogelijk-heden en onmogelijkheden zijn. Wij dienen ons op aarde te bevrij-den van de ons omhullende matrix van regels, voorschriften en eisendie ons van buitenaf zijn opgelegd, maar wel door onszelf, in onzemenselijke persoonlijkheid, geïntegreerd en omarmd zijn.

Stap voor stapmerk je wat nog bij je hoort, wat je nog dient. Je onuitputtelijkescheppingsdrang en vrije wil staan er borg voor dat je op jouw eigenwijze inzichten in het leven krijgt en spelenderwijs jouw persoon-lijke visie op jouw leven creëert! Maar je bent nooit aan het einde,want als een nieuwsgierig kind wil jouw aangeboren drang naaronderzoek dit verder en verder uitbouwen!

De aardeMoeder Aarde is in ons samenspel ook een geestelijk wezen dat aanandere geestelijke wezens de kans geeft om hier geboren te wordenin een stoffelijk lichaam om de dualiteit van goed en kwaad, positiefen negatief, liefde en angst etc. aan den lijve te ervaren. Elke hande-ling op aarde bezit de dualiteit van ‘Licht’ en ‘Donker’. Door ze bei-de tot in de uiterste consequentie te ervaren en neer te zetten op aar-de, ondervind je dat ze ieder hun eigen taak hebben en dat ons geenoordeel of veroordeling past, omdat zowel het ‘Licht’ als het ‘Duis-ter’ hetzelfde doel dienen. Er is geen plaats in dit aardespel voor


toeval! We spelen samen op aarde een schitterend en diepgaandspel, waardoor elke handeling met al zijn aspecten wordt uitgewerkten met alle nuances in de materie wordt neergezet. Elk mens, hoever ook afgedwaald van het Licht, is alleen maar liefde. Weet je hetnog? ‘Je bent een geliefd kind!’ Elke persoon heeft de talenten diepassen bij zijn/haar individuele eigenheid en daarmee kan eeniederzijn/haar bijdrage leveren aan het geheel! Wat een schitterende uit-daging om samen de puzzel compleet te maken!

Eigen tempoHet zal je niet vreemd overkomen dat jij deze ervaringstocht opaarde in je eigen tempo uitvoert. Natuurlijk neem je op aarde met jerationele geest soms te snelle of te ondoordachte beslissingen. Hetheeft consequenties voor je functioneren en voor het tempo waarinje ontwikkeling verloopt. In het horizontale vlak ervaar je dat jevoor dit moment niet de juiste keuze hebt gemaakt.

Maar je bent weer een ervaring rijker, want zoals een kind op fysiekniveau leert lopen met vallen en opstaan, zo leren we ook geestelijk.We zoeken een nieuwe uitdaging en daarna gaan we weer op weg!Regelmatig zijn wij onwetende, afgedwaalde, verdwaasde mensen.Van ‘domme ‘ ezels kunnen wij leren dat zij zich niet tweemaal aandezelfde steen stoten! Wij mensen kunnen door onze vasthoudendeeigenwijsheid telkens opnieuw precies dezelfde verkeerde beslissingnemen. We zien anderen een bepaald besluit nemen en wij willennog te vaak voldoen aan de groepsnorm. We hebben niet het lef omde beslissing te nemen die ons hart ons ingeeft! We durven de sym-pathie van de groep niet te verspelen, we kiezen voor een ‘veilige’inbedding door anderen te volgen en te handelen zoals het ‘hoort! Eris moed nodig om je angst te overwinnen en je eigen beslissingen tetreffen en afscheid te nemen van ‘zo hoort het’, ‘zo past het’ en ‘zowordt het van mij verwacht’! Zonder verdere tegemoetkoming, uit-leg of provocatie met het benodigde lef om je eigen beslissingen tenemen. Een lange, moedige weg!

Bedenken – verwoorden – doen!Het is mooi om te zien hoeveel tijd er zit tussen: bedenken-ver-woorden-doen! Je eigen individuele weg bedenken, los van je op-


voedingsstructuur, godsdienstige overtuiging, je familie, je land,politieke voorkeur etc. etc. is al een heidens karwei, waar heel veelinzicht en moed voor nodig zijn. Zeker wanneer je woont en ver-bonden bent met een sterk gesloten gemeenschap of cultuur. Heb jetenslotte de moed verzameld om alle ketenen te slaken die je gevan-gen houden in een matrix van conventies en verplichtingen, dan benje toe aan een heldere verwoording. Je dient voluit, zonder twijfel,achter je eigen woorden te staan om ontspannen als individu in actiete kunnen komen. De hiaten in je redenering ontdek je door in ge-sprek te gaan met gelijkgestemden; zo kun je jóuw inzichten ver-breden en verfijnen. Het lijkt, mede afhankelijk van je karakter, eeneindeloze weg; uit eigen ervaring weet ik dat veel mensen schitte-rende individuele inzichten hebben, het prachtig kunnen verwoor-den, maar falen in de uitvoering! In mijn eigen functioneren ervaarik ook het hiaat tussen bedenken, verwoorden en… doen!

Hoe herken je fysieke engelen?Zijn er uiterlijke kenmerken waaraan je fysieke engelen herkent, zo-genaamde oude zielen die terug gekomen zijn naar de aarde om hetaardse transformatieproces te dienen? Zelf heb ik de ervaring met deBraziliaanse bisschop Hélder Câmara. Al bij de eerste ontmoetingkeek ik in zijn ogen en er was de klik van herkenning: mijn hartsprong op van vreugde! Meteen wist ik: dit wordt de naamgever vanmijn nieuw op te richten basisschool.

Hij werd, opkomend voor de rechten van straatarme mensen in zijnbisdom, de rode bisschop genoemd! Dat ‘rood’ sloeg onterecht ophet hebben van communistische sympathieën! Hij mocht van deregering wel de nood lenigen van deze straatarme mensen, maar op-komen voor hun rechten als mens was not done! Met ware doods-verachting beschermde hij met zijn eigen lichaam deze mensen, diezich stukjes braakliggende grond hadden toegeëigend om erop tewonen en te leven!

Ik heb moeten strijden om mijn school Basisschool Hélder Câmarate mogen noemen! Maar het is me gelukt! Hélder Câmara heeft in1973 zijn naam op de gevel van de school onthuld! Ontmoet jefysieke engelen, dan raad ik je aan te letten op de evenwichtige rust


die ze uitstralen, op hun overtuigende woorden en daden die ze on-omwonden, moedig en met het nodige lef naar buiten brengen en jehart diep raken. Let op hun stralende oogopslag! Ze nemen de we-reld waar met de ogen van een onschuldig, wijs geworden kind.Geen enkel aards incident werkt verstorend op hun evenwichtigerust; toch zijn ze heel diep betrokken bij al het wel en wee op dewereld! Ze hebben het lef om zich door niets en niemand te latenintimideren!

GAMMADELTA, JRG. 3 NR. 4 – DECEMBER 201647

Amir Chitzan: ‘Hyena’s en de meisjes van maneschijn, ro-man, uitg. Querido 2015, ISBN 978 90 214 5734 5, 398 blzz.

Amir Chitzan schreef dit boek in de ik-vorm. Het zal dus onge-twijfeld sterk biografisch zijn gekleurd. Zoals ook de opdracht voor-in: “aan de vrouw die niet buigt voor het bewind van geestelijken”.

De roman speelt zich af in zijn vaderland Iran, waar Amir in 1960werd geboren en dat hij in 1993 vanwege zijn politieke activiteitenen verzet tegen de ayatollahs ontvluchtte. Verweven erin is een lief-desgeschiedenis, die haar wortels heeft in de vroege jeugd van dehoofdpersoon Saiwash. Diens moeder [Shokat] was 14 jaar, toen zehem kreeg. Hij noemde haar toen steeds ‘zus’ (abdji), omdat dit deenige aanspreking was die hij rondom hoorde. Hij groeide op metSari-Gol, een weesmeisje, en zijn zusters, o.a. Minou. We krijgeneen realistisch beeld van de leefomstandigheden in de gemeen-schappen van die tijd en van plaatsen als Teheran, Achwaz en Segol.

Christenen, joden en moslims leven er temidden van elkaar. Degrootmoeder van Sari-Gol leest de Bijbel in het Perzisch, zijnislamitische vader Koshro leidt Saiwash binnen in de moskee. Hetgezin is zo arm, dat de jongen door grootvader Shams al vroeg meteen schoenpoetskist eropuit gestuurd wordt, o.a. naar de wijk NewSide waar veel Amerikanen met oliedollars een luxe-leven leiden.Daar ervaart hij ook zijn eerste vernederingen.

Door de ogen van Saiwash voelen we de spanningen toenemen alvoordat keizer Reza Pavlevi en zijn vrouw Sarah Dibah op 15

GAMMADELTA, JRG. 3 NR. 4 – DECEMBER 201648

januari 1979 het land moeten verlaten. Met de komst van ayatollahKhomeini 14 dagen later bereiken deze een hoogtepunt voor niet-moslims: de Partij van de Islamitische Republiek (hezbollah) heeftbinnen drie maanden drie miljoen leden, Perzische feesten wordenverwerpelijk, vrouwen moeten een chador dragen, in de bibliothekenvinden zuiveringen plaats van westerse boeken.

Het Irakese leger maakt van alle onrust gebruik om Iran binnen tevallen, verovert de eerste steden en rukt op naar de olievelden rondAhwaz. Het martelaarschap onder moslims wordt extreem populair.Aan de universiteit komen de vrienden van Saiwash in opstand.Hijzelf “gelooft in niets”: “Ik ben geen ruiter, ik hoef niet te wetenhoe ik moet vallen” (p. 241). Als een dichter staat hij buiten iederewaan en moet uiteindelijk getuige zijn van het afgrijselijke lot, datSari-Gol en Minou met vele van zijn vrienden in de kerkers van deGardisten ten deel valt.

Van Shams krijgt hij haar laatste liefdesverklaring toegespeeld, diein de sok van Minou na beider executie wordt gevonden. Gebogenover zijn koffer na behandelingen in de Valeriuskliniek te Amster-dam komen alle herinneringen boven. En hij verzucht: “Ik denk datwe gedoemd zijn om leed te aanvaarden en lijdend heen te gaan.Maar daar hoef ik niet bang voor te zijn, want ik weet dat jij ergensop me wacht.” (p. 385) En dan belooft hij: “Sari-Gol, je zei tegenmij: zwijg niet. Ik zwijg niet.” (p. 386).

Met deze roman lost Amir Chitzan die belofte van Saiwash in. Bijiemand als Gijs, die hem onderdak biedt, verandert Amsterdam voorhem “in een mollig, roodharig meisje, dat huppelt”. Dat is dedichterlijke slotzin van dit meesterlijk geschreven boek. Het werd algenomineerd voor een literatuurprijs, en ook ik kan het iedereen terlezing aanbevelen. Immers, de mens en zijn liefde voor de ander enniet zijn geloof of politieke kleur staat erin centraal. En we wordenons er steeds beter door bewust van onze plicht om niemand uit tesluiten, maar iedereen vol begrip tegemoet te treden. HvB


Rien van Sijl: Voorbij de wetenschap - Overpeinzingen op eengrensvlak van rationaliteit en zingeving, Uitg. Boekscout.nl,Soest, ISBN: 978-94-022-2424-5, 226 blzz., prijs € 19,05

Als je een overzicht wilt geven, in de vorm van een handzaamboekje (226 blz.), waarin de hele westerse en oosterse cultuur aanbod komt en dat vanaf Plato tot heden, dankan het niet anders dan een generaliserendboek worden. Veel details blijven onge-noemd, ook al zouden ze wel nodig zijn vooreen dieper begrip. Rien van Sijl is een gene-ralist, die veel heeft gelezen en die probeertdaar een begrijpelijk geheel van te maken in dezin van het moderne informatiebegrip: iets ispas informatie, als je kunt zeggen “Ja, ik be-grijp wat daar staat”. Je kunt je ook afvragen of ‘begrijpen’ in dezecontext wel een zinnig begrip is. Misschien gaat het hier meer omeen intuïtief inzicht. Zo behandelt de schrijver de principes van dekwantummechanica en daaruit blijkt overduidelijk, wat een van devoormannen daarvan, Richard Feynman, al suggereerde: kwantum-mechanica is niet te begrijpen. Zelfs met alle detailkennis erbij is datnog steeds een feit.

Niettemin slaagt van Sijl erin om een totaalbeeld te schetsen van hethuidige westerse denken, gebaseerd op natuurkunde en recente we-tenschappelijke inzichten over astronomie, psychologie, filosofie ennog veel meer. Om dat totaalbeeld is het hem te doen. Hij begint bijhet grote, de oerknal en de ontzagwekkende wereld van de astrono-mie. Daarna beschrijft hij het kleine, de onzekere wereld van dekwantums. Vervolgens behandelt hij de grote mysteries, die door dewetenschap niet zijn opgelost, maar juist in hun mysterieusheid doorhet verdere onderzoek zijn vergroot of zelfs zijn ontstaan. Denkdaarbij aan de donkere energie en de donkere materie, die wel ofniet zouden bestaan. Zo komen ook de raadsels van de kwantumfy-sica aan bod, golven versus deeltjes, de onzekerheid en de non-lokale communicatie, spooky actions, zoals Einstein het noemde.


Uiteindelijk gaat het om de vraag of we hier een helder beeld uitkunnen verkrijgen. Van Sijl exploreert de gedachten van een aantalfilosofen en daarin spelen Teilhard de Chardin en Jean Charon eengrote rol, naast gedachten van Sheldrake, Bohm, Einstein en veleanderen. Sommige wetenschappers vinden dat we daarmee het ter-rein van de wetenschap verlaten en overstappen naar de zweverij,maar dat is niet de mening van Van Sijl. Uiteindelijk komt hij te-recht bij de Oosterse religieuze gedachten, zoals vervat in het boed-dhisme en de tao. Hij besluit het boek met een mooie gedachte overeen waterdruppel (ikzelf) die even los kan bestaan, vrij zwevenddoor de ruimte, maar die zich dan weer oplost in de oceaan, van-waaruit weer nieuwe wolken en nieuwe waterdruppels ontstaan.

Dit boek is goed leesbaar voor wie geen diepgravende kennis wilnemen c.q. nodig heeft van de ontzagwekkende hoeveelheid detailsen formules uit de natuurkunde van grote en kleine objecten, maardie wel de essentie en de gevolgen wil zien van al dit denk- enrekenwerk. Bovendien komt het boek heel mooi terecht bij de vraag:wat betekent dit nu voor mij? Waar komen wij vandaan en waargaan we naar toe? Of is de reis (van de waterdruppel) zelf het meestbelangwekkende en is het doel minder interessant? Gerrit Teule

GAMMADELTA JRG. 3 NR. 4 - DECEMBER 201651

Een nieuwe visie op mensenrechten is nodigHarry Ansems

Op 10 december 1948 werd door de Verenigde Naties de UniverseleVerklaring van de Rechten van de Mens afgekondigd. Hoewel indeze Verklaring het begrip mensenrechten scherper werd geformu-leerd dan voordien, kunnen we achteraf toch niet anders dan consta-teren dat het ontbrak aan een goede onderbouwing van de afgekon-digde rechten. De opstellers van de Verklaring konden waarschijn-lijk ook niet anders, want bij een godsdienstige of maatschappelijkeonderbouwing van de mensenrechten zou ongetwijfeld een moeiza-me discussie zijn losgebroken onder de naties van de wereld, dieimmers juist op levensbeschouwelijk en ideologisch gebied sterkverdeeld waren. Wat resteerde was een dringend beroep van de VNop de inherente waardigheid en de gelijke en onvervreemdbare rech-ten van alle leden van de mensengemeenschap”.

Wat bedoelt men eigenlijk met de inherente waardigheid van demens?Hoewel uit de Universele Verklaring duidelijk blijkt dat elke mensalleen al op grond van zijn menszijn bepaalde onvervreemdbarerechten bezit, wordt toch niet duidelijk gemaakt wat nu precies hetkarakteristieke is van dat menszijn waarop die rechten gebaseerdzijn. In elk geval is het begrip ‘inherente waardigheid’ een uiterstvage omschrijving. Overal ter wereld wemelt het van de mensen dieafvalligen van hun eigen religie misschien nog wel als mens zullenaccepteren, maar hen beslist niet als ‘waardig’ zullen beschouwen.En los daarvan: Kunnen wij in alle ernst levensgevaarlijke crimine-len als waardig beschouwen? En moeten wij jonge kinderen op hetgebied van mensenrechten gelijkwaardig stellen met volwassenen enhun bijvoorbeeld op grond van godsdienstvrijheid het recht gevenom tot een sekte toe te treden? Nu is het gelukkig wel zo dat de VNaan de naties alle vrijheid hebben gelaten de grondslag van de men-senrechten verder uit te werken. Maar wat is daarvan terechtge-komen? Noch in het voor de Europese landen geldende Verdrag vanRome noch in de Nederlandse Grondwet, noch in andere belangrijkeconstituties komt men een nadere onderbouwing van het mensen-rechtenideaal tegen. En dan zijn er natuurlijk ook nog landen, zoals


China en Saoedi-Arabië, waar elke bespreking van mensenrechten infeite nog taboe is.

Een goede aanzet tot onderbouwing van de mensenrechten is wel tevinden in een verklaring over rassengelijkheid, zoals die werd uitge-geven door de Unesco op 18 juli 1950. Deze verklaring, die was op-gesteld door een commissie van vooraanstaande wetenschappers,heeft nadien helaas veel te weinig publiciteit gekregen. De verkla-ring luidde als volgt: “De wetenschap is het er unaniem over eensdat de mensheid één is: dat alle mensen behoren tot één en dezelfdesoort, Homo sapiens. Het aantal genen dat verantwoordelijk is voorde erfelijke verschillen tussen mensen is altijd uiterst klein in verge-lijking met de totale genetische constitutie van de mens en het reus-achtige aantal genen dat alle mensen gemeenschappelijk hebben,ongeacht de populatie waartoe zij behoren. Welke categorieën antro-pologen ook onderscheiden, tot de criteria behoren nooit mentale ei-genschappen. Evenmin rechtvaardigen wetenschappelijke gegevensde conclusie dat erfelijke verschillen een belangrijke factor vormenbij het ontstaan van de verschillen tussen de culturen en de cultureleverworvenheden van verschillende volken of groepen. De geschie-denis van de culturele ervaring die iedere groep heeft ondergaan isde voornaamste verklaring van zulke verschillen. De enige eigen-schap die meer dan alle andere uiterst belangrijk is geweest bij deevolutie van de mentale eigenschappen van de mens is zijn leerver-mogen, zijn plasticiteit. Soepelheid van geest is een soortkenmerkvan Homo sapiens.”

Interessant in dit verband is ook de analyse van de Amerikaanseevolutiebioloog Jared Diamond. In zijn boek Zwaarden, paarden enziektekiemen (1998) toont hij aan dat de geschiedenis voor de ver-schillende volkeren een verschillende loop heeft genomen als gevolgvan de toevallige omstandigheden waar het volk in de loop der eeu-wen mee te maken heeft gehad, en niet als gevolg van biologischeverschillen tussen die volkeren. Zo is de voorsprong van de Eura-ziaten te verklaren met het feit dat hun geschiedenis zich afspeeldeop de goed begaanbare oost-west-as van hun ecologisch landschap.Ontwikkeling van landbouwgewassen, domesticatie van vee, tech-nologie en schrift konden daardoor snel uitgewisseld worden. Op de


noord-zuid-as van Afrika en van Amerika was die uitwisseling veelproblematischer.

Daarentegen moeten we toch concluderen dat religies en ideologieënons sinds de Universele Verklaring van 1948 ten aanzien van ‘dewaardigheid van de mens’ niet veel verder hebben gebracht. Inte-gendeel, onder de paraplu van het christendom is zowel de doodstrafstrikt verboden (Europese landen) alswel veelvuldig toegestaan(USA). Dezelfde verdeeldheid zien wij ten aanzien van onderwer-pen als euthanasie, discriminatie en de vrijheid van meningsuiting.In de wereld van de islam is de verdeeldheid nog groter of is demensenrechtensituatie veelal zelfs geheel onbespreekbaar. Ook deinvloed van socialistische dan wel kapitalistische bestuursvormenlaat zich niet vertalen in een evidente verduidelijking van de men-senrechten.

Een sleutelrol is weggelegd voor de wetenschapOm tot een betere kennis over de mensheid en dus ook over mensen-rechten te komen is een sleutelrol weggelegd voor de wetenschap.Het goede nieuws is dat er sinds 1948 op wetenschappelijk gebied,en met name door de toegenomen aandacht voor evolutieweten-schappen, juist wel belangrijke ontwikkelingen zijn te melden. Inzijn boek Descent of Man was Charles Darwin al tot de conclusiegekomen dat de gehele bestaande mensheid tot één en dezelfde na-tuurlijke soort behoort, en dat was opmerkelijk in een tijd waarinmen slavernij en genocide op ‘wilde’ volkeren bijna als vanzelf-sprekend beschouwde. Intussen ondersteunen moderne DNA-onder-zoeken volledig de stelling die Darwin en ook de Unesco-weten-schappers innamen. Zo is uit een genetisch onderzoek in Frankrijkgebleken dat een Fransman van het joodse geloof zelfs in genetischedetails minder verschilt van de gemiddelde Fransman dan de noord-Fransman van de zuid-Fransman.

Veel is ook bekend geworden door steeds verdergaande neurolo-gische expertise.Het menselijk hersenstelsel, zoals het in de loop vande evolutie is opgebouwd, blijkt het meest gecompliceerde en meestwonderlijke verschijnsel op aarde te zijn. Elke individuele mens be-schikt over miljarden hersencellen (neuronen), die via biljoenen ver-


bindingen een netwerk vormen dat onze identiteit, ons zelf-bewustzijn en ook onze empathische vermogens mogelijk maakt.Maar de mens is meer dan een verheven individu. Een team van on-derzoekers van de universiteit van Parma ontdekte in 1990 dat demenselijke hersenen beschikken over zogenaamde gedeelde cir-cuits. Wanneer wij pijn of vreugde bij een ander waarnemen, sturende spiegelneuronen in de gedeelde circuits eenvoudigweg ons eigensensorisch systeem aan, waardoor de zenuwen en spieren in ons li-chaam op nagenoeg dezelfde wijze reageren als bij de ander. Spie-gelneuronen komen in beperkte mate ook bij mensapen voor, maarbij mensen zijn deze dermate ontwikkeld en verfijnd dat elke mensin aanleg daardoor een sociaal en ethisch wezen genoemd kan wor-den.

Een andere belangrijke ontwikkeling, welke helderheid geeft over dekarakteristieke hoedanigheid van ons menszijn, wordt verschaft doorde nog vrij jonge wetenschap van de epigenetica. De epigeneticahoudt zich bezig met bestudering van de systematiek die ervoorzorgt dat genen worden ingeschakeld of uitgeschakeld. Het groteverschil tussen mensen en dieren zit hem niet in de genetische codeop zich, maar wel in de wijze waarop de genen, met name ook in dehersencellen, gereguleerd kunnen worden. Zeker is dat de epige-netica van onze cellen direct tijdens ons leven al is aan te sturen,bijvoorbeeld door training (onderwijs) of door te wijzigen leef-omstandigheden. Bekend is dat mens en chimpansee wat de geneti-sche code betreft voor 98,7 % aan elkaar gelijk zijn. Maar dit ver-klaart niet het uitzonderlijk grote leervermogen van een jong men-senkind in vergelijking met een chimpanseejong. Het mensenkind,ongeacht ras of afkomst, leert zeer snel van leerimpulsen uit zijnomgeving. En het epigenoom van getrainde hersencellen bewaartzijn vaardigheid vervolgens gedurende het grootste deel van hetleven. De epigenetica levert derhalve een goede verklaringsgrondvoor de ontwikkelingssnelheid, het geheugen en de flexibele doel-gerichtheid van menselijke wezens.

Betekenis en rangorde van mensenrechten.Wanneer men eenmaal tot de conclusie is gekomen dat het men-selijke hersenstelsel met het daarin verankerde menselijke geestes-


vermogen een kostbaar bezit is dat gedurende miljoenen jaren vanevolutie uit primitievere levensvormen is opgebouwd, dan hoeft hetgeen betoog dat het bezit hiervan bij elke mens maximaal respect enbescherming verdient. Er is natuurlijk nog een tweede argument: Denatuur heeft ervoor gezorgd dat elke (geestelijk gezonde) mens inbeginsel over dezelfde empathische vermogens beschikt. Wij kun-nen ons dus niet afsluiten voor het leed van onze medemensen dat infeite ook ons leed is. Door toenemende wereldwijde communicatiezal ons inlevingsvermogen steeds meer worden aangesproken. Maarvoor verbetering van mensenrechten is fragmentarisch werkendeempathie niet voldoende. Goed onderwijs en goede feitenkennis zijndan van essentieel belang. Er is wereldwijd nog zoveel onbenuttecapaciteit. Het is eigenlijk te gek voor woorden dat het onderwijs,ook in de ontwikkelde westerse wereld, op het gebied van mensen-rechten nog ver achterloopt. Het biologie-onderwijs in het basis- enmiddelbaar onderwijs beperkt zich meestal nog tot allerlei détailsbinnen de planten- en dierenwereld, maar voor de voorgeschiedenisen de essentiële kenmerken van de menselijke soort is dan geen tijdmeer. Bij het vak maatschappijleer wordt in de leerplannen veelruimte gegeven aan het in kaart brengen van triviale verschillen tus-sen de wereldgodsdiensten, maar het onderwerp mensenrechtenkomt niet of nauwelijks aan bod.

Geheel in de lijn van het voorgaande kan men ten aanzien vanmensenrechten nu twee hoofdrechten vaststellen: Ten eerste hetrecht om niet gediscrimineerd te worden en ten tweede de vrijheidvan meningsuiting en communicatie. Beide rechten raken direct dekern van het menszijn en zijn onontbeerlijk voor de menselijkevooruitgang, zowel individueel als collectief. Er mag geen blokkadezijn op het uitwisselen van kennis en ideeën. Juist door de ont-wikkeling van zijn communicatieve vermogens is de mens in deloop van de evolutie verheven uit zijn vroegere primitieve status.Intussen is ook wel duidelijk geworden dat de belemmering vankennisoverdracht alleen maar het belang dient van op zelfbehoudgerichte machthebbers en de aan hen gelieerde politieke of levens-beschouwelijke elite. Natuurlijk moet vrijheid van meningsuiting encommunicatie gericht zijn op vermeerdering van kennis. Ongefun-deerde scheldpartijen verdienen geen bescherming. Indien goed


omschreven, omvat het hoofdrecht van de vrijheid van menings-uiting en communicatie dan tevens al de vrijheid van godsdienst, devrijheid van vereniging en vergadering en de vrijheid van onderwijs.Wat zouden bijvoorbeeld godsdienstig of ideologisch georiënteerdebevolkingsgroepen nog meer kunnen eisen dan het recht om vrijelijkhun ideeën zowel in eigen kring als openbaar kenbaar te maken?Toch zeker niet het recht om vrouwen te discrimineren of om opkosten van andere belastingbetalers extra financiële voordelen op teeisen! Anderzijds valt het gebruik van godsdienstige symbolen alshoofdoekjes en ook boerka’s gewoon onder de vrijheid van me-ningsuiting en zal dus geaccepteerd moeten worden.

Bronnen:• Cliteur, Paul, Moreel esperanto• Darwin, Charles, The descent of man, and selection in relation

to seks• Diamond, Jared, Zwaarden, paarden en ziektekiemen• Keysers, Christian, Het empathische brein• Slagter, Dick, De naakte mens; hoe een aap zijn vacht verloor

en mens werd• Spork, Peter, Der zweite code, Epigenetik oder wie wir unser

Erbgut steuern können

GAMMADELTA JRG. 3 NR. 4 - DECEMBER 2016 57

Taede A. Smedes: God, Iets of Niets - De postseculiere maat-schappij tussen GELOOF en ONGELOOF - Uitg. AmsterdamUniversity Press, 2016, ISBN 978 94 6298 3137, 312 blzz. (Ditboek kwam mede tot stand door het Dominicaans Studiecen-trum voor Theologie en Samenleving)

De titel van dit boek intrigeerde mij: God, Iets of Niets? Wordt delezer hier voor deze keuze geplaatst? De schrijver beschouwt zich-zelf als een post-theïstisch theoloog. Hij zegt daarmee, dat hij hettheïsme probeert achter zich te laten, maar dat God nog in zijn hoofdverder spookt. (p. 241). Uitvoerig gaat hij in op de betekenis van ditbegrip 'theïsme' en op alle stromingen in de hedendaagse samenle-ving, die zich daartegen hebben afgezet, zoals de (nieuwe) atheïsten,de religieuze atheïsten en de religieuze naturalisten. Hij stoeit enworstelt met begrippen en komt uiteindelijk tot de conclusie, dat degrenzen tussen ‘geloof’ en ‘ongeloof’ vloeibaar zijn geworden. Hijschaart zich onder de grote groep ‘flexibele gelovigen’, die volgensde statistieken van de drie sociaal-culturele onderzoeken onder denaam God in Nederland 1960-2016 steeds groter wordt (hfdst. 1 - p.33-62). Zelfs de massale aantrekkingskracht van optredens doorDavid Bowie en evenementen als The Passion worden met deze ver-vagende grens tussen geloof en ongeloof in verband gebracht (Inlei-ding p. 11-30). Over deze grens gaat dit boek.

In de afgelopen jaren hield Taede Smedes zich vooral bezig metvraagstukken omtrent geloof en wetenschap, schreef boeken als Goden de menselijke maat: Gods handelen en het natuurwetenschap-

GAMMADELTA JRG. 3 NR. 4 - DECEMBER 2016 58

pelijk wereldbeeld (2006) en God en Darwin: Geloof kan niet omevolutie heen (2009). Het is dan ook geen wonder, dat hij hier op-nieuw getuigt van een grote belezenheid. Hij gaat uitvoerig in op dedenkbeelden van filosofen als Charles Taylor in diens werk Eenseculiere tijd (2007), Sam Harris (End of Faith-2004), DanielDennett (Breaking the Spell-2006), Richard Dawkins (The Goddelusion-2007) enz.

Op al deze 'nieuwe atheïsten' past een argumentatiestrategie (p. 88)In hfdst. 3 'Aanzetten tot een religieus atheïsme' (p. 101-148) behan-delt hij zo o.a. het mystieke atheïsme van Ulrich Libbrecht1 (inAdieu à Dieu-2014), Leo Apostel (Atheïstische Spiritualiteit-2013),Richard Dworkin (Religie zonder God-2014), Luc Ferry & MarcelGauchet (Religie na de religie-2008), André Comte-Sponville ( Degeest van atheïsme-2008), Nick Broers (Achter Darwins horizon-Een religie voor atheïsten-2015)2, Waldo Swijnenburg (De schoon-heid en de troost van een wereldbeeld zonder God -2015) en ArnoldZiegelaar (Aardse mystiek - Inleiding in de filosofie van de verwon-dering-2015), die met zijn aanname van een transcendentie in de im-manentie enigszins in de buurt komt van Thomas Nagel (Mind andCosmos-2012) en ... Teilhard de Chardin3.

Dat Smedes trouwens nauwelijks de inzichten van Teilhard de Char-din vermeldt4, betekent voor mij, dat hij diens werk nog niet heeftbestudeerd. Het zou zeker een antwoord kunnen zijn op zijn zoek-tocht naar zingeving, en op zijn vraag: Wat zouden de bijbel-schrijvers bedoeld hebben met Genesis 1:26 en 27 ? (zie p. 245)

HvB

1 Diens werk wordt uitvoerig besproken in GAMMA jrg.4/2; 4/7; 7/1; 7/3; 13/1. Alle artikelen kunnen gratis worden gedownload.2 Een recensie van dit boek vindt u in ons tijdschrift GAMMADELTA, jrg. 2/3 (sept. 2015 – p. 63/64) - tevens gratis te downloaden.3 In GAMMADELTA jrg. 2/2 staat een bespreking van dit boek door Peter Renaud (p. 31-50) - tevens gratis te downloaden.4 Hij noemt hem slechts op p. 167 (r. 4 v.o.) bij een bespreking van de Chet Raymo When God is Gone Everything is Holy-2008) in een verwijzing naar Meister Eckhart en de priester-wetenschapper Thomas Berry en de trappist Thomas Merton.


Manuela Kalsky & André van der Braak: ‘Tussen waar-heid en wijsheid’ – De waarheidsvraag in het licht van reli-gieuze diversiteit – Amsterdam University Press (AUP),okt. 2016, ISBN 978 94 6298 382, 264 blzz.

In deel I van dit boek treffen we resp. de bijdragen aan van de filosofenen/of theologen Angela Roothaan, Taede Smedes, André van der Braak enMatthias Kaljouw. In deel II die van de leden van de predikorde der domi-nicanen André Lascaris o.p. , Ulrich Engel o.p., Erik Borgman o.p.l., LeoOosterveen o.p., Hadewych Snijdewind o.p., en Holkje van der Veer o.p.Naast de filosoof/theoloog Alex van Heusden schrijven in deel III antropo-loog André Droogers, filosoof Daan F. Oostveen, theoloog, religieweten-schapper, historicus en remonstrants predikant te Oosterbeek Peter Nissenen tot slot theologe Manuela Kalsky.

De titel van het boek is ontleend aan het laatste artikel van ManuelaKalsky ‘Tussen waarheid en wijsheid’(p. 243-260). Zij is directeurvan het Dominicaans Studiecentrum voor Theologie en Samenleving(DSTS) en het multimediale tijdschrift Nieuwwij. Dit centrum steltzich ten doel de diverse opvattingen over religie en waarheid in onzeglobaliserende wereld nader tot elkaar te brengen door via gedachte-uitwisseling open te staan voor andere culturen. In haar artikel gaatManuela Kalsky daarbij uit van de joodse denkers Buber en Levinas,die de nadruk leggen op het bewaren van het verschil tussen het ‘ik’en de ander. Vervolgens komt zij via reflecties over respect voor enverwondering over ‘het vreemde’ bij de Noord-Amerikaanse filoso-fe Martha Nussbaum en de Duits-evangelische theoloog Theo Sun-


dermeier uit bij het procesmatige waarheidsbegrip van de Noord-Amerikaanse theologe Catherine Keller. De waarheid − zo werd alin menige voorafgaande bijdrage benadrukt − is voor de mens geenvaststaand gegeven, maar onthult zich in de loop van de evolutie.Ook Peter Nissen (p.231-242) pleit op grond daarvan voor een theo-logie van de voorlopigheid, die provisioneel is, d.w.z. vooruitbliktnaar de waarheid (p. 238). Anders gezegd: een waarheid die werkt,een geleefde waarheid. Nu staat de waarheid te vaak in dienst van demacht en verdeelt deze de wereld, hetgeen leidt tot geweld en ver-derf. André Droogers spreekt over een ‘doelmacht’, die op zichzelfis gericht. Hij pleit voor ‘inclusief denken’1 dat de ‘middelmacht’ontwikkelt via het leven als spel, waaraan ieder met gelijke kansendeelneemt (p. 201-218). Edward Schillebeeckx − in wiens naam Ma-nuela Kalsky sinds 2012 haar lezingen geeft aan de Vrije Universi-teit − noemt de zoektocht naar waarheid de ontwikkeling van ons‘afhankelijkheidsbewustzijn’ en ‘het eigen leven inzetten’ van kapi-taal belang om het rijk Gods op aarde waar te laten worden (Hade-wych Snijdewind – p. 157-171). Leo Oosterveen (p. 143-155) ba-seert zich op het werk van de cultuurfilosoof Charles Taylor Een se-culiere tijd (2009) als hij poneert, dat de zinzoeker vanuit de ‘imma-nentie’ een plaats geeft aan wat daarbovenuit gaat, ‘het transcenden-te’, en dat de moderne mens op deze manier spiritueel geïnteresseerdis. “Gods liefde trekt ons aan, opdat wij erin mogen ‘verblijven’.Maar de liefde verblijft ook in ons. Ze is m.a.w. helemaal trans-cendent en immanent, persoonlijk en individueel.“ (p. 149).

Deze prachtige woorden doen ons ook denken aan het werk vanTeilhard de Chardin, die immers in de convergentie van bewust-zijnsinhouden het proces voor zich ziet van eenwording in Christus,het punt-Omega. Ik kan iedereen het boek van harte ter lezingaanbevelen want ook de niet expliciet genoemde bijdragen zijn hetalleszins waard. HvB

1 Zie het boekje ‘Inclusief denken’ van Feitse Boerwinkel (uitg. Paul Brand, Werkgroep 2000, Bussum 1971) met verwijzingen naar Teilhard de Chardin (red. HvB)


Erik Verlinde - de emergente zwaartekrachttheorieFreek van Leeuwen

De emergente (niet fundamentele) zwaartekrachttheorie van de Am-sterdamse natuurkundige prof. dr. Erik Verlinde is een aan-passingvan de zwaartekrachtswetten van Newton en Einstein. Volgens dezwaartekrachttheorie van Einstein kromt een massa de ruimtetijdzodanig, dat zich daardoor de aarde in een baan rondom de zonbeweegt zolang de aarde voldoende snelheid behoudt.

Einsteins zwaartekrachttheorie werkt echter niet overal even goed,bijvoorbeeld aan de randen van draaiende sterrenstelsels, waar hetlijkt alsof daar te weinig massa en energie aanwezig is; en daarnaastdijt het heelal sneller uit dan met de hoeveelheid aanwezige materiekan worden verklaard.

Verlindes emergente zwaartekrachttheorie lost deze problemen op.Bij Verlindes zwaartekrachttheorie gaat het niet alleen om energie(en de daarmee samenhangende massa), maar evengoed om infor-matie.

De ruimte van het heelal is niet leeg, maar gevuld met informatie inde vorm van bits: nullen en enen, die steeds omwisselen, een in nulen nul weer in een, wat geldt voor het hele universum. Deze infor-matie is er altijd al geweest en zal ook altijd blijven bestaan.

Het heelal is vergelijkbaar met een hologram. De informatie voorvorming van een hologrambeeld komt uit een ándere bron; zo is ookalle informatie in het heelal op een ándere plaats gecodeerd.

Zwaartekracht is geen op zichzelf staande kracht zoals bijvoorbeeldde elektromagnetische kracht of de kernkrachten, maar het gevolgvan de wisselwerking tussen deeltjes… ook tussen informatiedeelt-jes (bits).

Informatie speelt in het heelal een even grote rol als energie en ma-terie. Vandaar de aanvulling op Einsteins E=mc2: I=E=mc2, waarbij‘I’ staat voor informatie.


De informatie van alle materie in ons universum ligt niet alleenbesloten op, maar ook in een theoretische bol. Zodra materie wordtverplaatst, verandert ook de dichtheid van informatie in en op debol. Van deze verandering van informatie is zwaartekracht een ge-volg.

In plaats van een kracht is de neiging van massa’s om naar elkaartoe te bewegen een soort druk die ontstaat, doordat bij het verplaat-sen van die massa’s informatie van het hele heelal wordt veranderd.De weerstand tegen de verandering in die informatie, ervaren wij alszwaartekracht. Als een massa zwaar lijkt, komt dat doordat het uni-versum zich verzet tegen het verplaatsen ervan, doordat daarbij in-formatie moet worden verplaatst. Op dat ogenblik treedt de emer-gente zwaartekracht op.

De informatie zit opgeslagen in de structuur van de ruimtetijd. Eenverandering van informatie is een verandering van energie. VolgensEinstein zijn energie en massa inwisselbaar. Er kan daardoor ookmassa ontstaan uit die informatie. Vanuit chaos ontstaat daardoorordening en daaromheen lege, informatieloze ruimte.

Door de herschikking van de informatie, ontstaat er een spanning inde lege ruimte die zorgt voor een extra kracht, een soort elastischezwaartekracht, die zich uitstrekt tot de rand van de lege ruimte. Dezekracht komt boven op de zwaartekracht die door de gravitatiewettenvan Einstein wordt beschreven.

De formule die de emergente zwaartekrachttheorie beschrijft is doornatuurkundigen getest en juist bevonden.

Verklaring van termen[Deze tekst gezien vanuit het geestkundige standpunt]

1. EmergentErik Verlindes ‘emergente’ zwaartekrachttheorie is een aanpassingvan de zwaartekrachtswetten van Newton en Einstein.[Emergent betekent: spontaan optredend, spontaan te voorschijntredend. Een emergente kwaliteit of emergent gedrag is het gevolg


van toegenomen complexiteit, wanneer verschillende elementen ofpro-cessen tot een groter geheel worden verbonden. De emergentekwaliteit of het emergente gedrag is dan een kwaliteit van hetnieuwe object of de nieuwe groep, die niet of in mindere mate aan-wezig is bij een van de afzondelijke elementen. (bron: encyclo.nl)

Waardoor trekken twee massa’s elkaar aan? Bij Verlinde gaat hetom de veranderingen in de informatieverdeling in het heelal. Uit dieverandering treedt een ‘emergente’ zwaartekracht tevoorschijn.Deze wordt bijvoorbeeld zichtbaar bij twee naast elkaar liggendeschepen die naar elkaar toe drijven, doordat aan de buitenzijde vande schepen meer watermoleculen door de Brownse beweging tegende scheepswand duwen dan aan de binnenzijde tussen de schepen.Bij de aarde en de maan gaat het om een verschil in informatie-dichtheid, die aan de buitenzijde groter is. In het gebied tussen aardeen maan treedt daardoor een spanningsverschil op: de zwaarte-kracht.]

2. Einsteins zwaartekrachttheorieVolgens de zwaartekrachttheorie van Einstein kromt een massa deruimtetijd en binnen die kromming beweegt zich de aarde in eenbaan rondom de zon, zolang de aarde snelheid houdt. Einsteinszwaartekrachttheorie werkt echter niet overal even goed, bijvoor-beeld aan de randen van draaiende sterrenstelsels, waar het lijkt als-of daar te weinig massa en energie aanwezig is.

3. Energie en informatieVerlindes emergente zwaartekrachttheorie lost dit probleem op. BijVerlindes zwaartekrachttheorie gaat het niet alleen om energie (ende daarmee samenhangende massa, Einsteins E=mc2), maar even-goed om informatie: I=E=mc2.

[Einstein werkt met energie: E=mc2 en Verlinde haalt de informatieals gelijkwaardig verschijnsel erbij: I=mc2 … waardoor hier de geestals de bewuste levenskracht in beeld komt! Want in de geest hangtinformatie (kennis) samen met bewustzijn en energie met (wils)-kracht. Deze eigenschappen van Gods geest, die de alomtegenwoor-dige, bewuste levenskracht is, komen vanuit de geestelijke wereld in


het stoffelijke heelal als de verschijnselen informatie en energie totuitdrukking. Ook hier geldt weer de oude hermetische spreuk: ‘Zoboven, zo beneden’.

Het woord 'informatie' komt van het Latijnse 'informare': vorm-geven, vormen. Die vormgeving hangt samen met het geestelijkelicht en de geestelijke warmte binnen de geest. Het licht en dewarmte zijn in de geestelijke wereld ervaarbaar in twee toestanden:in een doordringbáre toestand, waarin dat licht en die warmte vorm-baar zijn, en in een doordríngende toestand, die samenhangt met hetzelfscheppende, zelfvormende vermogen van de geest; de geestgeeft − in de ruimte van zichzelf − zélf vorm aan het innerlijke licht,waardoor er in de geest lichtbeelden, denkbeelden ontstaan.

In die zin hangt ‘informatie’ samen met zowel het vermogen omwaar te nemen en te denken: waarnemen is vormbaar licht dat metkennis samenhangt en denken is de begripsvorming die ontstaat doorde lichtbeelden van die kennis te behandelen en te vergelijken metandere ervaringen en kennis, en zo nieuwe denkbeelden te vormen.

Informatie en energie zijn twee verschijnselen die de uitdrukkingenzijn van de geest als ‘bewuste kracht’ Het woord ‘energie’ hangtsamen met het Griekse ‘en ergon’: in beweging, in werking, wat deeigenschap is van een werkzame kracht. Door iets waar te nemenwordt de géést zich ervan bewúst en raakt daardoor in een tóestandvan bewustzijn (de geest is ‘geïnformeerd’), door vervolgens metdie kennis iets te willen doen, is de geest een willende krácht(energie).

Doordat informatie en energie binnen de geest volkomen met elkaarsamenhangen, is datzelfde het geval in het heelal: Verlindes E=I.]

4. De ruimte gevuld met informatieDe lege ruimte is volgens Verlinde niet leeg, maar gevuld met in-formatie in de vorm van ‘bits’: nullen en enen, die steeds omwisse-len, wat geldt voor het hele universum. Deze informatie is er altijd algeweest en zal ook altijd blijven bestaan.


[De hier zichtbare ruimte van het heelal is een geschapen ruimtebinnen de goddelijke algeest. Die ruimte is een algeestverdichting enwordt daardoor geheel door de algeest doordrongen, met anderewoorden door bewustzijn en kracht, door informatie en energie.

Een ruimte die gevuld is met informatie, die er altijd al is geweest enook altijd zal blijven bestaan, is in feite… de aloude ether! En die iseen uitdrukking van de goddelijke algeest, die alomtegenwoordig is.Het woord ‘ether’ komt namelijk van het Griekse ‘aither’ met debetekenis: hemelstreek, m.a.w. de geestelijke wereld.]

5. Het heelal als hologramHet heelal is vergelijkbaar met een hologram. De informatie voorvorming van een hologrambeeld komt uit een ándere bron; zo is ookalle informatie in het heelal op een ándere plaats gecodeerd.

[De goddelijke algeest is de denkende en voelende geest op de ach-tergrond, die de bron is van het stoffelijke heelal. De goddelijkealgeest is de bron van alle informatie die in het heelal is te vinden;en is ook de bron van de energie, de kracht die aan die informatievorm geeft.

De vergelijking met het hologram komt ook overeen met deIdeeënleer van Plato en met diens beeld van ‘de mens in de grot’. Inde geestelijke wereld bestaan de Ideeën als de voorbeelden, de bron,waarnaar de vormen in het stoffelijke heelal zijn gevormd; wij zienhier alleen die stoffelijke vormen.]

6. Informatie als ‘bits’Volgens Verlinde is zwaartekracht geen op zichzelf staande krachtzoals bijvoorbeeld de elektromagnetische kracht of de kernkrachten,maar het gevolg van de wisselwerking tussen deeltjes… ook tusseninformatiedeeltjes (bits). Informatie speelt in het heelal een evengrote rol als energie en materie. Vandaar de aanvulling op E=mc2 inde vorm van: I=E=mc2, waarbij 'I' staat voor informatie.

De informatie van alle materie in ons universum ligt niet alleenbesloten op, maar ook in een theoretische bol. Zodra materie wordt


verplaatst, verandert ook de dichtheid van informatie in en op debol.

[In die lege ruimte denkt de algeest als de bron vormen door hetvormen van denkbeelden; uit de algeest als bron ontstaan daardoorin de ruimte van het stoffelijke heelal de hier aanwezige vormen. Detheoretische bol met daarop en daarin de informatie komt overeenmet het oude begrip ‘ether’.]

7. Verlindes zwaartekrachtVan deze verandering van informatie is zwaartekracht een gevolg.In plaats van een kracht is de neiging van massa’s om naar elkaartoe te bewegen een soort druk die ontstaat, doordat bij het verplaat-sen van die massa’s informatie van het hele heelal wordt veranderd.De weerstand tegen de verandering in die informatie ervaren wij alszwaartekracht.

Als een massa zwaar lijkt, komt dat doordat het universum zichverzet tegen het verplaatsen ervan, doordat daarbij informatie moetworden verplaatst. Op dat ogenblik treedt de emergente, dus nietfundamentele zwaartekracht op.

[In de emergente zwaartekrachttheorie van Verlinde is de zwaarte-kracht een bijverschijnsel van de informatie die beschrijft waar allematerie in het heelal zich bevindt. Bij de uitleg van zijn theoriemaakt Verlinde gebruik van een abstract, wiskundig begrip uit demechanica, de ‘faseruimte’.

De faseruimte is een meerdimensionale ruimte waarvan elk punt eencombinatie van posities en snelheden voor alle vrijheidsgraden vanbeweging voorstelt. De faseruimte is de denkbeeldige verzamel-plaats voor de oneindige veelheid van mogelijke bewegingstoestan-den − van informatie daarover, waaronder de zwaartekracht − in eenbewegend systeem zoals het heelal, waarvan het zichtbare heelalslechts een deel van de mogelijkheden weergeeft.

In de Oudheid was het de ether als het vijfde element, dat zich on-zichtbaar boven de vier overige elementen bevond en dat de aanzet


gaf tot ordening en beweging van de dode stof in de kosmos, die metdie vier elementen was opgebouwd. Het is de eeuwige, onbewogenbeweger van Aristoletes die alles in gang zet… en zo bevinden zichnu alle mogelijkheden om iets in beweging te zetten in de ‘abstracte’(van de zichtbare werkelijkheid ‘afgetrokken’) meerdimensionalewereld van de faseruimte in de mechanica.]

8. De informatie zit opgeslagen in de structuur van de ruimtetijd[Het woord ‘structuur’ komt van het Latijnse ‘struere’: opstapelen,bouwen. Een structuur is een vorm die met behulp van bouwstenenis gevormd. In dit geval gaat het om bouwstenen in de vorm vangedachten, die onderdelen zijn van de denkbeelden (of ideeën: ookinformatie genoemd) waarmee God de stoffelijke schepping vormgaf. Deze ‘structuur van de ruimtetijd’ komt overeen met het aloudebegrip van de ether.]

9. Verdichting van informatie tot massaEen verandering van informatie is een verandering van energie.Volgens Einstein zijn energie en massa inwisselbaar. Er kan daar-door massa ontstaan uit die informatie. Vanuit chaos [de nog nietsamengevoegde bouwstenen] ontstaat daardoor ordening [de bouw-stenen tot een bepaalde vorm geordend. De algeest schept (doorenergie, kracht) door de informatie (een stoffelijke) vorm te geven.]en om die ordening heen lege, informatieloze ruimte.

Door de herschikking van de informatie ontstaat er een spanning inde lege ruimte die zorgt voor een extra kracht, een soort elastischezwaartekracht, die zich uitstrekt tot de rand van de lege ruimte. Dezekracht komt boven op de zwaartekracht die door de gravitatiewettenvan Einstein wordt beschreven.

[10. Schepping door verdichtingDe laatste twee alinea’s geven een nauwkeurig beeld van de ver-dichting die binnen de goddelijke algeest optreedt, als deze door tedenken en uit liefde de menselijke geest binnen zichzelf laat ont-staan. Doordat er sprake is van een verdichting door de algeest bin-nen zichzelf, is er een naadloze overgang tussen de algeest en diensalgeestverdichting, de algeestvonk, de menselijke geest; maar door


de verdunning die tegelijkertijd daaromheen optreedt, is er ook eenzekere afgescheidenheid van de menselijke geest van God.

Die verbindende overgang wordt hier aangegeven als de emergentezwaartekracht die is voortgekomen uit de verandering die de infor-matieverdeling, in de vorm van de bits, heeft ondergaan binnen dealgeest: het is Gods liefde!]

Bronnen:� Erik Verlinde, De zwaartekracht ontkracht; Kennislink 05-02-

2010� De Volkskrant, Martijn van Calmthout; 8 november 2016� On the Origin of Gravity and the Laws of Newton, Erik Ver-

linde; Institute for Theoretical Physics University of Amsterdam(pdf)

� Nieuwe theorie van Nederlandse hoogleraar maakt donkerematerie overbodig; Scientias 8-11-2016

� Erik Verlinde, De boekhouder van het heelal; Noorderlicht, 19-11-2015

� Donkere materie én energie opgelost met één theorie; NEMOKennislink, 14-09-2015

� The Quantum Universe, Emergente zwaartekracht en hetdonkere heelal; Universiteit van Amsterdam

� The Quantum Universe, Dossier: Faseruimte; Universiteit vanAmsterdam

� Freek van Leeuwen, Geestkunde, Boekenplan, 2010