Gazali'de Tasavvuf Felsefesi

7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi

1/94

T.C

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

DN FELSEFES BLM DALI

G A Z L D E T A S A V V U F F E L S E F E S

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN

PROF. DR. HSAMEDDN ERDEM

HAZIRLAYAN

SERVET ALTUNTA

KONYA2006


2/94

i

NDEKLER / i

KISALTMALAR/ iv

NSZ / vGR - TASAVVUF / 1

1.BLM

GAZLDE BLG MESELES /4

I) GENEL OLARAK BLG / 4

I.I-Bilginin Teekkl / 6

I.II-Gazl ve Bilgi Problemi / 7

I.III- Genel Olarak Bilginin Kayna / 9

I.IV-Gazlde Bilginin Kaynaklar ve Bilgi ve nerme eitleri / 10

I.IV. I-Bilginin Kaynaklar / 11

I.IV. I. 1-Kuran ve Hadis / 11

I.IV. I. 2-Tasavvuf Kaynak / 11

I.IV. I. 3-Kelm ve Felsef Kaynak / 12

I.IV. I. 4- Rya / 13

I.IV. II-Bilgi ve nerme (Yarg) eitleri / 14

I.IV. II. 1-Evveliyt / 14

I.IV. II. 2-Mhedt- Btniye / 15

I.IV. II. 3-Mahsust-i Zhire / 15

I.IV. II. 4-Tecrbiyt / 15I.IV. II. 5-Mlumt Bittevtr / 16

I.IV. II. 6-Vehmiyt / 16

I.IV. II. 7-Mehrt / 16

II) METAFZK BLG VE MKNI / 18

III) TASAVVUF BLG / 21


3/94

ii

2.BLM

GAZLNN TASAVVUF FELSEFESNDE PSKOLOJNN YER /28

I) AKIL / 28

II) NEFS / 36

II. I-Nefs-i Emmre / 37

II. II-Nefs-i Levvme / 38

II. III-Nefs-i Mlhime / 39

II. IV-Nefs-i Mutmaine / 40

II. V-Nefs-i Rziye / 41

II. VI-Nefs-i Marziyye / 41

II. VII-Nefs-i Kmile / 42

III) KALP / 47

III. I-Kalpte Bilginin Domasn Engelleyen Hususlar / 49

III. II-Kalbin Askerleri / 52

III. III-nsan Kalbinin Hususiyeti / 53

III. III. a- lim / 54

III. III. b- rade / 54

III. IV-eytann Kalbe Mdahale Yollar / 57

III. V-Kalp Hastalklar / 61

III. V. a- Uzun Emel / 62

III. V. b- Acelecilik / 62

III. V. c- Hased / 62III. V. d- Kibir / 62

III. VI-Kalp Gz / 63

IV) RUH / 67

IV. I-Ruhun Mahiyeti / 69

IV. II-Ruh-Beden Mnasebeti / 69

IV. III-Beer Ruhunun Mertebeleri / 70


4/94

iii

IV. IV-Canl Varlklarda Bulunan Ruh eitleri / 71

IV. IV. I-Nebat Ruh / 71

IV. IV. II-Hayvan Ruh / 72

IV. IV. III-nsan Ruh / 78

SONU / 81

BBLYOGRAFYA / 85


5/94

iv

KISALTMALAR

A. . . F. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

a.s. : Aleyihs-Selam

Bkz. : Baknz

el-Munkz : el-Munkzu mined-Dell

hya : hyu Ulmid-Din

Ner. : Nereden

s. : Sahife

s.a.v. : Sallallahu aleyhi ve sellem

Sad. : Sadeletiren

sy. : Say

Ter. : Tercme eden


6/94

v

NSZ

Hccetl-slam ve Zeynd-Din lakaplaryla bilinen ve slam

dnyasnn en nl dnrlerinden biri olan Gazl (450/ 1058 -505/1111), hemslam dnyasnda hem de Bat dnyasnda tannan ve zerinde birok almalar

yaplan byk bir ilim ve dnce adamdr. O, eserleri ve fikirleriyle gnmzde

de hl pek ok ilim adamna ilham kayna olmaya devem etmektedir. Biz de bu

almamzda byk dnr Gazlnin Tasavvuf Felsefesini ele aldk.

Din ve kltr hayatmzn en etkili, zengin ve renkli din yaaylarndan biri

tasavvuftur. En ksa tarifiyle tasavvuf; ahlk, edep, gnl terbiyesi ve ruh

temizliidir. Bir baka ifadeyle, insann i dnyasnn gzelletirilmesi ve Allah ile

st seviyede ilikilendirilmesidir. Bu yolun en nde gelenlerinden birisi de

Gazldir. Onun zellikle tasavvuf alanndaki grleri gnmzde de gncelliini

korumaya devam etmektedir. Yine Gazl, iyi bir Kelmc, insan ve toplumu iyi

tanyan bir sosyolog ve psikolog, ahlk ve siyaset bilimcisi, bir eitimci, Yunan

Felsefesini ciddi olarak eletiriye tabi tutan bir filozof, tasavvufta r aan bir

mutasavvf ve ilimde sz sahibi bir dnrdr.

Bugnk ekliyle Snnlik, Gazlye ok ey borludur. O, eserleri ve

tasavvuf ahsiyetiyle slamn tasavvuf yorumuna ok eyler katarak onu akl ve

nakl temellendirmeleriyle glendirmitir. ok ynl bir insan olan Gazlnin

manev cephesine bakanlar, bu ynyle onun byk bir sf ve ehl-i hl olduunu

kabul etmektedir. Bu ynyle o, zamannn en nde gelen ahsiyetlerinden birisidir.

Zhir ilimler ile btn ilimler arasnda denge kurulmasnda ve tasavvufun

Snn dnyadaki yerini almasnda Gazlnin etkisi inkr edilemez.

Din felsefesinin dorudan ilgilendii ilimlerden birisi de tasavvuftur.

Terminolojisi, metodu ve her ynyle slam dnyasnn yz ak, byk bir baars

olan ve Cneyd-i Badad ve talebelerinin sayesinde sistemletii, mektep haline


7/94

vi

geldii kabul edilen tasavvuf, Gazl gibi ahsiyetlerin elinde Kuran ve Snnetin

ilkelerine gre yeniden sistemletirilmi ve slamn zengin bir ilim dal, hl ve amel

yolu haline getirilmitir. Bunun iin her ynyle temayz etmi byk fikir adam

olan Gazlnin tasavvuf yn zerinde alma yapmann uygun ve faydalolacan dndk. Yaptmz bu alma ayn zamanda slam fikir hayat ve Trk

dncesi asndan byk bir nem arz etmektedir. Ayrca bu almann, ayn

zamanda lkemizdeki Din Felsefesi almalarna da katkda bulunacana

inanmaktayz.

Bu almada tasavvuf felsefesinin alanna giren tm konular ele alamadk.

nk tasavvuf felsefesinin tm ynleriyle ele alnmas ok geni apl bir alma

gerektirir. Varlk meselesi ve deerler meselesi tasavvuf felsefesi iinde ele

alnmas gereken konulardan olmasna ramen biz bu almada insan psikolojisi

etrafnda konuyu ele almaya gayret ettik. Bu almada tasavvuf felsefesini

ncelikle Gazlnin kendi eserleri balamnda deerlendirdik. Konunun daha iyi

akla kavumas iin de bu sahada almalar yapan dier dnrlerin

eserlerinden de istifade ettik.

ki blmden oluan bu almamzn birinci blmnde Gazlde bilgi

meselesini, bilginin teekkl, bilginin kayna, bilgi ve dnme ameliyesinin

eitleri, metafizik bilgi ve tasavvuf bilgi konularn ele aldk. kinci blmnde ise

Gazlde psikoloji meselesini akl, nefs, kalp ve ruh kavramlar etrafnda ele

almaya altk.

Bu almamzn her aamasnda bizden ilgi ve desteklerini esirgemeyen ve

bu konuyu ele almamzda yol gsteren deerli hocam Prof. Dr. Hsameddin

ERDEMe teekkr bor bilirim.

24/05/2006

Servet ALTUNTA

KONYA


8/94

- 1 -

GR

TASAVVUF

Tasavvuf iin pek ok tarifler yaplm, bunlardan her birinde tasavvufun

farkl bir taraf vurgulanmtr. Ancak aada vereceimiz bn-i Haldunun tarifi

tasavvufa kar olanlar tarafndan bile kabul edilmitir: Bu yolun temeli ibadetlere

arlk vererek tamamen Allaha ynelmek, dnyann geici nimetlerinden, ss ve

ziynetinden yz evirmek, insanlarn genelinin yneldikleri zevklere, lezzetlere, mal

ve makama srt evirmek, halvet ve ibadete ekilmek iin insanlardan

uzaklamaktr.1 bn-i Haldunun tasavvuf hakkndaki bu tarifi, her ne kadar zhdteriminin tarifi gibi grnse de zhd yolunu tutup insanlardan uzaklama ve kendini

ibadete verme, bu kimselere zg bir durum haline gelince, tasavvufun nemli bir

boyutu olan marifet (bilgi) bu tarifte dlanm deildir.

nk yukardaki tarife uygun din bir hayat yaayan, bu yolda mcadele

eden slik, bakalarnn anlayamad bir takm bilgiler (marifet) ve hisler alglar.

Manev artlarna uyularak samim bir ekilde yaplan ibadetler ve uygulanan

mchede sonunda alglanan yeni hisler, sflere yeni ufuklar aar; bu alan giderek

geniler ve sonuta ana hatlaryla din hisler ve heyecanlar, kef ve ilham, makamlar

ve bir takm olaanst hller (kerametler) ortaya kar.

Tasavvufun zel bir hayat oluu, ayn zamanda bu yolu tutmann zorunlu

deil, gnll ve tercihe bal olduu anlamna gelir. Tasavvuf yoluna girmeninihtiyar oluu, bu yolda farzlara ek olarak nafile ibadetlere byk nem verilmesinin

kanlmaz bir sonucudur.

nsann gnln mercek altna alan tasavvuf eitiminin hedefi, Allah

seven ve Onun tarafndan sevilen bir insan tipini gerekletirmektir. Ak merkezli

1 bn-i Haldun, Mukaddime, Ter. Halil Kendir, Ankara, 2004, s. 669


9/94

- 2 -

bu izginin esprisini kavrayan bir insann dnyaya ve olaylara farkl bir pencereden

bakacan sylemek khinlik saylmamaldr.2

Genel anlamda mistik muhteva, zel anlamda tasavvuf hayat bizim

toplumumuzun ayrlmaz zelliklerinden biri olmutur. slam dnyasnn hangi

dnemi ve hangi corafyas ele alnrsa alnsn karmza kacak olan hususlardan

biri de budur.3

Daha shhatli ve duyarl bir din hayat yaamak iin girilen tasavvuf hayatn

esaslar, dier slam ilimlerde olduu gibi Mslmanlar tarafndan ortayakonmutur. Ancak tasavvufun baz kesimlerce tenkit ediliyor olmas, tasavvuf

psikolojisine yatkn bir kltr ve yaratla sahip olmamalarndan kaynaklanyor

diyebiliriz.

Gazlnin tasavvuf dncelerine gemeden nce, Tasavvuf Felsefesi

kavramnn ne anlama geldiine ksaca deinmek yerinde olur. ki ayr kelimeden

oluan bu terimin ksaca tarif edilmesinde fayda vardr.

Tasavvuf kutsal olan kavramak, kutsal olana ulamak, kutsal olanla

birlemek ve yaamak eklinde tarif edilebilir. Ksaca tasavvuf, bir duyu ve yaay

eklidir. Bu duyu ve yaayn sistemlemesi sonucunda tasavvuf ortaya kar.

Felsefe ise insann kinat, Allah, insan, ruh ve hayat hakkndaki inanlarnn

kaynap meydana getirdii organik bir btndr. Dolaysyla felsefede bilimsel biryn mutlaka vardr.4

Yukarda tarifi ksaca verilen tasavvuf duyu ve yaay ile felsefenin

bilimsellik yn birleince ok ynl ve geni kapsaml bir terim elde ediliyor.

Baka bir ifadeyle tasavvuf felsefesi terimi etrafnda konuya daha geni bir adan

2

Mustafa Kara, Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, stanbul, 2002, s. 53 Mustafa Kara, Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, s. 154 Hseyin Aydn, Muhasibnin Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 20


10/94

- 3 -

baklabiliyor. Bundan dolay da bu sahada dnceleri ve yaay ile ne kan

Gazlnin tasavvuf grlerinin incelenmesinde ve aratrlmasnda fayda var diye

dnyoruz.

Tasavvufun yanl zemine oturtulmamas iin ncelikle bilgi meselesinin,

bilginin kaynann, bilginin teekklnn, bilgi eitlerinin ve zellikle de

tasavvuf bilginin imkn konusunun akla kavumas gerekmektedir.


11/94

- 4 -

1. BLM

GAZLDE BLG MESELES

Gazl dncesinde bilgi meselesi, en nemli meselelerden birisi olarak

karmza kar. O, bilginin salam temellere oturtulmasnn gerekliliini kendisini

sorgulamaya alt el-Munkz adl eserinde dile getirmi ve phe gtrmeyecek

bilginin zorunlu olduunu ileri srmtr.

Onun bu fikirlerine gemeden nce genel olarak bilgi meselesine, bilginin

teekkl ve kayna ynnden bakmann faydal olacan dnyoruz.

I) GENEL OLARAK BLG

Hemen hemen btn felsefeciler bilginin nasl meydana geldiini aratrm,

bilginin imkn ve kayna hakknda ok esasl sorular sormulardr.

Zihnin, hibir tasavvura sahip bulunmayan beyaz bir kt olduunu kabul

edelim. Bu durumda zihin bu tasavvurlar nasl kazanr? nsann daima megul

olduu ve snrsz hayal gcnn kendisine farkl biimler verdii bu eyler zihne

nereden gelmektedir? Zihin, akln ve bilginin malzemesini nereden almaktadr?

Ksacas bilgi nasl meydana gelmektedir? Veya bilgi nedir? Dnce tarihi uzun birsre bu sorunun cevabn aratrmakla megul olmu grnmektedir.

slam dncesinin temelini, bilgi ve onun elde edilmesinin yollar

oluturmaktadr. slam dnce tarihinde bilgiye ve bilgine verilen deeri en

kapsaml ve doyurucu ekilde Kuran ve Hadislerde grmekteyiz.


12/94

- 5 -

Bu konuda Kuran- Kerimde birok ayette bilgi ve bilgine deer

verilmesinin gereklilii ak bir ekilde bildirilmektedir:

Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak bunu gerek akl sahipleri

anlar.5

Allahtan kullar iinde, ancak lim kimseler korkar.6

Buna benzer ayet ve hadisleri kendine iar edinen slam bilginleri ilme

byk bir canllk kazandrm ve ilmin yaylmas iin gecelerini gndzlerinekatmlar ve insanla k tutmann yar iine girmilerdir.

Szn ettiimiz bu slam bilginlerinden birisi de Gazldir. O, zaman

zaman kendini sorgulam ve yakn bilginin asla phe kabul etmeyeceini yle

belirtmitir.

lkin kendi kendime dedim ki: Benim maksadm ilerin hakikatlerini

anlamak ve bilmektir. O hlde evvela bilgi nedir? Bunun hakikatini aratrmak icap

eder. Nihayet anladm ki, yakn derecesine varan bilgilerde bilinen eyin asla ek

gtrmeyecek derecede anlalm olmas gerekir. Bunda yanlm olmak, vehme

kaplmak ihtimali varit olmaz. Kalp byle bir ihtimale imkn veremez. Hatadan

emin olmak iin bilgi o surette kuvvetli olmaldr ki, mesela birisi o bilginin batl

olduunu iddia etse ve ta altna evirmek, denei ejderha yapmak suretiyle dedavasnn doruluuna delil gsterse, bu keyfiyet o bilgi sahibini pheye

drmez. Ben on saysnn saysndan byk olduunu bildiim hlde birisi

hayr says on saysndan byktr. Szme inanmanz iin de u denei

ejderhaya evireceim dese ve dediini yapsa, ben de grsem bu yzden bilgimde

5 Zmer, 39/96 Fatr, 35/28


13/94


14/94

- 7 -

Burada bilen taraf insan (suje) ve bilinen (obje), kendi bana var olan eyler olup,

bilgi bunlar arasndaki iliki neticesinde ortaya kan eydir.10

Bu ifadeler bilen ile bilinen arasnda bir ilikinin kanlmaz olduunu ortaya

koymaktadr. Baka bir ifadeyle bilen ile bilinen arasnda iliki olmadnda bilgi

meydana gelemez.

Bilgi konusunda dier dnrlerden farkl olarak etrafl bir ekilde

aratrmalar yapan ve bilgiye salam temeller bulmaya alan insanlardan birisi

Gazldir.

I.II- Gazl ve Bilgi Problemi

slam dncesinin en verimli dneminin ilk alt yzylda olup bittii ittifak

edilen bir grtr. Gazlnin bu dnemde, beinci yzyln ikinci yarsnda

yaam olduu hatrlanacak olursa onun, ad geen dnce faaliyetinin kemale

erdii dnemde yaad anlalr. Konumuzla ilgili bulunan ilimler ve dnce

abalar asndan bakldnda bu husus, Kelm, Tasavvuf ve Felsefenin artk

btn problemleriyle ortaya konduunu, bunlarla ilgili sistemlerin detaylarna kadar

inildiini grrz.11

te Gazl byle bir fikir atmosferinin zerine gelmitir. O, slam dncesi

akmlarnn kesitii yerde bulunurken de salt bir dnr olmasnn yannda, birdin savunucusu (Hccetl-slam) roln de stlenmitir.12

Btn bu rollerinin yannda Gazl, slam dncesi ve imann btnln

kurma grevini de stlenmi bir dnr ve bunlar kendi nefsinde uygulam bir

kii olarak da karmza kar.

10

Takiyyettin Menguolu, Felsefeye Giri, stanbul, 1968, s. 3411 Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 19

12 Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 19


15/94

- 8 -

Yine Gazlnin ileride grlecei zere metafizii insanlarn idrak

seviyelerine gre yeniden dzenlemesi, metafizik alan iin akl st bilgi yollar

aray, yani klasik Kelm ekolnn bilgi teorisine balanp kalmamas, bilgimeselesine en nemli yeri vermi olmas ve en byk gayretinin bilgi iin salam

temeller bulmay hedeflemi olmas daima dikkatleri zerinde toplayan taraf

olmutur. Onun herhangi bir dnceye nyarg ile bakmad, her bilgi alann

tanmak ve hakkn vermek dncesi ok aktr.13

Gazl felsefesinin temelini, bilgi probleminin oluturduunu sylemek

mbalaa olmaz. O, dnce sisteminde oluabilecek boluklarn bilgimeselesinden kaynaklanabileceini, salam ve gvenilir bilgi zerine kurulu bir

dnce ve inan sisteminin her zaman ve her yerde savunulabileceini ileride

grlebilecei gibi ok iyi bir ekilde tespit etmi grnyor.

Ancak unu da hemen belirtelim ki, Gazlnin bilgi hakkndaki grn

tespit etmek pek kolay bir i deildir. Bunun esas sebebi ise, dnrmzn ilgi

alannn ok geni olmasdr. O kuvvetli bir felsefe eletiricisi olduu kadar, bir

Kelmc ve Fakih, ayn zamanda tasavvufta maksadna ulaan bir slam

mutasavvfdr.14

Gazlnin bilgi probleminde yer alan nemli hususlar u ekilde sralamak

mmkndr:

1- Bilgi iin gvenilir ve salam bir yol bulmak,

2- Bilgiye konu olacak alanlarn kartrlmamas iin ona kesin bir snr

tayin etmek,

3- Bizzat akln kendisinden hareketle yine akla itimatszln tespit edilmesi,

13 Gazl, el-Munkz, s. 2214 Hilmi Ziya lken, Gazl ve Felsefe, A.. . F. Dergisi, Ankara, 1957,sy: 34, s. 9


16/94

- 9 -

4- Akln verdii hkmlerde ve duyu organlarnn ald duyumlarda hata

imkn ve ihtimalinin daima mevcut olduu,

5- Allah bilmenin esas ve kaynann rasyonel bilgiye deil de ilhama

balanm olmas. Zira Gazl, Allahn kalbine att nur olmasa, hakikate

ulaamayacan aka ifade eder.15

Gazlye gre, bilgi teorisinde bilen, bilinen ve bilgi diye daima bulunmas

gereken temel unsur vardr. Ona gre burada bilen (lim) eyann hakikatlerininkendisinde ortaya kt kalptir. Bilinen, bilinmek istenen (malm) eyann

hakikatleridir. Bilgi (ilim) de eyann hakikatlerinin kalp aynasnda ortaya

kmasndan ibarettir.16

Gazl, bilgi konusunda kalbi merkez olarak kabul etmekte ve salam bir

bilgi iin, kalbin her trl kirlerden arnm olmas gerektiini temel koul olarak

ileri srmektedir. Baka bir ifadeyle gvenilir bilginin kalbin durumuna baland

ortaya kmaktadr.

Bilgi teorisinin en esasl meselelerinden birisi, bilginin kayna ve deeri

problemidir. Felsefenin mhim bir disiplini olan Bilgi Teorisi (Epistemoloji) her

trl bilgi ve ilim iin temel tekil eder.

I.III- Genel Olarak Bilginin Kayna

nsan bilgisinin felsef bir izah, yorum ve tenkidi olan epistemoloji, ilimlerin

ortaya koyduu felsef problemleri ele alan bir disiplin olarak prensiplerin,

hipotezlerin tenkidini, bilginin mantk kaynan, deerini, geerliliini, eitli

15 Gazl, el-Munkz, s. 1616 Gazl, hyu Ulmid-Din, Ter. Ahmed Serdarolu, stanbul, 1985, III/29


17/94

- 10 -

ilimlerin vard sonularn tenkidini ve nihayet ilm bilgilerin metodlarnn

tenkidini yapar.17

Genel olarak slam dncesi, bilginin kayna konusunda btncl bir gr

benimser. Bilginin kayna konusunda slam dnrleri;

1- Havass-i Selime (Salam Duyu Organlar ile Tecrbe)

2- Akl

3- Sezgi

4- lham5- Vahiy olmak zere be eit bilgi yolunu esas alrlar.

Bunlardan duyu ve tecrbe madd varlk leminde geerlidir. Akl ve sezgi

ruh-manev varlk leminde geerlidir. lham ve vahiy ise ilah kaynakl bilgilerin

elde edilmesinde sz konusudur.18

Gazl, bilgi kayna olarak insanda ilk teekkl eden bilgi yolunun duyu

organlar olduunu belirtir.19 Duyu organlarndan sonra akl, sezgi, ilham ve sadece

peygamberlere ait olan vahiy ile bilgi elde edilir.

I.IV- Gazlde Bilginin Kaynaklar ve Bilgi ve nerme eitleri

Burada Gazlye gre bilginin kaynaklar ile bilgi ve yarg (nerme)eitlerini ele alacaz. Gazlnin otobiyografik bir eser olan ve belki de sahasnda

bir ilk olma zellii tayan el-Munkz-u mined-Dell adl eserinde sergiledii ruh

sknts ve phecilii ve de bilgiye salam temeller bulmaya almas, onun bilgi

teorisine verdii nemi ortaya koymaktadr. Bilgiyi salam temellere oturtmann en

kestirme yolu, bilgi kaynaklarnn ortaya konmasdr.

17

Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Szl, Ankara, 1990, s. 7918 Hsameddin Erdem, Baz Felsefe Meseleleri, Konya, 1999, s. 11219 Gazl, Myrul-lm, Ner. Sleyman Dnya, Kahire, 1961, s. 90


18/94

- 11 -

I.IV. I- Bilginin Kaynaklar

Gazlnin bilgi teorisinde Kuran, Hadis, tasavvuf kaynak, kelm-felsefkaynak ve rya olmak zere drt ana kaynaktan sz edilebilir.

I.IV. I. 1- Kuran ve Hadis

Kuran ve Hadis Gazlnin btn sisteminde olduu gibi bilgi teorisinde de

nemli bir yer tutar. O, fikirlerini geni yorumlardan sonra ayet ve hadislerle

temellendirip desteklemeye alr. Dnrmzn Kuran- Kerimi yorumundane kan yn, zellikle btn ilim (marifet) konusudur.20 hyya baktmzda

onun, bilgi meselesine yaklamnda Kuran ve Hadise ne derece yer ve nem

verdiini kolayca grebiliriz. Gazl, ortaya koyduu grlerini ayet ve hadislerle

desteklemeye zen gstermi ve tm slam dnrlerinin kesin bilgi kayna

olarak kabul ettii bu iki kaynaa, yani Kuran ve Hadise o da son derece nem

vermitir.

Duyularla elde edilen bilgide yanlma olabilecei kabul edilen bir grtr.

Ancak Kuran ve mtevatir Hadise dayanan bilgilerde yanlma olmaz. Bunlar kesin

bilgilerdir. Bu ynyle de Kuran ve Hadis, dnrmzde ne kan nemli bilgi

kayna olarak karmza kar.

I.IV. I. 2- Tasavvuf Kaynak

Genel olarak sfler bilgi teorisi metoduna smadklarn, onu atklarn

sylemilerse de, kendilerini anlatmak, sahip olduklar bilginin mahiyetini tantmak

ve tezlerini savunmak iin bir ynden bilgi problemiyle ilgilenmeye mecbur

kalmlardr. nk mistik bilginin her eye ramen bir bilgi olduunu daima ileri

20 Gazl, Miktl-Envr, Ner. Ebul-la Aff, Kahire, 1964, s. 41


19/94

- 12 -

srmler ve hatta gerei yakalama hususunda akl ve duyu bilgisini dlayarak,

tasavvuf kayna tek bilgi kayna olarak sunmulardr.21

Tasavvuf kayna delil olarak kullanan tasavvufu slam bilginleri, kinatta

olup bitenleri ilham bilgi yoluyla temellendirmeye alrken, akln fonksiyonunu

en aza indirme gayretinde olmulardr. Sfler, akln verilerini ve ruhun

tezahrlerini byk lde din esaslara balamaya gayret ederler. lerde

grlebilecei gibi bu genel yaklamn Gazlde de mevcut olduunu ve bunu

eserlerinde, zellikle de hyda kullandn grmekteyiz.

Yine ileride grlebilecei gibi Gazl eserlerinde, konulara yaklarken hem

akl ve mantk yorumlara gitmekte, hem de tasavvuf yorumlar kullanmaktadr.

Yine Gazlnin eserlerinde, marifet bilgisini elde etmek iin kefyolunun nemini

ve gvenilirliini sk sk dile getirdiini grmek mmkndr.

I.IV. I. 3- Kelm ve Felsef Kaynak

Kelm ilminde mtekaddimn ve mteahhirn kelmclarnn nde

gelenlerinden birisi olarak kabul edilen Gazl, zaman zaman onlarla ayn gr

paylam, ancak zaman zaman da onlar tenkit etmitir. Bunu yaparken de

felsefeden tamamen syrlmam, bilgi konusunda felsef etkilerden

uzaklaamamtr.22 O, bilginin kaynaklarn ortaya koyarken, yorumlarnda hem

kelm yntemlerinden hem de felsef yntemlerden istifade etmitir.

Gazl, felsefede ve kelmda ortaklaa kullanlan varlk delillerini hem

felsef hem de teolojik ynden ele almtr. Gazlnin sadece teolojik yntemle

yetinmemesi, bunun yan sra felsef yntemi de kullanmas kendi dnemine kadar

tevars eden kelm geleneinin tek bana yeterli olmadn ve bunun iin felsef

21 Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 2922 Bkz., Gazl, Tehftl-Felsife, Meksidl-Felsife


20/94

- 13 -

yntemi de kullanma ihtiyac duyduunu syleyebiliriz. Sadece felsefe yntemlerini

kullansayd, felsefeye ynelttii tenkitlerle kendisi de kar karya kalrd.23

I.IV. I. 4- Rya

Bilgi kayna olarak Gazlnin kabul ettii bir yol da ryadr. O, insann

rya yoluyla da bilgi edinebileceini, nefsini tasavvuf yoluyla temizleyebilen

insanlardan bazlarnn uykuda bilgi elde edebileceini kabul eder. Zira uykuda ruh,

bedenin basksndan kurtularak daha da aktifleir ve btn ilimlerin nakedilmi

olduu Levh-i Mahfuza ykselerek onunla irtibata geebilir, bylece de oradanbilgiler elde edebilir. Ancak bu bilgiler ou zaman apak olmayp, bir takm

iaretlerle geldii iin, aka anlalmaz. Gazl, mukadderatn Levh-i Mahfuzdaki

yazsna, Kuran- Kerimin hafzlarn kafasna yazlmasn misal vererek yle der:

Kuran- Kerim hafzlarn kafasnda ezber olarak mevcuttur. Hlbuki hafzn

beynini para para etsen bir harf dahi bulamazsn.24 Burada Levh-i Mahfuzun

dnya gzyle grlmesinin mmkn olmad, ancak nefsini tasavvuf yoluyla

temizleyebilen insanlarn rya yoluyla bilgi edinebilecei ileri srlmektedir.

Gazlye gre, rya ile mhedeler, ancak peygamberlere ve mchede ile

kendilerini onlara yaklatran velilere mahsustur. Dier insanlar iin rya yoluyla bu

mhedelere benzeyen ve fakat zayf olan baz mhedeler de mmkndr. Bu bir

keiftir ve ancak kalpten perdeyi kaldrmakla mmkndr. Bundan dolay da ancak

slih ve sdk kimselerin ryalarna itimat edilebilir. ok yalan konuann, fesat veisyan ok olann ryasna gvenilmez. nk onlarn kalbi kararmtr ve

grdkleri ryalar hayaletten ibarettir. Bunun iin Resl-i Ekrem, uykuya abdest ile

yatmay tavsiye etmitir. Bu da i temizliine iarettir. Aslolan da i temizliidir.

D temizlii, i temizliinin kemalindendir. cilalanp parlad vakit, ilerde

olacak eyler kalp gzyle grlr.25

23

Naim ahin, Gazlye Gre Allahn Varlnn Delilleri ve Estetik Delil, Konya, 2004, s. 2724 Gazl, hy, IV/90325 Gazl, hy, IV/902


21/94


22/94

- 15 -

I.IV. II. 2- Mahedt- Btniye ( Mahedeler)

Bu bilgiler insann kendi aln, susuzluunu, korku ve sevincini, btn idurumlarn bilip idrak etmesi eklindeki bilgidir. Bu ve benzeri bilgiler be duyu

organna ve akln fonksiyonuna bal olmayan bilgi eitleridir. 29 nsan bu tr

bilgilere, i duygularnn arzu etmesi ve ihtiyalarn hissetmesi yoluyla ular.

I.IV. II. 3- Mahsust-i Zhire (D Hissedilenler)

Duyu organlar yardmyla edinilen intibalar yoluyla meydana gelenbilgilerdir. Tuz beyazdr, Ay ve Gne yuvarlaktr gibi. Bu bilgilerde insann

duyu organlarndan kaynaklanan bir eksiklik olabilir. Bu durum elde edilen bilginin

kesin bir bilgi olmasna mani olabilir ve kiiye gre deiir. Mesela gz yanlmas,

nesnenin yaknl veya uzakl kesin bilgiye engel tekil edebilir. Burada

duyulardan gelen idrak hatas, akl tarafndan tashih edilir ve akl duyularn dt

yanlgya dmez.30

I.IV. II. 4- Tecrbiyt (Tecrbeden kan Bilgiler)

Birbirini takip eden iki olayn defalarca tekrarlanmas sonucunda meydana

getirdii alkanlklarla ortaya kan bilgiye tecrbeden kan bilgiler ad verilir.

Ate yakar, iki sarho eder, ekmek al giderir gibi. Bunlar tecrbe ile elde

edilen bilgilerdir ve bu hkmlerde akln fonksiyonu vardr. Akl, tecrbelerdenkarlan hkmlere dayanarak klli hkmler karr.31

29

Gazl, Mihakkun-Nazar, s. 5830 Gazl, el-Munkz, s. 631 Gazl, Mihakkun-Nazar, s. 60


23/94


24/94


25/94


26/94

- 19 -

Bu yaklamyla Gazlnin Allah hakknda bir bilginin imknn kabul

ettiini, hatta insann asl zellik ve gayesinin bu bilgiye ulamakla ortaya

kacan benimsedii grlr.

39

Gazlye gre Allah fikri aklda ftr olarak ve bedhiyyt cinsinden bir

bilgi halinde vardr; ama sonradan eitli sebeplerle unutulmu veya saptrlp inkr

edilmitir.40

Gerek Bat dncesi ve gerekse slam dncesinde baz dnrler, Allah

hakkndaki bilginin ve inanmann ftr olduunu kabul ederler. Fesada uramamve zne yabanclamam insan tabiatnn bu bilgiye doutan hazr ve yatkn

bulunduunu Ontolojik Delil ad altnda ele almlardr.41

Genel olarak metafizik, Allahn zat, sfatlar, hkmleri ve kazas,

varlklarn zuhuru ve dzenlenmesi, ferd cevherler, yksek varlklar, mufrk

akllar, kmil ruhlar, melek ve eytanlarn hlleri zerinde durur ve peygamberlik

bilgisi, mucize, keramet, uyku, uyanklk ve ryalarn makamlaryla megul olur.42

u bir gerek ki Allah, varlklarn en zahirdir. Her insan, yaratlta

Allahn var olduu bilgisine sahiptir ve Allah varlklarn en ycesidir. Onun

dndaki varlklar, Onun kudreti, iradesi ve yaratmasyla varlk kazanmlardr. Bu

nedenle, mevcudatn en ak idrak edileni Gazlye gre Allahtr. Bunun iin de

en kolay, ilk bilinmesi ve anlalmas gereken de Allah olmaldr.43

Bu ifadelerden de anlalabilecei gibi metafizik bir bilgi mmkndr ve

insanda doutan bu tr bir bilginin elde edilmesine yatknlk vardr. Ancak bu

bilgi, yaratl amac dna kan kiilerde ortaya kmayabilir.

39 Gazl, Miktl-Envr, s. 4940 Gazl, Mznul-Amel, Beyrut, 1979, s. 9241

Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 15442 Gazl, Risletl-Ledniyye, Ter. A. ener- .Topalolu, Beyrut, 1986, s. 2143 Gazl, hy, IV/576


27/94

- 20 -

Allah bilmenin birok yolu vardr. Akl deliller, kozmolojik deliller,

teleolojik deliller ve din tecrbe delilleri gibi. Bunlardan din tecrbe delili

dorudan mistik ve tasavvuf bir bilgi temeline dayanr. Bu nedenledir ki, Gazlasndan geree, hakikate ulama noktasnda tasavvuf bilginin ok byk bir

nemi vardr.


28/94

- 21 -

III- TASAVVUF BLG

Sfler tasavvuf bilgi trne makul olarak zevk (vastasz bilgi) adnverirler. Bu deyim bir kavrama fiilinden ok, bir i idrak hli olan vastasz tecrbe

hlini iaret eder. Bazen buna ilah bilgi (ilm-i lednn=lednn bilgi), srlarn

bilgisi (ilm-i esrr) ve gaybn bilgisi (ilml-gayb) de derler.44

Gazlnin el-Munkz adl eserinde grlecei gibi, hakikati anlamaya olan

susaml onu neticede tasavvuf ilmini renmeye itmitir.

u bir gerek ki, ilham yolu ile elde edilen veya baka bir ifadeyle Allah

katndan gelen bilginin sarslmas yahut mantk deliller ile rtlmesi sz konusu

olamaz.45 te bu temele yani ilham bilgiye dayanan tasavvuf felsefesi, zerinde

durulmaya ve irdelenmeye deer bir gerek olarak karmza kar.

Gazlye gre tasavvuf, akl ve nakl ilimleri ihata eden veya onlarn

btnn ihtiva eden bir ilimdir. Baka bir ifadeyle, zahir ilimlerin btnn, bir

nevi ruhunu oluturmaktadr. Daha nce duyulan ve anlamlar zihinde netlememi

olan hususlarn hakikati, tasavvuf ile elde edilebilir. nk o, tasavvufu btn

ilimlerin ahlk ve derun boyutu olarak grmektedir.46 Gazl tasavvufu, Kelm ve

Fkh yardmyla d tamamlanm binann i dzenlenmesini tesis etme yntemi

olarak grmekte ve sosyal hayat bir btn olarak ele alarak problemlere ynelik

zmn btncl olmas gerekliliinden hareket ettii izlenimi vermektedir.

Bu noktada Fazlurrahmann u tespiti Gazlnin tasavvufa bakn net

olarak ortaya koymaktadr: O, tasavvufu dinin btnleyici paras hline getirerek,

44 Ebul la Aff, bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesi, Ter. Mehmet Da, stanbul, 1999, s. 11245

Abdulhalim Mahmud, -el-Munkzu mined-Dell erhi ve Tasavvufncelemeler, Ter. Salih Uan,stanbul, 1997, s. 371

46 Gazl, hy, I/188189


29/94

- 22 -

Snn slam yeniden kurmakla kalmad, ayn zamanda, tasavvufu gayr-i slam

unsurlardan ayklayarak slah etti ve onu Snnliin hizmetine sundu.47

Buna ramen kalb bilgi, kef, ilham, lednn ve gayb bilgi ve marifet

terimleriyle ok yakn alakas olan tasavvuf bilgi, gerek kayna, gerek deeri ve

gerekse tahlili ve ifadesi bakmndan karmza nemli glkler karmaktadr.48

nk tasavvuf ilmi, herkes tarafndan anlalmas zor bir bilgi elde etme

eklidir. Onun iindir ki tasavvuf, baz kesimlerce pheyle karlanmaktadr.

Gazlnin aadaki szleri, tasavvuf ilminin anlalmasnn zor olduununkavranmas asndan nemlidir:

Tasavvuf ehli, renmekle elde edilen bilgiye deil de ilhamdan

kaynaklanan bilgiye meyleder. Onun iin de ilim okumay, yazlm eserleri tahsil

etmeyi ve onlardaki delilleri aratrmay arzu etmez. Aksine burada bilgi elde etmek

iin metod, nefs mchedesi, kt sfatlar yok etmek, her eyden alakay kesmek

ve btn varl ile Allaha ynelmektir. Allah, her eyden ilgiyi keserek btn

benliiyle kendisine ynelen kulunun kalbine hkim ve sahip olur, bilgi nurlaryla

onun kalbini aydnlatmaya kefil olur. Allah kalbe hkim olunca, oraya rahmet rahat

akar ve nur kalpte parlar, sadr inirah bulur, melekt srr ona alr, rahmet nuruyla

birlikte kalpten perde kalkar, ilh esrarn hakikatleri kalpte parlamaya balar.

Burada kula den grev, Allahn aaca rahmet kapsnda kalbi temizlemek, iyi

niyetli bir irade ile ona hazrlanmak ve Allahn rahmetini gzetlemektir.49

Bu szyle Gazl, Peygamberler ve vellere ilah srlarn kefolunduunu,

gslerine nur aktn ve buradaki renmenin, okuyup-yazma ile deil de,

dnyadan yz evirme, alakalar kesme ile yani Allaha tevecch ile olabileceini

belirtir.

47

Fazlurrahman, slam, Ter. M. Da, M. Aydn, Ankara, 1992, s. 19548 Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 9249 Gazl, hy, III/42


30/94

- 23 -

Gazl ve baz tasavvuf ehline gre Hakka varabilmek, Allah hakknda bir

marifete ulaabilmek iin teolojik bir bilgiye ihtiya yoktur. nk onlara gre,

Allah bilgisi kitaplardan renilmez. Gazl, Allah bilgisinin, kulun ruhhazrlndan sonra, Allahn kendisini kula tantmas tarznda olacan belirtir. 50

Yine dnrmze gre enbiya ve evliyann hakikat bilgileri ve gerei

kavramalar sadece bir ilim ve renim yoluyla deil de, belli bir hazrlk

dneminden sonra insanlarn anlayamayaca bir ekilde Allahn kendisini onlara

kavratmas eklinde olur. Bylece veliye, peygamberliin mahiyetini anlama ve

peygamberlik tecrbesini kavramak iin bir kap aralanmaktadr. Zaten, velayetinkendisi de n nbvvet kandilinden almaktadr.51

Yine Gazlye gre ruh ve beden egzersizler kiinin iradesi dhilindedir.

Fakat bundan sonra Allahn rahmetini celbetmek hususunda kiinin yksek

mertebelere kabilmesi ve bunu devam ettirebilmesi iin iradesini iyi ynde

kullanmas gerekmektedir.52 Buras tasavvuf bilginin en ayrc zelliini tekil

eder.

Allah bilgisine sahip olmann ve Onun kendisini insana tantmasnn art;

mal, evlat, makam v.b. dnya ile ilgili balardan kopma, dilin daima Allah anmas

ve nihayet dildeki zikrin kalbe intikal edip hatta kiinin kalbinden de lafz ve

kelimeler silinip yalnz onlarn manasnn kalmasdr.53

Bu artlar yerine getiren kii, tasavvuf yola girip bu yolun gerektirdii

lleri uygulamaya balaynca, kendisinde kefler, mhedeler zuhur etmeye

balar; ancak kiinin bu durumu, kendisinde bu zellikler olmayan dier insanlarca

farkl ekillerde yorumlanabilir.

50 Gazl, Mznul-Amel, s. 3151

Gazl, el-Munkz, s. 6152 Gazl, hy, III/4353 Gazl, hy, III/42


31/94

- 24 -

Bunun iin de Gazl, bir hlin delillerle aratrlmasna ilim, o hli

yaamaya zevk, duyarak ve tecrbe ederek hsn- zan ile kabul etmeye de iman

demektedir.

54

Gazl kalbin bilgisine Marifet veya rfan ismini verir. Yine ona gre

ilim, atei grmek, marifet de ona dokunmak gibidir. Bu durumda marifet, ilme

gre daha derin ve gerei bize daha yakndan tantan bir bilgi olmaktadr. Szlk

anlamyla marifet, phe kabul etmeyen ilimdir.55

Allah, dnyay karanlk, gnei de onun iin k klmtr. Bunun gibi,karanlk kalpler iin marifeti k yapmtr. Bulutlarn gne n engellemesi

gibi, dnya sevgisi de marifet n engeller.56

Gazlnin bu grleri nda riyazet, mchede, srarl talep ve sfdnce ile elde edilebilen btn bir bilgi (tasavvuf bilgi) mmkndr sonucuna

varlabilir. Bu nedenle Gazl insan saadete ulatran marifet ilminin ksmlarn

aklarken yle demektedir:

hiret yolunu gsteren ilim, mkefe ve muamele olmak zere ikiye

ayrlr. Mkefe ilmine ilm-i btn da denir Mkefe ilmi, sddk ve

mukarreblerin ilmidir. Bu ilim kt huylardan arnlp temizlendii vakitte, kalbe

tecelli eden bir nurdan ibarettir. Bu sayede birok eyleri grr, adlarn duyar,

mcmel ve kapal olarak bunlar manalandrmaya alr, hatta Allahn sfat vefiilleri hakknda hakik marifet sahibi olur. Dnya ve hireti yaratmakta ve dnyay

hiret zerine takdimdeki hikmetini anlar57

Gazlye gre gayb ve yakn bilgi, Nefs ile Bri Tela arasnda,

husulnde vasta olmayan bilgi olduu iin ve bu bilginin gayb lambasndan saf ve

54 Gazl, el-Munkz, s. 6355

Gazl, Ravdatt-Tlibn ve Umdets-Slikn, Beyrut, 1986, s. 3656 Gazl, Ravdatt-Tlibn ve Umdets-Slikn, s. 3757 Gazl, hy, I/57


32/94


33/94

- 26 -

iktisaba aykrdr. nk bu perdenin ortadan kalkmas, kulun irade ve ihtiyar

dndadr.60

Gazl tasavvuf bilginin biliniini bizzat yaamaya balayarak u fikirlere

yer verir: Bilmedii taraftan kalbine ilk olunmak ve ilham yolu ile azck bir ey

olsun kefeden bir kimse, tarikatn gerekliini anlar ve bilir. Byle bir ey ile

karlamayan ve kendini bilemeyenlere yakan da bunu inkr etmemektir. Zira

burada marifet derecesi cidden nadir ve naziktir. Hikyeler, tecrbeler ve er

deliller bunun varlnn ahididir.61

Bu bilginin oluumunda Allahn inayeti ve hidayetinin gerekliliine; Bizim

iin mchede edenleri bizim yolumuza hidayet ederiz62 ayetini delil getiren

Gazl, ayetin yorumunda, Bildii ile amel edenlere, Allah bilmediklerini retir.

renmeden, ibadete devam sayesinde gnlde zahir olan her hikmet, keif ve

ilham yolu iledir63 ifadelerine yer verir.

Gazl, tasavvufun bir baka ifadesi olan lm-i Lednnyi de: D

tesirlerden azade olarak kalbin derinliklerine yerletirilen ilimdir64 diye tarif eder.

Dnrmz marifetten maksadnn u drt eyi bilmek olduunu belirtir:

Bunlar da nefs, Rabb, dnya ve hirettir.

Allaha ulamak isteyen kiiye yaraan, Allah bilip yalnz Ona, Onunemirlerine ve rzasna bakmaktr. Nefsini bilmeyen Rabbini de bilemez.65

Kii nefsini, Rabbini, dnya ve hireti bildii takdirde onda Allah

marifetten Allah sevgisi, hireti marifetten de hirete heves, dnyay marifetten de

60Gazl, hy, III/4161 Gazl, hy, III/5162 Ankebut, 29/6963

Gazl,hy, III/5164 Gazl, hy, III/5565 Gazl, hy, III/873


34/94

- 27 -

dnyadan nefret hsl olur ve en mhim ii hirette kendisine faydal olacak ve

kendini Allaha ulatracak ey kalr. Burada kalbine hkim olduu vakit, her iinde

sahih bir niyete sahip olur. Kendisi iin dnya hiretten daha sevimli olduu venefsinin arzularn Allahn rzasna takdim ettii mddete, gurur ve aldanmalardan

kurtulamaz.66

Ne zamanki sfde kmil akl ile Allah ve nefsini bilerek Allah sevgisi

galebe alarsa, o zaman nc bir eye muhta olur ki, o da ilimdir. Yani Allaha

giden yola nasl slk edilir sorusunun cevabn bilmesi ve Allaha kendisini

yaklatran ve Allahtan uzaklatran eyleri renmesi, bu yolun afet ve sonularnanlamasdr.67

Buraya kadar Gazlnin bilgi meselesine bakn ele aldk ve tasavvuf

bilginin alt yapsn oluturmaya altk. Dnrmzn kesin bilginin tasavvuf

yoluna girmeyle mmkn olabilecei dncesini ele alp aklamaya altk.

Ancak konunun iyice akla kavumas iin kesin bilgiyi olumlu veya olumsuz

ynde etkileyebilecek akl, nefs, kalp ve ruh gibi temel kavramlarn irdelenmesinin

daha faydal olaca kanaatini tamaktayz.

66 Gazl, hy, III/87467 Gazl, hy, III/874


35/94


36/94


37/94


38/94

- 31 -

bilgiyi izah iin yle veya byle bavurulan bir bilgi ve ifade kayna olarak

grlmtr.76

unu da belirtmek gerekir ki, insan akl, z bakmndan ilk insanda ne

idiyse gnmz insannda da ayndr. Deien, sadece kazanlm bilgi ykdr.

Uygar insan ilkel insandan ve yirminci yzyl insann milattan nceki insandan

ayran, farkl yapan sadece kazand fazladan bilgilerdir.77

Gazl, insanlarn akln tarif ve hakikati hususunda ihtilafa dtklerini, akl

kelimesinin mterek bir ok manalara geldiini, ayn kelimesinde olduu gibimterek manalarda kullanlan kelimelerin kapsad btn manalarn bir araya

toplayan bir tarifin doru olmadn ve akln drt manada kullanldn kabul eder.

1- Akl, insan dier hayvanlardan ayran zelliktir. nsan akl sayesinde

nazar ilimleri renmeye istidat kazanr ve birok gizli hner ve sanatlar renir.

2- Mmeyyiz bir ocuun caiz olan eyleri caiz, muhal olanlar da muhal

olarak bilmesi de akln anlamlarndan birini tekil eder. ki saysnn bir saysndan

byk olduu, bir szn hem doru hem yanl olamayaca gibi.

3- Tecrbeden elde edilen bilgilerle akl arasnda bir iliki kurularak,

tecrbelerin olgunlatrd kimseye akll, bunun aksine cahil ve ahmak denmesi

akln anlamlarndan birini oluturur.

4- lerin neticesini nceden kavramak demektir. Bu anlamyla akl, insan

hayvandan ayran bir zelliktir. 78

76

Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 7277 Abdulhalim Mahmud, -el-Munkzu mined-Dell erhi ve Tasavvufncelemeler, s. 24824978 Gazl, hy, I/215216


39/94


40/94

- 33 -

ilim sfatndan ibarettir. kincisi ise, ilimleri anlayan manas murat olunur ki, o

zaman da kalbin kendisi olur. Hlbuki biz biliriz ki, her limin, bizatihi kendisiyle

kaim olduu bir varl vardr. lim, o varla giren bir vasftr. Sfat ise, mevsufunayn deildir. lim manasnda olan akl, razdr. razn bir mahalle ihtiyac olduu

iin, ilk yaratlmasna ihtimal verilemez.84

Gazl, kiinin ehvet, gazap ve eytana itaat ettiinde bir takm kt huylara

sahip olacan belirttikten sonra sorunu yle irdelemeye alr: Gazap, ehvet ve

eytan, Rabbn sfat olan aklnn sevk ve idaresi altna alsa, Rabbn sfatlardan

olan ilim, hikmet, yakn ve eyann hakikatini idrak, her eyi olduu gibi anlamakgibi hasletler kalbinde yerleir, ilim ve basiret sayesinde hakimiyet salar. lmin

kemali sayesinde herkesin nne gemeye hak kazanr. Gazap ve ehvete itaat

ihtiyac kalmaz. Bylece ehveti zapt edip itidale getirmesinden namus, kanaat,

huzur, zhd, ver, takva, nee ve gzel suret meydana gelir. Ayrca hay, zek

akl, ho grrlk, msamaha ve benzeri gzel huylar meydana gelir. Yine

gazabna hkim olup onu itidale sevk etmekle ecaat, kerem ve ltufkrlk, nefis

hkimiyeti, sabr, hilim, balayc olmak, metanet, vakar ve benzeri iyi hasletlere

sahip olur.85

Yine Gazlye gre, akl nazara almadan yalnz taklit ile yetinmek cehalettir.

Kuran ve Snnetin nurunu atarak yalnz akl ile yetinmek de aldanmaktr. Akl,

Kuran ve Snnetin nurunu bir arada bulundurmak lazmdr. Zira akl ilimler

besinler, er ilimler de ilalar gibidir. Hasta bir insan, tedavi edilmeden yediiyemeklerden zarar grr. Kalb hastalklar da ayn ekilde eriattan faydalanlan

ilalarla tedavi edilirler. Bu ilalar da kalbi dzeltmek iin peygamberlerin tatbik

ettikleri ameller ve ibadet vazifeleridir. er ibadetlerle hasta kalpleri tedavi

etmeyip akl ilimlerle yetinenler, hastay tedavi etmeden ona kuvvetli yemek yedirip

daha ok zarar verenlerin durumuna derler. Akl ilimlerle er ilimlerin



41/94

- 34 -

birbirlerini nakzettiklerini ve bunlarn bir arada bulunmasnn mmkn olmadn

sananlarda ise basiret krl vardr.86

Akln doru bir ekilde kullanan kii, kendi dnce sisteminin tam

merkezine Allah yerletirir. Akl ve ilimle Allah bulan kimse de Ona inanr.87

Netice olarak diyebiliriz ki, mutasavvflarn aklcl, felsef anlamda salt

aklclk deildir. nk onlara gre vahiy, ilham ve duyular da akl gibi bilgi

kaynadr. Akl, zat itibariyle snrl olduu iin tek bana hakikate

ulaamamaktadr. Bunun iin onlar akln yanna psikolojik ynn temsil edenkalbi, Kuran ifadeyle fud da koymaktadrlar.88

Allahn insanlara bahettii en byk nimet, zek ve selim akldr ve bu

nimetler sonradan elde edilemez.89 nk akl, insann doutan getirdii bir

kabiliyettir. Allah onu, imtihana ekecei kullarna kendisi iin bir hccet olsun

diye vermitir. Bir btn olan akln iki yan vardr. Bunlar; fehm (anlay) yani

teorik akl ve basiret yani pratik akldr. Bunlarn ne akldan ayr bir varlklar

vardr, ne de bunlar akln bir blmdr. Bunlar bir eit akln birbirinden ayr iki

fonksiyonudur. Tabiat ve nasslar ise, akln varl iin birer delildir. Bunlar ontik

ynden akldan nce gelirler, onlar akla ve akl da onlara uygundur. Akln varl

bunlar sayesinde bilinir.90

Grld gibi Gazl, akla ok nemli ilevler yklemekte ve akl ilevahyin veya ilhamn birletirilmesiyle insanolunun gzelliklere ulaacan, tek

bana akl n plana kardnda da geree ulamakta skntya deceini ve

neticede helke srkleneceini kabul etmektedir. Dolaysyla akl vahyin nda

kullanmann gereklilii kendiliinden ortaya kmaktadr. Akl tek bana

86 Gazl, hy, III/3987 Mehmet Necmettin Bardak, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, s. 5088

Mehmet Necmettin Bardak, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, s. 5189 Gazl, hy, III/87390 Hseyin Aydn, Muhtasar Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 78


42/94


43/94


44/94


45/94


46/94


47/94


48/94


49/94


50/94


51/94


52/94


53/94


54/94


55/94


56/94


57/94


58/94

- 51 -

Gazl kalbe madd ynden deil, manev ynden baklmas gerektiini u

ekilde aklamaya alr:

Allaha yaknlk iin alan beden deil, kalptir. Kalp derken, yrek

dediimiz et parasn kastetmiyorum, belki benim mevzum olan kalp, hasselerin

(be duyumuz) anlayamayaca Allahn srlarndan bir sr ve ilah bir letafettir.

Bazen buna ruh-i insan, bazen nefs-i mutmaine denir. eriatta ise buna kalp denir.

nk hissin idrak edemedii bu ey, srrn ilk binitidir. Bunun vastasyla beden, o

latifeye binit ve alet oldu. O srrn perdesini kaldrmak mkefe ilmine aittir. Kalp,

u grlen varlklardan yce, kymetli bir cevher ve bir emr-i ilahdir. 137

Gazl kalp huzurunu temin iin dnyalklarla ahireti gerektirenlerin bir

arada bulunamayacan u szleriyle aklamaya alr: Dnya himmetiyle hiret

himmetinin bir gnlde toplanmas, susam ya veya sirke ile dolu bir bardaa su

dkmek gibidir. Ne miktarda su dklrse, o nispette ya veya sirke azalm olur.

kisi ile birden dolmasna imkn yoktur. Biri girince dieri kar. 138 Kalp muayyen

bir eye balanrsa o ey ona daha kolay kefedilir.139

Gazlye gre Allah bilen, Allaha yaklaan, Allah iin amel eden, Allaha

doru sayeden ve nihayet Allah katnda olanlar kefeden kalptir. Dier uzuvlar

kalbe tabi ve onun hizmetileridir. Onlar, kalbin altrd alet ve vastalardr.

Efendinin hizmetisini, ustann aletini altrd ve kulland gibi, kalp de dier

azalar yle altrr ve kullanr. Msivadan tecerrt eden kalp, Allah katnda enmakbul bir uzuv olduu gibi, baka eylere dalan kalp de o nispette Allahtan uzak

olur. Aranan, muhatap ve mesul tutulan yine kalptir. Msivadan temizlendii

zaman, Allaha yaklap saadete eren ve felah bulan bu kalp olduu gibi, msivay

iine alp gizledii zaman da, ekvete ynelip hsranda kalan yine bu kalptir.

Gerekte Allaha itaat eden kalptir. Uzuvlara dalan ibadetler onun nurlardr.

137

Gazl, hy, I/138138 Gazl, hy, I/448139 Gazl, hy, I/460


59/94


60/94


61/94


62/94


63/94


64/94


65/94

- 58 -

1- Gazlye gre bu vasflardan ehvet ile gazap, eytann giri yollarnn en

byklerindendir. nk gazap, akl yok eder. Akln askeri zayflaynca eytann

ordusu hcuma geer.

156

eytann kalbe giri yollarnn tannmasn salayan ise, basiret nurudur. Hrs

ve haset, basireti krletirdii zaman kul gremez hle gelir ve ite o zaman eytan

ieri girmeye yol bulur. Aslnda ne kadar irkin olsa da arzusuna ulatracak her

eyi eytan, hrsl olan kiiye gzel gsterir.157

2- eytann kalbe girecei byk kaplardan biri de helal olsa bile doyasyayemektir. Zira insan doyuncaya kadar yiyince ehveti takviye eder. ehvet ise

eytann silahdr. 158

Gazl fazla yemekte alt ktln olduunu belirtir. Bunlar:

a- Allah korkusu kalbinden gider.

b- Yaratklara kar merhamet duygusu kalbinden kar.

c- Arlk verir, taat ve ibadetine mani olur.

d- Hikmetli szleri duysa da kalbi yumuamaz.

e- Kendisi hikmetli szler konusa da bakalarna tesir etmez.

f- Mhim baz hastalklara sebebiyet verir.159

3- eytann kalbe alan kaplarndan biri de ev, mobilya ve elbise ilesslenme sevgisidir. eytan insann gnlnde bu hastal grnce, artk o gnlde

kulukaya yatar ve oradan ayrlmaz.160


Gazl, hy, III/73159 Gazl, hy, III/74160 Gazl, hy, III/74


66/94

- 59 -

4- eytann kalbe giden byk kaplarndan bir dieri de tamadr. Tama

kalbe galebe alnca, eytan buna tama ettii eyleri eitli riya ve hilelerle

sevdirir. yle ki, deta tama ettii ey onun mabudu olur.

161

5- Acele de eytann kalbe giden byk kayglarndan birisidir. nk i

veya eylem anlayp bilindikten sonra yaplmaldr. Anlayp bilmek de dnmeye

muhtatr. Acele ise bunlara manidir. Acele zamannda eytan da vesvese verir162

6- eytann kalbe giden yollarndan biri de altn, gm ve dier ticaret

maddeleri, evler ve hayvanlardr. htiyatan fazla olan bu gibi maddeler eytannmerkezidir. Yalnz yetecek kadar eyi olann kalbinde baka bir ey yoktur. 163

7- eytann kalbe giden giri kaplarnn byklerinden biri de, cimrilik ve

yoksulluk korkusudur. Bu korku insan infaktan alkoyar ve biriktirmeye, ymaya

davet eder ki, neticesi elim azaptr.164

8- eytann kalbe giden byk kaplarndan biri de mezhep taassubu ve

ehvet arzular ile hasmlara kin tutmak, onlar kmsemek, onlara hakaret dolu

gzlerle bakmaktr. Bu hl, fasklar olduu gibi bidleri de helke gtrr. Zira

insanlara hakaret edip onlara kusur aramakla uramak, insanda kt bir haslettir.

Bu tabiatta olan kimsenin hayaline eytan, bunun gzel bir ey olduunu

yerletirir.165

9- eytann byk aldatma yollarndan biri de kulu, insanlar arasndaki

mezhep ihtilaflar ve bu husustaki dedikodularla megul edip kendisini

unutturmaktr.166

161 Gazl, hy, III/74162 Gazl, hy, III/75163 Gazl, hy, III/75164



67/94

- 60 -

10- eytann kalbe giri kaplarndan biri de cehaletleri sebebiyle akllar

ermeyen baz kimseleri, Allahn zat ve sfat zerinde ve akllarnn alamad bu

gibi meselelerde dnceye sevk eder, pheye drr ve onlar dinin esasndaartr. Allah hakknda baz hayaleyler hatrlarna getirir ki, bu gibi hayaller ile

ya bidat sahibi olur veya kfre giderler. 167

11- eytann kalbe giri kaplarndan biri de s-i zan (kt zan)dr. Kim bir

zan ile bakasnn ktlne hkmederse, eytan bu kimseyi o adamn aleyhinde

dil uzatmaa ve gybet etmeye sevk eder de bu sebeple helke gider yahut o adamn

hakkna riayet edemez, ikramda kusur eder, ona hakaretle bakar ve kendini ondanhayrl grr. Bunlarn hepsi tehlikelidir.168

Sonu olarak Gazlye gre demolunda bulunan her kt huy, eytann

bir silah ve kalbe giri yollarndan biridir ve bunlardan uzaklalmas gerekir ki,

kii bu sayede huzur ve mutluluun anahtarn eline alabilsin.

Gazl, eytann kalbe mdahele yollarn bu ekilde sraladktan sonra kalbi

korumann yollarn da gsterir. O kalbi korumann aresini bu yollar kapamakta

bulur. Bu da ancak kalbi bu kt huylardan temizlemekle mmkndr.169

Ona gre Allah anmak eytan kalbe uramaktan alkoyar. Zira gerek

zikir, ancak kalbi takva ile tamir ettikten ve kalbi kt sfatlardan temizledikten

sonra kalpte yerleir.170

Gazl, ibadetlerde esas unsurun kalp olduunu ve eytann zellikle namaz

esnasnda kiiye vesvese verdiini yle aklamaya alr:

167 Gazl, hy, III/80168



68/94


69/94

- 62 -

Gazlye gre kalp hastalklar drt ksmda ele alnabilir:

III. V.a- Uzun Emel

Uzun emel insan drt ktle iter. Bunlar; ibadeti terk ve ibadette

tembellik, tevbenin terki ve ertelenmesi, dnyaya ballk ve ahireti unutma ile

kalbin katlamas ve ahireti unutmadr. Bunlarn ilac ise ksa emeldir.

III. V.b- Acelecilik

Drt byk afete sebebiyet verir. Bunlar; elde edilemeyen istekler iin

geveklik ve mitsizlik sonucunda almay terk etmek, dua ve istekler iin acele

neticesinde geveme ve mitsizlik, hakszla uradnda hemen kin beslemek ve

mslmann helakine sebep olmak, dnmeden karar vermek ve hataya dmektir.

lac ise ilerde teennidir.

III. V.c- Hased

badetleri ifsat eden bir illettir. Ktlkleri be ksmdr. Bunlar: badetleri

mahveder, gnahlara ve ktlklere sebep olur, faydasz yorgunluk ve tasa,

basiretin krelmesi, mahrumiyet ve baarszlktr. lac ise insanlara nasihattir.

III. V.d- Kibir

Dinin aslna ve temeline zarar veren ldrc bir hastalktr. nsanlar drt

konuda zarara srkler. Bunlar; basiretin kapanmas, Allahn buz ve nefretine

maruz kalmak, dnya ve ahirette aalanma ve ceza, ahirette azap ve cehennemdir.

lac ise tevazu ve huudur.173

173 Gazl, Minhcl-bidn, s. 115124


70/94

- 63 -

Bu hastalklardan uzak olan kalpte ilim meydana gelince, kalbin hli deiir.

Kalbin tutumu deiince, azalarn amelleri de deiir. Yani amel hle, hl ilme, ilim

de tefekkre baldr.

174

Gazlye gre kalp, Kuranda insann en yksek deerlere ynelen yandr.

nsann fizyolojik ve gnlk ihtiyalarn aan yksek deerlerle ilikisini kalp

kurar. nsanda Allahn kendisine muhatap ald yn kalptir. Kurana gre,

insann dnen, kavrayan, anlayan, inanan, phe eden yn kalptir.175

Bu noktada gnmzde zellikle grsel medyada sk aralklarla gndemegelen ve Gazlde ve dier tasavvuf erbabnda nemli bir yere sahip olan Kalp

Gz kavramnn ele alnmasnn faydal olaca kanaatini tayoruz. Acaba

gerekte byle bir kavram mmkn mdr? ayet varsa bunun fonksiyonlar

nelerdir? nsan, zahiri gznn dnda bir organla bakalarnn gremedii bir

takm gerekleri grebilir mi?

III. VI- Kalp Gz

Baz mutasavvflar zellikle de Gazl, insann bir d gz olduu gibi bir

de i gz olduunu kabul eder ve buna Kalp Gz adn verirler. Nasl ki, d

gz bedenin dnda ise i gz yani kalp gz de bedenin iindedir daha dorusu

kalptedir. D gzn btn fonksiyonlarna kalp gz de sahiptir; yani nasl d gz

insann d dnyasn grp alglamasn salyorsa, kalp gz de insann idnyasn yani manev dnyasn grmesini salar. Ayrca mutasavvflarn kalp

gz dedikleri bu gzn kendine has daha baka zellikleri de vardr. Kalpte nuran

(kl) bir organck olmasna ramen gzle, plak d gzle grlmez. Esas hayat

kayna bu gzdedir. Hakik insan ruhu kalbin bu noktasnda yer etmitir.176

174

Gazl, hy, III/767175 Ruhattin Yazolu, Gazl Dncesinde Ruh ve lm, Ankara, 2002, s. 86176 Mehmet Bayrakdar, Tasavvuf ve Modern Bilim, s. 9293


71/94

- 64 -

Gazl, mutasavvflardan bir ksmnn beden gibi kalbin de gznn var

olduunu, grnen eylerin ba gzyle, grnmeyen hakikatlerin de kalp gzyle

grldn kabul ettiklerini belirtir.

177

Yakn zamanlara kadar bu kalp gzne metafizik bir kavram olarak

baklyordu. Baz limler bunun tamamen manev bir varlk olduunu, hakikatte

byle bir gzn olmadn iddia ederler. Mutasavvflar ise gerekten madd olarak

kalpte byle bir gzn var olduunu, ancak onun fonksiyonlarnn manev ve

metafizik olduunu savunuyorlard. 1938lerde, biri ngiliz Sir A. Keith, dieri

sko olan J. Flack isimli iki anatomist, kalpte mutasavvflarn tavsif ettikleri birnokta kefettiler. Bu nokta tpta bazen onu kefeden bu iki anatomistin adyla

Keith-Flack ve bazen da Sinoatrial Node adyla anlmaktadr. Gzle

grlmeyen, ancak mikroskopla grlen bu nokta organck, kalbin st Vena Cava

ile sa Atriumuna bititii yerde bulunmaktadr. Kalbin gayri irad hareketini

salayan bu nokta, deta bir ambulansn veya yangn arabasnn lda gibi her

saniye yanp-snen daimi bir hareketle vcuda k ve enerji samaktadr. Zaten bu

k tamamen snerse insan hayatn yitirmektedir. Kalp ve vcudun i elektrii

bununla salanmaktadr. Mutasavvflarn ite bunun iin kalbi nur olarak

vasflandrmalar boa deildir.178

Gazlnin, insann embriyolojik geliim safhalar ile bilgi elde etme yollar

ve vastalaryla bir paralellik kurarak mahiyet ve karakter itibariyle farkl bilgi

trlerinin, insann her bir organnn bir fonksiyonu olmasn gstermesi ve neticedeOrganik Bilgi Teorisi denebilecek bir teori kurmaya almas ve neticede kalp

gznn bilgi elde etmenin son nokta olduunu sylemesi dikkat ekici bir

yaklamdr.

Gazl, el-Munkz adl eserinde yle demektedir: unu bilmek icap eder ki,

insan aslen yaratlta bilgiden mahrumdur. Allahn yaratt lemlerden habersiz

177 Gazl, R.Ledniyye, s. 1819178 Mehmet Bayrakdar, Tasavvuf ve Modern Bilim, s. 9495


72/94

- 65 -

yaratlmtr. lemler oktur. Saylarn Allahtan baka kimse bilmez.179 Nitekim

Kuran- Kerimde:

Rabbinin ordularn Ondan baka hi kimse bilemez180 ayetini buna delil

olarak zikrettikten sonra yle devam eder:

nsann bu lemlerden haberdar olmas idrakler vastasyla olur. draklerden

her biri, insan kendisiyle varlklar lemine muttali olsun diye yaratlmtr.

lemlerden kastmz varlklarn cinsleridir. nsanda ilk yaratlan dokunma hissidir.

Onunla soukluk, scaklk, kuruluk, nemlilik, yallk, yumuaklk, sertlik gibivarlklarn vasflarn anlar. Dokunma hissiyle renkleri ve sesleri katiyen

anlayamaz. Bunlar dokunma hissi yannda yok mesabesindedir. Sonra onda grme

hissi yaratlr. Onunla renkleri ve ekilleri anlar. His leminin en genii budur.

Sonra onda iitme hissi oluur. itme hissiyle sesleri ve nameleri iitir. Daha sonra

tatma hissi yaratlr. Bylece insan hisler lemine nfuz edebilir. Sonra onda yedi

yana yaklanca temyiz (muhakeme) etme gc oluur. Bylece o insan vcudu

yeni bir devresine girer. Bununla his leminde bulunmayan ve ondan fazla olarak

yeni baz eyleri anlar. Daha sonra insan yeni bir geliim devresine girer. Onda akl

etme gc geliir. Aklla vacip, caiz ve mbah olan eyleri anlar ve daha nceki

devrelerde bulunmayan eyleri de idrak eder. Akln tesinde bir baka devre daha

vardr ki, orada baka bir gz (Kalp Gz) alr. Onunla gayb grr, gelecekte

vuku bulacak hadiseleri ve daha akln anlamaktan aciz kald baz eyleri anlar.181

Bu aklamalardan sonra ortaya kan sonu udur: Gazlye gre bilgi, ilk

nce bir hissetme iidir. Bunu salayan da his organlardr. Bunlar ncelik srasna

gre deri, gz, kulak ve dildir. Bundan sonra bilgi, temyiz ve akl erdirme iidir.

179

Gazl, el-Munkz, s. 64180 Mddessir, 74/31181 Gazl, el-Munkz, s. 6566


73/94


74/94

- 67 -

IV) RUH

Ruh kelimesi szlkte havann ve her eyin esintisi, rzgrn serinlii, nefis,can, kuvvet, lmsz ilke, ilah kvlcm, canl ilke, aktif g gibi anlamlara

gelmektedir.183

Canl varlklarn ve bilhassa insann ruh yaps Gazl psikolojisinde ok

nemli bir yer tutar. Zira o, hemen hemen her kitabnda ruh kavramn ve insann

ruh hllerini ve hastalklarn konu edinerek derin derin aratrm ve bu

hastalklara, huzursuzluklara zm yollar gstererek insann huzur ve saadetinitemine almtr.184

Gazlnin eserlerinde ruh, iki manada kullanlr: Birincisi, kayna cisman

kalbin boluunda bulunan bir latif cisimdir. Damarlar vastasyla bedenin her

tarafna yaylr. Grmek, duymak, koku almak ve benzeri zelliklerle hayat nurunun

buradan azalara akmas, odann kelerinde dolatrlan lambadaki n o keleri

aydnlatmasna benzer. Tabipler ruh dedikleri zaman bu manay kastederler ki,

kalp hareketinin yakt latif bir buhar demektir.185

Ruhun ikinci manas ise insann grlmeyen, mdrik ve lim olan bir

parasdr. Allahn Sana ruhtan sorarlar. De ki Ruh, Rabbimin emrindendir.186

ayetindeki murad da bu ruhtur.187

Dnrmze gre ruh, Rabbinin emrinden olduu iin Rabbine gitmeyi

kasteder. Ondan geldi, Ona gider. Beden ise onun biniti ve vastasdr.188

183 bn-i Manzur, Lisnl-Arab, II/455184 Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Szl, s. 168185 Gazl, hy, III/10186

sra, 17/85187 Gazl, hy, III/10188 Gazl, hy, I/139


75/94

- 68 -

Ruh kelimesi Kuranda yirmibir ayette ve sadece isim olarak

gemektedir.189

Gazl, birinci anlamyla ruhun cisim, ikinci anlamyla da ilah lem ile

ilikiyi salayan bir emir olduunu kabul etmektedir.

Gazlye gre varlklar ierisinde canl varlklarn ve onlar arasnda da

insann ayr bir yeri vardr. nk ilah emir ve hitaplar canl varlklardan sadece

insana yaplmtr.190

Yine Gazl, insann vcut ve ruh olmak zere iki eyden yaratldn kabul

eder ve yle der: Bil ki, insan iki eyden yaratlmtr: Biri vcuttur ki, onu zahir

gzle grmek mmkndr. Biri de ruhtur ki, onu zahir gzle grmek mmkn

olmaz. Belki, kalp gzyle grmek mmkn olur. Biri vcut ve biri de ruh olan bu

iki eyin her birinin bir iyilik, bir de ktlk taraflar vardr.191

Buradan karlabilecek netice, insann Allahn emirlerine uymas

sonucunda iyilik yn, yasaklad eylere veya eytann emirlerine uymas

sonucunda da ktlk yn ne kar.

Gazl ruhun mahiyetinin ve sfatlarnn bilinemeyeceini u ekilde

aklamaya alr: Eer ruhun hakikatinin ne olduu, ona mahsus sfatlarn neler

olduu sorulursa, bilin ki, eriat kilidi bu hususun ruhsat kapsn balamtr.Ancak ruhun Allah Telnn emrinden, yani emir leminden bir emir olduu

eklinde cevap vermeye izin verilmitir.192

Peygamberin, Allahn emriyle hakknda konuulmamasn istedii ve

mahiyetinin bilinmesinin olduka zor olduu ruh kavram zerinde yaplan

189 akir Kocaba, slamda Bilginin Temelleri, s. 137190

Ruhattin Yazolu, Gazl Dncesinde Ruh ve lm, s. 44191 Gazl, Kimy-y Saadet, Ter. Ali Arslan, stanbul, 2004, II/465192 Gazl, Kimy-y Saadet, II/34


76/94

- 69 -

yorumlarn gerekle bir ilikisi var m? Ruhun mahiyeti nedir? Ruh, Gazlnin

dedii gibi kalp gzyle grlebilir mi? sorular akla gelebilir.

IV. I- Ruhun Mahiyeti

Ruhun mahiyeti problemi yllar boyunca insanl en ok dndren

konulardan biri olmasna ramen, halen konuya niha bir zm getirilememi ve

Gazlnin de ifade ettii gibi getirilmesi de olduka zordur. nk Gazl, Hz.

Peygamberin konumad ruh hakknda bakasnn sz etmeye hakknn olmadn

ve hi kimsenin ruhun gizemliliini zmeye g yetiremeyeceini, bu yzdengayesinin aslnda ruhun mahiyetini bildirmek deil, niteliklerini anlatmak olduunu

ifade eder.193 nk ruhun mahiyetini Allah peygamberimize bildirmemi,

peygamberimiz de hakknda konuulmasn men etmitir.

Ruhun mahiyetinin ayette de belirtildii gibi bilinmesi mmkn olmadna

ve Hz. Peygamberin de hakknda konuulmasn tavsiye etmediine gre bu konuda

yorum yapmaya almaktan ziyade, ruh ile beden arasndaki mnasebetin

aratrlmas daha uygun olacaktr.

IV. II- Ruh-Beden Mnasebeti

Gazlye gre beden ruhun binei, dnya meydan, hayat mal ve meta,

hareket ticareti, ilim kazanc, hiret maksad ve mercii (dnecei yer), din yolu vemetodu, nefs-i emmre bekisi, nefs-i levvme uyarcs, duyular casuslar ve

yardmclar, yine din zrh, akl stad, his talebesidir.194 nsanda esas olan, ruh

yndr.

Miza bozulursa insan bazen iyiyi kt, kty de iyi grr. Bozuk mizal

olanlarn bu hli iin esas ile kendi aralarn kapatan bir hastalk hlinin neticesidir.

193 Gazl, hy, III/10194 Gazl, R. Ledniyye, s. 7


77/94


78/94

- 71 -

paralar hatta Rabban ve ilah bilgilerden bir ksm alr. Bu gibi bilgileri dier

akl ve fikr ruhlar idrak edemezler. 196

Gazlnin canl varlklarn hepsinde ortak olarak bulunan ruh eitlerini

yorumlamas ve tasnifi de nemlidir. Aada da grlebilecei gibi onun ruh

eitlerini tasnifi ve bu ruh eitleri hakkndaki yorumlar modern bilime bile k

tutacak mahiyettedir.

IV. IV- Canl Varlklarda Bulunan Ruh eitleri

Gazl, Aristoteleste olduu gibi canl varlklarda eit ruh olduunu

kabul eder. Bunlar: Nebat Ruh, Hayvan Ruh ve nsan Ruh olarak sralanr. imdi

bunlar ele alalm.

IV. IV. I- Nebat Ruh

Gazl, canl varlklarn ilki olan bitkinin gc veya zelliinin olduunu

kabul eder.

1) Dourucu G (el-Kuvvet el-Mvellide): Bitki bu g sayesinde rer ve

kendi benzerini meydana getirir.

2) Bytc G (el-Kuvvet el-Mrebbiye): Bitkinin byyp gelimesi,eitli ynlere hareket ederek dal-budak salmas bu g ile mmkn olur.

3) Besleyici G (el-Kuvvet el-Gziye): Bitkinin kendi gdasn almas ve

bunlarla beslenmesi bu g ile mmkndr.197

196 Gazl, Miktl-Envr, s. 7677197 Gazl, Meksidl-Felsife, s. 272273


79/94


80/94


81/94


82/94


83/94

- 76 -

a- drak edip muhafaza edemeyenler. Bunlar sureti veya anlam idrak ederler.

Ancak onu muhafaza edemezler.

b- Muhafaza edip akledemeyenler. Bunlar da ya sureti veya anlam muhafaza

ederler. Ancak akletme gleri yoktur.

c- Hem idrak edip hem de tasarruf edenler. Bunlar ise surette veya anlamda

tasarruf ederler.213

Gazl, burada suretin idrakinden kastnn d duyunun idrak ettii eyi dahasonra i duyunun idrak etmesi olduunu, anlamn idrakinden kastnn da d

duyunun itiraki olmakszn i duyunun idrak etmesi olduunu kabul eder.214 Ksaca

burada suretin idraki fiil ile olmakta, anlamn idraki ise suretlere gerek kalmadan i

idrak ile olmaktadr.

Gazl, i idrak glerini beekilde ele alr ve bunlar u ekilde sralar:

1- Ortak Duyum ve Hayal Gc:Dier duyularn kendisinden yayld ve

etkilerinin onda topland duyudur. Ortak duyu, dier duyularn sanki toplanma

alandr.215

Ortak duyumun zellii vardr.

a) Duyularla idrak olunan eyleri nce duyularda hazrlayp daha sonra idrak

etmek.

b) Akl klliler olmakszn ahs czileri idrak etmek.

213

Gazl, Mericl-Kds, s. 44214 Gazl, Mericl-Kds, s. 45215 Gazl, Meksidl-Felsife, s. 280


84/94


85/94


86/94


87/94


88/94


89/94


90/94


91/94


92/94


93/94


94/94

Documents

Gazali'de Tasavvuf Felsefesi