Upload
adembaba1
View
228
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
1/77
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
2/772
ONAY SAYFASI
Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKEK danmanlnda, Mustafa YILDIZn
hazrlad Gazalide Kesb Kavram konulu bu alma .//. Tarihinde
aadaki jri yeleri tarafndan Temel slam Bilimleri Ana Bilim dalnda Yksek
Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.
Danman: Yrd. Do. Dr. Cneyt GKE mza:
ye: : Do. Dr. Hasan Hseyin TUNBLEKmza:
ye : Yrd. Do. Dr. Murat AKGNDZ mza:
Bu tezin Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dalnda Yapldn ve Enstitmz
Kurallarna Gre Dzenlendiini Onaylarm.
Prof. Dr. Zuhal KARAHAN KARA
Enstit Mdr
Bu alma Tarafndan Desteklenmitir.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
3/773
NDEKLERNSZ ............................................................................................................ 4KISALTMALAR............................................................................................. 6GR: GAZALNN HAYATI, ESERLER VE SLAM DNCESNDEK YER .....7
A) Gazalinin Hayat ................................................................................ 7B) Eserleri .............................................................................. 11
1- Kelam .............................................................................. 12
2- Felsefe .............................................................................. 133- Tasavvuf-Ahlak .............................................................................. 144- Metodoloji- Mantk............................................................................145- Fkh .............................................................................. 15
C) slam Dncesindeki Yeri .................................................................... 15
BRNC BLMHRRYET VE RADE PROBLEM
A) HRRYET VE RADE PROBLEMNE GENEL BR BAKI .......... 22
B) HZ. PEYGAMBER (SAV) VE SAHABE DNEM............................ 24C) EMEVLER DNEM .......................................................................... 26D) MEZHEPLER DNEM ....................................................................... 34
1-Kader veya Mutezil Gr: ............................................................. 342-Matrid Gr: .............................................................................. 383-Ear Gr: .............................................................................. 42
KNC BLMKESB KAVRAMI
A) KESB KAVRAMINI HAZIRLAYAN SEBEPLER............................. 47B) KESB KAVRAMININ FLOLOJK ANALZ .................................... 48
1-Lgat Anlam .............................................................................. 482-Istlah Anlam .............................................................................. 523-Kesbin Tarihesi .............................................................................. 54
NC BLMGAZALYE GRE KESB
A) GAZALDE KESB KAVRAMININ KULLANILII ......................... 56B) GAZALYE GRE KESB HAZIRLAYAN UNSURLAR................ 571-rade .............................................................................. 57
a) Vacip .............................................................................. 60b) Husun-Kubuh .............................................................................. 61c) Hikmet .............................................................................. 65
2- Kudret (stitat) .............................................................................. 67SONU.......................................................................................................... 70BBLYOGRAFYA....................................................................................... 73
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
4/774
NSZ
slam dnce tarihi ierisinde Gazalinin ok nemli yere sahip olduu
bilinen bir gerektir. Biz bu almamzda Gazalinin Kesb Kavramna yaklamn
deerlendirmeye alacaz
Bu almamzn iki temel amac vardr: Bu amalardan birincisi slam
tarihinde ortaya kan her bir ekoln dncelerini derinlemesine inceleme
frsatndan sonra bunlarla ilgili grlerini aklamakla kendisinden sonraki srece
yn veren Gazalinin oluturduu etkiyi neden ve sonularyla anlayabilmektir.
Gazali sonras dnemde Ehl-i snnet inancnn elde ettii gce baklarak onun
gerekten bir kavakta kendisinden sonrakiler iin bir yol haritas izdii ve bu
hususta da baarl olduu sylenebilir. Onun byle bir neminin yannda ayrca
eserleri en ok farkl dillere evrilen slam limi olmas, yazlmalarnn zerindenoka zaman gemi olmasna ramen eserleri hala geni halk kitleleri tarafndan en
ok rabet gren olmas, birok alanda yetkin bilgisinden dolay birok grubun
dikkatini ekmi olmas onu aratrmamza sebep olmutur.
kincisi ise hayatmzn her alanna yansmas beklenen Allah tasavvurunun
olumasna ve bu erevede insann nasl bir anlam tadnn belirlenmesinde kilit
rol oynayan insann kendi fiilinde nasl bir yetkinlie sahip olduunun slam
tarihinde ortaya km btn gruplar anlamamza kap aralayaca fikridir. slam
tarihinde mezheplerin oluum dnemlerine baktmzda btn gruplarn bu noktada
beyan ettii fikirlerine gre ekil aldklar gzlemlenebilir. Dolaysyla bu
almamzn, slam tarihinde ortaya km frkalarn dnce temellerini nasl
oluturduklarna dair baz ipular verecei dncesi de bizi byle bir almaya
sevk etmitir diye ekleyebiliriz.
nsanolu akan zaman iinde yapt birok eyi kendi iradesi ile yaptfikrine tam da varacak iken kendi iradesinin dnda gerekleen olaylara bakp acaba
bu kendi tercihimle yaptm hissettiim fikri, bir yanlsama olmasn diye kendince
bir sorgulamaya girer. Byle bir sreci byk bir ihtimalle insanlarn var olmasndan
bu yana yaad dnlrse bu problemin ne kadar zamandr insan megul ettii
ortaya kacaktr. Merak edilme zaman bu kadar derinde olan bir problemin,
aratrma isteiyle allmaya konu edinmi olmas herhalde makul olsa gerek.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
5/775
slam tarihinin ilk dnemlerinden bu yana insann kendi fiilindeki yetkinlii
tartmalar iki kayg gdlerek yaplmtr. Bunlardan birincisi Allahn sonsuz g
ve kudretinin insana tannacak insana ait alanda snrlandrlmamas meselesidir.
kincisi ise Allahn sonsuz g ve kudretinden hereyi takdir etme yetkisine sahip
olmas, insann ilahi hitaba muhatap olarak sorumlu tutulmu olmasna nasl bir kap
aranlabilecei meselesidir. Bu balamda Allahn baz sfatlarna bir snrlama
getirir endiesiyle ilk mebbihe dncesine kar Cad b. Dirhem tarafndan
gelitirilen ve Allahn sonsuz gcne kimseyi ortak etmemek adna cebri dncenin
ortaya kt grlr. Buna reaksiyon olarak kaderi grn insan tamamen zgr
olarak kendi fiilinin yaratcs kabul etmesi pek gecikmedi. Bu noktada bir orta yol
gerekiyordu ki, toplumun genelinin iinde kendini arlklardan uzak grecei bu
gr ana gvdeyi olutursun. te tamda bu noktada bu orta yolun dncesiniifadelendirecek bir kavrama ihtiya vard. Bu kavram tezimizin de konusu olan kesb
kavramdr.
Tez konusunun belirlenme aamasndan tezin bitimine kadar bana her
aamada rehberliini eksik etmeyen ok deerli hocam, Yrd. Do. Dr. brahim Hakk
NALa sonsuz teekkrlerimi sunarm. Aratrmamzn Arapa metinlerini,
sayesinde zebildiim sayg deer hocam Do. Dr. Hasan Hseyin TUNBLEKe
teekkr ederim. Deerlendirmeleri ile tezimizin olgunlamasna katkda bulunan
deerli hocam Yrd. Do. Dr. Murat AKGNDZe teekkr ederim. Ayrca
almamzn bandan beri hibir yardmn bizden esirgemeyen sayg deer
danman hocam Yrd. Do. Dr. M. Cneyt GKEye teekkrlerimi bir bor
bilirim.
Mustafa YILDIZMays, 2007-ANLIURFA
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
6/776
KISALTMALAR
Ank. : Ankara
AF. : Ankara niversitesi lahyat Fakltesi
AFV. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
Bkz. : Baknz
ev. : eviren
DEF. : Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi
DA. : Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi
h. : hicri
Hz. : Hazreti
A. : Milli Eitim Bakanlslam Ansiklopedisi
st. : stanbul
m. : MiladiMFV. : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
nr. : Nereden
. : lm
sad. : Sadeletiren
(sav) : Sallallahu Aleyhi Vesellem
thk : Tahkik Eden
nv. : niversite, niversitesi
Yay. : Yaynlar, Yaynevi, Yaynclk
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
7/777
GR
GAZALNN HAYATI, ESERLERVESLAMDNCESNDEKYER
A) Gazalinin Hayat
Gazali (450/1058) ylnda rann Horasan blgesinin Tus ehrinde(bugnk
Mehed) dnyaya geldi1.O dnemindeki slam dnyasnn eitim yntemi olarak
kulland halk eitmeyi amalayan sistemin sonucunda elde edilebilecek miktarda
bir Kuran ve hdis bilgisine sahip olan babas Muhammed, Mslmanlarn
genelinde bulunan halisane takvaya sahip bir kii idi.2 Babas ekonomik ynden
fazlaca zengin deildi ve bunun iin de ailenin eitimine yeteri kadar para
harcayamamaktayd. Eirdii ynleri dkknnda satarak evinin geimini salayan
babas, oullar Muhammed ve Ahmetin iyi bir renim grmelerini arzuluyordu.
Ailesinin ilmi ve entelektel evrelerle iliki halinde olmas aile reisinin zlemlerini
ocuklarn okutma ynnde ekillendiriyordu.
Babas, ocuklarn okutmaya mrnn yetmeyeceini anlaynca belli bir
miktarda para vererek onlar sf arkadalarndan birine emanet etmiti. Bizzat
kendisi ulaamad hedeflerine ocuklarnn ulamasn istemitir.3 Bu emanet ettii
ahsn, sufi biri olan Yusuf Nessac olduu eserlerde rivayet edilir.4 Bu zat,
ocuklarn babasndan kalan paray eitimlerine harcadktan sonra, onlar parasz bir
ekilde eitimlerine devam etmelerinin bir yolu olarak yatl medreselerde
kalmalarn salad.5 Gazalinin ruhen kimliinin olutuu bir dnemde tasavvufi
eilime sahip bir baban
n ve haminin eitiminde bym olmas
, onun sonrakidnemlerde tasavvufi fikirlere sahip olmasna kaynaklk etmitir.
Gazali; iyi bir ilahiyat, hukuku, kendine has zellikleri olan bir dnr,
bir sufi ve bir mceddidtir.6
Hccetl-islam, Zeynd-din gibi lakaplarla tannan
1 arc, Mustafa, Gazali DA, XIII, 489.2 Watt, W., Montgomery,Mslman Aydn, s. 16.3 arc, Mustafa, Gazali, DA, XIII, 490.4 ubuku .Agah, Gazal ve phecilik, s.60.5 arc, Mustafa, a.g.e., XIII, 490.6Watt, W. Montgomery,Encyclopedia ofslam, New Edition al-Ghazalimd., s.1038.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
8/778
Gazalinin tam ad Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed b.Ahmed el- Gazalidir.
Kendisi ile anld nisbesinin Gazali mi yoksa tek zli olarak Gazali mi olaca
tartmas, onun babasnn bir yn ericisi olup babasnn mesleine nispeten ona
Gazali, Gazale adl bir kyde domu olma ihtimalinden yola klarak doduu
kye mensup anlamnda nisbesinin Gazali olaca iddialarna yneliktir7. Hmid
adnda bir olunun olup olmad kesin olarak bilinmemekle beraber, knyesinin Eb
Hmid olmas, soyunun da kendisinden sonra sadece kzlaryla devam etmi olmas,
akla, eer Hmid adnda bir olu olmusa dahi bunun kk yalarda lm olduu
ihtimalini getirmektedir.8
Gazalinin sufi kimliiyle byk n kazanan Ahmed el-
Gazali adl bir erkek kardei ve birka kz kardei ile beraber kendisiyle ayn knyeyi
tayan bir amcasnn olduunu anlatan rivayetler dnda ailesin kimlerden
olutuuyla ilgili baka bir bilgi bulunmamaktadr.9
Eitimine ilkin ka yanda balad kesin olarak bilinememekle beraber,
Watta gre byk ihtimalle on bir yanda eitimine balayan Gazali10, okuma
yazma, Kurn- Kerim ezberleme, dil bilgisi ve aritmetik gibi dnemin
ilkreniminde retilen dersleri bu baba dostunun desteiyle aldktan sonra Ahmet
b. Muhammed er-Rzkn adl limden fkh dersleri alarak eitimine devam
etmitir. Tustaki bu eitiminden sonra 5 yl srecek olan eitimine Crcana giderek
Ebl-Ksm smail b. Mesade el-smail11 adnda bir limden ders alarak devam
etmitir. Crcandaki eitimini tamamlayp memleketine dnerken yollar
soyguncular tarafndan kesilir ve Crcanda edindii notlar dhil hereyi elinden
alnr. Soyguncularn elebandan ok nem verdii notlar geri almak iin geri dner
ve Crcana gittiinde kaybettii notlarndaki bilgileri ezberlemesine neden olacak
elebann syledii alayl bir ifadeyle karlar fakat notlar geri alr.12 Bunun
Gazalinin sonraki yaamn etkilemesine onun bunu Allahn bir ikaz olarakgrmesi neden olmutur. Bu bak as, Gazalinin yaamnda kendisi ile Allah
arasndaki kurduu gl ban ne kadar etkili olduunu gstermektedir.
7 arc, Mustafa a.g.e., XIII, 489. Watt, W. Montgomery,Mslman Aydn, s. 15.8 Orman, Sabri, Gazali, s. 31 arc, Mustafa a.g.e., XIII, 489.9 arc, Mustafa a.g.e., XIII, 490 ; Orman, Sabri, a.g.e., s.31.10 Watt, W. Montgomery,Mslman Aydn, s. 16.11 Bu kiinin Eb Nasr el-smail mi yoksa Ebl Ksm smail b. Mesade el-smail mi olduuna dairdaha geni bilgi iin Bkz. arc, Mustafa a.g.e., XIII 490.Bkz. .Agh ubuku, a.g.e., s.60.12
arc, Mustafa a.g.e., XIII,s.490.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
9/779
Gazali Tusa dnp yl kaldktan sonra 1077de mamul-Harameyn
(Medine ve Mekke imam anlamna gelir.) Ebul-Meali el-Cveyninin (.1085)
derslerine devam etmek iin Niabura gitmitir. Gazalinin kelama ilgi duymas,
onun eitim ald limlerden biri olan Cveyninin kelama ilgi duyan biri olmasyla
yakndan ilgili olduunu ifade etmek yanl olmayacaktr. Ald eitim, onun daha
sonraki ilmi kiiliinin olumasnda, dikkate deer bir katk salamtr. Bunun
sonraki dnemlerde kaleme ald eserlerindeki ilmi yetkinliinden de anlayabiliriz.
Bu tarihten itibaren hocasnn vefatna kadar Niaburda Nizamiye
medreselerindeki derslerine devam etmi olduu ve ald eitim standardnn yksek
olduu ifade edilir. Bu ders alma sresi ierisinde hocasnn en gzde
rencisinden biri olmutur.13Burada hocasndan fkh, cedel, usulu fkh, usulud-
din, mantk v.b. alanlarda yetiti. Bunlarn dnda hikmet ve felsefe alanlarylailgilenerek bunlarda derinlemeye alt.
mamul-Harameynin vefatnn ardndan Niaburu terk ederek Byk
Seluklularn nl veziri Nizamlmlkn (. 485/1092) nerede olduu bilinmeyen
kararghna gitmitir. Gazalinin bu yere gitmesinin oralardaki limlere sunulan
imknlar ve orada bulunan limlerden istifade etme istei ile yakndan ilikili olduu
dnlebilir. Ayrca da Nzamlmlkn onun geliine iltifat da Gazalinin burayla
duygusal ilikisini artrmasna ve ilim hayatn bir sre burada yaamasna neden
olduu ifade edilebilir.
Nizamiye medreselerinin Nizamlmlk tarafndan kurulduu ve Musuldan
Herata kadar yaylan, en az dokuz tane medreseden olutuu ve bunlara devlet
tarafndan ciddi bir ekonomik destek salandna ynelik Watt tarafndan bilgiler
verilmektedir. Ayrca bu medreselerin bulunduu ehirler Seluklularn egemenlii
sayesinde ilmi faaliyetlerin yrtlebilmesine rahat bir olanak salad; fakatBadatta ise Seluklularn hkimiyetine kadar ilmi faaliyetlerin yaplabilmesi iin
gerekli siyasi atmosferin bulunmad da belirtilmektedir.14 Bu imknlar sayesinde
Gazali ilmi almalarn ok rahat bir ekilde srdrmtr. Gazalinin ilmi
seviyesinin bu dereceye ulamasnda bu imknlarn ve Seluklu yneticilerinin zel
desteinin salad katk gzden kamayacak kadar nemlidir. Onun gelecekte
yapaca ilmi almalarnn muhtevasnn belirlenmesinde bu destein
13 Kufral, Kasm, Gazali, .A., IV, 748.14
Watt, W., Montgomery ,a.g.e., s.17.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
10/7710
nemsenmeye deer derecede etkisi olduu grlr. Bu etki onun Batnilere kar
devrin itaate en layk imamn Halife el-Mustazhir olduunu ispata ynelik halifenin
ismini tayan Kitab el-Mustazhir kitabnda gzlenebilir.
Gazali, Cemaziylevvel 484te (Temmuz 1091) Nizamlmlk tarafndan
Badat Nizamiye medresesi mderrisliine atand. O dnemin dindarl ve
faziletiyle bilinen Abbasi Halifesi Muktedi Biemrillahn ilgi ve desteini grd. Bu
drt yl sren dnem onun kitap telifi konusunda en verimli devresi olarak kabul
edilir. Ayrca daha nce Nizamlmlkn kararghnda da baz kitap teliflerinde
bulunmutur.15 Gazali, Nizamiye medreselerinde iken yaklak yz renciye ders
vermenin yannda hemen hemen iki yl boyunca herhangi bir hoca desteine sahip
olmakszn felsefe kitaplar zerinde baz incelemelerde bulunarak bu konudaki ilmi
yeterliliini artrr. Gazali el-Munkz Adl eserinde yaamnn bu kesitini: Nihayetanladm ki, bir mezhebi anlamadan ve knhne vakf olmadan reddetmek karanla
ta atmaktr. Bu ilmi herhangi bir hocadan yardm istemeden sadece kitaplardan
okumakla tahsile ciddiyetle sarldm. eri ilimlerde tasnif ve tedris faaliyetinden
arta kalan zamanlarda buna altm. Hlbuki o sralarda Badatta yz talebeye
ders vermekte idim. Allah teala beni sadece okumak sureti ile iki seneden daha az bir
zaman iinde onlarn ilimlerinin son mertebelerine muttali kld. Bu ilmi anladktan
sonra, bir seneye yakn bir zaman, tekrar ederek, gaye ve derinliklerini aratrarak,
devaml dndm. Nihayet desise, hakikat ve hayallere,phe etmeyecek birekilde
muttali oldum. bu ekilde anlatmaktadr.16
Bu incelemeler yaamnn ileriki
dnemlerinde Gazalinin fikri tarzda ataca ekollerin Meailer ve rakiler
olacann ilk iaretleri olarak grlebilir.
Gazalinin Felsefe, Kelam, Batinilik ve Tasavvuf zerine eletirmeden nce
anlama tekniiyle yapt aratrmalar, nihayetinde, onun zihin ve ruh dnyasndatam bir bilgi kemekein yaanmasna ve bu kemekeeye bir de kendisinin
ocukluktan beri tadn iddia ettii phecilii de eklenince zihninde bir bilgi
kaosu yaanmasna ve artk her eye tenkiti bir gzle bakmasna ve bu tenkiti
bakn da kendisinde bir i hesaplamaya srklemesine sebep oldu. Bu i
muhasebenin oluturduu karmaann etkisini el-Munkizde yle ifade eder: bu
15 arc, Mustafa, a.g.e., XIII, 491.16
Gazali, el-Munkz Mined-dalal, s. 48.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
11/7711
durum karsnda uurumun kenarnda bulunduuma, eer halimi dzeltmezsem
atee yuvarlanacama kanaat getirdim.17
Gazalinin iinde bulunduu bu tereddt onu ciddi bir bunalma koymu ve
kendi ifadesiyle; dili tutulmu konuamaz hale gelmi, bunun zntsyle yeme ve
imeden kesilmi, sal bozulmutu. Nihayet Gazali, i dnyasnda tasavvufi bir
uzlet ve zht hayat yaama arzusunun baskn gelmesiyle 488/1095 ylnda
Nizamiyedeki mevkiini terk ederek Badattan ayrlmaya karar vermitir.18
Gazalinin Badatta Nizamiye medresesindeki tedris faaliyetlerini ve elde
ettii kariyeri terk edip inzivaya ekilmesinin nedenleri zerinde, bu kararn
vermede siyasetin mi yoksa kendisinin de el-Munkizde bahsettii gibi geirdii
phe krizinin mi etkili olduu hususunda tartma vardr. F.Jabre, Gazalinin
batinilerden korktuu iin Badat terk ettiini sylerken, Macdonalda greGazalinin el-Munkizde Badat terk ediiyle ilgili itiraflarnda samimi olmakla
beraber Berkiyaruktan korkusunun da tesir etmi olmasn bir ihtimal dhilinde
grr. Bir baka msterik Cara de Vaux ise siyasi sebepleri ayrlnda etkili gren
grubun aksine siyasi sebeplerin ayrlnda etkili olmad kanaatini tamaktadr.
Gazalinin Badattan ayrlma karar, evresinde cereyan eden siyasi,
toplumsal olaylarn etkisinden, kendi iinde yaad ruhsal alkantlarn etkisinden
elbette bamsz deildir, eklinde aklayan .Agh ubuku olaya ok ynl
bakmann gerekliliine dikkat ekmitir19.
B)Eserleri
Gazali dneminde zlmesi gereken sorun olarak grd btn konularla
ilgili, birok eser yazmtr. ok eser yazm olmasnn ilme ar ilgisiyle, kendini
dneminin btn sorunlarn zecek yetkinlikte gryor olmasyla, yaad
dnemdeki dnce gruplarnn hepsini incelemi ve her birinin iddialarna cevap
verme isteiyle ilgisi kurulabilecei gibi, ayrca emrinde alt sultanlar ve
vezirlerin kendisinden kitap yazma talepleri de baka bir sebep olarak
deerlendirilebilir.
17 Gazali, a.g.e., s. 20.18 arc, a.g.e., XIII, 492; Gazali, a.g.e., s. 20.19
ubuku .Agah, a.g.e., s.54.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
12/7712
Gazalinin geride brakt eserleri o kadar oktur ki, bu durum hadis limi
Nevevinin hocas olan Tiflisinin; Gazalinin yazd eserlerin saysn mrme
bldm her gne yaklak 40 sayfa dt. eklinde hayretini dile getirmesine sebep
olduu gibi bu kadar ok eserin ona isnat edilmesi btn eserlerin aidiyeti konusunda
pheler uyandrmtr.20
Gazalinin eserleri slam dnyasnda ve Batda birok aratrma konusu
olmutur. Gazalinin yazd birok konu ile ilgili eserleri slam dnyasnda farkl
dnce gruplarnn ilgisini ekmitir. ledii konularnda sade ve anlalr bir dilin
kullanlm olmas da eserlerinin birounun geni halk kitleleri tarafndan
okunmasn salamtr.21
Baz aratrmaclar Gazalinin eserlerini, fikir hayatn takip etmemize
yardmc olabileceini gz nnde bulundurarak, hayatnda yaad dnmnoktalarna gre blmlere ayrmtr. Bekir Karla Diyanet slam Ansiklopedisinin
Gazali maddesinde onun eserlerini arlkl konularna gre gruplamtr22. Biz ise bu
almamzda Gazalinin btn eserlerinden bahsetmemizin mmkn olmadnn
farknda olarak ancak, mehur eserlerinden bazlar hakknda genel bilgiler vermekle
yetinip, alanmzla ilgili olmas hasebiyle kelam ile ilgili eserlerinin de genel
ieriinden bahsedeceiz. Bunu yaparken de sistematik olmas iin onlar arlkl
konularna gre gruplandracaz.
1- Kelam
1. el-ktisad Fil-tikad: Drt giri ve drt blmden oluan bu eseri,slam akaidi zerinedir. 1.2.3. girilerde kelamn nemi ve gereklilii hakknda
bilgiler verildikten sonra 4. girite kitabn takip edecei metot hakknda bilgiler
verilmektedir. Girilerden sonraki 1. ksm Allahn zat 2. ksm Allahn sfatlar 3.
ksm Allahn fiilleri ve 4. ksm ise nbvvet, hiret, imamet ve tekfir olunacak
frkalardan bahseden klasiklemi kelam konularn iermektedir.
2. Kavaidul-Akaid: Gazalinin akaid konular zerine kaleme ald bueseri, hyu Ulumid-Din adl eserinin birinci cildinin bir blm olup 4 blmden
olumaktadr. 1. blmde kelime-i ahadet erevesinde Ehlisnnet akidesinin genel
20 Karla H. Bekir, Gazzali md.,DA, XIII, 518.21 Orman, Sabri, a.g.e., s.55,56..22
Kala, H. Bekir, a.g.e., XIII, 518.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
13/7713
bir zetini verir. 2. blmde imann derecelerini gsterip bunda tedrici olarak nasl
en salam inanca ulaldn anlatmaktadr. 3. blmde akidenin salam olmas iin
baz delillerden bahsetmektedir. 4. blmde ise iman-amel konusu ve istisna bahsi
ilenmektedir.
3. Fedihul-Btniyye (Kitap el-Mustazhiri): Btni dnceniniddialarn rtmek zere kaleme ald eseridir. Bu eserin dnemin sultannn adn
tamas kitabn ieriinde ondan bahsediliyor olmasyla aklanabilir, ama
Batnilerin masum imam anlayna karlk olmas iin sultann vlmesi; ancak
Snni birliin bozulmamas endiesiyle aklanabilir. Siyasi birlik iin sultan
vlm, masum imam anlayna, imammz Peygamber (sav)dir fikri ile karlk
verilmitir.
4. lcamul-Avam An lmil Kelam: blmden oluan bu eserinbirinci blmn selefin grleri alaya ayrmtr. 2. blme selefin grlerinin
hak olduunu buna kar dier grlerin ise bidat olduuyla ilgili aklamalarn
akli ve nakli delillerle ispatlamaya almaktadr. 3. blm ise tebih ifade eden
hadislerin aklamalarna ayrmtr.
5. Faysalt-Tefrika Beynel-slam Vez-Zenadka: tevil ve tekfirkonularn ele ald eseridir.
23
6. el-Maksadl-Esn Fi erhi Esma llahil-Hsna: Allahn doksandokuz isminin manasn aklamak zere kaleme ald eseridir.
24
7. ed-Drretl-Fhire Fi Kefi Ulmil-hire: Gazalinin son dnemeserlerinde biri olup lm, kabir hayat ve ahiretle ilgili konular zerine kaleme
almtr.25
2- Felsefe8. Makasd el-Felasife: Gazali bu eserinin banda filozoflarn
dncelerini eletirmesizin aktaracan ve onlarn btn dncelerine hkim
olduunu ortaya koyduktan sonra onlarn yanllarn ele alan baka bir eser
yazacan sylemitir.26
23 Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520.24 Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520.25 Karla H. Bekir, a.g.e., XIII, 520.26
Dnya, Sleyman,Felsefenin Temellkeleri, s.35.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
14/7714
9. Tehft el-Felsife: Filozoflarn metafizik konularda yetersizlikleriniispatlamak ve slam dinini Aristo ve Eflatun filozoflarnn yntemiyle aklamann
yanlln gstermek amacyla kaleme ald eseridir. Farabi ve bni Sina gibi
filozoflar baz noktalarda hataya baz noktalarda kfre dtklerini bu eserinde izah
etmektedir.
10. el-Mnkz mined-Dall: Gazalinin dnce hayatnn serveninidaha hayatta iken yazd bu eserinde akli ilimlerden ziyade tasavvuf bilgiye nem
vermi olmas, slam dncesinde bilginin kaynaklar asndan bir zemin
deiimine nclk ettii dnlebilir. Kendi trnn ender bir rnei olan bu
eserinde farkl inan gruplarn nasl aratrdn ve sonunda hakikati tasavvufta
nasl bulduunu izah eder.
11. Mikatl-Envr: Nur suresinin 35. ayetinin felsefi-tasavvufi biranlayla tefsir edilmesinden oluan eseridir.27
3- Tasavvuf-Ahlak
12. hyu Ulumid-Din: Adeta bir ansiklopedi niteliinde olan bu genihacimli eseri onun herkesin anlayaca bir dille yazd, slamn tasavvufi bir bak
a
s
yla yorumlanmas
olarak deerlendirilebilir. Bu eseri Badattan ayr
l
pSuriyede inzivaya ekildii zamanlarda yazmtr.
13. Kimyus-Saade:hyann ksa bir hulsas mahiyetindedir.14. Kstasul-Mustakim: Batnilerin iddialarna mantk kurallaryla cevap
verdii eseridir.
15. Bidayetl-Hidaye: Gazali bu eserinde ilmin asl amacnn sahibinidoru yola gtrmek olduunu bunun da nihayetinde takvadan baka yolunun
olmadn sylemektedir.
4- Metodoloji- Mantk
16. Miyarl-lm: Doru dnmenin ls olarak kabul ettii mantkkurallarn bu eserinde ele almaktadr.
28
27 Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519.28
Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
15/7715
17. Mi-hakkn-NazarFi lmil-Mantk: iki blmden oluan eserinbirinci blmnde kyas teorisi, ikinci blmnde tanmlar konusu ele
alnmaktadr.29
18. el-Kstasl-Mstakim: Gazalinin Btinilie kar yazd bir eserolup Batnilerin oka kullandklar mizan kavram zerinde durmutur.30
5- Fkh
19. el-Menhl Fil-Usl: Gazalinin kaleme ald ilk eseridir
20. el-Basit Fil-Fr: afii fkhnn fr ksmn ele ald eseridir.
21. el-Vasit: Bu eseride yine afii fkh zerine yazmtr31
C) slam Dncesindeki YeriBir insann vard dnceleri ve bunlarn etkilerini her ynyle analiz
edebilmemiz iin onun yaad dnyada kendisinin herhangi birekilde pozisyon
almasn salayacak btn kltrleri, dnceleri bilmemiz gerekebilir. nk
insanlar her ne kadar baz alardan evresi zerinde aktif olsalar da aslnda insan
iinde yaad dnyann oluturduu bir anlamdr. Bylelikle nsann tad anlam
da taraf olduu ve kart olduu eylerin kendisine bitii roldr. Bu anlamda
Gazalinin vard fikirleri ve brakt izleri tam olarak analiz edebilmemiz adna
Gazalinin yaad dnemde haberdar olduu btn kltrleri bu snrl
almamzda deerlendirebilmemiz mmkn deildir. Biz ancak yakn evresindeki
baz fikri oluumlardan onlara yapt tesirlerle ilgili genel bilgiler vermekle
yetineceiz.
Gazali, slami ilimlerin genelinde sonraki dnemlere kaynaklk edebilecek
eserler meydana getirmitir. Bu eserlerin etkileri, slam dnyas
n
n her dzeyinde odnemin ve daha sonraki dnemlerin insanlarn etkileyecek bir yapda olmutur.
Savunduu fikirleri o dnemin slam dnyasnn ilmi ihtiyalarn karlamaya
ynelikti. Bununla beraber Mslman dnrlerin birok alanda yaad ilmi
tkankl ve felsefi karmaay Gazalinin abalar sonucunda am olduu ifadesi
yanl olmayacaktr. slam dnyasna yntem asndan birok alanda yeni almlar
29 Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 519.30 Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 520.31
Karla, H. Bekir, a.g.e., XIII , 518.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
16/7716
yapt ve bunun sonucunda bu alanlarda fark edilir bir gelimenin ortaya kt
sylenebilir.32
Kelam alannda nceki kelamclarn kulland cedeli, eletirerek bu alana
fayda salamas beklenebilecek yeni yntemler getirmeye almtr. Cedele ar
bavurma kelamclar arsnda ar muhalif anlaya sahip ekollerin kmasna ve
sonusuz tartmalarn olduu bir dnemle zihinlerin heba edildiini ifade
etmektedir. Gazalinin baz eserlerinde kelam en yce ilim olarak tantmas baz
eserlerinde ise onu renmenin gereksizliinden bahsetmesi onun kelama kar
kma amacndan te bu alann faydasz tartmalar ierisinde katk salamayan bir
yapya dnmesini eletirmesiyle ilikilendirilebilir. Ona gre kelam btn ilmilerin
ierisinden kt ve hidayet kayna olan Kurana uygun birekilde sonular elde
ederek bu durumdan kurtulmaldr.
33
Gazali eitiminde felsefeyle yaad youn iliki sayesinde bu alandan elde
ettii baz yntem aralarn kelama tayarak bu alanda baz farkllklar meydana
getirmitir. Onun zamanna kadarslam dnyasnda youn bir dnme abas var
iken bu dnme abasna formel bir yap kazandrma ihtiyac hissedilmemiti.
Yaanan karmaaya son verecek, herkesi ikna etmeye msait bir yapda fikirleri
insanlara sunabilmenin aralarna ihtiya duyuluyordu. Felsefeden kelama mant
tayarak bu alann daha sistemli bir dnce yapsyla hareket etmesini salamak
istemitir.34 Bu konuda mantn nemine Bunu bilmeyenlerin ilmine gven
olmaz. diyecek derecede bu noktay nemsemitir.35 Bunun altnda yatan temel
noktann kelamn insan inancn koruyan bir ilim olmas itibariyle en hatasz bilgi
sunmas beklentisinin olduu dnlebilir. nsanlarn uhrevi kurtuluunu amalayan
bir alann gelii gzel birekilde dnce retmemesi gerektii anlay dnmeye
kurallar getirme ihtiyacn dourmutur. Bu kurallar, hem dnme alannda dahaderinlere inmeyi salayacak hem de yanllara dmeyi engelleyecekti.
Ayrca mantk ilmini kullanrken de Aristonun kulland geleneksel mantk
ifadelerinin yerine slam ilimlerinde zellikle fkh ve kelamdaki mehur terimleri
kullanmas, gerektiinde de yeni terimler retmesi ve rnekleri bu alanlardan
32 Topalol, Bekir,Kelam lmi, s. 28; Sabri, Orman, Gazali, s. 136-139.33 Gazali, el-ktisad fil-tikad; itikadda Orta Yol, ev., Ik, Kemal, s.12,13.34 Topalolu, Bekir,Kelam lmi, s.29.35
Topalolu, Bekir, a.g.e., s. 28.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
17/7717
semesi bu konuda getirdii yenilikler arasnda saylabilir. Bu yntemi kullanmas,
mantn slami bir grntye brnmesini salayarak Mslmanlar arasnda bunun
daha meru bir hale gelip kullanmnn artmasna neden olduu dncesine
varlabilir.36
Gazali daha nceki dnemin aksine felsefeye kar Mslmanlarn ierisinde
olduu tavrda baz deiiklikler meydana getirmitir. Ondan nce felsefeye ya
tamamen ar bir ballk ya da tamamen bir kartlk eklinde tavrlar
sergileniyordu. Onunla birlikte baz konularda onlardan faydalanmak gerektii gibi
ve baz konularda da onlara muhalif bir tavr sergilenmesi gerektii dncesi
yaygnlamaya balad. Ona gre felsefe Snni anlaya hizmet ettirilebilecek bir
alan olarak kabul edilebilecei fikri ile beraber bu alanda baz aratrmalar
yaplabilir. Ondan nceki kelamclar felsefeyi tehlikeli ve yabanc bir alan olarakgrdklerinden felsefeye uzak durmalarnn ve felsefeyi anlamadan ona hcum
etmelerinin aksine Gazali bu alan slami ilimler iin faydal hatta metot reten bir
alan haline getirmek istemitir.37
Felsefe ile ilgili bu fikirlerine ramen tamamen bir felsefe yanls gibi de
davranmam olduu felsefecilerle girdii fikri tartmalardan anlalabilir. Daha
nceki slam filozoflarnn aksine Gazali Aristonun felsefesine kendini tamamen
kaptrmam onun slam dnyasna yansyan slam akidesi asndan tehlikeli
grd btn fikirleriyle mcadele etmitir. zellikle Aristodan slam dnyasna
yansyan Tanr anlayyla slam inancna zarar vermektedir fikri ile kar km
bunu savunanlar baz konularda tekfir edecek boyuta kadar olay tamtr. slam
inancna kar bu hassasiyeti felsefeye kar bir tepki olmaktan ok bu alann Aristo
hkimiyetinde olmasna ynelik olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Baz
dnrlerin Gazalideki bu tavrn slam dnyasndaki felsefeye ilgiyi azaltmolduu hatta bu alan bir sre sonra tamamen bitirdii ynndedir.38
Gazalinin filozof eletirme yntemiyle felsefenin var olmaya devam etmesi,
felsefeye ilgiyi azaltmak yerine bu alan daha meru bir hale getirmesi beklenebilirdi.
Gazalinin bu eletirilerinin asl amacnda felsefeye olan ilgiyi artrma olduunu
belirtenlerde mevcut iseler de, filozoflarn fikirlerinden dolay tekfire muhatap
36 Sabri, Orman, Gazali, s.138.37 Topalolu, Bekir,Kelamlmi, s.29.38 Karla, Bekir,Filozoflarn Tutarszl, s. XXVII.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
18/7718
olmas, felsefeye olan psikolojik gveni ykaca, dolaysyla ilgiyi de azaltacann
haberini vermektedir. Felsefenin doas gerei herhangi bir dini duyguyla
snrlanamama mahiyetine sahip olduu iin bu alanlarla uraanlar kfrle
niteleme, bu alan dini hkimiyete maruz brakma anlamna gelecei iin felsefenin
kendi iindeki gelime yapsn kaybedecei ihtimalini dourabilir. Buradan yola
karak Gazalinin felsefenin dn yntemini dinletirme abasna girdii iin
felsefenin sahip olduu en nemli argman olan zgr dnmeden mahrum
brakt fikrine ulaabiliriz. zgr dnme argman elinden alnm felsefi
dn kendisi iin boyun eme anlamna gelecei iin farkl ihtimalleri varsayma
kapasitesini yitirecektir. Bu yapdan mahrum edilmi felsefi abalarn tartma
alanlarn geniletme ve bunlar dnce dnyas iin bir kazanma dntrme
ihtimalini yok edecektir. Gazali filozoflar asndan fazlaca dikkate alnmayan yenibir dnce alan retirken, bunun kutsalln iddia eder gibi muhaliflerini buna
uygun dnmediklerinden tekfirle sulamas dini kesimin bu alandan beklentilerini
yok etmi grnmektedir.
O, Tehaftte filozoflar eletirisi amacnn sadece iddia edip ispatlamak
olmadn, bu yolla kendilerini elikiden uzak gren bu gruba uyar niteliinde,
onlar yaptklarndan vazgeirecek bir tarzda olacan sylemektedir39. Onun byle
bir yola bavurmas bekli de onun, ilmi kiiliinin devlet adamlar nezaretinde
gelimi olmasyla ilgisi kurulabilir. nk toplum birliinin bozulmas endiesi
birok devlet adamnn nemsedii bir duygudur. Dolaysyla ama; farkllama
sebebi olan felsefenin bilgi yntemlerini eletirmek suretiyle gelitirmek deil
toplumun birliini ve akidesini korumaktr.
Bazen Gazali hakikat araynda olduu iin btn meslekleri (Felsefe,
Kelam, Batnilik, Tasavvuf) renip tecrbe etme gayesinin olduunu sylerken,40
bazen de felsefeyle uramaya balamasnn sebebi olarak bu alan tenkit eden
limlerin bu konudaki yetersizliinden dolay bilmedikleri bir eyi eletirmi
olmalar sebebiyle topluma fayda salamas asndan bir sonucun elde edilmedii
kanaatine dayanarak felsefeyi renmeye baladn sylemektedir41. Mekasid el-
Felasifeyi filozoflarn niyetlerini ortaya koyup sonra baka bir kitapla da onlar
39 Gazali, Tehafut el-Felasife, s.68,69.40 Gazali,Delletten Hidayete, s. 38.41 Gazali, a.g.e., s. 47,48.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
19/7719
eletirecei vaadi de bunu gstermektedir. Bu eliki gibi grnen durumu kiisel
ihtiya ve merakyla beraber yaad toplumun ihtiyalarn bir arada yrtme
olarak telfik edenler olduu gibi yaad toplumun problemlerini bilinli olarak i
dnyasnda onu hissedip zmeye almtr savunmasyla da karlk verilebilir. O
zaman da acaba toplumun felsefeyi eletirmeye ihtiyac m vard diye sorulmas
halinde u cevap verilebilir; slam mmetinin siyasi birliinin bozulmaya yz tutmas
sebebiyle bat dnyasnda hal seferlerinin hazrlklarnn yapld bir dnemde
zgrletirici, bamsz ve farkllatrc felsefi yntemin toplumda oluturaca
dnlen yan tesirlerin kaldrma amacna yneliktir. Bu da onun problemlerinin
toplum problemleriyle paralellik arz ettiini gsterir42.
Onun felsefeyi d kaynakl bir ilim olarak grmesi sebebiyle felsefeye
yapt eletirilerle, dier slami kaynakl ilimlere yapt eletirilerin etkisinde,mahiyet farknn olduu dnlebilir. nk bu birinde zeletiri anlamna gelirken
dierinde kendi tabiriyle hsmane43 bir tavr anlamna geliyordu.
Gazalinin Aristo felsefesini merkeze alr tarzda dnen filozoflara kar
tekfir sulamasnda bulunmas onun felsefeyi kelam mantyla anlad ve felsefeyle
uraanlarn da bu kaygyla dnmelerini istedii grnmektedir. Bu, felsefe
alanna kelami duygular hkim klma anlamna gelebilecei gibi slam dnyasnda
kelami alann daha fazla yer etmesine felsefenin de gittike etkinlik yitirecei bir
sreci balatm olabilecei dnlebilir.
Ayn zamanda Gazalinin felsefe eletirisini kelam bir bakla yapmas, bu
iki alan arasnda sonraki dnemlerde etkili olacak bir ilikinin domasna neden
olmutur. Mutezilenin kelamla balayan dnce abas tabiat gerei bunun
felsefeye dnmesi ve buna kart olma niyeti tayan Ehl-i Snnetin de bu alanlara
ilgi duymas bu alanlar arasnda bir ilikinin domasna neden olmutur. Ehl-iSnnetin o dnemdeki nde gelen temsilcisi olan Gazalinin felsefeye kar Ehl-i
Snnet kelamn savunmasnn sonucunda daha nceleri kelamdan bile imtina
edenlerin felsefeyle uramalarna neden olmutur. Mutezilenin dnce srecine
benzer bir tarzda Ehl-i Snnetin deiim yaamas Mutezile ile arasndaki
tartmann sonucu olarak tespit edilebilir. Aralarndaki tartmalarn felsefi alana
42 Orman, Sabri, a.g.e., s. 78.43
Gazali, Tehafut el-Felasife, s. 68.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
20/7720
kaymas Gazalinin Ehl-i Snneti Mutezileye kar hkim anlay haline getirme
abalarnn sonucu olduu sylenebilir.
Gazalinin felsefeye ynelttii bu eletirilerden eriata aykr tasavvuf da
nasibini almtr. Bununla beraber o, Haris el-Muhasibi, Cneyd-i Badadi, Ebu Nasr
es-Serrc ve Abdlkerim el-Kueyr gibi zahirle batn, eraitle hakikati badatran
Snni anlaya yaknlatrlm bir tasavvuf geleneini benimsemitir.44 Onun
yaratc ile yaratlan arasnda kesin bir ayrm yapm olmas, seyr slukta
ykmlln decei bir noktaya ulamann imknsz olduunu sylemi olmas
kabul ettii lml bir tasavvufun iretleri olarak deerlendirilebilir. Tasavvufun
geni halk kitlelerine yaylmasn ve Snni Mslmanlarn gznde tasavvufun
merulamasn ve ycelmesini salamtr. O dneme kadar sufilik Ehl-i Snnetle
ayn tarzda dnmekten uzak bir yapda iken Gazali ile beraber bu anlay i iegirmi bir yapya brnmtr. Ehl-i Snnet daha nceleri sufilii eriata aykr
bulduu iin onlara ho bakmaz iken Gazalinin tasavvufi yndeki fikrileri sayesinde
bu durum deimitir.45
Bundan nce tasavvuf rettii fikirlerde mutedil olma kaygs gtmezken
Gazalinin mutedil slam anlaynn sahip olduu derin birikimle deiime uratarak
tasavvufu Ehl-i Snnetin kelami mantna uyum salad. Bu etkiden sonra tasavvuf
sivri yorumlardan ve zahir kart fikirlerden vazgeerek halkn daha iyi
anlayabilecei bir yapya brnd. Bunun da daha nceleri tasavvuf slam
dnyasnn belli bir kesiminin ura alan iken bu etkiden sonra slam dnyasnda
daha yaygn bir dnme tarz haline gelmesine sebep olduu dnlebilir. Buna
bal olarak Gazalinin geni halk kitlelerinin yaamda riayet edecei kurallar ortaya
koymak iin ahlak alannda da baz almalar mevcuttur. Bu ahlaki anlay
belirleyen temel noktalar altnda tasavvufun zhd ile alakal olarak savunduufikirler yatar. Gazali, hayatnn belli bir kesiminde yaad ruhsal gerilimlerini
tasavvuf yoluna bavurarak atlatmaya abalad iin bu dnemden sonraki
savunduu fikirlerde bunun etkisi grlmektedir. Gazali, Cneydi Badadi, Znnun
el-Msri ve Bayezid- Bistami gibi ilk dnem sufilerin ve haris el-Muhasibi, Ebu
44 Uluda, Sleyman, Gazzali , DA, XIII, 516.45
Uluda, Sleyman, Gazzali, DA, XIII, 516,517.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
21/7721
Talib el- Mekki klasik tasavvuf yazarlar ve bn Sina, bn Miskeveyh gibi filozoflarn
grlerinden aktarlm birbirine eklentili bir ahlak anlayna sahiptir.46
Gazali, afii mezhebine mensup biri olmasndan dolay afiilerin fkhna
katklar olmutur. Onun usul-i fkh alannda kayda deer eserler vermi olmasna
ramen, bu alanda yank uyandracak bir etkiye neden olamadndan bu yn
felsefe ve kelam alannda yapt kadar nemli lde bir etki oluturmamtr.
Kendi mezhebinde bulunan tercihe layk grleri seip ayrmaya zaman zaman da
mezhebe aykr grleri tercih etmi olmas mukallid bir mezhep takipisi
olmadn gsterir47
Gazali slam dncesinin deiik disiplinlerinde kendisinden sonra gelen
dnrleri en ok etkileyen kiilerden biri olduu gibi, halk kitleleri tarafndan da
en ok ilgi gren birahsiyettir. Onun grd bu ar ilginin bir aklamas olarakonun ilimde yetkinlii gsterilebilecei gibi, bunun asl sebebi onun samimiyetine
ynelen bir tevecchtr.
Gnmzde kendisine daha ok tasavvuf erbabnn sahip kmas, Gazalinin
hakikat araynda birok meslei tecrbe ve aratrm olmasna ramen son durak
olarak tasavvufta karar klm olmasyla ilgili olsa gerek. Fakat onun erken
saylabilecek bir yata (55)vefat etmi olmas, acaba daha yaasayd hakikat aray
adna yapt aratrmasnda nihai sonunun ne olaca konusunda bizi tahminlere
sevk etse de, bu bizim iin sonsuza kadar sr kalmaya devam edecektir.
46 arc, Mustafa, Gazzali, DA, XIII, 504.47
Karla, H. Bekir, Gazzali, DA, XIII, 526,527.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
22/7722
BRNC BLM
HRRYET VE RADE PROBLEM
A) HRRYET VERADE PROBLEMNE GENEL BRBAKITarihin ulaabildiimiz en eski zamanlarna kadar bir problem olarak kaderin
insan zihninde var olduu grlebilir. nsan bir ynyle bamllnn izlerini
zerinde tarken te yandan kendince bireyler yapabildiinin de farkndadr. Tarih,
bu ikilemden birinin dierine stnlk salama gayretine ahitlik ettii birok
anlay kaydetmitir. Eski alardaki birok retiye gre, herey zorunlu olarak
determine edilmektedir. ok tanrl dinlerde zorunluluk veya kader, tanrlarn bile
boyun edii esrarl ve hkim glerdi48. lk a mekanist doa anlayna sahip bir
filozof olan Demokritos, evrendeki her eyin sadece atomlarn hareketlerinden
olutuunu iddia etmitir. Dolaysyla evrenin olu srecinde kesin bir zorunluluun
hkim olduunu, yani atomlarn tabi olduu zorunlu hareketlerin insan da dhil
olmak zere btn varlkta etken g olduu savna varmtr. Dolaysyla bu
dnce, insann kendinden birey isteyebilme imknna sahip olmadn, ancak
insann ate atomlarnn hareketine bal olarak istek duygularnn olutuunu
sylediler.49
Bylelikle canl olan insanla dier maddi varlklar arasndaki fark
ortadan kaldrarak insan davranlarn maddenin tabi olduu kanunlarla aklama
gayretine girdiler50
. Ancak varlklar arasndaki zellik farkllklar gzetilmeden,
canl varln davranlarn btn ynlerden aklanabilmesi beklenebilir bir durum
olmaktan uzak idi. Organik varlk alannda bir olay tekerrr etmeksizin organizmaya
yeni unsurlar katarak onu ileriye gtrdnden dolay ncekilerle sonrakiler
arasnda kurduumuz sebep-sonu ilikisi daha karmak bir hal almakta ve sanki
basit mekanik hareketlerin tesinde bir iliki ayla karlam oluyoruz. nk
insann devaml gelien yn zaman iinde ona yeni unsurlar katt iin her karar
insann bizzat yeni rn olduundan nceden hesaplanarak bilinebilmesi mmkn
deildir. Her yeni karar her ne kadar eski kazanmlarla yorulsa da an iinde btn
48 Meydan Larousse, c.6, s.748.49 Gkberk, Macit, Telsefe Tarihi, s.37.50
Yeprem, Saim, rade Hrriyeti ve mam Mtrd, s.102.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
23/77 23
kazanmlarn bir sentezi deil ayn zamanda yepyeni olmas asndan insann
fiillerinde mekanik ilikinin tesinde bir gcn sahibi olduunu bize gsterebilir51
nsann hrriyetini onun iradi hareketlerinde arayan Aristo ise insann d bir
tesir altnda kalmadan hareket edebilen bir iradeye sahip olduunu savundu. radi
davranlarda yatknln, alkanln, doru grlln genel anlamda etken
olmas onlarn karlklar olan ve bizi ktle, arlklara ynlendiren duygular
sebebiyledir. Bu iki g karsnda dengeyi salamakla faziletli olabileceini
savundu. rademizin bamsz tercihte bulunabilme imknndan bahsederek sz
konusu dengenin bununla salanabileceini syledi. Bununla insan davranlarnn
bir zorunluluktan ziyade kendinden kaynaklanan d bir etkenden bamsz fakat i
dinamiklerle de yakn ilikide bulunan bir insan gcne dayandn sylemi
olmaktadr.52
nsan hrriyeti ile ilgili, problemin kkenine inmek amacyla, ilk olarak
meselenin balangcna byle bir giri yaplabildii gibi olaya farkl bir pencereden
bakabilme midiyle ilk insandan balatan giriimlerle de yaplabilir. Bu girilerden
bahsettikten sonra problemin Mslmanlar arasnda ilk nasl ve ne zaman
tartldna geeceiz.
nsan varlna geleneksel aklamalardan farkl bir aklamayla yaklaan
aban Ali Dzgn insan zgrl konusunda problemin ortaya kn ilk insandan
balatarak aklama yoluna gitmitir. nsann sahip olduu baz kavramlar onun
zgr olduunu bize gsterir. Bunlardan bilmek Allahn deme isimleri
rettikten sonra ona sorumluluu ykledii bir kavramdr. Bu kavram insan
sorumluluuna temel tekil eden ilk kavramdr. Allahn bilgilendirmesinden sonra
onu yasakla karlatrm olmas bilmenin insan tercihlerinde etken bir role sahip
olduunun gstergesi olarak kullanlabileceini bize gsterir. Yasa inediktensonra dem ve Havvann: Rabbimiz kendimize zulmettik. Bizi balamaz ve bize
merhamet etmezsen, kaybedenlerden oluruz cmleleriyle suun sorumluluunu
yklenmeleri ve ktln msebbibi olarak kendilerinden sulu olarak bahsetmeleri
onlarn fiil ileme konusunda bir yetkiye sahip olduunu bize gsterebilir. Tadklar
51 Yeprem, Saim, a.g.e., s.124.52 Yeprem, Saim, a.g.e., s.41-44.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
24/7724
pimanlk duygusu da bize sorumluluun psikolojik belirtisi olarak insann bir
kudretinden ve irade zgrlnden bahsedilebileceini gsterir.53
Mslmanlar arasnda bir problem olarak ilk nasl ortaya ktyla ilgili
yaplan tartmalarda kutsal metinlerin dnda farkl sebeplerin varlna vurgu
yapanlarn yannda buna tamamen Kuran ve snnetteki cebri ve zgrlk
ifadelerin sebep olduunu iddia edenler de vardr.54
Mslmanlar arasnda insan zrl ile ilgili sorunun daha sonraki siyasi,
sosyal ve dini sebeplerin bir yansmas eklindeki izahlar doruluk paylarn
tamakla beraber bunun asl, insann kendini anlama abasndan kaynakland ve
sonradan dallanp budaklanmas anlamnda siyasi, sosyal ve dini etkilerin varlndan
bahsedilebilecei dnlebilir. nk bu problem ne sonraki siyasi ve sosyal
olaylarn ortaya karmasyla var olmu ne de vahiyle beraber ortaya km birsorundur. Peygamber (sav)den nce Araplar arsnda insann kader karsndaki
durumu, insan merakn celp etmi ve duruma uygun zmler ynnde admlar
attrmtr. Bu zaten var olan problemle ilgili Peygamber (sav)e, mesenlin dindeki
zm iin, sorularn gelecei muhakkakt.
Dolaysyla insan fiillerine insani yn asndan kaynaklk ettii savunulan
kesb kavramna duyulan ihtiyacn salkl bir analizi iin kader tartmalarn
Peygamber (sav) dneminden itibaren tezimizin snrl ilgisi dolaysyla detaylarna
inmeden genel bir zetini sunmaya alacaz.
B) HZ. PEYGAMBER (SAV) VE SAHABE DNEMHz. Peygamber (sav) zamannda kader kapsamnda insan iradesinin nasl
anlalmas gerektii konusunda sahabe zihninde beliren soru iaretlerinin varl
konuyla ilgili nakledilen hadisler incelendiinde gzlemlenebilir.
Cahiliyye devri kader anlaynn daha ok cebri olduu dnlrse, bu
zorlayc g karsnda yeni Mslmanlarn kendilerini nasl konumlandracaklar
sorunun doal olarak ortaya kaca dnlebilir. Sahabenin Mslman olmadan
nce yetitii kltr evresindeki kaderle ilgili fatalistik anlayn kendilerinde
53 Dzgn, aban Ali,Kelam Aratrmalar 4 / (2006) nsan Yetkinliini Teolojik OlarakTemellendirmeninmkn s. 10-14.54
Turhan, Kasm,Kelam ve Felsefe Asndannsan Fiilleri, s.30-44.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
25/7725
oluturduu kader anlayyla, yeni dinin tekliflerini uzlatrma abasnn bu
probleme kaynaklk ettii ne srlebilir.
Ayn zamanda bir btn halinde olmayan Kurann sadece baz blmlerinin
kendilerine ulam olmas ve bu snrl vahiyle de Allahn iradesi karsnda
kendilerini ve yapabileceklerini anlamaya alm olmalar da etkilemi olabilir.
Belki de Allah kudretinin baskn olarak ilendii ayetlerin kendilerine ulamasyla,
bu tereddt hali olumu olabilir.
Btn bu ihtimalleri dnmemizin altndaki sebep, genel anlamda kaderle
ilgili Hz. Peygamber (sav)e soru soran kiilerin srekli onunla beraber olan mehur
sahabelerin deil de dardan gelen ve belki de yeni Mslman olmu veya vahyin
az bir ksmna muhatap olmu kiiler olmasdr.
Aktaracamz hadis bu sylediklerimizi destekler mahiyettedir.Hz. Peygamber (sav)e bir adam gelerek: Ey Allahn Resul temiz bir ilala
tedavi olmak ve korunmak hakknda bize haber ver. Bu Allahn kaderinden bireyi
geri evirir mi? Diye sordu. Buna Hz. Peygamber (sav)in cevab: O da Allahn
kaderindendir eklinde oldu.55
Peygamber (sav) sonras ilk dnem sahabelerin arasnda kaderin yanl
anlalmasndan kaynaklanan sorunlarn varln rivayet olunan olaylar
gstermektedir.
Hz. merin am seferi srasnda veba salgnyla ilgili Ebu Ubeyde ile
aralarnda geen diyalog kader konusunda farkl iki anlayn nc belirtileri olarak
deerlendirilebilir. Hz mer komutasndaki askerlere veba salgn mahallinden
uzaklamalarn emreder. Ve orada bulunan Ebu Ubeydeye de derhal o blgeyi terk
etmesini bildiren bir mektup gnderir. Ebu Ubeyde Allahn hkmne boyun
eeceini syleyerek blgeden ayrlmaz. Bunun zerine Ebu Ubeyde Hz mere:Allahn kaderinden mi kayorsun? diye sorunca Hz mer Evet Allahn
kaderinden yine Allahn kaderine kayorum diyerek cevap vermitir. Hz mer
Ebu Ubeydenin bu kader hakknda hatal bulduu deerlendirmesini eletirme
amacna ynelik olarak ona u soruyu sormutur. Senin bir deven olsa bir taraf
55 Canan, brahim,Kutb-i Sitte Muhtasar ve Tercmesi, XI, 388.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
26/7726
sulak bir taraf kurak vadiye insen sulak yerde otlatrsan Allahn kaderiyle otlatm
olmaz msn?56
Hz. Ali ile yal bir ihtiyar arasnda geen, benzer bir duruma Hz. Alinin her
ey Allahn kaderi ile olmakla birlikte cebir de yoktur dedii rivayet edilmektedir.57
Peygamber (sav) ve Sahabe dnemlerine bu ksa deerlendirmemizi nc blmde
ileyeceimiz kesb konusuna bir fikir verebilir dncesiyle iledik ve fakat
konumuzun snrlarn ihlal etmemek adna da ksa tutmaya altk. imdi de ayn
metodu uygulayarak Emevi dnemi gelimelerine bakacaz.
C) EMEVLER DNEMEmev iktidar dnemine geldiimizde Mslmanlarn yaad itimai ve
siyasi kargaalar slam toplumunu daha skntl bir srece srklemitir. Bu
skntlarn, yaanmas gereken bir mukadderat olduu fikriyle de durum daha da
girift bir hal almtr.
Daha ok insani bir zellik olan iktidar ele geirme mcadelesinin sonucu
olarak Mslmanlar arasnda vuku bulan Hz Osmann katli, Cemel ve Sffn
savalar olaylarnda taraflar hakllklarn iktidar mcadelesi dediimiz bu insani
zaafa dayandramazlard. Bunun iin halk arasnda kendisine dayanld zamanitiraz kabul etmeyecek dayanaklar gerekiyordu. Ve ite bunlarda Kuran ve
Snnetten bakas olamazd. Bu iktidar mcadelesinin her bir grubu kendi
hakllklarnn ispatlarna ynelik daha nce varm olduklar fikirlere dayanak
bulmak amacyla Kuran ve snnetten kendileri iin tezler, rakipleri iin anti-tezler
formle etmeye altlar.58
Yaanan bu kargaa dneminde tartmalarn ilki byk gnah ileyenin
durumunun ne olacayla ilgiliydi. Sonra bu tartma fiillerin kayna konusundaki
bir baka tartmaya kaymtr. nsan iradesinin kaderle ilikisi problemi de bu
tartmalarn sonucu olarak ortaya kmtr.59
slam ncesi Araplarda belirgin olarak mevcut olan cebri anlamdaki kader
inancnn Emev iktidar dneminde tekrar canland grlr. Bunun sebebi olarak
56bn Sad, Tabakt, III, 283; bn Esir, el-Kamilfit-Tarih, II, 392.57 Muhammed Ebu Zehra,slamda Siyasi,tikadi ve Fikri MezheplerTarihi, s. 105.58 Watt, W. Montgomery,slam Dncesinin Teekkl Devri, ev., Ethem Ruhi Flal,s. 100-103.59
Topalolu, Bekir,Kelamlmi, s. 21.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
27/7727
da Emev sultanlarnda bulunan Arap asabiyetilii duygularnn, Arap ata kltr
olan eleri kendilerine daha yakn grmek suretiyle korumu olduklar
dnlebilir.60
Emev dnemi yneticilerinin, ilim olarak d kaynakl olduu dncesiyle
felsefi ilimlere iltifat etmedikleri ve fakat bunun yannda bir eski kltr unsuru
olarak iire oka rabet gsterdikleri vakas da bu dncemizde destek olarak
kullanlabilir.
Bunlara bir de Emev hkmdarlarnn durumlarna meruiyet kazandrmak
iin cebri sylemi kullanarak toplumda oluan memnuniyetsizlii giderme ihtiyac da
eklenmitir. Tahkim hilesiyle iktidar ele geiren Emevler zorbalkla sulanm
sultanlar grnmnden kurtulmak iin olanlarn Allahn takdirinin dnda
olmadn savunmaya baladlar ve muhaliflerini de Allahn takdirine karkmakla sulayarak susturmak istediler.
61
Aslnda zorbalkla sulanm bir rejim, kiinin zgrl ve kaderine hkim
olma kabiliyetinden yana aklamalar isteyerek kabul etmez. Bilakis byle bir rejim
insan zgrln ortadan kaldran zorlatc bir kader anlaynn arka plannda,
yaptklarn temize karma ve devletin banda bulunmasna bir aklk ve hakllk
kazandrm olmaktr. Buna gre hakllk, ilahi iradenin byle dilemesinden
kaynaklanmaktadr.62
Bylece Allahn iradesiyle halife olmu birine itaatsizlik Allahn takdirine
kar gelmi olmak demektir. Allahn kendilerine ltfettii hilafete kimsenin kar
kmamas gerektiini ve eer kar karlarsa dahi Allahn iradesinden hibireyi
deitiremeyeceklerini savundular.
Bu durum Mslmanlar zerinde derin izler brakan psikolojik etkiler
oluturmutur. Mslmanlar arasnda yaanan siyasi kargaalar nlenemez bir hal
alnca, Mslmanlar da bu iradeleriyle nleyemedikleri durumun olumasnn kendi
iradeleriyle ilikisini kuramadlar. Bylece yaadklar olaylarda etkin gcn iradi
olmaktan ok icbari olma ihtimali daha da kuvvet kazanarak icbar taraftar olmayan
60 Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 109.61 Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 101.62
Claude Salame,Kelmlminin Temellerinde Rasyonalist ve Literalist Akmlar ve Byk KelamOkullar, s. 206 (ev. Kmil Gne, Marife Dergisi, yl 2, say 1, bahar 2000, s. 197-211).
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
28/7728
Mslmanlarn dahi kader dncelerinde anlam erevesinin olumas hususunda
ynlendirici bir rol oynamasna sebep olduu dnlebilir.
Kaynaklarda yer alan kaderle ilgili tartmalarn salt bir gr farkll
eklinde deil, fakat sosyal, siyasi olaylarla ve psikolojik durumlarla balantl olarak
izah edildii takdirde daha isabetli sonulara ulamak mmkn olabilir63
Kader konusundaki tartmalar gittike daha detay konularda seyrine devam
ederken bunun Allahn baz sfatlaryla ilgisi kurulmaya allarak kader konusunun
kapsam geniletilmitir. Bu anlamda Allahn ilmi, iradesi, kudreti, rzk, ecel, gibi
konular kaderle balantl olarak tartlmtr.
Tartmalarn tabii neticesi olarak farkl dnce ekolleri olumu ve bu
ekollerin grleri genel anlamda kar durduklar muhaliflerinin grlerine gre
kendilerini konumlandrdklar gibi, onlar bazen de belirledikleri baz prensiplererevesi iinde yer tutmulardr. Bazen de bu grler esas olarak kabul edilen,
zellikle vurgu yaplarak zerinde durulan bir nokta erevesinde ekil almtr.
Kader tartmalarnn sk sk yaand Emev iktidar dneminde kader
konusunda farkl grleriyle dikkat eken ahslardan biri de Cad b. Dirhem
olmutur. nsann Allahtan bamsz hr bir iradeye sahip olmayacan syleyerek
cebr anlay sistemletirmitir.64
Cebri65 dncenin ilk kurucular ayn blgede yaayan Mukatil b. Sleyman
tarafndan kurulan tecsim (benzerlik) dncesine kar olarak, Allahn
yaratlmlara benzeyiini nefyetmek amacyla Allahta var olan bir zelliin
aynsnn insanda da olmasnn douraca tecsimi tamamen kaldrma adna,
insanlardaki btn zelliklerin tamamen mecaz olduklar fikrine varm olabilirler.
Cebir dncesini tarih boyunca slam toplumunda etkin bir rol oynadn
savunanlar bu dnce biiminin, hem ynetenlerin hem de ynetilenlerinsorumluluktan kama kolayclna imkn tanm olmas sebebine balarlar.
63 Atay, Hseyin,Kurana Gre man Esaslar, s.92.64 z, Mustafa, Cad b. Dirhem, DA., VI, 542,543.65 Cebir kelime anlam olarak insandan fiili nefyederek insana hibir imkn tanmayp, fiilin meydanageliini tamamen Allaha nispet etme dncesini ifade eder. Daha geni bilgi iin bkz, el milel ven-Nihal.1.85.
Cebriye ise bu fikri benimseyenlerin alm olduklar addr. Kurucusu Cehm b. Safvan(.128/746) olancebriye Safvana nispetle cehmiye diye de anlan kelm bir ekoldr. Emevler zamannda horasanblgesinde faaliyet gstermitir. Daha geni bilgi iin bkz. Badad, el-Fark-Beynel-Fraks.211.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
29/7729
Bekli de cebri anlay, ilk dnem i savalarnn zlemezlii karnda
treyen toplumdaki gerginlii kaldrmak zere zm olarak dnlmtr.
Toplumda oluan psikolojik knt karsnda manevi lider konumundaki baz
kimseler toplumu teselli etmek amacyla olup bitenleri ilahi kadere balamak
suretiyle bir zm araylarnn neticesi olarak cebri dncenin km olabilecei
dnlebilir. 66 lk dnem i savalarna karm, bu sebeple kendini byk
gnahkr hisseden Mslmann i huzurunu temine ynelik hislerle cebre kail
olmu olmas mmkndr. Bundan dolay cebri anlayn ortaya kn haricilerin
byk gnah konusundaki ar tutumlaryla ilikili dnlebilir.67
Bu dncenin halk arasnda yaygnlamasnn bir sebebi olarak dnemin
siyasal iktidarlarnn karakteristik zelliinin katks olduu dnlebilir. Adil olan
sultanlarn dndaki dier sultanlar kendilerini herhangi bir mercie kar sorumluhissetmeksizin hesapsz davranlar sergileyen kimselerdi. Ve ayrca bunlarn
iktidarlarn merulatrmak iin Allahn takdirini istismar ettikleri de eklenirse
halkn bu iki(Allahn gc, sultann gc) g arasnda bir benzerlik kurmu
olabilecei dnlebilir.68
nsann btn davranlarnn nceden belirlendii bunun da insan zorunlu
davranlara ittii fikri daha ok insann kendi iradesinin dnda gerekleen
olaylarla karlat zaman bu aresizlii karsnda duyduu acizliini hayatnn
btne temil etmek ve daha sonra iradesiyle ilgili btn dncelerine bu acizliini
temel alarak aklama gayretine girimesidir.
Yaadmz olaylarn seimlerimizle ilgisini anlamaya alrken hareket
noktamz nemlidir. rnein bamza (Bu durumu toplum iinde dnebiliriz)
gelmi olumsuz bir durumun izahn yaparken bu olumsuzluun sregelen bir dizi
tercihlerimizle ilgisini kurmaktan ziyade bunu, talihin beklenmedik ters bir olayolarak dndkten sonra bir adm daha ileriye giderek hayatmzda bunun dndaki
dier btn olaylar da bu aklayamadmz olumsuz durumun sonucundan
hareketle aklamaya almamz sebep olabilir. Bu da bu tr beklenmedik
olaylardan ne kadar ok etkilendiimizi gsterir ki bu da suya atlm tan
oluturduu dalgalar misali hayat anlamlandrma abamza arpan bir dalga
66 Turhan, Kasm, a.g.e., s. 41.67 Aslan Ali, zgrlk yada Kadercilik, s.95-96.68 Watt, W. Montgomery, a.g.e., s. 101.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
30/7730
olmaktadr. Bu dalga etkisi, aslnda kendi seimlerimizin rn olduundan tecrbi
olarak hi phe etmediimiz bir ok sonucun varln bize unutturmakta ve tekrar
irade hrriyetine olan inan kaybolmaktadr.
nsann tercih snrlarn belirleyecek iki durumdan bahsedilebilir. Ya insann
kendisinden veya kendisinin tabi olduu sebeplerden kaynaklanan bir zorunluluk bizi
snrlayabilir; ya da insan aan mutlak bir varlk (ki bunun ad ister Allah olsun
isterse baka bir ey olsun nk insan kendini aan durumlarn tecrbi olarak
farkndadr) ile ilgili bir snrlamadan bahsedilebilir.
Karmzda seenek olarak bekleyen klardan birini tercih ettiimizde
sememizi ynlendiren sebeplerin etkinlii ne dereceye kadardr. Eer seimimiz
tamamen sebeplere bal ise buna nasl hr seim diyebileceiz?
Sebeplerin ynlendirmesiyle yaptmz seimlerin bize tam bir hrriyetimkn salamad ortadadr. O halde acaba hibir tercih sebebi olmadan yaptmz
seimlerimiz var mdr?
nsann sebeplere bal zorunlu davranlara sahip olduu tarih boyunca
birok filozof tarafndan kabul edilmitir. Sadece yeteri kadar sebep bilgisine sahip
olamadmzdan kendimizi hr kabul ediyoruz. zgrlk tam olarak sahip
olmadmz eksik sebep bilgimizin bizde oluturduu bir yanlsamadan baka bir
ey deildir.
te yandan kaytszlk hrriyetini hrriyetin en alt derecesi olarak kabul edip
hrriyetin varln savunan filozoflarda vardr. Onlar bu konuda darb- mesel olan
boridann eeinin dt gln durumu lehlerinde bir delil olarak kullanmlardr.
Bu ayn mesafede btn sebepleri eitlenmi iki ot yn tercihe sebep olacak
eitsizliin bulunmayndan alktan len eein dt komik durumdur.
Hibir sebepten etkilenmeyen bir seimden bahsetmemizin pek mmknolmad tecrbeyle gzlemlenebilecek bir ey olsa gerektir. nk yaptmz
seimleri u veya bu sebepten dolay tercih ettiimizi kendi kendimize srekli itiraf
eder dururuz. te yandan seme esnasnda etkinliini kabul ettiimiz bu sebeplerin
seimimizle arasndaki ban zorunlu olduunu kabul edersek insan canl, bilinli
bir varlk yerine sebeplerle yolu tayin edilmi bir makine olarak kabul etmi oluruz.
nsan fiillerinin determine olmu davranlar olarak aklayan dncenin
oluumu, insana tabiatn farksz bir paras olarak bakn bir sonucudur. Hlbuki
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
31/7731
insann sahip olduu bilin tabiattan ald btn sebepleri deitirmeye veya
kendine yepyeni baka bir anlam kazandrmaya muktedirdir.
Ulaabildiimiz tarihin en eski alarndan beri cebri anlaya sahip
insanlarn varlndan sz etmek mmkndr. Btn ilkel dinlerde ve putperestlerde
bu inancn izlerine rastlamak mmkndr. Kuranda cahiliye Araplarnn cebri
anlaylar ifade edildikten sonra atalarnn da ayn inanc paylatklar u ayetle
vurgulanmtr. Allaha ortak koanlaryle diyecekler eer Allah dilese idi, ne biz
mrik olurduk, ne de babalarmz, ne de bir ey haram yapabilirdik. Bundan
ncekilerde byle yalanlamlard. (Enam 6/148)
ki trl cebri anlaytan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi,
evrendeki olu ve yok oluu aklamada temel referans noktas olarak varln madde
boyutunda tabi olduu sebep-sonu ilikisinin zorunlulua dayandn kabul etmiolmalaryla ekillenen grtr. Varln zorunlu hareket eden atomlarn varlndan
meydana geldiini iddia eden atomcu aklama ile grnen varln aslnda bir
tezahr olduunu syleyen idealist filozoflar btn olgularn nceden belirlenmi
olduunu dnyorlard69
Bu anlaytan farkl olarak ikinci bir cebri anlayn farkl bir n kabulden
kaynakland sylemek mmkndr. Bu grn ncelii daha ok akn varln
tanmlanmamas ve snrlanmamas nceliiyle hareket eden bu gr Allah iin bir
sfatlamadan ve inan iinde ona Allahtan bamsz bir hareket alan salayacak olan
bir iradeden bahsetmeyi uygun grmediler. nk byle bir durumda insana ait
otonum blgede Allahn bir etkiye sahip olmamas, onun snrlanmas anlamna
gelecekti. Snrl bir ey ayn zamanda tanmlanabilir, vasflanabilirdi oysaki bu
grn asl sahipleri mebbiheye bir reaksiyon olarak ortaya kmlard.
Bu ikinci gr olarak adlandrdmz Cehm b. Safvana dayandrlan cebrianlayn eski Arap fatalizmi ile bir bann olmadyle izah edilebilir.
1-Cehm b. Safvann cebri gr ve bu anlay erevesinde olutuunu izah
etmeye altmz dier sfat vb. grleri ile Emevi idarecilerinin grleri
arasnda farklar olduunu onun grleri sebebiyle Emevi idarecileri tarafndan
ldrlm olmasndan anlayabiliriz.
69Yeprem, Saim, a.g.e., s.88.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
32/7732
nk birok Emevi idarecisinin dnsel olarak asabiyet le yakn ilikide
olduu ve bundan dolay da Emevi saraylarnda Arap iirinin en rabet gsterilen ey
olduu sylenebilir.
2-Eski Arap fatalizmindeki anlayn ncelii akn varln snrlanmas
endiesi deildi, onlarn dehr (zaman) adn verdikleri kendilerinden bireyler alp
gtren veya getirip gtrecei belli olmayan bir g tarafndan kontrol edildiklerini
dnyorlard.
Eski Arap fatalizminin ncelii Allahn snrlanp snrlanmama olmad
gibi Wattnda ifade ettii gibi bu anlayn asl kaynakland veya varaca yer
ateistik bir anlaytr. Daha ok slam ncesi Arap toplumunun lde yaayanlar
arasnda yaygn olan ateist bir fatalizm esasna dayanan dehr inanc, tabi ve sosyal
evreden kaynaklanan yaam biiminin oluturduu bir inan trdr. Bu inan ltabiat artlarna teslim olmak zorunda olan bedevi Araplarn yaantsna uygundu.
lde neyin ne zaman nasl olaca belli deildir, dolaysyla biraz sonrann sana ne
tr bir frtna veya baka birey getireceini nceden bilip nlem alman mmkn
olmazd. nk lde tabiat olaylar anszn gerekleirdi. Bu tr tabii felaketlerden
kaynaklanan karamsar anlayn onlarda oluturduu bir inantr.70
3-Cehmin cebri anlay ile eski Arap fatalizmi arasnda bir ilikinin
olmadna dair bir baka kant olarak Cehmin ran asll olmasn gsterebiliriz.
Eski ranllarda da cebri anlayn var olduu ve fakat bunun eski Arap anlayndan
farkl olarak tanrnn kaza ve kaderine baladklar grlr71
Dolaysyla Cehmin cebri anlay ile ilgili Allaha ar ve lsz imanndan
kaynaklandn syleyebiliriz. Eski Araplarn ise dehr anlaylarnn Allaha
inanszlkla birleip oluturduu bir determinizm olarak aklanabilir.72
Cebriyenin birok temel dncesinin muhalif grup olan mebbiheyereaksiyon olarakekillendii dnlebilir.
Cebriyenin Allahn sfatlaryla ilgili bakasnda olma ihtimali olan hibir
sfat Allah iin kabul etmedikleri grlmektedir. Yaayan, bilen, dileyen gibi
sfatlarn Allahla insan arasnda bir benzerlie sebebiyet oluturmas endiesiyle
70 Watt, W., Montgomery,Hrrade ve Kader, s.129,slam Dncesinin Teekkl Devri, s.108.71 Daha geni bilgi iin bkz. Muhammed Ebu Zehra,slamda Siyasi vetikadi Mezhepler Tarihi trc.Hasan karakaya, s.129.72
Watt W. Montgomry,Hrrade ve Kaders.129.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
33/7733
kar kmlardr. Hatta Allahn ebediyetine halel getirebilir endiesiyle cennet ve
cehennemin sonsuz olmadndan bahsettiler. Tek bir ynden de olsa mahlkattan
herhangi bir varln Allahn ebediliini paylamas benzerliinin Allahn esiz
yceliinde noksanlk oluturacan dndler.
Cebri dncenin olumasn bu tr dnemin siyasal, sosyal ve evresel
faktrlerine balayan aklamalarn yan sra cebri dnceyi; cebri ifade etme
ihtimali olan ayet ve hadislerin, olaylar karsnda insan aczinin, ktmserliinin ve
ezilmiliinin insanlarda oluturduu psikolojik durumla birlemesinden doan bir
dnce olarak tanmlanmas da tanmlamann bir efrad olarak grlebilir.
Kader probleminin ortaya kmas ve bu erevede birok konunun
tartlmasnn sebebi olarak aratrmaclarn farkl tezleri vardr. Bunlarslamn i
bnyesinden kaynaklanan dini ve toplumsal sebepler ile baka kltrlerlekarlalm olmaktan kaynaklana d sebepler olmak zere iki gruptur. Yabanc
unsurlarn m yoksa dini unsurlarn m daha baskn olduu tartmalarna dini
unsurlarn birinci dereceden nemine yabanc unsurlarn ise sadece zm
formlarnn farkllamasna sebep olduu fikri daha kabul edilebilir73 grnmekle
beraber esasnda kader probleminin ortaya kmasnda bunlarn hi birinin sebep
olmas gereklilii dlmeyebilir. nsan varl, ortaya kmasnn yeter sebebi
olabilir. nk insan daha kk yalarda hi bir sebeple karlamadan dahi
kendisinin byle bir problemin farknda olduunu bilir.74
nsann fiillerinde mecbur olduunu savunan cebriyenin insan rzgarn
nndeki bir yapraa benzeterek ancak fiilin insana nispetinin mecazi olabilecei
grne vardklarn biz ancak elimizdeki frak kitaplarndan renebiliyoruz. Cebr
grn tam ve mstakil bir kayna gnmze ulam deildir.
Allahn mlknde ancak Allahn diledii olur, fikrinden hareketle insanAllahn iradesi karsnda robot olarak gren bir anlay sahibinin, Allahn emir ve
yasaklarn, bunlara karlk olan cennet ve cehennemi, Peygamber (sav)in
gnderilmesinin anlamn nasl izah ettiinin yan sra onun Emevilere kar yaplan
isyana aktif olarak katld gereiyle de bu grlerinin nasl uzlat ile ilgili
zihinde baz soru iaretlerinin belirmesine sebep olmaktadr.
73 Turhan, Kasm, a.g.e., s. 42.74
Daha geni bilgi iin bkz., rfan, Abdlhamit, slamda tikad Mezhepler ve Akaid Esaslar,(ev.Saim Yeprem),s.277.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
34/7734
Acaba orta yolu bulma ihtiyac myd iki zt ve keskin kutbun varln
gerektiren?
D) MEZHEPLER DNEM
1-Kader veya Mutezil Gr:
Emev iktidarnn kendi lehlerinde olan mevcut durumu merulatrma
giriiminin sonucu olarak, mevcut durumun Allahn deitirilemez takdiri
deerlendirmesine kar, daha sonra mutezil anlayn be temel prensibi olarak
belirlenecek olan prensiplerden biri olan adalet prensibiyle ilk tepkiyi hayat
pahasna veren Mabed el-Chen, ve kendisiyle ayn akibeti paylaan Gaylan ed-
Dimeki olmutur.
lk dnem kaderi anlay sahiplerinin Emevi siyaseti kartlar olarak ve
dolaysyla cebri anlaya muhalefetle hareket ettikleri iin kaderi tamamen
reddetmi olabilecei dnlebilir. Bu dncenin ilk temsilcisi olarak kabul edilen
Mabed el Cheninin Emevilere kar gerekletirilen bnl-Eas isyanna katlm
olmas onun kader anlaynn siyasi boyutunun bir gstergesi olarak
deerlendirilebilir.75
Emevilerin yaptklar zulmleri cebri dnce ile merulatrma abalar,
muhaliflerini zt bir kutba itmi olabilir. Bu kutbun farl iddetteki tepkilere sahip
farkl grup ve kiilerin bazen yaknlamalarna sebep olmu ve yakn zmlere
varm olabileceklerine u aktaracamz olay gzlemlenerek varlabilir.
Mabed el Cheni ve Ata b. Yessarn sk sk Hasan Basrinin yanna gidip bir
seferinde ona: Ey Ebu Said bu yneticiler Mslmanlarn kann aktyor, mallarn
gasb ediyor ve sonrada Bizim ilerimiz yalnzca Allahn kaderine gre cereyan
ediyor dediler. Hasan Basri de onlara cevaben Allah dmanlar
yalan sylyordiye cevap verdi.
u aktaracamz baka bir olayda ilk kaderi dncenin kaderi tamamen
reddetmelerinin sebebi olarak ne kadarnn tepkisel ve ahlaki kayglarla olduunu
bize gsterebilir.
75 zm, lyas, Kaderiye, DA.,XXV, 64.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
35/7735
ledii gnahlarn sorumluluundan kaarak cebri anlayla kendini temize
karmak isteyen bir kiinin szlerini iiten Mabed el-Cheni tepkisini kader
yoktur iler anlktr eklinde gstermitir.
Daha sonra bu yolu Vasl b. Ata ve Amr b. Ubeyd takip etmilerdir. Bu
ekoln insan hrriyeti hakkndaki grleri iki temel nokta erevesinde ekil
almtr. Bunlardan biri temel prensip olarak kabul ettikleri adalet prensibi dieri de
akli olarak insann fiillerinde sorumlu olabilmesi iin hr bir iradeye sahip olmas
gerektii dncesiydi.
Badadi ve ehristani gibi mezhepler tarihisi yazarlar Mutezilenin hayr
olsun er olsun, insann fiillerinin kdiri ve hlk olduu konusunda gr birliinde
olduklarn aktarmalarna ramen; 76 Badat Mutezilesinin ayn fiilde iki failin
muktedir olabileceini bu iki kadirden biri yaratma ynyle dieri iktisap ynyledirdncesini kabul ederek genel Mutezili dnceden ayr kesb teorisini
benimsedikleri grlr.77
Ahlaki sorumluluun temellendirilebilmesi iin insanda Allahtan bamsz
olarak yapabilme gcnn ve seme hrriyetinin olmas gerektiini savundular.
nsana takatinin zerinde bir sorululuun yklenmesi Allahn adaletine aykr olur.
Ceza ve mkfata konu olmas asndan insan fillerinin, Allahn fiilleri olarak
deerlendirilen dier meydana gelen hadiselerden farkl deerlendirilmesi gerektiini
dndler.78
Kt znde kt olduundan dolay Allah tarafndan yasaklanm iyi de
znde iyi olduu iin Allah tarafndan emredilmitir.Allah adaletli davranmak, iyi
olan yapmak zorundadr dnceleriyle hareket ederek tanrnn iradesinin uymak
zorunda olduu ahlaki kurallardan bahsettiler. Bu kabul ettikleri objektif deer
yarglarn Allahn iradesine ncelediklerinden dolay ktln Allaha izafesineimkn olmad kanaatine, mevcut ktl insana veya eytana nispet eden ayet ve
hadisleri de kullanarak vardlar.
Mutezil dnce Allahn insan fiillerinin yaratcs olmasn uygun grmez.
Zulm yaratann zalimlikle vasflanaca kabullerinden dolay insanlarn fiillerinde
de ktlk ve zulm olmas dolaysyla insan fiillerini Allaha nispet etmez. nsan
76 Badadi, el-Fark beynel-Frak, s.100; ehristani, el-Milel ven-Nihal, s. 45.77
Watt, W., Montgomery, a.g.e., s.96.78
Turhan, Kasm, a.g.e., s. 52.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
36/7736
mecazi anlamda deil gerek anlamda faildir. Onun fiilini ilemeden nce btn
alternatif seenekler iin kullanabilecei bir kudreti vardr.
Allah adil olduu iin insanlara uygun olan yaratmas, ykml olduklar
eyleri yerine getirebilmesi iin muhta olduu gc vermesi ve engelleri de
kaldrmas gerekir. Allahn kullarn maslahatn gzetmesi hikmetinin gereidir.79
Allahn adalet ve hikmetinin ne karlarak irade ve kudretinin
snrlandrlmas, Mutezili dncenin insan fiillerinde sorumluluun mantkl bir
sacayan oluturma gayretine matuf bir aba olarak grlebilir. nsann kendi
gcnn dnda bir iyilie, gzellie sebep olmas dolaysyla dl almas anlalr
kabul edilmedii gibi, nsann kendisine ait olmayan bir hata dolaysyla ceza
grmesini, yerilmesini de Allahn adaletine yakmayan irkinlik olarak kabul
ederler. Dolaysyla insann kendi fiillerinden dolay dle veya cezaya mstahakolmas gerektiini bunun da ancak fiilin gerek failinin insan olmasyla
zlebileceini iddia ederler.
Mutezileye gre fiillerimiz ortaya kmas asndan bize baldrlar. nsann
fiiline sadece kesb ynyle bir balantsnn olduunu dnmenin yanl olacan
sylerler.80
k insan fiilinin kesb olarak adlandrlmasn iki ynden sakncal
bulurlar. Birincisi
Kesb kelimesi lgat manas itibariyle stlah manasndan farkl bir anlamda
kullanlmaktadr. kinci itiraz kesb teriminin stlah olarak kullanld anlamn ok
mulk ve karmak olduunadr.
Kesb kelimesinin szlk anlamnn dnda stlahi bir anlam yklenerek
kullanlmasn uygun grmeyen Mutezili limlerden Kad Abdulcebbar bu
kullanma ynelik itirazn dier dillerde karlnn olmamas sebebine
dayandrmaktadr. Mutezili limler kesbin bu mulk olarak kabul ettikleri anlamnakarlkyle bir anlamla anlamlandrmann daha doru olacan sylediler. Kesb
insanlara ait fiillerin sonucunda elde edilen eydir. Her kasip ayn zamanda fail de
olmak zorundadr. nk kesb fiilin bir sonucu olmas asndan bir faile ihtiya
duyar. Mademki kesb fayda veya yarar salayan bireydir yleyse fiil ilemeksizin
79 Turhan, Kasm, a.g.e., s. 63.80
Abdulcebbar, erh, 363.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
37/77 37
fiilin sonucunda elde edilebilecek bir eyin varlndan bahsetmek mmkn
deildir.81
Mutezilenin insan fiilinde hr ve kendi fiillerini bizzat kendisi yaratt
iddiasyla ilgili delilleri daha ok akli olmakla beraber onlar kendilerini destekleyen
ayetleri de bulmakta fazla zorlanmadklar kullanm olduklar birok ayetin
olmasndan anlalabilir. Yalnz biz bura da rnek olmas asndan birka ayeti
aktarmakla yetineceiz. yaratt her eyi gzel yaratan.(Secde 32/7) bu ayete
gre irkin olan eylerin onun yaratmasndan olmad kfr ve masiyet gibi irkin
olan fiillerinde onun yaratmasnn dnda olduu iddia edilmitir. Ayrca u ayette
ktln Allaha nispetinin uygun olmad konusunda kullanlan deliler arasndr.
onlardan bir takm kitapta olmad halde kitaptan zannedersiniz diye dillerini eip
bkerler. O,Allah katndan olmad halde Allah katndandr derler, bile bile Allahakar yalan sylerler.(li mran, 3/78)
Bu ve benzeri nakli delillerin yannda onlar birok akli delil de kullandlar.
nsann iradesini kullanabildiini bizzat yapmakta olduklar ileri gzlemleyerek
farkna varabileceinin altn izerek ayaa kalkmak istediinde insann kalktn, su
imek istediinde ihtiyacn arzu ve iradesine gre kullandn syleyerek insann
bamsz birekilde hr olduunu temellendirmeye altlar.
Peygamberlerin ancak hr ve mkellef insanlara gnderilmi olmasyla anlam
kazanacan, aksi takdirde Peygamberlerin gnderilmi olmasnn ve davetlerini
insanlara ulatrmak iin trl zorluklara katlanm olmalarnn mantkl bir
aklamas yaplamaz. Allahn emir ve nehiylerine muhatap olan mkellef insann
hr bir iradeye sahip olmas akli bir gerekliliktir.
Bununla beraber Mutezili dncede gelitirilen insan merkezli kader
anlaya Allahn kudretine snrlama getirdii endiesi baz Mutezililercehissedilmitir. Bundan dolay Badat ve Basra Mutezilesinin ayn fiilde iki failin
muktedir olabilme arayna girdikleri gzlenir. Bu araya, Basra Mutezilesinden
Abbadn yle bir formlle giritii grlr: Allahn ktle kar olan ilikisini
yle bir rnek vererek izaha alr; her ne kadar hamile kalmaya bizzat muktedir
deilse de hanmn ocua hamile brakmaya muktedir olan adamn durumu gibi,
81 Yavuz Yusuf evki, Kesb, DA., XXV, 304.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
38/7738
Allah ktle kadir olabilir. Fakat ktlk ilemeye muktedir deildir. Bu dnce
Muammer ve e-aham tarafndan da benimsenmitir.
Bu dnceyle onlar hem Allahn tam snrlandrlmam bir kudret sahibi
olduu grne bal kalabileceklerine, hem de benimsedikleri Mutezili
dncenin temellerinden birini oluturan adalet kavram erevesinde Allaha
ktln izafesinin mmkn olmad doktrinine bal kalabileceklerini
dndler.82
Bu onlarn ayn zamanda Allahn baz fiillerin halik olduu halde bu fiillerin
faili olmadn dndklerini gsterir. Bu da onlar Allahn ve insan kudretinin
ayn fiilde messir olabilecei kanaatine gtryordu. Buna gre bir fiilde iki kadirin
muktedir olabileceini kabul ettikleri anlamna gelir ki bu anlam kesb teorisi
erevesinin dnda bir anlay deildir.83
2-Matrid Gr:
Bir grubun probleme zm olarak ortaya att zmler bir baka grup iin
de tecrbe oluyordu. Hareket noktalarna bu zmlerin eksikliklerini eletirerek
kendilerin de doruluklarn bu tecrbelere gre ayarladlar. Bu anlamda
Mutezilenin insan sorumluluunu temellendirmek iin insan kendi fiilininyaratcsdr. Allahn insan fiilinde ne bir takdiri nede bir kudreti vardr, diyerek
sorunun zmne kap aralanmasna insan kudretinin Allahn kudretinden daha
gl olmu olduu itirazyla Matridinin grleri ekil almaya balamtr.
nsann kendi fiilini kendi yaratm olmas hereyi yaratan Allah inancyla
uyumamaktayd. Bu durumda Mtrdler insann sorumluluunu kaldrmayacak ve
Allahn hereyi yaratm olduu inancna aykr olmayacak bir zm olarak bir
fiilin iki ynnden bahsettiler. Bir fiil yaratlma ynyle Allaha kesb edilme
ynyle kula aittir. nsann sorumluluu kesb etmi olmas sebebiyledir. nsann
ileyecei fiili tercih etmesi iin Allahn onu yaratm olmas gerekiyordu. nk
onlar insann yaratma vasfn alarak insan Allahtan tamamen bamsz tek bana
hareket edebilecek bir kudreti olmasnn mmkn olmad kanaatindeydiler.
82 Watt W. Montgomery, a.g.e., s.103-105.83
Watt W. Montgomery, a.g.e., s. 105.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
39/7739
Mtrdler insann sahip olduu bir irade hrriyetinin varlnn dini ve
tecrb bilgilerle anlalabileceini sylediler. mam Matridi Kitabu-t-Tevhid adl
eserinde insan yapt fiilde hr ve ksip olduunu bizzat bilir demektedir. Bunu
sylemekle o insan fiillerinde serbest olduunu psikolojik bir hal olarak farknda
olduunu ve bu uurun farkna i gzlemle varlabileceini gstermeye
almaktadr. Yani mam Matridi insan iradesinde hrl kendisinin hr olduu
uuruna balamtr.84
nsann kendi fiillerini lehine ve aleyhine olmak zere kendisinin
kazandn ve bunlardan sorumlu olmak zere mkfat ve mcazata mstahak
olduunu belirten ayetlerle de hrriyetin dini temellerini oluturdular. Bu erevede
yle ifade edilen bir anlaya vardlar. insan kendisine Allah tarafndan verilen
kudretle fiili kesbedip etmemekte, yani yapp yapmamakta serbesttirMtrdlerin kulland insan sorumluluuna temel tekil edecek birok
kuran ayetlerinden rnek olmas asndan bir tanesini zikretmekle yetinip kaldmz
yerden devam etmeyi dnyoruz. Kim zerre kadar iyilik yapmsa onu grr, kim
de zerre kadar ktlk yapmsa onu grr. (Zilzl Suresi ayet 7-8)
nsan hrriyetine kap aralayan bu iki kantla beraber Mtrdler Mutezil
dncenin yanlna ortak olmamak iin insan fiillerinin ilahi irade ve ilmin dnda
olmamas gerektiini dndler.
Mutezil dncenin adalete ve hikmete aykr olur dncesiyle ktl
Allaha nispet etmekten kanmalarna karn, Mtrdler ktln de varlnda bir
hikmetin bulunabilecei gerekesiyle gzel irkin her eyin Allahn yaratt
dncesine vardlar. Yalnz insann snrl bilgisinden dolay aklnn her zaman
Allahn fiillerindeki hikmet ve adaleti anlayamayacan syleyerek, insann bireyi
anlamlandrmada bilgi seviyesinin ve duygularnn sebep olabilecei rlativizmedikkat ektiler. Fiillerin ve eyann iyilik ve ktl bizzat kendilerinde
tamalarndan dolay insann, vahiyden bamsz bunlara bilebilecei Mutezili
anlay benimsemelerine ramen onlar insan duygularnn sebep olabilecei
rlativizme dikkat ekerek bu konudaki ekincelerini ve nbvvetin
temellendirilmesi gereini yle bir formlle amaya altlar. Bireyin doruluu
ve yanll u halde bulunabilir. 1) Aklen mmteni (imknsz) olan vahiy de
84Yeprem Saim, rade Hrriyeti ve mam Mtrds.289.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
40/7740
mmteni grr. 2) Aklen vacip(zorunlu) olan vahiy de vacip grr. 3) Aklen
mmkn olan vahiy aklar. te, akl ynlendirebilecek duygular vastasyla yanl
davranma ihtimalinin olduu bu sonuncu ksma Allahn da u ayetiyle dikkat
ektiini syleyerek bu grlerini desteklemeye altlar85. .bazen size itici,
sevimsiz gelen bir ey, hakknzda iyi olabilir ve hounuza giden bir ey de,
hakknzda kt olabilir.Allah bilir siz bilemezsiniz. (Bakara, 2/216)
Bylelikle Mtrdler, Mutezillerin Allah iin dnd salah-aslah ve
adil davrann Allaha zorunluluk getirmesi snrlamasna girmemi oldular.
mam Matridi insan fiillerinin yaratlmlyla beraber insan irade ve
ihtiyarn kulun sorumlu olmasnn gerek sebebi olarak kabul etmitir. Ona gre
Allah insan fiillerinin eitli alternatiflerden birini onun tercihine gre meydana
getirir.Bu durumda insan fiillerinin yaratlm olmas ile insann sorumlu olmas
arasnda uzlatrlmas gerekli bir problem olarak grlm giderme ihtiyac
hissedilmitir. Bu eliik gibi grnen duruma Matridi den bir pasaj aktararak
devam edelim.
nsanlarn yaptklar eer Allahn halk ise, Allah niin onlar
azaplandryor? Denilecek olursa,u cevap verilir: sevaplanmak veya azap grmek,
kiinin meydana gelen ie fiilini kullanmasndan trdr, meydana gelen asl iten
dolay deildir. lediine gre ceza grmesi, iyilik yapmaya da ktlk yapmaya da
elverili olan gcn harcad iindir. Gcn meydana getirdii iin deil.86
Mtrdler insana fiillerini gerek anlamda nispet ederler. Gerekesini de
yle aklarlar. Mademki Allahn kullarna emir ve yasaklar ve buna karlk olarak
ceza ve mkfat vardr, o halde bunu insanda bulunmayan bir eyle istemek ve bu
istee icabete gre karlk vermeyi dnmek Allah iin dnlemez. nkverilecek karln gerek karlk olabilmesi ancak insann fiilinin gerek sahibi
olmasyla mmkndr.87
Bununla beraber insan fiillerinin, yaratlma asndan Allaha nispet edilmesi
gerektiini savunarak bu konuda Mutezililerle Eariler arasnda orta bir yol seme
gayretinde olduklar gzlemlenebilir. Bu grlerine dayanak olan delillerini de
85 Gler, lhami,Allahn Ahlakilii Sorunu, s.36-38.86 ner, Necati,nsan Hrriyeti s. 54.87 Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.294.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
41/7741
yle izah ederler. Eer fiil hem kesb asndan, hem de yaratma asndan insana
izafe edilirse Kuandaki insanlarn fiilleriyle ilgili Allahn hidayeti, idlali (saptrma),
inam (nimet verme) gibi durumlarn izah mmkn olmaz.
Matridi insan fiillerinin yaratlma ynyle insana izafesinin mmkn
olmadn akli orijinal bir kantla yle izah etmektedir. Eer insan fiilinin yaratcs
olsayd akan zaman iinde gerekletirdii bir tercihini beenmedii zaman onu geri
evirip tekrar deitirebilmesi gerekirdi. Bunun insan gcnn dnda kalmas yn
gsteriyor ki onun ortaya knda srf insann gcyle olmamtr. 88
Matridilerin insana nispet ettikleri fiilin iktisap edilmi olma ynnn nasl
bir gle yaplabildiine dair aklamalar da Mutezililerle Eariler arasnda orta
yol olarak nitelendirilebilir.
mam Matridi insann bir fiili tercih edip onu iktisap etmesi iin iki trlkudretin varlndan bahsetmektedir. Bunlardan biri fiilden nce olup (asl insan
sorumluluuna mesnet tekil eden kudrettir) dieri ise fiil esnasnda Allahn kulun
tercihine, hrsna meyline gre yaratt fiilin gereklemesini salayan kudrettir.89
Matridiye gre insann ihtiyari fiillerini olumas iin birinci kudret
kapsamnda sebep, vesile gibi imkn ve artlarn tam olarak bulunmasyla beraber,
ortaya kan alternatiflerden birini seerek onu iktisap etmeye azmetmesi halinde bu
kast ve ihtiyara bal olarak Allah onda ikinci eit kudreti yaratr ve ihtiyari fiili
gereklemi olur.90
Matridiler Allahn insana fiili ilemesi iin verdii kudretin ihtimali olan
btn alternatifler iin geerli olduunu, aksi takdirde Earilerin iddia ettikleri gibi
verilen kudret klardan tek bir seenek iin geerli olmak zere veriliyorsa o halde
yaplan tercihin zorunlu olma durumu ortaya kar ki bu da insan sorumluluunun
temellendirilmesini imknsz klar.
Matridi fiilden sorumlu olunmasn tam bir g sahibi insann onu bilinli
olarak ilemesi artna balamtr. Kesb terimini de bu anlam karlayacakekilde
anlamlandrmtr. Bu konuda daha ok Earilerle zdelemi olan bu kelimeyi
onlarn karmak ifadelerinin aksine daha anlalr ak bir anlam ykledikleri
sylenebilir. Eariye gre kesb, Allah tarafndan yaratlan fiil ile kulun ihtiyarnn
88 Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.297.89
Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.305-307.90
Yeprem, M. Saim, a.g.e., s.306.
7/31/2019 Gazali'de.KESB.kavram-77s-Mustafa Yldz
42/7742
birlemesidir. Kulun bu kesbe bir etkisi yoktur. Bu yoruma gre kesb de fiilin kendisi
gibi, Allah tarafndan yaratlmaktadr. Matridiye gre ise kesb kulun gc ve
etkisiyle oluur.
3-Ear Gr:Ebul-Hasen el-Eari hicri 4. yzyln balarnda mrnn krk yln
aralarnda geirdii Mutezili dnceden hocas Eb Ali el-Cbb ile yapt bir
tartma91veya grd ryalar92 sebebiyle ayrldktan sonra Snni anlayn kelami
problemlerine ilk nce selefi ve daha sonra gittike kendine has birekil almaya
balayan bir slupla zm arama yolunu semitir.93 Bir ar utan kopan
Earinin kendini ayn derecede ar saylabilecek baka bir uta bulmas onda fikri
baz sert krlmalar oluturduu gzlenebilir. Her ne kadar gmleimi kardm gibi
Mutezili grlerden vazgetim hikyesi onun Mutezileden ayrlp selefi
dnceye katlmasyla ilgili rivayet edilse de dnceye yerlemi olan bir eyin
karlmasnn gmlek karma gibi deil ve fakat bilinaltna yerlemi nceki
kabullerin izlerini zellikle daha sonra hissettirecek ekilde devam edebilecei
dnlebilir. Zamanla kendisinde bu yeni kabul ettii fikirle eski dncesi arasnda
kprler kurmas
gereinin belirecei, dncenin diyalektik karakteristii94
olduukabul edilirse, kanlmazd. Bu kpr de onun Mutezili anlaytan beraberinde
getirdii akli zmlerle onun yeni katld selefi grn tevakkuf anlaynn
birlemesi idi.
91Bu tartma, kardein ahirette karlaaca durumun amelleriyle ilgisi hususundadr. kardeten biri dindar ikincisi asi ncs daha ocukken lmtr. Buna gre eer ocuk cennetlikise bunu hak edecek birey yapmad halde kazand birey olduu iin cennetin Salih amelle hakedilerek kazanld kabulne uymuyordu. Eer cennetlik deilse bu durumda yaatlsayd
cennetliklilerin ameline frsat bulurdu itirazna hayr Allah senin ktlk yapacan bildiindendolay i