gazetecilik

10. BLM

Haber Kavram, nemi ve zellikleri

M

|

Haber Kavram/Haber Yapma likisi

Gnlk gazetelere bakldnda, haberlerin gazetelerin sayfalarnda igal ettikleri yer ve stunlarn n planda olduu kolaylkla grlebilir. En nemli haberler gazetelerin birinci sayfalarnda yer alr. Farkl konulu haberler iin rnein d haberler, ekonomi, sanat, spor gibi zel sayfalar/blmler gazetelerde bulunur. Hangi haberin daha nce verilecei radyo ve televizyon haberlerinde zamanlamayla ayarlanr. Televizyon haberlerinde yer alan grntler, gazetelerde fotoraflar, radyo haberlerinde sesler gerek yaamn iinden alnm kesitler olarak haberlerde yer alr. Grsel ve szel imgeleri izleyici, imgelerin gsterdiini deil, gnderilen imgelerle kendi kendisinin kar karya kaldn sanarak alglar. Gereklikle izleyicinin iine girdii bu oyun, haber metinlerini bozmaz, aksine srekli olarak pekitirir. a

Temel Gazetecilik


Yazl, szl, grntl basn btn toplumsal kurumlar gibi tarih iinde biimlenmitir. Kullandklar teknoloji de zaman iinde deiiklik gstermi ve gstermektedir. Kitle iletiim aralarnn ynetimi, bu aralardan sunulan haberler zerinde lkelerine gre uygulanan yasal ve kurumsal denetimler, seimler, toplumlarn gemiiyle olan ilintisi lsnde anlamllk kazanr. Haber kavramnn niteliini, tad anlam, zelliklerini somut bir ekilde belirleyebilmek ynnden iki temel etkeni dikkatten uzak tutmamak gerekir: f 1. Toplumda geerli ve kullanlmakta olan iletiim teknolojisi, 2. Mevcut toplumsal yap. Ayn ekilde, gazetecilikte haberleri reten kiileri simgeleyen gazetecinin de saylan bu iki temel etkenle ok yakndan ilikisi olduu akldan karlmamaldr. Gazeteciler, haberleri kaleme alan kiiler olarak anlrlar. Gazetecilere haber yaparken karan olmaz, ama sonradan gazetecilerin karan ok olur. Sokaktaki adam byk bir ftrsuzlkla, "bu ne biim haber byle!" eklinde yaplan haberleri kendine gre deerlendirir. Haber sosyolojisiyle uraanlar ise, gazetecilerin "haber yapma", "haberi kurgulama", "gerein toplumsal kurgusunu yapma" iiyle uratklar zerinde dururlar. Gazetecilere sorarsanz, haber sosyologlarnn onlar iin kullandklar nitelemeleri anlalmaz ve inanlmaz bulurlar. Gazetecilerin yaptklar haberler ise, dier yandan haber kavramn deerlendirmek ynnden "haber nedir?" sorusuna yant arayanlar tarafndan fazlasyla irdelenmitir. Bu soruya aranan yant, hi kukusuz haberi tanmlama iin yollar aramaktan baka bir ey deildir. Yaplan bu tanmlamalarn gazetecilere ve gazetecilerin yaptklarna bakanlarnn ayr ayr deerlendirilmesi anlamldr. Gazeteciler ynnden haberi tanmlamaya ynelenler162

arasnda ok eitli grler ileri srenler bulunmaktadr. Cohen ve Young, "haberler gazeteciler tarafndan retilmektedir" grn ileri srerlerken, Gieber "haberler gazetecilerin yaptklardr" eklinde bir tanmlama kullanmay uygun bulmaktadr. Fishman ise, "haber, alanlarn uyguladklar yntemlerin sonucu olarak ortaya kan eydir" eklinde haberi tanmlamaya gitmektedir. Haberin iinde yer alanlar inceleyerek, haberi tanmlamaya farkl adan yaklaanlar da vardr. Van Dijk, haberi bir tr olarak deil, bir sylem olarak ele almakta, haberin syleminin toplumda var olan egemen sylemlerin bir rn olarak grmektedir. Stuart Hail ve dierleri ise, egemen sylemlerin haber metni iinde yeniden kurulduuna iaret etmektedirler. Belki btn bu eletirel grleri en iyi ekilde deerlendiren Kunelius'tur: Gnmz gazetecilii bir dereceye kadar gerei anlamlandrmamzda zel bir konum kazanmtr. Gazetecilik byk lde baka sylemlerden oluan, baka sylemleri temsil eden ve dnme sokan bir sylemdir. Haberi tanmlama ynnden haber sylemi ve gazeteci iin ileri srlen yukardaki grler yannda, gazetecilerin yaptklarn deerlendiren olumlu ve olumsuz grler de vardr. Bu grlere kar, gazetecilerin kendilerine savunma ynnden gelitirdikleri anlay da anlamldr. Gazeteciler, "sorumlu gazetecilerin haberlerde kesinlikten yana olduklarn, izleyicileri iin gvenilir ve inanlr olmak bakmndan ellerinden geleni yaptklarn, sansasyondan katklarn, hibir zaman haberlerini masa banda uydurmadklarn" ileri srmektedirler. Gazetecilerin iddialarna duyarl olan Gaye Tuchman'n, bu konudaki grleri olduka ilgintir: Biz hibir zaman haberi yapanlar aalamyoruz. Onlar,183

Temel Gazetecilik

Haber Kavram, nemi ve zettikleri

haberleri uydurdular diye itham etmiyoruz. Aslnda, tm kamu belgeleri gibi haberlerin, kendi i tutarll olan kurgulanm gerekler olmasnn bizi duyarl kldn belirtiyoruz. Haber yapmay deerlendirme ynnden yukarda aktarlanlar iin, genelgeer yaklamdan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisini, gazetecinin haber yaparken ve aktarrken zerklii ve karar verme gc olup olmad oluturur. Bu yaklamla ilikili olan ikinci yaklam biimi, haberlerde kltrn etkilerini ve kullanlan sembol sistemini dikkate alr. Her iki yaklamla dile getirilmek istenilen ise, gazetecilerin kapitalist sistem iinde gazetecilik meslei ve altklar gazetecilik kuruluunun rutin ileyii tarafndan nasl engellenmek istendikleridir. Basnn ticari bir iletmeye dnmesi, yatay, dikey tekelleme olgusuyla birlikte, gazetecilik normlar haber sylemini biimlendirici olmutur. Aslna bakacak olursak, gazeteciliin gnlk uygulamalar ve gazetecilerin profesyonel ideolojileri iinde haberin syleminin olumas gerekir. Dier yandan ise, haber sylemi, haberlerin retildii somut tarihsel koullan ve haberin retildii an ile belirlenir. Siyasal/ekonomik g/iktidar ilikileri de kesit olarak haberlere yansr. Btn bunlarn tartlmas ortadadr. nc yaklam biiminde ise, haber yapma sreci gazetecilik kuruluunun ekonomik yapsyla ilikilendirilmektedir. Gazetecilik kuruluunun temel amac, kr etmek olan zel giriimin elinde bulunmas veya devlet elinde olmas bu yaklamn temel felsefesini oluturmaktadr. Daha baka deyile, gazeteciliin sistemi koruyan bir kurum olup olmad tartlmaktadr. Bu yaklam biiminde, dikkat edilirse haberin sylemi gazetecilik yapan kurulularn ekonomi politii iinde yaplanmaktadr. Krllk kaygs daha fazla kiiye ynelik, hatta kiiletirilmi ie184

ilklerin hazrlanmasna nayak olurken, haberlerde eitlilii snrlamaktadr. Bu'durum, benzemeye yol aan daha t,ok satan magazin konularnn haber olarak seilmesine neden olmaktadr. Haberlerde Kullanlan Anlatm Biimi Neresinden bakarsak bakalm, haberlerin bir anlatmnn bulunduundan sz etmek gerekir. Bu anlatm, haberlerde yer alan olaylar ve gerekleri hikye etmek, zetlemek iin kullanlmaktadr. Haber yazma kurallarna uygun olarak, bu anlatma ise, haber yaplrken bavurulmas gerekir. Magazin haberinde haberin hikyesi, olayn ayrntsna ilikin bir aklamayla balayabilir. Ters piramit kuralna gre yazlm bir haberde ise, haber kaynaklarnn syledikleri bir alnt olarak haberin giriinde yer alabilir veya balna kabilir. Haberlerde olaylar arasnda kurulan zamansal iliki, ou kez zamansal bir sra dzeni izlemez. Haber/haberler kurgusal metindir. Bu nedenle, haberlerin tm kurgusal metinlerde olduu gibi bir sylemi vardr. Haberler zetledikleri, hikye ettikleri olaylara, gereklere anlam kazandrr. Bir yandan, haberin syleminin iinde yer alan anlatmla olaylar/gerekler kurulur, canlandrlr, insanlara aktarlr. Dier yandan ise, haberlerin sylemi iinde egemen sylemler doallar, egemen ideoloji yeniden kurulur. Her gn bize ulaan haberlerin st sylemi burjuva ideolojinin sylemidir. Haberlerin tmnde bir anlatc (narrator) yer alr. Anlatc haberleri aktarr, hatta daha ileri giderek kendi gzyle dorular dikte eder. Haberlerde anlatcnn tanmland, tanmlanmad durumlar mevcuttur. Anlatc tanmlandnda haberde yapay bir nesnellik olutuundan sz edilebilir. Tanmlanmadnda ise, anlatc baml veya bamsz kalabilir. yle ki: Kimi durumlarda anlatc,185

Temel Gazetecilik


haber kaynann sylemine baml konumda olabilir. Bazen de haber kaynann sylemini alnt olarak kullanarak mesefe koyabilir. Anlatc, haber kaynann sylemlerine bamhysa, bu sylemleri kendi szne katar. Gazetelerde balklar, alt balklar, fla ve zet giriler, bunlar izleyen cmleler, spotlar, fotoraflar haberde anlatcy destekler. Radyo haberlerinde anlatc, dorudan haber zetlerini sunar. Televizyonda ise, haberlerden zetler izleyiciye duyurularak haberlerde nelerin yer ald hakknda izleyici bilgilendirilir. Bu adan bakldnda ise, bir sylem olarak haber, haber kaynaklar, anlatc, varsaylan ve hedeflenen izleyici arasnda kurulan bir diyalog gibidir. Haberler, ayn zamanda g/iktidar sahibi sekin kiilerin grlerinin sunulmasyla oluturulur. Her gn haberlerde rastladmz seilmi kiiler arasnda bakanlar, parti nderleri, nde gelen politikaclar, st dzey brokratlar, iadamlar, polis/yargnn st dzey yetkilileri, eitli bask kmelerinin szcleri yer alabilirler. Seilmi kii olarak ok srad kiilerin haberlerde yer aldklar da grlebilir. Stuart Hail ve arkadalar, seilmi kiileri haberlerin birincil tanmlayclar olarak ele alrlarken, gazetecileri birincil tanmlayclarn sylediklerini, tanmladklarn halkn kulland dile dntren kiiler olarak deerlendirmektedirler. Molotoch ve Lester, haberlerde yer alan akredite haber kaynaklarn haber tevikileri olarak nitelerken, gazetecileri ise haber aktarclar olarak adlandrmaktadrlar. Roscho ise, bu kiilerin tmnn "haber yapclar" olduklarn vurgulamaktadr. Haberi Tanmlama nsanolunun evresinde ne olup bittiini bilme, haber alma istei, arzusu zerinde pek ok kimse kafa yormutur.166

lk yaplan haber tanmlamalar arasnda "olan her ey haberdir", "dn bilmediimiz haberdir", "insanlarn zerinde konutuklar haberdir", "haber, okuyucularn renmek isledikleridir" eklinde tanmlar yer almtr. Bu tanmlamalarn hepsi ihsanlarn bilme, renme istediklerini deerlendirmek iin yapld aktr. Amalar ise, haberi tanmlama iin bir yol bulmaktr. Ne yazk ki, btn abalara karn haber tanm zerinde bir grbirlii olduunu sylemek gtr. Hl evrensel olarak kullanlabilecek bir haber tanm yoktur. Haberi tanmlamak izlemekten daha gtr ve bu bir gerektir. Haberi tanmlamaya gemeden nce, toplum bilimsel tartmalarda ok sz edilen haber/olay ve haber/gerek ilikisi zerinde durmak ise anlamldr. Haber/Olay ilikisi Gazetecilikte, genellikle haber olay veya olaylarn hikyesi ve zeti eklinde tanmlanagelmektedir. Bu tanmda yer alan olay, hikye, zet gibi szcklerin ne anlama geldii, ne gibi anlamlarla ykl olduuna bakmak, haber/olay ilikisini deerlendirebilmek iin gerekli olmaktadr. Olay, genelde eitli olgularn belirli bir yer ve zaman iinde olumasdr. nemli olan ise, haberde olay/olaylar oluturan olgularn nitelii ve anlamn belirli bir yap ve evresiyle olan ilikisinin kurulmasdr. Olay/olaylar haber olarak insanlara ulamaz, insandan insana iletilmezse, hayal olmaktan te geemez. Bu bakmdan, haberlerde yer alan olay/olaylar oluturan olgular, ister yerel ister ulusal isterse uluslararas dzeyde yer alsn hepsi birden am olduklar, atklar, aacaklar tartmalara zemin hazrlar. Olay/olaylarn evrimi kavram, toplumun evrimini izlemitir. Zaman iinde ise olaylarn nitelii deimi, ekil187

Temel Gazetecilik


lenmitir. Gazetecilikte haber yapma bakmndan olaylar nemli yer tutmakla birlikte, yazl, szl ve grntl basnn grd ilev, olaylar hakknda bilgi vermek, daha baka deyile olaylar haber olarak biimlendirmektir. Bu ynden, Wilbur Schramm'n haber/olay ilikisi ynnden verdii tanm ok anlamldr. Schramm, verdii tanmda haberin iinde nelerin bulunduuna ve haberin niteliine dikkat ekmektedir. Haber bir olay deildir. Olduktan sonra alglanabilecek bir olgudur. Olayla zde deil, fakat olayn esas erevesi iinde tekrar kurulabilmesi hedefidir. Gazeteciler haberi oluturan olay/olaylar her zaman izlemek/gzlemek olanana sahip deildirler. Genellikle, haber deeri grlrse, olay/olaylar olduktan sonra haberletirilmek, enformasyon, resim, grnt toplamak zere gazeteciler grevlendirilirler. Daha baka deyile, olay/olaylar renildikten sonra, gazeteciler tarafndan deerlendirilerek yazl, szl, grntl basn iin haber haline getirilir. Baz olay/olaylara gazeteciler kadar, toplumun bir kesimi hemen tank olabilirler, bunlar gzleyebilirler. rnein trenler, allar, yarmalar gibi. Bu tr olaylarn olaca daha nceden bilindiinden bunlar izlemek, gzlemek olasdr. Baz durumlarda ise toplumun bir kesimi bu gibi olay/olaylar, rnein sel, deprem, toprak kaymas, yangn, byk kazalar, grevler, askeri darbeler iinde yaadndan bunlara hemen tank olabilirler. Bu gibi olaylar ak bir grnm kazanmtr. Olay, olay olduktan sonra gzlemekle, izlemekle grevlendirilen gazetecinin, gzlemcilii, izlemede gsterdii dikkatin pek ok noktann aydnlatlmasna neden olabilecei aktr. Bu bakmdan, olay yapan olgularn "gzlene188

bilme" ve "grlebilme" nitelikleri deerlendirilebildii ve ortaya karlabildii lde, gazetecinin grevi olay esas erevesi iine oturtarak haber yapmaktr. Doal olarak, olay esas ereve iine oturtmak bakmndan toplanan enformasyonun younluuna gre, gazetecinin haberini yaparken hikye etme veya zetleme ilemini tercih etmesi gerekmektedir. Gazetecinin olayla ilgili eline geen enformasyon kesinlikten uzak ve ayrntlardan oluuyorsa hikye etme, enformasyon youn ve kesinse zetleme ilemine bavurarak haber yapmas olaandr. Her zaman, gazeteci yapt haberini olay/olaylarla zde deil, fakat olayn esas erevesi iinde tekrar kurulmas eklinde yapmak durumundadr. Gazeteci, olay/olaylar kendi alglad biimde ve lde, kendi birikim ve deneyimlerine gre haber yapmaktadr. Haberleri medyadan izleyen kiiler, bu ynden hibir zaman kendilerine ulaan haber/haberlerin amacn kestirme gcne sahip olamamaktadrlar. zlerkitlenin medyadan haber almas, gerekleri renmesi, gazetecilerin kendi semeli ilgilerine gre "haber olur diye setikleri, ayrdklar, dzenledikleri, haber olarak yazdklar olay/olaylarn okunmas, dinlenmesi, seyredilmesi" eklinde gereklemektedir. zlerkitlenin "semeli ilgisi/algs"nn gazetecininkiyle kesimesi ounlukla mmkn deildir. Haber/Gerek likisi Wilbur Schramm'n haberin olayla zde olmad ynndeki yargs, haber olay ilikisi kadar haber gerek ilikisinin deerlendirilmesinin yaplmasn gerektirmektedir. Haber/gerek arasndaki bant ne yndedir? Bu soruya yant bulmak kadar irdelemek de anlaml olmaktadr. Olaylar/haberlerin hammaddesini oluturur. Srekli bir biimde olaylar yapan olgular, gerekler zerinde ku189

Temel Gazetecilik


ruludur. Haber olayla zde olmad, olamayaca iin, haberde gerek pay deikendir. Gerek kalc, haber uucudur. lk kez bu hassas ilikiyi deerlendiren 1920'li yllarda Walter Lippmann olmutur. Bir gazeteci olan Lippmann, grlerinde William James'in etkisi altnda kalmtr. Bu hassas ilikiyi deerlendirirken, Lippmann yle demektedir: Haber ile gerek ayn ey deildir. Haberin ilevi bir olay iletmektir, gerein ilevi ise, sakl kalm olgular gn na kararak, bunlarn birbirleri arasndaki balanty kurarak, insanolunun iletiimine olanak tanmak iin gerein resmini yapabilmektir. Lippmann ve Schramm'm grlerinin kuramsal grler olduu aktr. Hi kukusuz, grlerini yaptklar gzlemlere dayandrarak ileri srmlerdir. Her iki yazarn grlerini dikkate almak, haber yapan gazetecinin haber/ gerek ilikisini kurmak ynnden ne yapmas gerektiini grebilmemizi salayabilir. Gazeteci haber yapabilmek iin, eline geen olay/olaylara ait olgular arasndan bir seim yaparak, olay/olaylar esas erevesine oturtabilmek iin, doal olarak olay/ olaylarn ardnda yatan gereklere anlam vermek durumundadr. Olay mmkn olduu lde aslna sadk olarak verebilmek iin de, haber/gerek arasndaki ilikiyi kurmaldr. Bu durumda olayn aslna sadk kalma, olay oluturan olgulara ait gereklere dayandrlmas dorultusundadr. Haberde olayn esas ereveye oturtulmas, gerei iyi bir ekilde yanstt lde nem kazanmaktadr. Haberin gerekle olan ilikisinde baz arpklklarn bulunduu zerinde hep durulur. Olaya ait gerek btn gerekliine dein haber haline getirilmeyebilir. Haberde190

gerek pay deikendir. Deiken kalmaya da mahkmdur. Gerek asndan, zamanllk esi nemli deildir. Haberde ise zamanllk nem tamaktadr. Asl nemli olan gerein kalc olmas, haberlerin zamanla unutulup gitmesidir. Gazetecilik Kitaplarnda Yer Alan Haber Tanmlar 19. Yzyln sonlarna doru ilk gazetecilik eitim ve retim programlarnn ald ABD'de, haberi tanmlama ynnden abalarn baladn sylemek yanl olmaz. Bu yllarda baslan Amerikan gazetecilik kitaplarnda ilk yaplan haber tanmlamalarnn eitim amal olduu bir gerektir. Gnn koullarna ve gazetecilik gereklerine uygun pek ok haber tanmlamas, eitim ve retim amal olarak yaplan haber tanmlamalarn izlemitir. Bu tanmlara deinmeden nce, bunlarn bir yandan haberin niteliini deerlendirdiklerini, dier yandan haberi oluturan temel etkenlere yer verdiklerini sylemek gerekir. Tm abalar, haberin ne anlama geldiini gsterebilmek iindir. Yaplan haber tanmlamalar arasnda, "haber zamana uygun her eydir", "zamana uygun rapor haberdir", "haber bir olayn raporudur" eklinde tanmlamalar bulunduu gibi, "haber acele kaleme alnm edebiyattr", "haber yarnn tarihidir" eklinde tanmlara rastlanabilmektedir. Bu tanmlarn yaygn lde kullanldn sylemek mmkndr. Verilen her tanmda zaman etkeni vurgulanrken, daha nce zerinde durulan zetleme/hikye etme ilemine deinildii aka grlebilmektedir. Haber, hl tam olarak tanmlanamamakla birlikte, haberi tanmlama ve iinde yer alan etkenleri belirleme bakmndan aadaki tanm bir basamak oluturmaktadr.

191

Temel Gazetecilik


Haber, herhangi bir zamanda geen olay, fikir ya da sorunun zetidir. Daha nce de belirtildii gibi, haberleri tanmlamak, haberleri izlemekten daha gtr. Yaplan pek ok tanmlama, haberin baz ynlerini vurgulamakta, belirlemekte, fakat her ynn kapsamamaktadr. Gerekten, haberleri tanmlama ynnden sarf edilen eitli abalar sonucu, uzun haber yapan olaylar listesinin ortaya karlabildiini sylemek gerekir. Haber, genellike bir fikre, soruna ve olaya dayanmaktadr. Bunlar haberlerin hammaddesini oluturur. Olaylar, fikirler, sorunlar ya hikye edilerek ya da zetlenerek haber yaplr. zetleme veya hikye etme ilemi, gnmz gazeteciliinde szl, yazl, resimli olarak yaplmaktadr. Bu ilem srasnda zerinde nemle durulmas gereken en nemli nokta, haber yaplrken olayn, sorunun, fikrin esas erevesi iine oturtulup kurgulanmasdr. Kurgulanma srasnda ise, olgular arasnda balant kurulurken, haber ile gerek arasndaki ilikinin de deerlendirilmesi gerekmektedir. Byle bir balantnn kurulmas, haberi izleyenler ynnden anlamllk tamaktadr. Haberi oluturan hammaddelerin dikkat ekebilmesi iin zamana uygun olmalar gerekmektedir. Olanlar sanki imdi oluyormu gibi haberde yer almaktadr. Bir baka deyile haber imdidir, imdiki zamandan biraz gemie bakar, ama genelde gelecee dnktr. Aslnda dakikalar, saatler sz konusu olunca, haber abuk bozulabilen, istenmeyen bir fikir rn olarak yerini alr. Haberleri oluturan fikirlerin, sorunlarn, olaylarn hayal olarak kalmamas iin, srekli olarak insandan insana aktarlmas gereklidir, insanlar arasnda aktarlrken ise, bunlar zetleyen hikye edenler, hedefledikleri izleyicilerinin semeli ilgisine ynelmek durumundadrlar. lgi,192

dikkat toplamak, anlamllk kazandrmak iin, haberi yaparken, elde bulunan hammaddeleri aslna sadk olarak esas ereve iine oturtmal, kurgulamaldr. Toplumbilim ve Kitle letiim Kuram Bakmndan Haberi Deerlendirme almalar Haberin zamana dayal ve mrnn ksa olmas nedeniyle, toplumbilim ve kitle iletiim kuram asndan, haberleri kuramsal olarak snflama abalar gsterilmitir. Bu abalar, haberlerin toplumsal olgu olarak niteliini ksmen akla kavuturabilmektedir. Haberleri snflayanlar arasnda ba eken Amerikal sosyolog Robert B. Park'tr. 1930'lu yllarda haberi bilgi edinmenin bir tr olarak snflayarak, haberle bilgi alverii ve bilme arasndaki ilikiyi gstermeye almtr. Park bu snflamasn ise, kendinden yarm yzyl nce yaam baka bir Amerikal sosyolog olan William James'ten almtr. William James, insanolunun bilme isteini ve arzusunu deerlendirirken, bilgi edinmek ynnden ikili bir ayrma gittiini belirtmektedir. 1. Malumattar olmak (Bilgi edinmi olmak) (knowledge about) 2. Aina olmak (acquiantance with) Park, William James'in yapt ayrm, haberleri deerlendirmek iin uygulama yolunu semitir. "Hemen hemen btn haberlerin, izleyiciler bakmndan belirli bir zaman sresi iinde tank olunan bilgiler eklinde tanmlanmasnn yerinde olaca" grnde olan Park; "aina olduumuz haberler somut, kendi iinde btnl olan, olgulara dayanan haberlerken, bilgilendirildiimiz haberler soyut, zmleme gerektiren kavramlarla uraan haberlerdir" demektedir. Bu grlerini ise, "aina olduumuz193

Temel Gazetecilik


haberleri kiisel deneyim, alglama sonucu kazanrz, I lendirildiklerimizi ise resmi retim ve sistematik aratr ma sonucu elde ederiz" eklinde srdrmektedir. Park'n grlerini dikkate alarak, gerek bilgilendirildiimiz gerekse de aina olduumuz haberler iin belirli bir dzey saptanmas mmkndr. Aslnda aina olduumuz haberler ynnden yava yava bilgi edinmeye ynelebilirken, bilgilendirilmediimiz haberler hakknda ancak yzeysel bir bilgilenmeye sahip olabiliriz. Ayn zamanda, aina olduumuz haberler bizi az ok bilgilendirmekle birlikte, az da olsa bilgilendirilmeye gtrebilir. Bu ynden, her haberde kesinlikle az veya ok, haberi zetledii lde olayn zgemiini anlatan malzemenin yer almas doaldr. Park, yapt snflamadan yola karak haberi yle tanmlamaktadr: Haber sistematik bir bilgi deildir. Bununla birlikte, haber o haberle ilgilen kiilere ulaana kadar haber olarak kalr. Bu nitelii ise, haberin temel niteliidir.

kavranabilmesi ynnden, olayn gemiine ilikin iki ayr dzeyde ele alnmasn gerekli grmektedir. Haberleri ham haberler (raw news) ve aklayc bilgiler (background commentary) olarak ikiye ayrmaktadr. Ham haberler, olayn gemiine ilikin bilgi vermeden sunulur. Aklayc bilgiler ise haberle gerek yaam arasnda ilikinin kurulmas iin gerekli olan bilgilerdir. Ham haberin daha ok duyu organlarnn birer uzants ilevini yerine getirdiini ileri sren Nordenstreng'e gre, "ham haberin ilevi, izleyiciyi bilgili klacak hammadde salamadr." Park'n William James'in yapt ayrma dayanarak ileri srd grleri deerlendirerek, Nordenstreng, ham haberi kendi arasnda "somut" ve "soyut" olarak ikiye ayrmakta; "soyut ve somut haberler, gerek olay, sorun ya da srelere ilikin haberler"dir demektedir. "Somut haberler", yakn ve uzak evrede oluan haberler olarak daha ok kaza, yangn, sel, deprem gibi haberler; "soyut haberler" ise, izleyicinin kendisine aklayc bilgi verilmeden anlayamayaca trden haberlerdir. Ulusal, uluslararas dzeydeki pek ok oluumlar soyut haberler iinde deerlendirilebilir. Soyut haberlerin, ham haberlerin bir tr olarak anlalabilir ve kavranabilir hale gelmesi bakmndan kesinlikle aklayc bilgilerle desteklenmesi gerekmektedir. Nordenstreng'in somut haberi yerine, pek ok Amerikan gazetecilik kitabnda "zor ve scak" (hard and hot) eklinde bir tanmlama kullanlarak, bu tr haberlerin hemen ak bir grnm kazand vurgulanmaktadr. Bununla birlikte, ak bir grnm kazanmayan soyut haber ynnden aklayc kavramlarn zmlemeye katlmas zerinde durularak, olayn somutlatrlmas ve ak bir grnm kazanmas iin aba gsterilmektedir. Ama ise kiinin de-

j j j '

Roscho'nun, haberi tanmlama ynnden en nemli katks, haberi, dier gazetecilik rnlerinden ayran en belirgin enin zaman olduunu nemle vurgulamasdr. Dier bir katks ise, haberi oluturan toplumsal olgularn sre olarak kavranmas gerektiine iaret etmesidir. Roscho yle demektedir: , Zaman esi, haberi belirlemekle birlikte, baz glkleri de beraberinde getirmektedir. Habere konu olan olaylar ! ve iinde yer alan olgular bir anda ortaya kmamakta ve kaybolmamaktadr. Toplumsal olgular zaman iinde evrimlemekte, bir anlk gibi grnmelerine karn uzun bir gemileri bulunmaktadr. Kaarle Nordenstreng ise, pek ok olayn haber biimindeI

Temel Gazetecilik


gien dnyaya ilikin en salkl bilgileri almas, kazanmasdr. Gnmz gazeteciliine Birinci Dnya Savandan itibaren giren aklayc ve yorumcu habercilik (interpretativc reporting), soyut olaylar somut bir ereve iinde aklamak ve yorumlamak anlayn kendine ama edinmitir. Molotch ve Lester "haberin oluumunun (occurrence) planl/plansz olmas, oluumun planlayclarnm haberin destekleyicileri (promoter) olup olmamasna gre haberleri snflamaktadrlar. Bu tipolojiye gre, eer bir olay planlanm ve sonra olmas planlayclar tarafndan desteklenmise, bu bir "rutin haber"dir (routine nev/s). Bir olay planlanm, fakat planlayc dnda bir kimse tarafndan desteklenmise, bu "skandal"dr (scandal). Eer olay planlanmam, fakat neden olan dnda bakas tarafndan desteklenmise, bu bir "kaza"dr (accident). Dikkat edilirse, Molotoch ve Lester tarafndan yaplan bu snflama, gazetecilik kuruluunca oluturulan haberden bilgi sahibi olunmas zerine kuruludur. Gereklik ile haberin karlatrlmasn, haberde taraf tutulmas anlayn ho karlamazken, haberde objektiflik varsaymn da reddederler. Molotch ve Lester'e gre gazeteler "dardaki dnyay deil", fakat "bakalarnn deneyimlerini belirleme gcne sahip olanlarn uygulamalarn" yanstr. Haberleri Snflama almalar Haberlerin snflandrlmas, gazetecilik eitimi grenler iin byk bir kolaylktr. Bu bakmdan, pek ok gazetecilik kitabnda haber snflamalar bulmak olaandr. Buna karlk, gazetecilik mesleinde alanlar hibir zaman haberleri snflamazlar. Onlar iin nemli olan, o gn basayfada birinci srada yer alacak haberdir. Ayn durum, zamanlama bakmndan radyo, televizyon haber blteninde ilk verilecek haber olarak karmza kar. Haber toplama196

ynnden getirdii kolaylklar nedeniyle, haberlerin topland kaynaklar bakmndan gazetecilik mesleinde bir uzmanlamadan sz edilebilir. Gazetecilik mesleindeki bu uzlama, haber kaynaklarna daha iyi yaklamay, deerlendirmeyi beraberinde getirmektedir. Gazetecilik eitimi ynnden yaplan ilk snflama, haberleri nitelikleri bakmndan snflama eklindedir. Bu snflamaya gre haberleri drt kmede toplamak mmkndr: 1. Genel Haberler (zellikle konulan bakmndan her zaman ortaya kan haberlerdir), 2. Basit Haberler (konulu haberlerdir, muhabirler bu tr haberleri fazla yorumlamaya gitmeden yazabilirler), 3. Karmak Haberler (muhabirlerin konu hakknda temel bilgi toplamalarn, haberde yorum yapmasn zorunlu klar), 4. zel Konulu Haberler (fazlasyla zel uzmanlk isteyen haberlerdir, muhabir iin yorum yapmas mutlak zorunludur). Niteliklere gre yaplan snflama bakmndan, ayn zamanda kendi arasnda konulara gre bir snflamaya gidilmektedir. Genel haberler kendi iinde ksa kii haberleri, konumalar, syleiler, yaynlar, toplantlar, trenler eklinde e ayrlrken, basit haberleri ise drt kmede.toplamak mmkn olmaktadr. Bunlar srasyla lm, hastalk, cenaze haberleri, yangn, kaza, sel, deprem haberleri, mevsim ve hava durumuna ait haberler ve cinayet haberleridir. Karmak haberler ynnden snflamada srasyla mahkemeler, durumalar, davalar, hkmet, politika, i, endstri, tarm, alma yaam, eitim, aratrma, bilim, uzay, deniz, din ve benzeri ayrmlar kullanlmaktadr. zel konulu haberler iin yaplan snflamada ise, sosyete-kadm, spor, edebiyat, gzel sanatlar, eletiri, keler ve makaleler yer almaktadr.197

Temel Gazetecilik

A

Dikkat edilirse, bu snflama bugn gazetecilik mesleinde yer alan uzmanlk almalarna uygun dmekte, ayn zamanda uzmanlk dallarn (news beats) belirlemektedir. Basit ve karmak haberler iinde yer alan lm, hastalk, yangn, kaza, cinayet, mahkeme haberleri bugn polisadliye muhabirlerinin uzmanlk alanlarn belirlerken, hkmet ve politika ise hkmet-parlemento muhabirlerinin uzmanlk dallarn kapsamaktadr. Ayn ekilde karmak haberler iinde yaplan snflamada yer alan i, endstri, tarm, alma yaants ekonomi muhabirlerinin uzmanlk alann alt uzmanlk alanlaryla birlikte oluturmaktadr. Bugn pek ok gazetecilik kuruluunda eitim, bilim, uzay, denizcilik, savunma alanlarnda uzmanlam muhabirler altrld gibi, spor muhabirleri, sosyete muhabirlii, kltr/sanat muhabirlii yapan muhabirler de vardr. D politika zerinde uzmanlama yannda turizm, kadn konularnda uzmanlama ok gzde olan uzmanlk dallardr. Mutfak, ev ve bahe dzenleme, iek yetitirme, ev hayvanlar, bilgisayar konusunda uzmanlama giderek nem kazanmaktadr.

11. BLM

Haberde Yer Alan Temel elerJ.h

Haber Deeri Kavram Haberi tanmlama yerine kullanlan dier bir yaklam, haberin iinde yer alan baz temel eler olan haber deerlerine (news values) eilmedir. Bu yaklam eklinin amac ise, haberciliin dayand temel ilkelerin ne olduunu gstermektir. Aslnda bu yaklam, Bat dnyasnda yaygn ve evrensel bir kullanm kazanm bulunan, insann ilgisini ekmeye ynelik haber anlaynn deerlendirilmesi ve tartlmasdr. Bat dnyasnda yaygn haber anlayna gre, "bir kpek bir adam srrsa bu haber deildir, bir adam kpei srrsa bu haberdir." Yalnz bu anlayn, insann ilgisini ekme asndan yaklalarak gelitirildii akldan karlmamaldr. Ayrca, bu anlay gerei olarak haberin tanmlanamayaca, fakat sezilebilecei gr de yerletirilmitir. Bu anlayla birlikte, srekli olarak "haber igds", "haber kokusu alma", "haber gz" gibi kavramlarn kulla199

.-

Mi,

198

Temel Gazetecilik

Haberde Yer Alan Temel eler

nm, gerek gazetecilik mesleinde gerekse akademik evrelerde byk bir yaygnlk kazanmtr. Haberin iinde yer alan temel eler olan haber deerlerini dikkate alan bu yaklam, haberi tanmlamaktan ok, haber kavramn aklama abasndadr. Aslnda btn bu abalar, genelde yine haberi dorudan ya da dolayl olarak tanmlamaya yneliktir. Ama ise, haberde neler bulunduunu, bulunabileceini ortaya koyabilmektir. Pek ok Amerikan gazetecilik kitabnda bu abann eitli rnekleri bulunabilir. Genelde, haberde bulunmas gerekli eler olan, haber yaplrken haberciliin temel ilkelerini oluturan haber deerlerini, be ana kmede toplamak mmkndr: 1. zamanllk (immediacy) 2. yaknlk (proximity) 3. nemlilik (prominence) 4. sonu (consequence) 5. insann ilgisini ekme (human interest) Baz yazarlar, yukardaki deerlere baka deerler de eklerler. Bunlar arasnda, anlamazlk (conjlict), kuku (suspense), gariplik (odditiy), duygulara ynelme (emotions), yenilik, imdi olmas, tazelik zellikleri tamas, en ge olmas, yeni ortaya kmas (orijinallik) yer almaktadr.

rulmasnda ne gibi sorulara yant arandn gstermek iin gelitirilmi bir kuraldr. Bir baka deyile, haberciliin temel ilkelerini oluturan haber deerleri, haber yapma ynnden hibir zaman vazgeilmeyen temel etkendir. Zamanllk Gnmzde haber ok hzl olarak verilmekte, nemini ok abuk yitirmektedir. Artk eskiden olduu gibi haberlerin ulamas iin aylar, hatta yllar gerekmemektedir. Amerikal yazar Curtis McDougal, bu durumu yle deerlendirmektedir: Son yarm yzyldr yazl basnda alanlar arasnda yaygn klie, dnk gazeteden daha lm bir ey yoktur eklindedir. Aslnda, McDougal'm bu grne, "bir saat nceki radyo, televizyon blteninden daha lm yok"u eklemek belki daha anlaml olacaktr. Gerekten, zamanllk ilkesi, haberin zamanl olmas deerini yanstrken, daima "ne zaman ortaya kt?" sorusuna da yant vermektedir. Telefon, telsiz, faks, iletiim uydular dnyay kltmtr. Bu tr aralarla, haberler ok ksa sre iinde iletilebilmektedir. Bu ynden haber ok abuk deer yitirmektedir demek yanl olmamaktadr. Zamanllk, haber kavramnn iinde yer almakla beraber, haberin dier tr enformasyondan ayrt edilebilmesi iin, renildii anda gsterilmesi, belirtilmesi ana kouldur. Her haber iin, zaman etkeni bu ynden haberin yaymlanmas ve yaymlanmasnn belirlenmesi bakmndan ana etken olmaktadr. Bu nedenle, haberlerde yer alan, "dn, bugn, sabahleyin, bir saat nce, geceleyin" gibi zarflarn kullanm, haberi oluturan olayn ne kadar za201

Haberciliin Temel tikeleri eitli olay ve olgularn haber haline getirilmesinde, baz temel deerlerin yer almas gerekmektedir. Bunlara genelde haber deerleri ad verilmektedir. Haber deerlerinin tmnn birden veya ksmen haber yaplrken kullanm ise, haberciliin temel ilkelerine uyulup uyulmadn gstermektedir. zellikle, ileriki blmlerde deerlendirilecek olan 5N ve K Kural, haber deerleriyle, haberin olutu200

Temel Gazetecilik


man nce olutuuna parmak basmaktadr. Haberde zaman esini belirleyen veya gsteren ana bileke bulunmaktadr. Bu bilekelerin tm ise, habere zamanllk deerini kazandrmaktadr. Bu bileke unlardr: 1. yenilik (recency) 2. anilik (immediacy) 3. geerlilik (currency) Bylelikle, haberden zamanl bir enformasyon olarak sz edebilmek iin haber kayna, iletiim arac, haberi izleyenlerin var olmas ve karlkl etkileimi de gereklidir. Yenilik ya da en son olarak olayn olumas, haberi oluturan olayn yeni olarak olumasn deil, yeni olarak bildirilmesini iaret eder. rnein yeni olarak renildii gibi. Ama unutulmu, ihmal grm enformasyonu gn na karmak, ona yenilik kazandrmaktr. Geerlilik ise, anilik ile bantldr. Eski zamanlarda, tek bir haberci btn ulusu etkileyecek lde bir haber aracsyken, anilik esi, habercinin mesajn ulatrmas ynnden gerekli olan zaman gsterirdi. Ama gnmzdeki gibi ok sayda kitle iletiim aracnn egemen olduu iletiim aknda, anilik toplumda kullanlan iletiim teknolojisiyle kitle iletiim aralarnn kurumsal yayn politikalar arasndaki etkileimle deerlendirilmek durumundadr. Bu bakmdan, gerek geerlilik gerekse anilik karlatrlma yoluyla llebilir. Amerikal yazar Bernard Roscho'nun deyiiyle, "anilik, en son olan olaylarla bunlar haber yapan kitle iletiim aralarn birbirine balar; oysa geerlilik olaylar toplumun eitli kesimleriyle balantl tutar. Yenilik ise, bir enformasyon parasn haber ekline dntrrken, insann ilgisine dayanan geerlilik habere haber deerini verir." Daha doru bir deyile, haber mutlaktr, geerlilii ise zamanllnn dier ynleri gibi grelidir.202

Gnmzn ok aral gazeteciliinde, zamanllk deerini veren yenilik, anilik ve geerlilik eleri farkllk gstermektedir. Haberin zamanll ynnden, yenilik ve anilik eleri radyo iin n planda yer alrken, gazeteler bakmndan geerlilik n plana kmaktadr. Televizyon ynnden ise yenilik, anilik ve geerlilik duruma gre nem kazanmaktadr; fakat ounlukla, yenilik ve anilik eleri, radyo iin nemli lde deerlendirilmektedir. Gazeteler ynnden geerliliin n plana gemesi, gazetenin hazrlanmas bakmndan uzun zaman gerekmesi ynndendir. Gazeteler yine anilik ve yenilie ellerinden geldii kadar deer verirken, bu elerin geerli olmasn n planda tutmak zorundadr. Yaknlk ' ' '

Yaknl da zamanllk gibi haberin, haber niteliini kazanmasna zen gsteren bir haber deeri olarak kabul etmek gerekir. Her iki haber deeri, haberi yapan temel eler olarak, haber olarak izlenecek olay veya olaylar ortaya ktktan, daha dorusu ak bir grnm kazandktan sonra gazeteciler iin anlaml olmaya balar. "Ne zaman" sorusu zamanllk ilkesini gsterirken, "nerede" sorusu da yaknlk ilkesine iaret eder. Yalnz, yaknlk ynnden gazetecilerin olduka dikkat etmeleri gerekmektedir, insanlar doalar gerei yakn evrelerinde olan olaylarla ilgilenirler, bunlara kar merak duyarlar. Ama urada, burada ne olmu gibi sorularn yant, yaknl lsnde insanolunun ilgisini ekebilir. zellikle haberi alma bakmndan, hangi kitle iletiim arac olursa olsun izleyiciler, aina olduklar yerlere, adlara kar birinci derecede ilgi duyarlar. Yakn evrelerinde ne olup bittiini srekli olarak merakla, ikiyle renmek isterler.203

Temel Gazetecilik


Yaknlk kavramn, gnmzde kitle iletiim aralarnn hzllk gibi temel nitelii dolaysyla, farkl bir deerlendirme iinde ele almak gerekmektedir. Daha doru bir deyile yerel, blgesel, ulusal, uluslararas evre iinde yaknln greli lde deerlendirilmesi insanolu tarafndan yaplmaktadr. rnein oturduu apartmandaki veya mahalledeki bir yangn veya komunun lm yannda, blgede kan orman yangn veya hava kirlilii insanolu iin daha ilgi ekici olabilmektedir. Bununla beraber insanolu, ayn zamanda doas gerei aina olduu, tand yerler, kiiler hakknda da bilgi aramaktadr. rnein tannm bir film artistinin veya devlet adamnn o evreyi ziyareti. Bu durum, bir noktada zerinde konuulacak konu arama, belki de dedikodu yapmayla ilikilidir. Yerel gazeteler, radyo, televizyon istasyonlar bu ynden, ulusal nitelikli haberlere yerel bir adan yaklaarak izleyicilerinin isteklerini tatmin etmeye alr. Sonu Zamanllk ve yaknlk, haberin temel deerleri olmakla beraber, haberi haber yapan asl sonucudur. Bu bakmdan, haberde sonu esini deerlendirirken, u sorularla ie balamak anlamldr: Haberi bu kadar byk hale getiren nedir? Kim bu haberi bu kadar bytmektedir? Ne sorusu bize sonu ilkesini vermektedir. Aslnda sonu, haber deeri tamas, atma, gelime veya kazalardan ileri gelmektedir. atmal, karmak olaylar ve sorunlardan ortaya kanlar deerlendirme, sonucun nemini ve bykln belirlemektedir. Bu bakmdan, bu nitelikler haberin yazlmas ynnden de dikkate alnarak, byle bir habere ne kadar yer ve zaman ayrlaca kararlatrlmaktadr. Gazetecinin sonu esini iyi204

deerlendirmesi, haberin nemini, bykln belirledii gibi, haber zerinde yerinde ve doru hkm vermesinde (news judgement) baarl olmasna da yol amaktadr. nemlilik nemli kiiler, saylar, garip olaylar ve ztlklar haberi nemli yapan etkenlerden bazlardr. nsanlar doalan gerei tannm kiiler hakkndaki haberleri zevkle, merakla izlerler. Tannm kiiler kadar baz lkeler, kentler, kurumlar ve kurulular haber deeri bakmndan nemli olabilir. Tannm kiiler hakknda, haberleri izlemenin nemine Amerikal yazar Curtis McDougal yle deinmektedir: nsanlar eit yaratlmakla beraber, bazlar dierlerine oranla habere konu olma bakmndan daha ok nemli olabiliyorlar. Bu durum onlarn toplumdaki yerlerinden, statlerinden ileri geldii gibi, daha nce srekli gerekletirdikleri olaand bir hareket nedeniyle srekli olarak ilgi ekmelerinden de kaynaklanabilir. Daha nce deerlendirilen haber eleri olan zamanllk, yaknlk ve sonu, tek bana haberin nemli olmasn belirleyemez. Haberin nemli olmasn sonu esi ksmen belirlemekle beraber, "ne zaman", "nerede oldu" sorular kesinlikle sonu ilkesini tamamlamaldr. Bu ynden, haberin nemliliini belirleyen sorularn ise "nasl" ve "neden" sorular olduu akldan karlmamaldr. "Nasl" ve "neden" sorularna yant bulma habere nemlilik deerini bir yandan kazandrrken, dier yandan gnmzde yaygn lde kullanlan aklayc ve yorumlayc haber yazmann temelini oluturmaktadr. Neden, niin, nasl sorularn kendine soran gazeteci, haberini yap205

Temel Gazetecilik


madan nce toplad bilgiler zerinde hkm vermekte, "nemlilik" ilkesine varabilmektedir. nemlilik ilkesi, haber zerinde hkm verme ynnden sonu kadar nemli olmaktadr. nsann ilgisini ekme Herkesin karlaabilecei durumlarda, kadn-erkek herkesi ilgilendiren olaylara duyulan merak, insann ilgisini eken (human interest) olaylar eklinde tanmlama mmkndr. Bakalarnn yaantlar, mutluluklar, salklar, karlatklar glkler ve insanln tmden geliimi, bizim bunlar haber olarak izlememize, bunlar hakknda ilgi, sempati ve nefret duymamza yol aar. rnein Gney talya'da, ran'da, Meksika'da olan deprem sonucu veya Hindistan'da selden evsiz barksz kalan insanlara, bunlar kurtarma almalarna duyulan ilgi gibi. Haberin insann ilgisini ekme esi, daha nce deerlendirilen zamanllk, yaknlk, nemlilik ve sonuta pek yer almayan, insann ilgisini eken noktalara yneliktir. Aslnda, btn dier ilkeleri tamamlayan, insann ilgisini ekme esidir. Genelde gazetecilik, insann ilgisini eken konulardaki haberlerden olumaktadr. nsanlar geri meslek, bo zamanlarn deerlendirme ve dier ilgileri ynnden birbirlerinden ayrlrlar. Yalnz, her haberde insanlarn ilgisini eken, kiiye gre deien bir ekicilik bulunur. Baz haberler dierlerine oranla insanlarn daha ok ilgisini eker. insan ne kadar bencil, kat yrekli olursa olsun hemcinsinin yaam, sal, iyilii, urad felaketler, mallarnn kurtarlmas karsnda kesinlikle sempati duyar. Bu durumda, duyduu bu ilgi yaamn ister tatl ister ac yann iersin, onu zaman zaman alatr da, gldrr de. insann ilgisini eken haberleri bolama byk bir gaftr. Ku206

ku, "atma" diye adlandrlan ruhsal davranlar, haberde duyular uyandrma bakmndan kullanlr. Daha baka deyile, duyu dnyamza ynelerek ilgimizi eker. Bu bakmdan, duygusal etmenler gazetecilikte insann ilgisini ekme ilkesini oluturur. Olaandlk, macera, serven, heyecan, grlmeye deer eyler ve ak, srekli olarak insann ilgisini eken konular arasnda yer alr. Kadn ve erkek arasndaki cinsiyet farkllklar ise, insann ilgisini eken konulara ayrcalkl bir yer kazandrr. Kadnlar ou kez ak maceralaryla, evlenmelerle, boanmalarla ilgili haberleri okurlarken, erkekler cinayet, politika ve spor haberlerini tercih etmektedirler. Kadn ve erkekler bir yana, ocuklar ve hayvanlar da insanlarn ilgisini eken konular arasndadr. rnein cami kapsna veya bo bir arsaya braklm ocuk, su veya sebze satan arabann atnn ayann krlmas gibi. nsanlar arasndaki arzu, nefret, korku, sevgi, kskanlk, sempati, bonkrlk, mizah, cimrilik, gazap ve benzerleri daima haber aynasnda yansr, insann ilgisini eken konularda genellikle atma, kuku, karklk ve olaandlk bulunmas, bunlar daha ilgin klar. Gnmz dnyasnda, insann ilgisini eken haberler, bizi bir gkkua gibi sarp durur. Gazetecilikte nsann lgisini ekme Ynnden Uygulanan Yaklamlar Gnmzde gazetecilikte insann ilgisini ekme olgusu, meslee tmyle egemendir denilebilir. Yeni konular "insann ilgisine yneliktir" gerekesiyle her gn haber deeri kazanmaktadr. Gazetecilikte, "insann ilgisi nasl ekilir?" sorusuna, kamunun ilgisine ynelme eklinde yant aranmaktadr. Bu deiiklii ise pek ok gazeteci olumlu bir gidi olarak deerlendirmektedir.207

Temel Gazetecilik


"Kamunun ilgisini eken konular" arasnda, insanlarn czdanlarn ilgilendiren, vergiler, fiyat artlar gibi konular ou kez yer almaktadr. Bunlar ise uzaya gitme, yeni teknolojik gelimeler ile uzak bir lkede petroln bulunmas, petroln zaman zaman siyasal silah olarak kullanm gibi konular izlemektedir. Daha sonraki sralarda ise, insanlarn yaantlarn etkileyen konular, rnein ocuk sululuu, beyaz kadn ticareti, sosyal gvenlik, salk sigortas, isizlik sigortas, evre kirlilii ve terr grlmektedir. nsanolu hl zenginlerin, gllerin yaantlarna merak ve ilgi gsterdiinden, gazetecilikte haber konusu olmay yine srdrmektedir. Spor, resimli konular ve benzerleri insanlarn merak ve ilgiyle izledikleri arasndadr. Fal, bulmaca, yemek reeteleri ve dedikodudan ise hi vazgeilememektedir. Gnmzde artk haberlerin iine, insann ilgisini eken eleri rnga etmek en ok bavurulan yol halini almtr. Bu durum, gazeteciliin insanolunun kiiliini smrmesi olmakla beraber, eski tr kiisel gazetecilikten deiiklik gstermektedir. Artk gazetelerin yazileri mdrleri veya radyo, televizyon haber merkezi sorumlular kendi kiiliklerini kamunun nnde belirgin duruma getireceklerine, bu ayrcal kullananlar yazl ve szl basn muhabirleri olmaktadr. nsann ilgisini ekme ynnden eski anlay ekli, haberlerin dz ve renkli haberler eklinde ikiye ayrlmasyd. Renkli haberlerde en ok kullanlan, hayal gcne gre olaylarn kaleme alnmas ve insann bol bol alamas olgusuydu. O gnk anlaya gre, "insann ilgisini ekmek denilince akla hep kan, para ve barut" gelirdi. Dz haberlerde aranlan ise, birdenbire ortaya kan haberlerin, muhabirin kimlii gizlenerek, objektif olarak kaleme alnmasyd.208

Aslnda, gazetecilikte ieriin deimesi, biimlenmesi, yeni ekil almas, pek ok toplumsal kurum gibi ok ar bir ekilde ilemektedir. ABD'de 1920'lerin banda ilk kan tabloidler ve Avrupa'daki benzerleri bu yolu krk-elli yl ncesine kadar izlemekten geri kalmad. 1920'lerden sonra belirginlemeye ynelen haftalk siyasal haber dergileri, aktalite dergileri, kiilie nem veren, fakat bir slup zellii tamayan haber yazmaya ynelerek bir yenilik balatt. Siyasal haber dergilerinin topluma giriinin ardndan, radyonun yaygnlamasyla yeni akm arlk kazand. Hele televizyonun gazetecilie kaymas, yazl basnn kendine iyice ekidzen vermesini zorunlu hale getirdi. Yava yava da olsa, yeni anlay, geleneksel biimde baz deiiklikler yapt. Eskiden renkli haber konular arasnda yer alanlar, dz haberlerin konusunu oluturabildi, oluturmaktadr da. Asl nemli deiiklik ise, olayn haber yaplrken anlalr bir ereveye oturtulmas ynnde oldu. Dz haberler artk her ynden renkli haberlerle kuatlmlardr. Bir baka deyile, artk olaylar haber yaplrken, kamuoyunca kiisel bir anlatm ve renkli terimler ve tanmlar kullanlrsa, daha iyi anlalaca gr egemen olmu gibidir. Grlen biim ve ierik deiiklii, haberi tanmlama ekillerine de deiiklik getirmitir. Bu nedenle, dz ve renkli haber ayrm yerine ciddi ve tatl haber ayrm daha ok kullanlr olmutur. Ciddi haberler, genellikle insanda hemen bir etkisi olmayan, zamanla, yani insan dnceye sevk ettikten sonra alglanabilen haberlerdir. Bunlarn iine i ve d politika, eitim, ekonomi, ii ve i sorunlar gibi haberler girmektedir. Tatl haberler ise, insanda hemen etki uyandran, alglanmas abuk, genellikle elendirici haberlerdir. Bunlarn iinde polis haberleri, sosyete, dedikoduyu da ieren magazin haberleri yer almaktadr.209

: nsann lgisini ekme Ynnden Renkli Habere Kay Gazetecilikte insann ilgisini eken konularn artmas, ierik ve sunu ekillerine de deiiklik getirmitir. Ciddi nitelikli dz haberlerin yannda, tatl haberler bol miktarda yer almaya balamtr. Ciddi haberlerle tatl haberler birbirine karmtr demek pek yanl olmaz. kisini birbirinden ayrmak bazen ok g olmaktadr. Hatta, balklarda veya haberin giriinde bile iyi bir renkli haber girii kullanld lde baarl olunabilmektedir. Bu bakmdan, muhabirlere fazla i der olmutur. Deien gazetecilik anlay dolaysyla, olayda yer alan insanlar aktrler olarak dnmek, deerlendirmek artk muhabirler iin zorunlu hale gelmitir. Ayrca muhabirler, bunlara kiisel ynler, yorumlar da eklemek durumundadrlar. Yazdklarn deerlendirirken, gerekirse ilgin klmak iin renkli malzeme bulup, aklayc noktalar katmaktadrlar. Hatta haberi, yaratt etkiye kar tepkileri de eklemektedirler. nsann ilgisini ekme, gazetecilikte izleyiciyi ekmekle beraber, haber deerlerini saptrd, kartrd, basitletirdii zerinde durulmaktadr. Aslnda ikisi de hataldr. Bu ynden, insann ilgisini ekmenin belirli snrlar olmaldr. Gerektiinde insann ilgisini ekme iyi bir biimde, zevkli biimde kullanldnda haberi yapan olay aydnla kavuturabilir. Dikkatsizce kullanldnda ise, her ey berbat edilebilir. Haberi yazarken, insann ilgisini ekme ynnden haber deerleri iin doru bir bak as yakalamak temel alnmaldr. Meslekte bilgi, deneyim kadar, haber zerinde hkm verme ve yorumlama ok nemli olmaktadr. Bu ynden, haber deerini belirlemede kullanlacak ltleri ilgililik-ilginlik ekseni zerine deil de, nemlilik-anlam210


llk ekseni zerine oturtmak, gazetecilikte sansasyonel haberlere kaymay nlemede byk bir gvencedir. Haber deerini ilgililik-ilginlik ekseni zerine oturtma, genelde magazin haberi denilen olguya bizi gtrr. Magazin haberi, genel olarak insann kendisiyle yzlemesini engelleyen, evresiyle gerek anlamda tanmasn da olanaksz klan bir yanlsama dnyasn yanstr. nsan kendisini magazin haberinin yaratt bu yanlsama dnyasna gnll olarak brakr, ancak magazin haberine gerekte inanmaz. Bu dnyaya bir ka olarak insan girer, ama kendi yaamn baka ltlerle srdrr ve yaar. Kitlelerin magazin haberine duyduklar gereksinme, ada toplumda edilgenleerek yitirdikleri, kendi yaamlarn belirleme gereksiniminin yerine geen bir gereksinme biimidir. Ancak bu yeni gereksinme, gnmzn toplumlarnda olduka kkl bir ekilde yerlemi, hatta kendi bana belirleyici bir g ve ilev kazanmtr. Magazin haberleri, genelde tatl haberlerdir. Zaman zaman sansasyonla da ykl olabilir. nsanlarn duygularna ynelme, hatta smrme temel ama olarak haberde kullanldndan, bu tr haberler sansasyonel haber olarak nitelenir. Sansasyonel haberin arya varan ise, skandal olarak adlandrlr. ster magazin haberi, ister sansasyonel haber olsun, isterse skandal haber olarak nitelensin, kulland haber deeri ilgililik-ilginlik ekseni zerinde oturtulmutur. Ama ise, insann ilgisini ekmedir. Her ne olursa olsun, tatl ve ciddi haberlerde, nemlilik ile ilginlik, ussallk ile duygusallk anlaml ller iinde birlikte bulunmaldr. Dengeli ve tarafsz bir gazetecilik iin bu ller aranlr nitelikler olarak deerlendirilmelidir. nemlilik-anlamllk ekseni zerine haber deerini oturtma, ciddi haber uygulamasna bizi gtrr. Ciddi haberlerde, haberin anlalabilirliini salamak iin ilginlik yine kullanlr. lginlik boyutunun haberin ieriinin211

Temel Gazetecilik

i

belirlenmesinde deil de, sunuluunda ara olarak kullanlmas haberin anlalabilirliini salar. zleyicide habere kar ilgi uyandrmak, bu ilgiyi srekli uyank tutmak haberciliin vazgeilmez unsuru olmaldr. Haberin baarl saylmas iin kullanlan lt, izleyici zerinde ilgin olmas nedeniyle duygusal bir etki yaratp yaratmamasdr. Ayrca, habere konu olan sorun ve olayn haberi izleyen ynnden nesnel anlamda nem tamasdr.

is;-1O-

vij;-H =

.12. BOLUM= = = =

* Haber Toplama ^ ^ u . / ^ ^ * ^ ''

rifc?-:'-i:'t.-?v . S-f*tf5 ; ! - _ _ > TM:: .'j'/-vV4i^-t|.ik'. S S , : , ' ' i * . :*';. ;^mifi ' r^i'4f' ? f U J i ' ^ ' - ^ ' i ^ f J . -

tipin'r ..::.:

n?.;,!':

' ;.n^>t.i;?A.'" ? ^\'^f.Knt\ :

-. > ; a. s at .: *& ;

Documents

gazetecilik