Gazi Ve FikriyeHIFZI TOPUZ

Remzi Kitabevi

HIFZI TOPUZ, 1923'te istanbul'da dodu. Galatasaray Lise-si'ni (1942), istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi'ni bitirdi. 1947-1958 yllar arasnda Akam gazetesinde muhabir, istihbarat efi, yaz ileri mdr olarak alt, istanbul Gazeteciler Sendikas bakanlnda bulundu. Strasbourg niversite-si'nde devletler hukuku ve gazetecilik alanlarnda yksek lisans (1957-1959) ve yine Strasbourg Hukuk Fakltesi'nde gazetecilik doktoras yapt (1960). Paris'te UNESCO Merkezinde, iletiim sektrnde zgr haber dolam efi olarak alt (1959-1983). eitli konularda 20 kitap yaynlad. Balcalar unlar: Kara Afrika (1970), Uluslararas letiim (1958), letiimde Karikatr ve Toplum (1985), Lumumba (1987), Siyasal Reklamclk (1991), Parisli Yllar (1994), Trk Basn Tarihi (1996), Balangcndan Bugne Dnya Karikatr (1997), Meyyale (1998), Taifte lm (1999), Paris'te Son Osmanllar (1999), Eski Dostlar (2000), Hatice Sultan (2000). Anadolu niversitesi'nde, istanbul niversitesi ve Galatasaray iletiim fakltelerinde uluslararas iletiim ve siyasal iletiim dersleri verdi. 1974-1975 dneminde bir yl TRT kurumunda radyolardan sorumlu genel mdr yardmcl yapt.

indekiler I Genlik Yllar II Derne Cephesi m Fikriye'nin Tutkusu IV Sofya'dan izmir'e Ka v anakkale VI Akaretler'de Gelien Bir Sevgi vii Gneydou: Cephede Roman Okuyan Kumandan viii Vahdettin'le Birlikte Almanya Gezisi IX Fikriye 21 Yanda: Sevgi Dolu ilk Akamlar X Samsun-Erzurum-Sivas xi Fikriye ile Kemal Paa'nm Gizli Nikh x Sakarya-Dumlupnar-Byk Taarruz XIII izmir'de Srad Bir Kadm xiv Zoraki Sanatoryum Bakm XV ikinci Evlilik XVI lmne Sevda Sonra Ne Oldular? Sonsz I Genlik Yllar 7 30 42 53 64 75 87 96 107 126 154 181 213 227 240 254 281 287

Fikriye bym, serpilmi, gzel bir kz olmutu. 16 yanda, kumral dalgal sal, yeil gzl, ince uzun boylu, zarif bir Rumeli gzeliydi. Akbyk'ta, Kazasker Molla'nm konanda oturuyorlard. Akbyk Mahallesi, o yllarda sekin insanlarn yaad, Ahrkap Feneri'nden Sultanahmet Camisi'ne kadar uzanan, shak Paa Camisi'ni de iine alan ahap konaklardan oluan temiz ve dzenli bir mahalleydi. Fikriye'nin ailesi o konaa, daha Fikriye dnyaya gelmeden nce, 1894'te Selanik'ten tanmt. Ama onlar aslnda Selnikli deildi. Aile oraya, Teselya'nn Yeniehir (Larissa) kasabasndan gelip yerlemiti. Yeniehir'de babadan kalma byk iftlikleri vard. Halleri vakitleri yerindeydi. Ama Yunanistan bamsz olduktan sonra orada barnamadlar. Teselya Sava'ndan sonra Yunanllar o topraklara el koydu. eteciler Trk ailelerine musallat oldu, babadan kalma topraklarda rahat huzur kalmad. ou Selnik'e g etmekten baka are bulamad. Fikriye'nin babas Memduh Hayrettin Bey ile amcas Ragp Bey de mallarn mlklerini satarak gmen kafilelerine katldlar. Altnlarn, paralarn ve kadnlarn taklarn at arabalarnn gizli kelerine yerletirdiler. Yeniehir'deki iftlikten 16 kz arabas, 2 at arabas, binek atlar, koyun ve davar srleriyle yola ktlar. Selanik'te yaknlarn bulacak ve o evrede arazi alarak tarm ve hayvancl srdreceklerdi. Ama o dnemde kolay m Larisa'dan Selnik'e gidebilmek? Koyunlar, srlar, atlan ve arabalaryla Olympos Da'nn eteklerinden ve ormanlardan gemek gerekiyordu. Yolda kz arabalarnn tekerleri krld, srler dald. oluk ocuk yollarda perian oldular. Dere boylarnda mola verirlerken Yunan eteleri kuatt kafileyi. Asker de etecilerden yana. Neleri var, neleri yok, hepsini ellerinden aldlar. Atlar ve arabalar da gitti, ilerindeki altnlar da, taklar da. eteciler, bakr kap kaaa, yorganlarna bile el koydular. Ama canlarna dokunmadlar, kadnlara ve kzlara da satamadlar. Yollarna devam etsinler diye, sadece iki kz arabas braktktan sonra, yok olup gittiler. Memduh Bey ile Ragp Bey, ite bu perian durumda ertesi gn Selnik'e vardlar. Kadnlar ve ocuklar alarken, Memduh Bey onlara yle dedi: "Ahmak odur ki dnya mal iin gam yiye, kim bilir kim kazana kim yiye." Ellerinde kalan iki sska kzle arabalar satarak oluk ocuk Selanik'te bir ev kiralayp oraya yerletiler. Kimler vard o kafilede? Memduh Bey, ei Vasfye Hanm, oullar Ali Enver ve kzlar Melhat; Ragp Bey, ei ve ocuklar. Beraberlerinde de uaklar, arabaclar ve hizmeti kadnlar. Hibir yerden gelir yoktu. Memduh Bey Hicaz'da defterdar olan bir kardeine hemen bir telgraf ekerek biraz para istemek zorunda kald. Ondan acil yardm gelene kadar da stlerinde balarnda palto, yeldirme, ne var ne yok satarak karnlarn doyurdular. Bir yandan da iki karde kendilerine uygun bir i aradlar. Memduh Bey bir gaz bayilii buldu, Ragp Bey de Reji daresi'nde, yani Tekel'de kolculuk, yani bir tr koruculuk. Ne var ki Memduh Bey skld bu gaz bayiliinden, akl fikri stanbul'a gidip yerlemekti. Eini ve ocuklarn alp Selanik'ten g ederek, Akbyk Mahallesi'ndeki konaa yerletiler. Ragp Bey ise Reji'deki iinden honuttu. Byk olu bym ve asker olmutu, ei de bir sre sonra lnce Ragp Bey hep orada kald. Fikriye bu olaylar annesi Vasfiye Hanm'dan o kadar ok dinlemiti ki zaman zaman bunlara tank olduunu bile sanyor, sonra birden kendine gelerek, 'Ben nereden bileceim bunlar,' diyordu. 'Selnik'i hi grmedim ki...' Fikriye'nin annesinden ok sk dinledii aileyle ilgili bir olay da, amcas Ragp Bey'in ikinci evliliiydi. Ragp Bey eini yitirdikten sonra, Zbeyde Hanm'la evlenmiti. Peki, kimdi bu Zbeyde Hanm? Zbeyde Hanm, 1857 ylnda Langaza'da domutu. Ailesi, soy olarak Anadolu'dan Rumeli'ye gm Yrklerdendi. Babasnn orada byk bir iftlii vard.

Zbeyde ok gzel bir kzd, iftlikte byd. Btn genler onunla evlenebilmek iin iftliin kapsn andryordu ama o kimseleri beenmiyordu. Bir gn evde yorgan kaplarken Zbeyde'nin dizine ine batt ve dizinin iinde krld. Ana-baba, btn herkes telaa kapld. Langaza'da ineyi kartabilecek cerrah bulamadlar. Tek are kz Selanik'te bir hastaneye gtrmekti. Bunun zerine Zbeyde' nin babas kzm bir arabaya bindirerek Selnik'e gtrd. Cerrah bu iin ufak bir operasyonu gerektirdiini syledi. Kz ameliyathaneye alarak ineyi kardlar. Ama ine derinlere saplanm olduu iin Zbeyde'nin birka kez pansumana gelmesi gerekiyordu. Yaknlarndan birinin evine yerletiler ve on gn kadar orada kaldlar. Yara ksa zamanda iyileti ama Zbeyde Selnik'i ok sevmiti, iftlie dnmek istemiyordu. te tam o gnlerde Ali Rza Efendi kt karsna. Ali Rza Efendi, Manastr'm Kocaali Buca'ndand. Atalar oraya, Fatih Sultan Mehmet'in zamannda Konya ve Aydn tarafndan, snrlar korumak iin gnderilen Yrk Trklerindendi. Btn o Yrkler iri yapl insanlard. Onlara o zamanlar, snr gazileri deniyordu. Ali Rza Efendi, byle bir soydan geliyordu. nce ve zarif bir adamd, nceleri Asakiri Milliye Taburu'na gnll olarak katld. etecilere ve komitaclara kar savat, temenlie ykseldi. Uzun bir sre de Selanik Evkaf Dairesi'nde ktip olarak alt. Rza Efendi o sralarda bir rya grd ve ryasnda grd kza k oldu. Kararn da verdi, ryada grd kza benzer bir kz grrse ne yapp yapp onunla evlenecekti. Rza Efendi bir trl bu ryann etkisinden kurtulamyor ve her yerde o peri kzn aryordu. Ama grd kzlardan hibiri ryasndakine benzemiyordu. te tam o gnlerde, Rza Efendi hastanenin nnden geerken Zbeyde Hanm'a rastlad. Ne zamandr arad kz buydu. Onu uzaktan bir sre izledi, hangi eve girdiini grd. Konu komuya sorup kzn kim olduunu aratrd. Karar kesindi, ertesi gn gidip kz ailesinden isteyecekti, istedi de. Ama Zbeyde'nin annesi Rza Efendi'yi grnce, "Yok," dedi, "olmaz, benim bir memurla evlenecek kzm yok. Ben Zbeyde'yi sokakta bulmadm." Rza Efendi ylmad, araya dostlarn koydu, yeniden haber gnderdi. Zbeyde'nin annesi, "Olmaz da olmaz, kzm vermem de vermem," diyordu. Ama bakt ki olacak gibi deil, "Ben kzma srmal kaftan isterim, srmal fotin isterim, srmal yorgan isterim," diye tutturdu. Rza Efendi'de nerede onlar alacak para? Adamcazn maa topu topu altn lirayd. Ya da ilerlemi saylyordu, nk Zbeyde 14 yandayd, Rza Efendi 32. Ama Rza Efendi aklna koymutu bir kez, illki ryasnda grd bu kz alacakt. Bakt ki kaynana, vermem de vermem, diyor, bu kez de, Zbeyde'nin vey kardeini bulup ona yalvard. "Ne olursun," dedi, "bana yardm et, bu kz alamazsam lrm." Araya vey karde girip de, "Artk sen de uzun etme ver u kz gitsin, deyince, Zbeyde' nin annesi raz oldu, evlendiler. Zbeyde Hanm ok mutluydu, 1871'de ilk kzn dourdu, adn Fatma koydular. Arkasndan iki olu oldu: Ahmet ve mer. Bu ocuklarn de kk yalarda ldler. Rza Efendi'nin, ailesini memur aylyla geindirmesi kolay deildi. O zamanlar tepeleri hep karla rtl Olympos Da'nn eteinde, Papazkprs denilen yerde Gmrk koruma memurluu yapyordu. Bakt ki olacak gibi deil, grevinden ayrld. Dostlar ona, kereste ticaretinde ok i olduunu sylediler, o da onlara uydu ve kereste iine giriti. Ne var ki, oralarda Yunan eteleri vard, ekya ikide bir depolar basp keresteleri karyordu. Rza Efendi bu iin yrmeyeceini anlaynca, Selnik'e

tanmaya karar verdi. Ahmet Suba Mahallesi'nde bo bir arsaya katl bir ev yaptrd. Zbeyde Hanm ve Rza Efendi'nin evliliklerinin on birinci ylnda, Mustafa bu evin ikinci katnda, sol yandaki odada dnyaya geldi. Rza Efendi, o dnemde ayaz denilen bir yerde de alyor ve baz geceler eve gelemiyordu. Ev ilerine bakmak iin bir zenci kadn tutuldu. Aile gl gibi geinip gidiyordu. Mustafa'dan sonra Makbule, ondan sonra da Naciye, yine bu evde dodu. Zbeyde Hanm Mustafa'y mahalle mektebinde okutmak istiyordu, babas ise o zamanlarda ada saylan bir ilkokulda. Ama Rza Efendi eini ikna edemeyince Mustafa, 5 yanda mahalle mektebine verildi. Bu okullar din eitimine dayanyor ve ocuklara orada Kuran ve ilahiler retiliyordu. Annesi, okula balayaca sabah Mustafa'ya bir beyaz entari giydirmi, bana srma ilemeli bir sark geirmi, boyuna cz denen bir anta asm, eline de yaldzl bir dal vermiti. Okulun hocas btn ocuklarla birlikte evin kapsna geldi. Mustafa nce annesinin, sonra da Hoca Efendi'nin elini perek kafileye katld, nde Hoca Efendi, arkada okula balayan ocuklar, hep birlikte sokaklar dolatlar, hep bir azdan dualar ettiler, ilahiler sylediler, sonra okula geldiler. Hoca Efendi, Mustafa'y elinden tutarak dersaneye gtrd. zerinde bir elifba bulunan rahlenin arkasna oturdu ve, "Elif, be, pe, te, se," diye ilk dersini vermeye balad. Mustafa bu mahalle mektebinden pek holanmam, ancak babas Rza Efendi Zbeyde Hanm' krmamak iin ocuun bu okula gitmesine gz yummutu. Sonunda Rza Efendi daha fazla dayanamayarak Mustafa'y mahalle mektebinden ald ve emsi Efendi okuluna gtrd. Mustafa ilahilerle mektebe balad iin Zbeyde Hanm'n gnl olmutu ve olunun emsi Efendi okuluna gitmesine kar koyamad. ki yl sonra Mustafa babasn yitirdi. Rza Efendi daha 50'si-ne yeni girmiti. Mustafa 7, Makbule 3 yandayd, Naciye ise 40 gnlkt. Bylece Zbeyde Hanm gen yata dul kalm oluyordu. ocuklarn alp aabeyi Hseyin Aa'nn Selnik'e otuz kilometre uzaklktaki iftliine gitti. Bu iftlik yaam, Mustafa'y ok mutlu etti. Her gn sabahtan akama kadar balarda, bahelerde ve tarlalarda gezindi. Ama bir sre sonra okula dnmesi gerekiyordu. Yine hep birlikte Selanik'teki evlerine dndler. Mustafa, emsi Paa okulunu bitirdi, artk rtiyeye, yani ortaokula gitme zaman gelmiti, nce Selanik Mlkiye Rtiyesi'ne yazld ama orada Kaymak Hafz adnda bir hocadan haksz yere dayak yedii iin okula kst, drt gn, drt gece evden kmad ve okulu brakt. Niyeti askeri rtiyeye girmekti. Ama Zbeyde Hanm asla buna yanamyordu. Mustafa gizlice seme snavlarna girdi ve kazand. Ama bunu annesine nasl duyuracakt? Bereket, o gnlerde Zbeyde Hanm gzel bir rya grmt. Ryasnda Mustafa altn bir tepsi iinde, bir minarenin tepesindeydi. Zbeyde Hanm bu minarenin altna komu ve orada bir adam kendisine, "Hanm," demiti, "olun askeri okula gitmek istiyor, sen engelliyorsun. Eer raz olmazsan olunu aaya atacaz." Zbeyde Hanm, ter iinde bu ryadan uyand, sabah g etti, tik ii rya yorumlayan bir ahbabn bulmak oldu. Ona ryasn anlatt ve bunun ne anlama geleceini sordu. Ryay yorumlayan, "Zbeyde Hanm," dedi, "bu ok hayrl bir rya. Senin bana devlet kuu konuyor. Olun ok byk adam olacak, ba gklere deecek. Sen onun gklere trmanmasna yardm edeceksin. Mutlu ol. Olun askeri okula gitmek istiyorsa hi kar koyma." Zbeyde Hanm'in gzlerinden yalar boand. Akam Mustafa eve dner dnmez, olunu kucaklayp alnndan pt. "Mustafa'cm," dedi, "benim sana syleyecek hibir szm yok. stediin mektebe gir, bildiin yolda devam et. Bu yol sana prl prl ufuklar aacak. Talihin artk yzne glyor. Sen asker olacaksn, izin veriyorum, git, askeri rtiyeye yazl. Hayrl olsun.

Mustafa bylece annesinin iznini alm oluyordu. Askeri okula yazldn aklamasnda saknca kalmamt. Mustafa artk 12 yanda, alkan ve disiplinli bir ortaokul rencisiydi. Matematik retmeni bir gn kendisine, "Bak olum," dedi, "senin de adn Mustafa, benim de. yisi mi senin adnn sonuna bir Kemal ekleyelim de, bizi birbirimize kartrmasnlar." O sralarda Zbeyde Hanm'm yaamnda yepyeni bir olay kt. Ei Ali Rza Bey leli be yl oluyordu, Mustafa yatl okulda okuduu iin eve ancak hafta sonlar geliyor ve Zbeyde Hanm iki kzyla evde yalnz kalyordu. Daha 36 yandayd, gen saylrd. evresindekiler kendisine yeniden evlenmesini neriyorlar, o ise Mustafa'dan ekiniyordu. Zaten evlenmeyi dnmedii iin de hibir aday kmyordu. Ama gnn birinde kendisini bir isteyen oldu. Bu da Memduh Bey'in aabeyi Ragp Bey'di. Ragp Bey Yeniehir'den Selnik'e g ettikten sonra Reji kolculuunu semi ve oraya yerleip kalmt. Ei lm, ocuklar dalmt, evde kk kz Rukiye ile birlikte yayordu. Zbeyde Hanm'la ayn sokakta oturuyorlard. Zbeyde Hanm' birka kez grm ve beenmiti. Evlenmek iin haber gnderdi. Zbeyde Hanm'n bu ie akl yatt. evresindekiler de kendisini desteklediler. Araclarla anlamaya varld. Sonra bir araya gelip grtler ve dn falan yapmadan evlenmeye karar verdiler. Mustafa'nn yatl okulda olduu gnlerden birinde Ragp Bey Zbeyde Hanm'n evine gelip yerleti. imdi tek sorun, Mustafa' nn bunu nasl karlayacayd. Mustafa babasn hi unutamamt. Kimse onun yerini alamazd. Bir hafta sonu okuldan eve dnnce annesini yeni giysiler iinde buldu. Zbeyde Hanm olunu gler yzle karlad. Odada yabanc bir adam oturuyor, annesi onun yannda rtnmeden dolayordu. Mustafa derhal durumu anlad. Demek ki, annesi baka bir erkekle evlenmiti. Mustafa'nn buna katlanmas imknszd. Duvarda babasnn palas aslyd, iinden, o palay alarak bu yabanc adama saldrmak geldi. Sonra bir an o adamn hibir kabahati olmadn dnd. Palaya sarlmaktan vazgeti ve hibir ey sylemeden merdivenleri koarak indi ve evden kat. Halas Emine Hanm'm evine gitti ve aylarca annesinin evine dnmedi. Ama sonra aradan geen aylar ve yllar, Mustafa'nn btn kinini ve dmanln unutturdu; vey babasyla ok iyi dost oldu ve bu dostluk Ragp Bey'in lmne dek srp gitti. Mustafa Kemal annesinin evlenmesinden yl sonra Selanik Askeri Rtiyesi'ni bitirerek 1896'da Manastr Askeri dadisi'ne girdi. Artk klar Manastr'da geiriyor, Selnik'e yazlar gelebiliyordu. Okulda yeni arkadalar edindi. Bunlarn iinde mer Naci en ok deer verdii dostlarndan biri oldu. Ondan iir ve edebiyat alannda ok eyler rendi. Bir yandan da Franszcasn ilerletti. Yazlan Selanik'te ailesi ve arkadalaryla zlem gideriyordu. En sk gittikleri yer Tahtakale ya da Beyaz Kule'deki gazinolard. Genelde mer Naci ve Fuat (Bulca) ile birlikte oluyorlar, raknn dnda meze smarlayacak para bulamyorlard. Fuat, Mustafa Kemal'in vey babas Ragp Bey'in akrabas olurdu. Bir gn yine nde de paralar suyunu ekmiti. Sokaktan kestane alp bir gazinoya girdiler. mer Naci yeni iirler yazyordu. Bir ara iir okumak iin ayaa kalkarak, "Hayat, hayat," diye sze balad. Bir trl sonunu getiremiyordu. "Hayat, bir kuru kestaneden ibarettir," diyerek iirini bitirdi. Mustafa Kemal ve arkadalar, uzun yllar mer Naci'nin bu doalama iirini unutamadlar. Mustafa Kemal daha okul sralanndayken baz nl kiilerin ocuklarna parayla dersler veriyordu. Bunlardan biri, Selanik erafndan Evrenoszde Muhsin Bey'in oluydu. Muhsin Bey deta evlt edindi Mustafa Kemal'i. Sonra istanbul'a tand. Mustafa Kemal hafta sonu izinlerini bazen onlarn evinde geirirdi ve bu iliki yllar boyu srd.

Merkez Kumandan evki Paa da Mustafa Kemal'in kendi kzna ders vermesini istiyordu. Kz 14-15 yalarndayd, Mustafa Kemal de 16. Zamanla aralarnda duygusal bir iliki dodu. Uzun uzun bakyorlard, ama Mustafa Kemal kza olan duygularn belirtecek tek sz sylemeye cesaret edemiyordu. Onun bu yapsn bilen arkadalar, "Mustafa yahu, sen de amma beceriksizsin. Neden bir adm atmyorsun?" diyorlard, ama Mustafa Kemal aileyi rktmekten ekiniyordu. Sonra, aradan zaman geti, evki Paa baka bir yere atand, ailesini alp gitti. iten getikten sonra Mustafa Kemal'in baz yaknlar kendisine evki Paa'nn kznn ona k olduunu anlattlar. Ama artk yollar ayrlmt. Yllar sonra, Mustafa Kemal kurmay subayken, o sevdii kzn korkun bir kaza geirdiini ve tannmaz bir duruma geldiini haber ald. Hemen hastaneye kotu. Kzn babas ve annesi de yanndaydlar. Mustafa Kemal ikisinin de ellerine sarld. Kz gerekten ok byk bir kaza geirmi, sarglar iinde yatyordu. Mustafa Kemal'in gzlerinden yalar boand. Kz yanaklarndan pt, "Ne yazk," dedi, "seni sevdiimi neden daha nceleri anlatamadm?" Kzn da gzlerinden ya boanyordu. Glmsyor ve susuyordu. Bir sre sonra sarglarn arasndan dudaklarn oynatarak, "ok mutluyum," dedi, "seni grmeyi ne kadar ok istemitim. Ama artk ok ge." Mustafa Kemal, "Hayr," dedi, "ge deil, seni hl lgn gibi seviyorum, iyileince hemen evleniriz..." evki Paa ve ei, Mustafa Kemal'i byk bir duygusallk iinde dinliyorlard. kisinin de gzleri sulanmt. Paa, "Evet olum Mustafa," dedi, "ben de ne kadar isterdim. Kzmz hele bir ayaa kalksn, bu ii konuuruz. Mustafa Kemal bir sre sonra o ilk sevgilisinin ldn haber alnca beyninden vurulmua dnd. Bu onun ilk byk akyd, lk byk yaras da bu oldu. Mustafa Kemal, Manastr Askeri dadisi'ni ikincilikle bitirdikten sonra 1899 Mart'nda stanbul'a giderek Harp Okulu'na girdi ve piyade snfna yazld, istanbul onun iin badndrc bir kentti. Okulda yeni arkadalar edindi. Hafta sonlar da vey babas Ragp Bey'in Akbyk'ta oturan kardei Memduh Bey'in evine kmaya balad. Mustafa Kemal kendisini Selanik'te tanm t. Memduh Bey, zaman zaman aabeyi Ragp Bey'i grmek iin onlarn evlerine gidip geliyordu. Olu Ali Enver ile Mustafa Kemal arkada olmutu. Bu bakmdan Akbyk'ta scak bir aile yuvas buldu. Memduh Beyler stanbul'a geldikten sonra, ei Vasfiye, Fikriye'yi dourmutu. Demek ki Mustafa Kemal Akbyk'taki eve gelip giderken Fikriye ayakaltnda dolaan ufak bir ocuktu. Mustafa Kemal Harp Okulu'nu ve Harp Akademisi'ni bitirene kadar Memduh Beylere gidip geldi. Akademi'nin son snfndayken Memduh Bey damar hastalndan ld. Fikriye'nin Mustafa Kemal'le ilk anlar ite bu yllara dayanyordu. Alt-yedi yalarndaki bir kz ocuunun, kendisinden 16 ya byk yakkl bir Harp Okulu rencisine olan duygularnn temelinde byk bir hayranlktan baka bir ey olamazd. Fikriye ok gzlemci bir ocuktu, eve gelip gidenleri inceden inceye izler, yzlerini ve adlarn da hi unutmazd. Mustafa Kemal nce Harp Okulu'nda, sonra Harp Akademisi'nde yeni dostlar edindi ve bu dostluklar yaam boyu srd. Kimler vard bunlarn arasnda? En yakn arkada, Ali Fuat't (Cebesoy). Hafta sonlarn ou zaman onunla birlikte geirir, gece de onun babas smail Fazl Paa'nn Kuzguncuk'taki evinde kalrlard. Mustafa Kemal Fethi'yi (Okyar), Yusuf Akura'y, Ferit'i (Tek), Cafer Tayyar Paa'y, Enver Paa'y, Selhattin Adil Paa'y, Fahrettin Altay', Kzm Karabekir'i, Asm Gndz', Ali Ihsan' (Sabis) hep o yllarda tand. Kimisiyle yakn dost oldu, kimisiyle de aralarnda scak bir iliki kurulamad. Manastr dadisi'nden tand mer Naci ve Selanik'ten yakn arkada Nuri Conker'le ise itikleri su ayr gitmiyordu.

Mustafa Kemal ve Ali Fuat, birlikte geirdikleri hafta sonlarnda, akam okula dnerlerken, Tepeba ve Taksim bahelerine uramay gelenek haline getirmilerdi. Bu bahelerde Avrupa'dan gelmi orkestralar alar, Beyolu'nun nl zenginleri, Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, paalar, beyler de buralardan hi eksik olmazlard. Yine byle bir austos akam, iki arkada Kuzguncuk'tan okula dnerlerken, Taksim bahesine gittiler. Bir Macar orkestras orada Viyana valsleri alyordu. kisinin de can iki imek istedi. Ama zerlerinde niforma olduu iin iki iemezlerdi, subaylara kesin iki yasa vard. Bu yzden garsona, limonata bardann iine viskisoda koymasn ve barda limonata kamlaryla getirmesini sylediler. Bylece kimse onlarn iki itiini anlayamayacakt. yle oldu. Viskileri kamla keyifli keyifli imeye baladlar. Tam bu srada yandaki masaya Abdlhamit'in bahafiyesi Fehim Paa ile Akademi'nin mdr Ali Rza Paa ve yine hafiye takmndan Albay Gani Bey birlikte gelmezler mi?! kisinde de afak att. Az sonra da okul mdr onlar kendi masalarna artp Fehim Paaya tantmaz m? ster istemez birlikte paalarn masasna oturdular. Ali Rza Paa Mustafa Kemal'e dnerek, "Siz ne iiyorsanz bize de ondan smarlayn," dedi. Mustafa Kemal garsonu arp onlara da ayn biimde viski getirmesini syledi. Ali Rza Paa, "Nedir bu ieceimiz iki?" diye sordu. "Sodal bir meyve suyu. Biraz buruk ama ho bir iki." Viskiler onlara da kaml limonata bardaklaryla geldi. Paalar, ne olduunu bilmedikleri anlalan viskiden ok holandlar. Bir daha, bir daha derken saatler ilerledi. Mustafa Kemal okula ge kaldklar iin kalkmak zorunda olduklarn syleyecek oldu. Okul mdr, "Olmaz yle ey," dedi. "Ben size bir tezkere yazarm. Nbeti subaya verirsiniz. Sizinle uramazlar. Hi merak etmeyin. Haydi, imdi de bizi yle dansl, elenceli bir yere gtrn de keyfimizi orada srdrelim." Mustafa Kemal'le Ali Fuat'n arada zaman zaman gittikleri yerlerden biri de Kristal Gazinosu'ydu. Paalar oraya gtrdler. Garsonlar Fehim Paa'y karlarnda grnce ok tellandlar. lerinde onlar tanmayan yoktu. "Buyurun Paa Hazretleri, buyrun, sizi yle alalm," dediler. Sahneye en yakn bir masa boaltld. Paalar ve yanlarndaki iki gen Harbiyeli kuruldular masalara. "Ne emredersiniz Paa Hazretleri? Arak (rak) m getirelim?" "Hayr olum, bakn bu gen arkadalar biliyorlar bizim ne sevdiimizi. Kemal Bey, anlatn u garsona ne istediimizi." Mustafa Kemal, Rum garsonu bir keye ekerek ne istediklerini anlatt. Az sonra masaya yine kaml limonata bardaklaryla viskiler geldi. Paalar bayldlar bu yeni moda ikiye. Gece yarsndan sonra saat 2'ye kadar ikiler iildi. Sonra hep birlikte kalktlar. Paalar arabalarna binip konaklarna yneldiler, Mustafa Kemal ile Ali Fuat da Harbiye'ye. Hi o saatte okula dnmemilerdi. Kapy vurdular. Nbeti avu gelip kapy at. "Ne aryorsunuz bu saatte?" "Bizim tezkeremiz var." "Ben tezkere mezkere dinlemem. Nbeti subay aracam, tezkerenizi gsterirsiniz. Grrsnz banza gelecekleri." avu nizamiye kapsn ieriden srmeledikten sonra gidip nbeti subay uyandrd. "Komutanm," dedi, "iki renci geldi, ieri girmek istiyorlar. Ellerinde Paa'nn tezkeresi varm gya, sokmadm." Subay, uyku sersemliiyle "Alma ieri," diye haykrd. "Bu saatte Harbiye'ye nasl girerlermi?"

Sonra aylr gibi oldu. "Yok, yok," diye seslendi. "Al ieri, ikisini de kodese kapat, yarn sabah ben onlara gsteririm." avu tam odadan karken nizamiye subay dnd, 'Ellerinde Paa'nn tezkeresi varm! Ne demek bu tezkere? Ya gerekten Paa onlar grevle bir yerlere gndermise! Bo yere bamza dert amayalm.' "Dur!" diye haykrd. "Bekle, ben imdi geliyorum." Kapya vardklarnda, nbeti subay uykudan uyandrlm olmann kzgnlyla, "Maallah beyler," dedi, "gecenin bu saatinde nereden byle?" Mustafa Kemal, "Serhafiye Fehim Paa Hazretleri ve okul nazrmz Ali Rza Paa ile berberdik de..." Nbeti subay, "Siz iyice kafay ekmisiniz, samalyorsu-nuz," diye haykrd. Sonra, Mustafa Kemal'in uzatt karta bir gz att. Kart gerekten okulun dahiliye mdrne yazlmt. Subay biraz bozuldu ama artk bu iin dn yoktu. ,"Dn bakalm nme," dedi. "Dahiliye mdrn grecegiz." Gidip mdr uyandrd. Adam karta bir gz att, gerekten kart okul mdrnden geliyordu. Yzbaya dnd, "Tamam," dedi, "brakn ocuklar gidip dinlensinler." Nbeti yzba hrsndan deliye dnmt. "Ba stne kumandanm," demekle yetindi ve olay kapand. Mustafa Kemal ile Ali Fuat'n o yllarda gittikleri iki yer daha vard: Biri Beyolu'nda Zeuve birahanesi, teki de Galata'da Con Paa'nn lokantas. Birincisini emekli bir Alman astsubay iletiyordu, ikincisini de Bykada'da yaayan bir Rum. Bu lokanta Tnel'in Galata kapsndan kp da Karaky kprsne giderken sa kedeydi. Mustafa Kemal viskiyi ilk orada imiti. ok canl, elenceli geen bu rencilik yllarnda, Mustafa Kemal derslerini de hi aksatmyor ve Harbiye'nin en baarl rencilerinden biri olarak btn kumandanlarn dikkatini ekiyordu. Zeks, alkanl ve disiplinli davranyla, gzel konumalar ve edebiyat konularndaki bilgisiyle herkesin saygsn kazanmt. evresindeki btn arkadalar da istibdat rejimine bakaldrmaya hazr, yrekleri devrim ateiyle arpan genlerdi. Hepsi onlar yarnn devrimcileri olarak gryordu. Mustafa Kemal Akademi'nin son snfndayken Memduh Bey birdenbire ld. oluk ocuk perian oldular. Mustafa Kemal de vey amcasnn lmne ok zld ve kendisine her zaman kucak am olan insanlarla ilikilerini hep srdrmeye karar verdi. Ali Enver'le zaten zaman zaman meyhanelere gidiyorlard. Fikri20 ye o yl yedi yandayd. Mustafa Kemal aabeyine byk bir hayranl vard. Ailenin en k Jlide ise drt yandayd, henz hibir eyin farknda deildi. Mustafa Kemal 1905 ylnn ilk aynda Kurmay Yzba olarak Harp Akademisi'ni bitirdi. Amac Selanik'te bir greve atanmak ve en yakn arkadalaryla birlikte orada devrimcileri rgtleyerek rejimi temellerinden sarsmakt. Abdlhamit'in devrilmesi iin en iyi ortamn Balkanlar'da, Rumeli'nde ve Makedonya'da olduuna inanyorlard. Diplomalarn aldklar gnlerde kendilerine nereye atanmak istediklerini sordular. Mustafa Kemal de Ali Fuat'la birlikte Sel-nik'i seti. Makedonya'ya ve zellikle Manastr'a oradan ulamak ok kolayd. Mustafa Kemal ve Ali Fuat, ilk i olarak Mercan Yo-kuu'nda asker elbiseleri diken bir terziye birer takm elbise smarladlar. Birka gn sonra yola kmaya hazrlanyorlard. Ama ertesi gn ikisi de tutukland. nk Akademi'deki baz rencilerle birlikte bir devrim komitesi kurduklar yolunda Saray'a jurnal edilmilerdi. Oysa bu, tmyle bir karaalma olayyd, henz byle bir rgt kurmamlard. Mustafa Kemal ile Ali Fuat, jurnalin tmyle uydurma olduunu g bel kantladlar. Ama bu olay, onlarn

Selnik'e atanmalarna engel oldu; ikisi de Suriye'deki Beinci Ordu'ya gnderildiler. Mustafa Kemal am' daki Svari Alay'na atand, Ali Fuat ise Beyrut'taki Svari Alay' na. Mustafa Kemal, zlemini ektii bilinli bakaldr ortamn Suriye'de hi bulamad. Sk sk am'dan Beyrut'a gidiyor ve oradaki arkadalaryla tartmalar yapyordu. Bazen de am'da 'Sahra lemi' denen elenceli bahe toplantlarna katlyordu. inden sular akan bahelerde araklar iiliyor, sazlar alnyor, Arap kzlarnn arklar dinleniyordu. Zaten am'da baka bir elence de yoktu. Beyrut daha canl bir kentti. Oradaki Alman birahanesi, subaylarn akamlan buluma yeriydi. Orada kafalar eken subaylar, daha sonra limann yaknlarnda algl bir baheye giderek tartmalarn orada srdryorlard. te o tartmalarn sonunda vatann kurtuluu iin aralarnda bir gizli rgtn kurulmasna karar verdiler. Bu rgte, 'Vatan ve Hrriyet Cemiyeti' ad verildi. Ama bu cemiyet ne yapabilirdi ki? Beinci Ordu'yu ayak- 21 landrarak stanbul'un zerine mi yryeceklerdi? Byle bir eyin yaplamayacan kendileri de biliyordu. Amalar devrim tohumlarn oradan baka yerlere yaymakt. Mustafa Kemal Rumeli'ye gemeye kesin karar verdi. O dnemin nl subaylarndan Mir Hakk Paa'nn olu Hamdi Mustafa, Kemal'in yakn arkadalarndand. Onun araclyla bir izin tezkeresi elde etti. Niyetini Ali Fuat'a aarak, "Ben Makedonya'ya gidiyorum," dedi. Ali Fuat, "Aman, bunu nasl yaparsn," dedi. "Bu tezkere zmir'den teye gemez." "Zarar yok, bir kez buradan uzaklaaym, yeter. Nasl olsa bir yolunu bulur, Selnik'e geerim." Mustafa Kemal'in eski arkadalar Selanik'te nemli grevlere getirilmilerdi. Onlarn araclyla iznini uzatabileceine inanyordu. Ali Fuat'a, "Sen," dedi, "katm kimseye syleme. Benden haber bekle." Mustafa Kemal kama kararn verdikten sonra Beyrut'tan Yafa'ya geti. Oradan da bir vapura atlayarak skenderiye'ye ulat. Orada yapaca hibir ey yoktu. Zaten sivil giyinmiti, hi kimseden ekinmiyordu. Limanda vapur acentelerinin bulunduu blgeye giderek Pire'ye kalkacak ilk vapurun hangisi olduunu aratrd. Biletini ald. Vapur, skenderiye'den Yunanistan'a giden Rum yolcularla doluydu. Mustafa Kemal vapurda gzel Rum kzlarndan baka kimsenin dikkatini ekmedi. Kadnlar kendisine trl avanslar veriyorlard. O da vapurun barnda Uzo'sunu ierken, Rum gzelleriyle tatl tatl sohbet ediyordu. Vapur ertesi sabah Pire limanna demir att. Mustafa Kemal, orada da Selnik'e ileyen vapurlarn acentesini buldu. Biletini ald ve Selanik'teki bir kurmay arkadana Franszca bir tel ekerek gelip kendisini karlamasn istedi. Ertesi gn vapur Selanik limanndayd. Mustafa Kemal rhtma kmak iin acele etmedi. nk inzibat kordonundan ve gmrkten gemek kolay olmayacakt. Gzleri arkadan aryor-22 du. Az sonra bir kayn gemiye yanatn grd. Kurmay arkada subay giysisiyle kayktayd, iki arkada zlemle kucaklatlar. Mustafa Kemal inzibatlarn denetimine uramadan rhtma km oldu. Doruca Zbeyde Hanm'n evine gittiler. Annesi olunun bu habersiz geliini hi beklemiyordu. Sevin lklar atarak yal gzlerle olunu kucaklad. "Mustafa'm," dedi, "nasl geldin byle habersiz? Kaak msn yoksa?" "Evet anneciim, kaak geldim." "ldrmsn sen. Ya yakalanrsan? Vallahi zindanlarda rtrler seni..." "Korkma anneciim. Ben nlemlerini aldm. Snf arkadam Kemal Ohri gidip kumandana durumu anlatacak. Bam derde girmeyecek. imdilik sen kimseye hibir ey syleme." Sorunun zm kolay olmad. Ama Mustafa Kemal'in Selanik'te gvendii baka dostlar da vard, onlarn araclyla iki gn iinde soruna are bulundu. Mustafa Kemal artk kaak deildi.

Alt yl Selanik'ten uzak kalm olmasna karn doup byd kente Mustafa Kemal'in zel bir dknl vard. Manastr'da, dadi'de okurken de yazlar hep Selanik'te geirmiti. Annesi Zbeyde Hanm, vey babas Ragp Bey, kardei Makbule hep orada yayorlard. Kk kz kardei Naciye ise o Harbiye'de okurken 12 yanda lmt. Mustafa Kemal, aile yuvasna dnmenin mutluluu iinde, doup byd pembe evden birka gn dar kmak istemedi. Sonra arkadalarn buldu. lk ileri Beyaz Kule'nin evresindeki meyhaneleri dolamak oldu. Mustafa Kemal'in Selanik'te yapaca byk iler vard. Hava deiiklii dolaysyla drt ay izin almt. Bu izni ok iyi deerlendirmesi gerekiyordu. Selanik'te eski arkada topu subay Hsrev Sami Kzldoan', snf arkadalarndan mer Naci'yi ve binba Bursal Tahir'i buldu. retmen Okulu Mdr Hoca Mahir de onlara katld. Mustafa Kemal onlara, am'da kurduklar Vatan ve Hrriyet Cemiyeti'nin ilkelerini anlatt. Arkadalar kendisini hayranlkla dinlediler. Hsrev Sami, 23 "Niye burada da byle bir rgt kurmuyoruz?" diye sordu. "Rumeli'nin ve Makedonya'nn koullan byle bir rgtn burada kurulmasna daha elverili deil mi?" Mustafa Kemal, "Elbette daha elverili," diye yant verdi. "Millet zulm ve istibdat altnda mahvoluyor. zgrlk olmayan bir lkede lm ve knt vardr. Her ilerlemenin ve kuruluun esas zgrlktr. Tarih, bugn bizlere baz byk grevler yklyor. Bu ama la am'daki cemiyeti kurdum. stibdatla savaa baladk. imdi gizli almak ve rgt gelitirmek zorundayz. Sizden zveri bekliyorum. Bu kahredici istibdat rejimine ancak devrimle yant vermek gerekir. Khnelemi olan bu ynetimi ykmak, ulusu egemen klmak ve vatan kurtarmak iin sizi greve aryorum." Mustafa Kemal'in bu konumas odada byk bir coku yaratt. Toplantya katlanlarn her biri teker teker sz alarak, "Seninle ayn dnceyi paylayoruz," dediler. "Vatan ve Hrriyet'in Selanik ubesini hemen burada, bu akam kuracagiz." Hsrev Sami, belinden tabancasn kararak masann zerine koydu, "Arkadalar," dedi, "Mustafa Kemal'in sylediklerine uyacamza, vatan ve zgrlk iin gerektii zaman canmz vereceimize hemen yemin edelim." Tabanca elden ele dolat. Her biri teker teker silh perek, "Namusumuz zerine sz veriyoruz, Vatan kurtarncaya kadar savaacaz," dediler. Mustafa Kemal Selanik'te arkadalaryla bir araya gelince, muhakkak ki ok eleniyordu. Kimdi oradaki arkadalar? lkokuldan beri hi vazgeemedii dostu Salih (Bozok), Manastr 1da-disi'nden arkada Nuri Conker, sonra onlara katlan Dr. Tevfk Rt Ara... Birlikte olduklar zaman yapamayacaklar i yoktu. I Genelde Olimpos birahanesinde buluup saatlerce devletin geleceini tartyorlard. 24 Bir akam yine byle bir tartma srasnda, Mustafa Kemal, devletin d politikasn sert bir dille eletirdikten sonra, "Biz ibana geldiimiz gn bu politikay deitireceiz," dedi. Nuri Conker, "Nasl deitireceiz bunu?" diye sordu. "Doktor Tevfk Rt araclyla. O yeni bir politika uygulayacak." "Peki Tevfik Rt devletin politikasna nasl yn verecek?" "Onu dileri bakan yapacam." Nuri Conker gld, "Harika bir i, dedi. Peki onu dileri bakan yaptn, ya beni ne yapacaksn?" "Seni de vali ve kumandan yapacam." Salih Bozok sze kararak, alayc bir sesle, "Peki, ben ne olacam?" diye sordu. Mustafa Kemal, "Seni de bayaver yapacam," dedi. "Hi yanmdan ayrmayacam."

Nuri Conker bunun zerine, "Allahn seversen," dedi, "hepsi iyi de, sen nasl bir greve geleceksin de bizleri byle yerlere getireceksin?" Mustafa Kemal hi dnmeden, "Bu grevleri kim veriyorsa, ben de o grevde olacam," demekle yetindi. Demek ki Mustafa Kemal daha o gnlerde nasl bir yere geleceini biliyordu. Drt aylk hastalk izni ok abuk bitti. Mustafa Kemal, iinde am'a dnmenin burukluunu duyuyordu. O yokken neler olmamt am'da? Mustafa Kemal'in kat stanbul'a jurnal edilmi ve am'daki Beinci Ordu komutanlndan bu ka konusunda bilgi istenmiti. Ordu Komutan Mir Hakk Paa'nn Mustafa Kemal'e byk sempatisi vard ama stanbul'a kar gelmekten de ekiniyordu. i idare etmek iin Yafa'ya bir subay gndererek biimsel bir soruturmaya bavurdu. am'dan olumlu bir yant alnamaynca Harbiye Nzn, Mustafa Kemal'in derhal tutuklanmas iin Selnik'e bir tel ekti. Ama Mustafa Kemal birka gn nce oradan ayrlmt. am'a dner dnmez Ordu Kumandan Mir Hakk Paa'y grerek durumu anlatt. Paa sorunu halletmeye alyordu. "Mustafa Kemal Efendi olum," dedi, "neden bana daha nceden bilgi vermediniz? Size hibir ktlk gelsin istemem. Duygularnz anlyorum. Validenizi zlediiniz iin Selnik'e gittiinizi biliyorum. Belki yakn arkadalarnz da zlemisinizdir. Bunlar hep benim anlayacam eyler. Ama beni ok g durumda braktnz. Bir daha byle eyler yapmayn ltfen." Mustafa Kemal am'da toplam bir buuk yl kaldktan sonra, 1907 Ekimi'nde Manastr'daki nc Ordu'ya atandn renince ok mutlu oldu. Sonunda kendi yurduna kavumu oluyordu. Gelir gelmez, Selanik'te gizli olarak kurulan ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne ye oldu. Artk yeni bir dnem balyordu yaamnda. Btn Balkanlar o dnemde byk alkantlar iindeydi. Mustafa Kemal'e bir de ek grev verildi. skp-Selnik demiryolu mfettiliine atand. Ne var ki o stanbul dndayken, bakent iin iin kaynamt ve ittihatlar imdi de ikinci Merutiyet'in ilnna hazrlanyorlard. 23 Temmuz 1908'de Abdlhamit'in tm yetkileri elinden alnarak Merutiyet ilan edildi. Ayn gn Mustafa Kemal skp' ten Selnik'e dnyordu, ittihatlarn kendini biraz devre d braktklarn dnp zlyordu. Oysa o, ka zamandr bu rgtn iindeydi. iki ay sonra istanbul'a dnd. Bu kez de Trablus'ta bir greve atandn rendi, istanbul'da ok nemli olaylar olurken o gnlerini Trablus'ta geirmenin kzgnl iindeydi. Yaklak drt ay oralarda kaldktan sonra, Bingazi'den Selnik'e dnd. Bylece olaylarn iinde olacakt. Mustafa Kemal'in dnnden ay sonra, istanbul, en gergin gnlerini yaamaya balad. Gericiler Meclis'i datp Abdlhamit'e yeniden btn saltanat yetkilerini vermek zere ayaklandlar. Buna, 31 Mart Vakas dendi; eriatlar tam bir anari ortam yarattlar. Bu, btn aydnlara ve 'mektepli'lere kar bir bakaldryd. Mustafa Kemal'in artk ii iine smyordu. Hemen gidip Selanik'teki ordu kumandan Mahmut evket Paa'y grd. "Paam," dedi, "ne diye burada duruyoruz? Yobazlar ve btn gerici kuvvetler devleti kertiyorlar. Hemen stanbul'a gitmek gerekiyor." Mahmut evket Paa'nn bu ie akl yatt. Redif Tmeni Kumandan Hseyin Hsn Paa'yla grt. Evet, ordu bu olaylara seyirci kalmayacakt. stanbul'a yrme karar verildi. Bu amala oluturulan kuvvete 'Hareket Ordusu' dendi. Mustafa Kemal de bu Ordu'nun kurmay bakanlna getirildi. Hareket Ordusu, 19 Nisan 1909'da Hadmky'e geldi. Mustafa Kemal orada 'Hareket Ordusu'nun Halka Bildirisi'ni yazd ve bunu Hseyin Hsn Paa imzalad. Bu bildiride yle deniyordu: "Millet yllardan beri zulm yapan istibdat kuvvetlerini paralayarak Merutiyet Hkmeti'ni kurdu Bu kansz mutlu inklaptan zarar gren aalk kimseler eski duruma dnlmesi iin bin trl hile ve alakla bavurarak yasal hkmeti ykmak

istediler ve stanbul faciasna yol aarak susuz insanlarn kanlarnn dklmesine neden oldular. Ordu, grevini yalnz askeri ynden yapacaktr." Be gn sonra Hareket Ordusu stanbul'a girdi. Ayan ve Me-busan Meclisi ortak bir toplant yaparak kinci Abdlhamit'i tahttan indirdiler ve yerine V. Mehmet Reat' tahta oturttular. 31 Mart Vakas denilen isyan bylece bastrlm oldu. Bir ay sonra da Mustafa Kemal Selnik'e dnd. Artk Mustafa Kemal stanbul'u hi aramyordu. 28 yandayd, kendine doduu kentte saysz i olanaklar bulmutu. O sralarda orada toplanan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ikinci Byk Kongresi'ne Trablus delegesi olarak katld. Bu kongre ona, ttihatlar yakndan tanma olanan salad. O toplantlarda ordunun politikaya karmamas grn savundu. "Ordumuzun iinde bulunan Cemiyet yesi arkadalarmz politikada devam etmek istiyorlarsa ordudan kmal ve Cemiyet'in halk iindeki rgtnde grev almaldrlar. Ordu politikadan uzaklamaldr," dedi. Ama ttihatlar bu gr paylamadlar. Hele Enver Paa gibi liderler, Ordudaki glerini kullanarak politikada en st grevlere ulamak istiyorlard. Ertesi yl Arnavutluk'ta isyan kt. Oraya gnderilen bir tmen asker isyan bastramyordu. Harbiye Nzn Mahmut evket Paa, ordunun bana gemek zorunda kald. Mustafa Kemal'i de nc Ordu kurmay bakanlna getirdi. Mustafa Kemal yanna Kzm zalp'i, Nuri Conker'i, Kara Vasf ve kr Naili'yi alarak cepheye gitti ve bir ay iinde isyan bastrld, Arnavutlarn ellerindeki btn silhlar da toplatld. O yl Mustafa Kemal'in yaamndaki nemli bir olay da Pi-cardie'deki manevralar izlemek iin Fransa'ya gitmesi oldu. Osmanl hkmeti bu manevralar izlemeleri iin Paris'te atae olan Binba Fethi Bey ile Binba Selhattin Bey'i ve Kolaas Mustafa Kemal'i gndermeye karar vermiti. Mustafa Kemal ile Selhattin Bey, Selanik'ten trenle yola ktlar. Tren Osmanl snrn geip de Srp snrna girince, Mustafa Kemal valizini ap bandaki fesi valize koyarak bir sre nce stanbul'da Tiring maazasndan ald bir kasketi bana geirdi. Binba Selhattin Bey tutucu bir kiiydi, Mustafa Kemal'e, "Ne yapyorsun?" diye sordu. "Biz sayei ahanede (Padiahmzn sayesinde) birinci mevkide seyahat ediyor ve devleti temsil ediyoruz. Osmanllmz, Mslmanlmz belli olmaldr." Mustafa Kemal, "Canm Selhattin Bey," diye yant verdi, "artk snr getik. Sivil giysilerle yolculuk ediyoruz. Herkesin bizi tanmasnda ne yarar var?" Selhattin Bey sustu, uzun bir sre Mustafa Kemal'le konumad. Tren Srbistan'da kk byk istasyonlarda dura kalka ilerliyordu. Selhattin Bey'in karn ackmt. stasyonlarn birinde, elinde bir tepsiyle sandvi satan bir ocuk grd. Hemen pencereyi aarak ocua Srpa, "Bunlarn iinde domuz eti var m, yok mu?" diye sordu. 28 Selhattin Bey Arnavut kkenli olduu iin biraz Srpa biliyordu. ocuk, "Ben ne bileyim," dedi, "et var iinde, domuz mu, sr m, anlamam." Bunun zerine Selhattin Bey sandvileri teker teker eline alarak koklamaya balad. ocuun bu iten can skld ve yoruldu. Tepsiyi kafasnn stnden indirince bir de bakt ki mterinin banda fes var. "Anladm, sen Trksn," dedi ve sandvileri Selhattin Bey'in elinden kapt gibi baka pencerelere kotu. Selhattin Bey ok bozulmutu. Onurlu bir adamd, syleyecek sz bulamad. Ban ieri ekti ve pencereyi kapatt. Bir sre sonra ddkler tt ve sonra tren kalkt, Selhattin Bey de bandan fesini kartp, valizine yerletirdi, orada saklad ve o zamana kadar hi giymedii kasketini bana geirdi. Mustafa Kemal bu olay akn halde izliyordu.

"Ne oldu Selhattin Bey, hani fesi bamzdan hi kartmaya-caktk?" Selhattin Bey, "yle demitim ama imdi zaman geldi," demekle yetindi. Bu olaydan sonra Selhattin Bey Mustafa Kemal'le ok iyi dost oldu. iki gnlk bir yolculuktan sonra Paris'e geldiler. Fethi Bey'le buluup hep birlikte manevra blgesine gittiler. Mareal Foch'un ynetimindeki manevralar sona erip de uygulamalarn deerlendirmesi yaplrken, Mustafa Kemal sz alp grlerini aklad. Mareal Foch bu grlerden ok etkilenmi olacak ki, o akam dzenlenen ziyafete yzba dzeyinde hibir subay arlmad halde Mustafa Kemal'i artt. Konuklar ertesi gn Saint-Etienne'deki top ve tfek fabrikalarn gezdiler. Mustafa Kemal ilk kez bir Bat Avrupa lkesi gryordu. Trkiye'nin o uygarlk dzeyine ulamas iin kafasnda prltlar uyand. Fransa gezisinden tam bir yl sonra, Mustafa Kemal hi beklemedii bir zamanda stanbul'a arld. Neden istanbul'a atandn bir trl anlamyordu. Selanik'te kurduu gizli rgtn istanbul'a jurnal edilmi olmas en byk olaslkt. Cemiyetin ilk ynetim kurulunda Nuri Conker, Fuat Bulca, Mahmut Soydan gibi ok yakn arkadalar vard, onlardan hibirinin rgt ele vermesi sz konusu olamazd. Kendisini geirmeye gelenler arasnda Selanik'teki ordu mfettiliinde genelkurmay yesi, Albay Garip Mustafa Bey de bulunuyordu. Mustafa Kemal bu albaya, "Beni niin istanbul'a aryorlar, syler misiniz?" diye sordu. Garip Mustafa Bey, "Vallahi hi bilemiyorum," diye yant verince, Mustafa Kemal, "Sizin bilmediiniz eyi ben ok iyi biliyorum, beni jurnal eden Cemal Bey'den baka kimse olamaz, dedi. Ona Mersinli Cemal Bey derlerse bana da Selnikli Mustafa Kemal derler. Elbette bir gn hesaplarz." Mustafa Kemal istasyonda kendisini geirmeye gelenlerle kucaklap vedalatktan sonra zgn bir havada Selanik'ten ayrld. Bu onun doduu kentten son ayrlyd. Oraya bir daha hi geri dnmeyecekti. Mustafa Kemal istanbul'da Genelkurmay Birinci ubeye atandn rendi. Neden istanbul'a getirildii konusunda hi kimse azn ap tek kelime sylemiyordu. Ama herhalde Mustafa Kemal'i kendi evresinden uzaklatrarak gzaltnda bulundurmakt. Artk istanbul'dan ireniyordu. Herkesin kendi kar peinde kotuunu grdke hrsndan deli oluyordu. O, herkesten vatan iin zveriyle alma bekliyor ve bu havay gremeyince de d krklna uruyordu. Bu kez annesinden ayrlmak ona g gelmiti. Zbeyde Hanm artk yalanyordu, oluna da ok dknd. Olu hi yanndan ayrlsn istememiti. Mustafa Kemal de istanbul'a gelir gelmez en yakn dostu Salih'e bir mektup yazarak durumunu anlatt ve annesini grp teselli etmesini istedi. 29 II Derne Cephesi Bir hafta sonra Harbiye nezaretine bomba gibi bir haber ulat: talyanlar 28 Eyll 1911'de Trablus ve Bingazi'ye kar saldrya gemilerdi. Bakent birbirine girdi. Enver Paa Trablus'u savunmak iin gnll subaylarla birlikte Bingazi'ye gidecekti. talya ertesi gn Osmanl Devleti'ne sava iln etti. Birka gn sonra da talyan askerleri Bingazi'ye ve Trablus'a ktlar. Osmanl'nn onuruyla oynanyordu. lkede heyecan dorua trmanmt. Osmanl topraklarnn savunulmas iin gazetelerde ateli yazlar kyordu. Bu hava iinde Mustafa Kemal, ertesi gn Derne'de bir greve atand. in en kt yan, orada Enver Paa'ya bal olarak alacak olmasyd; bundan hi holanmyordu. Enver Paa'ya en ufak bir sempatisi yoktu. Onun beceriksiz ve hrsl olduunu dnyordu. Ama o gnlerin koullar iinde ona kar gelmesi de pek kolay deildi. Yapaca ey, kendi dorular iinde yrrken, onunla atmamaya zen gstermekti.

stanbul'dan ayrlaca srada, Harp Okulu'ndan arkada Asm Gndz'le biraz dertleerek yle dedi: "Oradaki topraklarmz savunmak iin Afrika'ya gidiyorum. Ama korkarm, dnte Avrupa'daki topraklarmz da yitirmi olacaz." Birka gn iinde hazrlklarn tamamlad. Yakn dostu mer Naci ve birka subay arkadayla birlikte, Beyrut'a gidecek bir vapura bindiler (Ekim 1911). am yoluyla Msr'a, oradan da Trablus'a gideceklerdi. Heyecanla geminin kalkmasn bekliyorlard. Tam gn, gece gemide kaldlar, gemi bir trl kalkmyordu. Harbiye Nzn onlarn gitmesini engellemiti. Bunun zerine bir Rus vapuruyla stanbul'dan kamay tasarladlar. Geminin kaptan onlara dosta davrand. Kendilerini vapura kabul etti, artk hi kimse onlar durduramayacakt. Gemi 31 stanbul limanndan ayrlrken onlar bu baarlarn kutlamaya karar verdiler. Ama bu kutlamay nasl yapacaklard? Yanlarna rak bile almamlard. Bereket gemide kaptan ve tayfalar iin bir kantin varm, oradan bir ie votka ile havyar ve peynir gibi eyler alp gvertede tezgh kurdular. Gemi Marmara'ya almt. 2 Ekim akam saat 6'ya geliyor ve sular yava yava kararyordu. Birka mart inatla gemiyi izliyor ve zaman zaman bacadan ykselen dumanlarn arasndan kurtulup rzgrla yaryorlard. Mustafa Kemal ve arkadalar uzun bir sre konumadan votkalarn yudumladlar. Hepsi bu kan heyecann yayordu. Bu sessizlii Mustafa Kemal bozarak mer Naci'ye, "Ne yapalm," dedi, "burada, Selanik'teki 'Paa gdas' yok, bunlarla idare edeceiz." Mustafa Kemal'in 'Paa gdas' dedii, rak ile erez trnden ufak mezelerdi. Olimpos gazinosunda yllarca, bu Paa gdas dedikleri iki ve mezelerle yetinmilerdi. mer Naci, "Paa gdas da olmayversin, byle de oluyor ite," dedi. "imdi sen syle bakalm, bu iin sonu neye varacak? Bizi biraz aydnlat da karamsarla kaplmayalm." Mustafa Kemal, "Arkadalar," dedi, "vatan kurtarmak iin imdi her zamankinden ok gayret ve zveri gerekiyor. Endls tarihinin son sayfalarn okuyunuz. Greceksiniz koca bir devlet nasl yklp gitmi. Biz Endls'e benzemeyeceiz. Btn arkadalarmzn bunun bilincine varp canla bala almalar gerekiyor. Tembellikten hibir ey kmaz. Hi durmadan, yorulmadan btn tehlikeleri gze alarak savaacaz. Biz Araplar deil, vatan kurtarmak iin Trablus'a gidiyoruz. Vatann snrlar nereye kadar uzanyorsa orada savaacaz." "Kabul, biz de yle dnyoruz. Ama skenderiye'den sonra hedefimize nasl ulaacaz?" "skenderiye'den Kahire'ye geeceiz. Orada Abbas Hilmi Paa'y greceim. Trablus'a gitmemiz iin o bize araba bulabilir. Ona gveniyorum." 32 Rus vapuru ertesi sabah Urla aklarnda demirledi. Mustafa Kemal'in ilk ii,5alih Bozok'a bir mektup yazmak oldu. O mektubunda yle diyordu: "Hazreti Salih, ".. .Benim nerede olduumu aklamayn. Daha bir sre iin valideme bile haber vermeyin. Ara sra benim tarafmdan ona, Selnik'e, istanbul'dan gelmi gibi mektup gnderin. "Eyp Sabri sizi grecek. Ona dilekelerim ve borlarm hakknda bilgi verdim. Maamdan borlarm dedikten sonra kalannn valideme verilmesi gerekir. "Senin araclnla valideme verilmek zere Kerim Bey'e 40 lira braktm. Msr'a vardktan sonra sana bilgi ve adres vereceim. Sen de bana yazarsn. ayet sen bir tarafa gidersen, senin adna mektuplarn alacak ve aacak bir arkada se. "Naci Conker'e ayrca mektup yazacam. O kymetli kardeime de ki, 'Ans kalp ve vicdanmdan bir an kamayan bir z kardeim varsa Nuri'dir.' Bu acl seferi onunla yapmak isterdim. Allah nasip ederse sava alannda birleiriz. Eer kaderde varsa elbette kavuuruz.

"Salih, senin de gzlerinden perim. Kalbinin vefasna, vicdannn temizliine ve nezaketine kran borluyum... Allahasmarladk." Uzun bir yolculuktan sonra Mustafa Kemal ve arkadalar skenderiye'ye geldiler. Hepsi bir takma ad kullanyordu. Mustafa Kemal de gazeteci Mustafa erif olmutu. Ksa bir sre skenderiye'de kalmalar gerekiyordu. nk attan inerken Mustafa Kemal'in aya burkulmutu. Birka gn yola kacak durumda deildi. O arada Trablus'a gei olanaklar aratrlacakt. Mustafa Kemal'in ilk ii, Hdiv Abbas Hilmi Paa'y bulmak oldu. Paa kendisini sevgiyle karlad. O da talyanlarn Trablus ve Bingazi'yi ele geirmelerine byk tepki gsteriyordu. Abbas Hilmi Paa Trk kkenliydi, uzun yllar stanbul'da yaamt. Ama ingilizleri kkrtacak bir davranta bulunmaktan da ekiniyordu. Onun yardmyla Harbiye nezaretine durum zerinde 33 bilgi verildi ve istanbul'dan yardm istendi. te yandan da Msr'a yerlemi olan Libyallardan ve zellikle Libya'da uzun yllar egemenliini srdrm olan Senusilerden gnll toplama iine giriildi. Artk btn hazrlklar tamamlanmt, ilk hedef Trablusgarp' ti. Ama bu kez de Mustafa Kemal yolda hastaland. Bu durumda yola devam etmesine hi olanak yoktu, iskenderiye'ye geri dnld ve Mustafa Kemal 15 gn hastanede yatmak zorunda kald. Gnler ne kadar da abuk geiyordu. Mustafa Kemal ve arkadalar istanbul'dan ayrlal neredeyse bir ay olacakt. Mustafa Kemal iskenderiye'den Salih Bozok'a ikinci bir mektup yazarak istanbul'a haber iletmek istiyordu. Yine erif takma adyla u mektubu yazd: "Ey Hazreti Salih, "Seferin ilk dnemindeki zorluu sevdik. imdi ikinci sefere hazrlanyoruz. Bakalm Allah ne gsterecek? inallah dnmek nasip olursa size gnlerce anlatacak hikyelerimiz var. zel surette gzlerinden, validenizin ellerinden perim. Bizim valide filan acaba ne alemdeler? Maa alabildiniz mi? Kuzum Salihciim, Necati'ye syle maamdan borlarm kessin. Dnmde bor filan dinlemem. Kimbilir ne kadar zrt dneceim. Cmleye selm." ite o gnlerde Mustafa Kemal'in en yakn arkadalar Nuri Conker ve Fuat Bulca da istanbul'dan vapurla iskenderiye'ye geldiler. Bylece takm tamamlanm, Selanik'te yalnz Salih Bozok kalmt. iskenderiye'deki hazrlklar da tamamlandktan sonra Mustafa Kemal, Nuri Conker, Fuat Bulca ve arkadalar 16 Kasm 1911 gn, trenle Eblhaccac denen kasabaya vardlar. Oradan teye demiryolu yoktu. l at ve develerle aacaklard. Eyalar develere yklendi, kendileri atlara binerek yola ktlar. Bereket Kasm GVF3 ortalarnda kavurucu scaklar yoktu. Yine de bazen geceleri yol almay yeliyorlard. Kum tozlar iinde 8 gnlk bir yolculuktan 34 sonra Msr snrlarn ap Bingazi topraklarna vardlar. Getikleri yol zerinde, ne bir kasaba vard ne de bir ky. Zaman zaman bedevi adrlarna rastlyorlar ve onlardan arazinin durumu zerinde bilgi alyorlard. Geceleri genelde adrlarda kalyorlard. Nuri Conker yoldan yazp da birka gn sonra postalanan bir mektubunda arkada Salih Bozok'a bu l yolculuunu yle anlatyordu: "Yemeimizi kendimiz piiriyoruz. Mustafa Kemal'in fasulye ayklamasn grmelisin. Ahbamz da Fuat'tr. Bizi katiyen merak etmeyin. imdi bir kuyu bandayz. adr kurup uyuyacaz. Bu mektubumu Msr'a gitmekte olan bir Arapla gnderiyorum. skenderiye'de postaya verecek. Allahasmarladk." Fuat Bulca da o gnlerde yine Salih Bozok'a yazd bir mektupta oralarn sularndan sz ederek yle diyordu: "O gzelim Rumeli sular ryama giriyor. Buradaki sularn hepsi boza gibi. Ama hamdolsun shhatteyiz."

Sonunda Tobruk yaknlarndaki Trk kararghna varabildiler. Kimler yoktu kararghta; Enver Paa, Dr. ibrahim Tali, brahim Sreyya, Dr. Mim Kemal, Dr. Fikret... Ksa bir sre sonra Ali Fethi de onlara katld. Mustafa Kemal karargha geldikten birka gn sonra hastalannca adrnda dinlenmeye ekildi. Btn eyas bir portatif masa, bir portatif karyola ve iki iskemleden oluuyordu. Yere bir de kurt postu serilmiti. Mustafa Kemal'in atei ykselmi ve gzleri kanlanmt. Dr. brahim Tali'nin zoruyla Kzlay revirine kaldrld ve hafta orada yatt. Demek ki nemli bir hastalk geiriyordu. Ama kendini iyi hisseder hissetmez, revirden kt gibi grevinin bana kotu. ok byk iler bekliyordu kendisini. Ama Tobruk'u talyanlardan geri almakt. Ama bu hi de kolay deildi. Trkler dman ne kadar sktrsalar da sonu elde edilemiyorlard. nk italyanlar denizden yardm alyorlard. Osmanl donanmas diye bir g yoktu, gemilerin ou yllar boyu Hali'te beklemekten ryp gitmiti, ie yarayacak tek gemi, Mustafa Kemal'in gvendii tek deniz subay olan Hseyin Rauf (Orbay) Bey'in kumandasndaki Hamidiye zrhlsyd. Ama ne sava bir tek zrhlyla kazanma olana vard ne de lden toplanm derme atma askerlerle, istanbul'dan gelen gen subaylar ve doktorlar yokluk iinde rpmyorlard. Mustafa Kemal, bir avu askeri ve zverili dostlaryla ne yapabilirdi? ite o gnlerde, 30 Mart 1912'de Mustafa Kemal, Selanik'ten dostu binba Behi Erkin'e yazd bir mektupta durumu yle anlatyordu: "Gnlk ciddi almalarnz arasnda elinize geme mutluluuna erieceini umut ettiim ibu mektup, buradaki savan durumuna ilikin duygular yanstaca iin ilerinizden birka dakika ayrlmanza deer sanyorum. "Selanik'ten istanbul'a ve oradan da Bahri Sefid'i (Akdeniz) geerek Msr'a ve Msr'dan da 700 ksur kilometrelik bo lleri geerek imdiki yerimize geliimiz yle bir tarihtir ki, hikyesi ancak Selnik'in Olimpos'unda 'Paa gdas'yla anlatlabilir. Buna erimek imdilik bir hayal ise de gerek olmas uzak deildir. "19 ubat'ta yaplan arpma yle oldu: Biz 70 kiilik bir gle mevzide bekliyorduk, italyanlar sabahleyin bize saldrarak muharebeye tututular. Bizde taarruz dncesi yoktu. Btn kuvvetlerimiz rtl mevzide bulunuyordu, italyanlar saldrnca biz nce savunmaya getik, sonra da kar saldrya. Dou kanadmzda bulunan kuvvetimizi de cepheye getirttik. Pusu kurulan yer Derne'nin 4 km batsndayd. Btn glerimizle dmana saldrdk. Sekiz-dokuz kez italyanlarn saldrsn krdk. Saat 11'de btn italyan avclar ve yedekleri hepsi birbirinin pei sra kamaya baladlar. Bu manzaray topu mevziinden keyifle izliyorduk. Gecenin gelmesiyle arpma sona erdi. O gn 36 Derne'ye gelmi bulunan iki Alman ve bir de ngiliz subay bizi hayretle izliyor ve durumu kavrayamyorlard. Oysa sonu ortadayd. Biz de onlara, olduka yksek perdeden gcmz gstermi olduk. Sayglarla Derne Kumandan Mustafa Kemal Mustafa Kemal Derne'ye geleli neredeyse be ay oluyordu. Btn k orada geirmi ve Derne'nin havasna almt. Ama u Trablus, Bingazi, Tobruk ve Derne hi de sevilecek yerler deildi. Kuru bir scak, yoksulluk, bakmszlk... Mustafa Kemal, "Osmanllar buraya ne getirmiler, ne yapmlar, insanlara ne kazandrmlar?" diye dnyordu. "Onlara biz ne vermiiz de o insanlardan zveri bekliyoruz?" diye kendi kendine soruyor ve yzyllar boyu buralara egemen olan tm yneticileri suluyordu. Osmanllarn ne ii vard Libya llerinde? Yerliler, italyanlara kar direniin bilinci iinde deillerdi. Bu topraklarda Isa' dan nceki alarda nce Fenikeliler oturmutu, sonra Romallar, sonra Grekler, sonra Bizansllar. Altnc yzylda Arap egemenliine giren blge kabile savalaryla yklp gidiyordu. Yerli halk, genelde Mslmanl zorla

kabul etmi Berberilerden oluuyordu, Arap igalcilere kar genel bir direniin tohumlarna bile rastlanmyordu. Turgut Reis on altnc yzyln balarnda Trablus'u Osmanl egemenlii altna almt. Ama bu blge hep karmaa iinde kald. Osmanllar, kle ticaretinin gelimi olduu bu topraklara uzun yllar snrsz bir zerklik tandlar. Sonralar bu zerklie son vermek istedilerse de baaramadlar. ite 1911'de italyanlar, bu kargaadan yararlanarak kylar ele geirmeye kalktlar. O zamanki gen italyan Kral ikinci Vic-tor-Emmanuel, Afrika'da smrge araylar iindeydi, italyanlar Trablus, Bingazi, Derne ve Tobruk'a saldrya getiler ama byk bir direnile karlatlar. Direnii yerli halk deil, gen Osmanl subaylar rgtlyordu. Ne var ki yerli halkn katlm olmadan 37_ direniin baarya ulamas hi de kolay deildi. Peki yerli halkn katlm nasl salanacakt? Mustafa Kemal bu amala Nuri Conker'i gneye yollad. Nuri Bey'in grevi, Derne'nin 300 km gneyinde Cerbub denen bir kasabaya giderek oradaki eyhlerin direnie katlmn salamakt. Nuri Conker bu yolu tam 14 gnde geebildi. Dnebiliyor musunuz? Gnde ancak 2 km yol alabildiler! Cerbub, Senusile-rin bakenti durumundayd. Nasl bir bakentti oras? Nuri Bey, Cerbub'daki ev saysnn 10'u gemediini anlatyordu. Ne tarm yaplyordu o topraklarda, ne de ticaret, iilecek su tozlu ve kkrtl olduu iin de bizim askerler susuzluktan kvranyordu. Herkesin barsaklar bozulmutu. Conker, "Derne'de dmanla savayorduk, burada ise su ve scaklarla. Nerede bizim oralarn buzlu sular, limonatalar, glgeli serin su balar ve alayanlar?" diye yazyordu. Orada, 3 yandaki kzlarn bile sokaa kmalar yasakt. Kzlar doduklar yerde byyor ve hi insan iine kmadan orada lyorlard. Mustafa Kemal, ite bu koullar altnda yaayan insanlarn direnie katlmn salamay amalyordu. Bu hi kolay bir i deildi. Sava bir ksrdng iindeydi. Ne italyanlar ilerleyebiliyorlard, ne de Trkler onlar yerletikleri topraklardan atabiliyorlard. Zaten italyanlarn da lleri ele geirmeye pek niyetleri yoktu, kentleri tutmulard, istedikleri de buydu galiba. ite byle bir hava iinde 25 Nisan 1912'de Mustafa Kemal sevgili dostu Salih Bozok'a yazd bir mektupta durumu yle anlatyordu: "Ey Hazreti Salih, "Mektuplarnzda, gazetelerde bizimle ilgili duygularnz yanstan satrlar okuduum zaman kalbim pek derin duygularla arpyor. Birka kardeinizin Akdeniz'i ap llerde uzun yollar alarak, dmann karsna kmas ve dman kyya hapsetmesi phesiz sizi memnun eder. Fakat 38 biz, vatana olan zverinin derecesini dndke, bugne kadar yaplan hizmeti pek kk buluyoruz. "Bilirsin ben, askerliin, her eyden ok sanatkrln severim. Burada bu sanat uygulayacak kadar zamana ve aralara sahip olunsa, ite o zaman milletin arzusuna uygun bir hizmet yapm olacaz. "Ah Salih, Allah bilir yaammda orduya yararl bir uzuv olabilmekten baka bir emel edinemedim. nk vatanmzn korunmas, ulusun mutluluu iin her eyden nce, ordumuzun eski Trk ordusu olduunu dnyaya bir kez daha kantlama gereine inanyordum. "Gece, Derne kuvvetlerimizin btn kumandanlar ve subaylaryla bir gsteri dzenlemitik. Bu satrlar adrma dnmde yazyorum. Bu gzel kalpli, kahraman bakl arkadalarmn baklarnda, vatan iin lme hevesini okuyorum. "Bu okuyu, kafamda, sizin ve Makedonya evresinde tandm arkadalarn, btn ordumuzun kahraman evltlarnn ansn canlandrd. Kalbimde byk bir mutluluk ve gurur olutu. Ve arkadalarma dedim ki, 'Vatan mutlaka selmete kavuacak ve millet mutlaka mutlu olacaktr. nk kendi selmetini ve kendi mutluluunu lkemiz ve milletin saadet ve selmeti iin feda edebilen vatan evltlar oktur.'" Cmlenize selam ederim. Kardein Mustafa Kemal

Derne Osmanl Kuvvetleri Kumandan Mustafa Kemal bu yazlar yazarken yrei Selanik'te arpyordu. Orada braktklarn dnrken ii szlyordu. Sevgili annesi ne durumdayd acaba? Ya Makbule? ay geti byle siperlerde, Kuzey Afrika llerinde, Arap ellerinde. 16 Temmuz 1912'de de Mustafa Kemal, 'muhterem kardei' Behi Bey'e u satrlar yazd: "Beni ok teselli eden mektubunuzu aldm. Selnik'in Ompos'unda geri gelmesi umulan gemi tatl gnlerin hlyalarna daldm. O ciddi kardelik yaamna rnek olan gnlerin yeniden yaanmas ise byk mutluluk olur. "Buradaki yaam biimimiz ve almalarmz artk herkese anlaldndan, yeniden onlardan sz etmeyi gereksiz buluyorum. Yalnz unu belirteyim ki, buradaki direniimiz, milletin anna uygun bir sonu alnmas umudunu glendirmiken lkenin iinde beliren olaylar bizi zd. Bizdeki ahlkszln, karcln derecesini biliyorduk. Fakat bunun hainlik, alaklk ve rezalet derecesine varabileceini asla dnemiyorduk. "htiras, bilgisizlik ve mantkszlk yznden koca Osmanl devletini mahvedeceiz. Gl bir Osmanl mparatorluu oluturmay dnrken zamanndan nce kle, yoksul ve rezil olacaz. "Hatann kimlerde ve nerede olduunu bilmiyorum, lkin her ne olursa olsun lke ke itilmemeliydi. "Askerlerin politikayla ilgilenmesini yasaklayan bir yasa maddesi yapmlar. Oysa ben, iki yl nce, bir rastlant sonucu bulunduum bir kongrede, 'Askeri braknz,' dediim iin gerici oldum. dama mahkm edildim. Zaman ve olaylar her eit gerei ortaya kartr, ama bazen byle ykc bir darbe indirerek. "Bugn askeri durumumuzda bir deiiklik yoktur. Politikamz elverili olursa, bizim istenildii kadar dayanma ve direnme gcmz vardr. Ne var ki politikaclarn, lkeyi bsbtn dalmaktan korumalar iin gzlerini drt amalar gerekir. Btn dostlara selm ve sayglarla gzlerinizden perim." Mustafa Kemal Derne Osmanl Kuvvetleri Kumandan 39 Libya savann en gergin gnlerinde bile, Mustafa Kemal'in akl hep Balkanlar'dayd. Osmanl mparatorluu'na en byk 4 darbenin oralardan vurulmasndan korkuyordu. Kuzey Afrika Trklerin vatan deildi. Ka Trk vard o lkelerde? Ama Balkanlar, Selanik, Makedonya, Rumeli ve Trakya yle miydi ya? Oralardan gelecek bir saldr, btn imparatorluu kertebilir-di. Nitekim Mustafa Kemal'in ngrleri doru kt. Srbistan, Bulgaristan, Yunanistan ve Karada 8 Ekim 1912'de aralarnda anlaarak Osmanl Devleti'ne sava iln ettiler. Bu devletlerin amac Trkleri Avrupa'dan atmakt. Bylece, 'Balkan Sava' balam oldu. Devletin iki cephede birden savamaya gc yoktu. Trablus feda edildi, Osmanl Hkmeti 15 Ekim'de svire'de Ouchy Antlamas'n imzalayarak btn Libya'y italyanlara brakmak zorunda kald. Mustafa Kemal ve arkadalar, hibir yenilgiye uramadklar halde Libya'dan ayrlacaklard. Bu durum ok ar geldi Mustafa Kemal'e. Yine karayoluyla Kahire'ye geldiler. Mustafa Kemal'in ilk ii, Abbas Hilmi Paa'y grmek oldu. Ona Trablus'a giderken salad kolaylklardan dolay teekkr etti. Abbas Hilmi Paa da Balkan Sava'nn ktn ve talyanlarla Ouchy Antlamas'nn imzalanm olduunu duymutu; ok zgnd: "Tam bir yl Libya llerinde kahramanca bir direnite bulundunuz. Derne'de dman geri pskrttnz, bunlarn hepsini duydum. Sizi itenlikle kutlarm," dedi. "Ama ne yazk ki devletin politikasna bakalar yn veriyor. Siz ne yapsanz bouna. ttihatlar Devleti bu duruma drdler, ok yazk! Srplar Manastr'a girmiler, Yunanllar da Selnik'e. imdi ne yapmay dnyorsunuz?" "Derhal stanbul'a dneceim Paa Hazretleri. Sonra ne yapacam bilmiyorum. Herhalde beni yeni bir greve getirecekler. Cepheye gidip savamak istiyorum. Tek

istediim ey, silha sarlp dmann karsna kmak. Hain adamlar, koca imparatorluu nasl kerttiler? Selanik ve Manastr' nasl dmana braktlar? Bunlarn hesabn soracam." "Ailenizin Selanik'te olduunu sylemitiniz, ne oldular acaba? Benim bildiim kadaryla oradaki btn Trk aileleri stanbul'a g edeceklermi." 4]_ "Bunlar duyduka deli oluyorum. Bu yzden de bir an nce stanbul'a dneceim. Ama nasl?" "Evet, sorun burada. Ben sizi Adriyatik zerinden Venedik ve Trieste yoluyla Viyana'ya gnderebilirim. talya'yla anlama imzalandna gre, talyan topraklarndan gemenizde bir saknca grmyorum. Viyana'dan Budapete'ye geersiniz. Oradan Bkre'e, oradan da istanbul'a ularsnz. Bylece Yunanistan, Srbistan ve Bulgaristan topraklarna admnz atmadan istanbul'a dnm olursunuz." "ok doru. Tek yol bu galiba. Tabii bu yolu btn arkadalarmzla birlikte yapacam." "Evet Mustafa Kemal Bey. Ben de onlar yalnz brakmayacanza inanyorum. Hemen yarn yola kabilirsiniz. Ama bu akam konuum olun. Sizin rak sevdiinizi biliyorum. Burada istanbul raks yok ama Uzo (Rum Raks) ve Zahle'nin Arak raks bulunur. Biraz efkr datrz." Ill Fikriye'nin Tutkusu Mustafa Kemal ve arkadalar, yaklak bir aylk bir yolculuktan sonra 20 Kasm 1912'de stanbul'a vardlar. Bu sre iinde Yunan ordusu Selnik'e girmi, sokaklar Yunan bayraklaryla donanmt. Trkler evlerine kapanm alayorlard. Baz aileler de, neleri var neleri yok satp stanbul'a g ediyorlard. Zbeyde Hanm, Makbule ve Ragp Bey ne durumdaydlar acaba? Mustafa Kemal stanbul'a gelir gelmez onlardan bir haber alabilmek iin vey amcas Memduh Bey'in einin ve ocuklarnn Akbyk'ta oturduklar eve gitti. Memduh Bey ldkten sonra da ailesi hep ayn konakta yayordu. Kapy Vasfye Hanm at. Mustafa Kemal o eve gitmeydi yedi yl oluyordu. Vasfye Hanm' biraz yalanm buldu. Byk olu Ali Enver o gn evde yoktu. Ama Mustafa Kemal ieri girer girmez Fikriye ile Jlide, Kemal Aabeylerinin boynuna sarldlar. Fikriye, 15 yalarnda ok gzel bir kz olmutu. "Kemal Aabey," dedi, "sizi tandm zaman ok kktm, sizi grmeyeli yedi yl oluyor. Ama aabeyimden baz haberlerinizi aldk. Trablus'ta banza bir felket gelmesinden ok korkuyorduk. Sizinle ok vnyoruz. Oh!... Sonunda ite buradasnz." "Evet yavrum, ben de sizleri ok merak ediyordum. Nihayet kavutuk, nemli olan da bu deil mi?" "ok doru Kemal Aabey, inallah bundan sonra stanbul' dan uzaklamazsnz." "ocuum, o bana bal deil. Hele sava varken benim mutlaka cephede olmam gerek. Sen imdi bana anlat bakaym, neler yapyorsun? Okula gidiyor musun?" "Hayr Kemal Aabey, hangi okula gidebilirim ki? Buralarda kzlar iin okul yok. Ama annem benim eitimimle ilgilendi, elinden geleni yapt." Bu szler zerine Vasfiye Hanm konumaya kararak yle dedi: "Evet Kemal Bey, bu yaknlarda kz mektebi olmad iin Fik-riye'yi okula gnderemedik. Ama ona zel dersler aldrdm. Sadrazam Tevfik Paa o yllarda Hariciye Nzr'yd. Paa, Memduh Bey'i ok severdi. Bu oturduumuz kona da onun sayesinde bulmutuk. Paa'nn yabanc olan ei de, tand Trk ailelerin kzlarna, Avrupallar gibi yetimeleri iin Ayazpaa'daki konanda dersler veriyordu. Fikriye'yi ona gtrdm, ok gzel ve akll buldu, ona ders vermeyi kabul etti. Fikriye ondan hem Franszca dersleri ald, hem de piyano rendi." "Aferin sana, ama keke okula gidebilseydin."

"Evet ama Kemal Aabey, ben kendi kendime okuyor, alyorum. Hi merak etmeyin, okula gidenlerden geri kalmayacam." Fikriye hi gzlerini ayramadan byk bir hayranlkla Kemal Aabey'ini seyrediyordu. Ne kadar da yakkl bir adamd bu Kemal Aabey. O da imek akan baklarn Fikriye'den hi ayrmyordu. Fikriye'nin heyecandan yanaklar kpkrmz oluyor ve dizleri titriyordu. Mustafa Kemal Vasfiye Hanm'a dnerek, "Annemden hi haber var m?" diye sordu. "Evet var Kemal Bey, iyilermi, ama imdilik oradan ayrlmay dnmyorlarm. Benim anladm kadaryla Yunanllarn oradan ekilmelerini bekleyeceklermi. Ragp Bey, "Ben bunca yllk yurdumdan ayrlp stanbul'a g etmem," diyormu. "Hakl zavall adam. Biraz bekleyelim bakalm. Elbette dman bir gn yurdumuzdan kovacaz. Ama ben annemi ok merak ediyorum. Kimbilir nasl zlyordur oralarda!" Mustafa Kemal, ilk frsatta yine onlar arayacan syledi. Ve-dalap ayrldlar. Ama Fikriye'nin o ocuksu ve iten davranlar btn gece Mustafa Kemal'in aklndan kmad. 43 Mustafa Kemal kendisine nasl ve nerede bir grev verilecei-44 ni renmek iin ertesi sabah doru Harbiye nezaretine gitti. Kumandan paalar grd. Hepsi kendisini candan kutladlar. Der-ne'de gsterdii kahramanl duymayan yoktu. Ama ne yazk ki, Devlet bu baary deerlendirecek durumda deildi. Balkan Sava nedeniyle Osmanllar Trablus, Bingazi, Tobruk ve Derne'-den ekilmek zorunda kalmlard. Mustafa Kemal, 25 Kasm 1912 gn akam, Gelibolu Yarmadas'nda mevzilenmi olan kolordunun Akdeniz Boaz Kuvvetleri Harekt ubesi mdrlne atand. Karargh Maydos' tayd. Btn Dou Trakya dman igalindeydi. Bulgar ordusu Edirne'yi ele geirdikten sonra stanbul kaplarna dayanmt. Bakent her an saldrya urayabilirdi. Bulgarlar Ruslardan korktuklar iin stanbul'a girmekten ekmiyorlard. Ama te yandan atalca savunma hattn aamadklar iin de Gelibolu Yarma-das'na saldrya hazrlanyorlard. Kolordunun hedefi Rumeli kylarnda bir yere kartma yaparak Bulgarlar atalca'da iki ate arasnda brakmakt. Mustafa Kemal, birka gn iinde hazrlklarn tamamlayarak yola kt ve 1 Aralk gn Bolayr'a ulat. Yakn arkada Fethi Bey de ayn kolordunun kurmay bakanlna atanmt. ki eski dost, orada yeniden bir araya geldiler. O arada stanbul'da nemli olaylar oluyordu. Trablus Sava' nn ardndan Balkan Sava devleti ynetenleri perian etmiti. Dnemin sadrazam Kmil Paa, sava sona erdirebilmek iin ne srlen tm koullan kabul etmeye hazr olduunu aklyordu. Yenilgilere neden olan Harbiye Nzn da ayn eilimdeydi. ttihatlar bu koullardan yararlanarak hkmeti ele geirmek iin planlar hazrlyorlard. lk hedefleri Harbiye Nzn'n vurmakt. ttihatlarn banda bulunan kiiden biri olan Talt Bey (Paa), bu plann ayrntlarn grmek iin Gelibolu'ya giderek Ali Fethi Bey'e ibirlii nerdi. Fethi Bey buna asla yanamad. Mustafa Kemal de adam ldrerek ibana gelinmesine kar kyordu. Talt Bey istedii sonucu alamadan stanbul'a dnd. Ama ttihatlar ellerini kana bulamaktan vazgemediler. 1913 Ocak aynn son gnlerinde Kabine, Babli'de Sadrazam Kamil Paa'nn bakanlnda toplantdayken darda gsteriler oluyordu. Bunlar ttihatlar dzenlemilerdi. Zabta onlar durduramad. Bata Enver Bey, yannda Talat Bey olmak zere ttihatlar grltyle toplant salonuna girdiler. Harbiye Nzn Nzm Paa, ttihatlar kmseyerek karlad. Enver Bey'in hemen arkasnda bulunan Yakup Cemil ise tabancasn ekerek, "Topunuzun hesabn grmeye geldik," diye haykrd. Tabancadan kan kurunlar Nzm Paa'nn kalbine saplanmt. Paa yere yklrken, "Kpekler!" diye inledi. Sadrazam Kmil Paa durumun umutsuz olduunu anlamakta gecikmeyerek,

"Buyurun beyler," dedi, "ben istifa ediyorum. Sadaret mhrn de size teslim ediyorum." Nzm Paa'nn bir saat sonra ld renildi. Artk gn ttihatlarnd. Padiah, gstermelik olarak Mahmut evket Paa'y Sadarete getirdi. Ama gerekte iktidar, ttihatlarn ba olan kiinin elindeydi: Enver Bey, Talt Bey ve Cemal Bey. Mustafa Kemal bu olaylarn dnda kalmt. O Gelibolu'da dmann nasl kuatlacam belirleyen savunma planlaryla urayordu. Enver Bey'e hi gveni yoktu. Onu, kiisel hrslaryla devleti felkete srkleyen biri olarak gryordu. Ordunun st dzeyinde de eitli tartmalar oluyor ve anlamazlklar kyordu. Mustafa Kemal byk huzursuzluk iindeydi. Bolayr'daki kolordu kumandan, gerginlie neden olan baz olaylar Mahmut evket Paa'yla grmek zere Mustafa Kemal'in stanbul'a gitmesini istedi. O da 1913 Nisan'nn son gnlerinde Bolayr' dan stanbul'a geldi. Doru Harbiye Nezaretine giderek Mahmut evket Paa'ya durumu anlatt. Birtakm kararlarn alnmas iin Mustafa Kemal'in bir sre stanbul'da kalmas gerekiyordu. O da bundan yararlanarak baz dostlarn arad. Harbiye'den arkada 45 46 olan ve Balkan Sava'nda ehit den Yzba mer Ltf Bey'in talyan kkenli ei Madam Corinne'i zaman zaman ziyaret etti ve kendisine dert orta oldu. Mustafa Kemal, o srada Akbyk'taki konakta oturan yaknlarn grmeyi de bir bor biliyordu. Bir gn hi habersiz konaa gitti. Vasfye Hanm ile Fikriye, karlarnda Mustafa Kemal'i grnce sevinten gklere utular. Fikriye can atyordu Kemal Aabey'ini dinlemeye. Artk ocuk deildi, 16 yann heyecann yayordu. Ona olan dknln baklaryla, davranlaryla anlatmaya alyordu. El skrlarken bile bir trl elini brakmadan avcunun iinde tutuyordu. Vasfiye Hanm Mustafa Kemal'i yemee alkoydu. O da kznn Mustafa Kemal'e olan dknln biliyor ve onlarn daha sk birlikte olmalar iin ortam hazrlyordu. Fikriye, "Bana amcam Ragp Bey'i anlatsanza, kendisini hi grmedim," diye sze balad. "Ragp Bey'i ilk grdmde 12 yandaydm. Annemin babamdan sonra baka biriyle evlenmesi bana ok dokundu. Alda-tlyormuum gibi bir duyguya kapldm. Sanki babam sam da ben annemi baka bir erkekle yakalamm gibi geldi bana. Uzun bir sre sonra buna altm ve onu ok sevdim. Onun anneme ne kadar dkn olduunu biliyorum. kimiz de ayn kadn seviyorduk. Belki de bu duygu bizi birbirimize yaklatrd. Benim iin nemli olan, annemi mutlu etmesiydi." "Ya amcamn ocuklar? Ben onlar da hi tanmadm." "Amcann drt ocuu var, biliyorsun. Drdn de tandm. Byk olu Sreyya benim yalarmdayd. Makbule'nin ona byk dknl vard. Evlenebilirlerdi. Ama Sreyya Arnavutluk' ta ehit oldu. "Bana annenizi de anlatsanza." "Annemi ben ok severim. O da bana ok dkndr. Her sabah evden karken ve akam dnerken mutlaka elini perim. ok gzel kadnd, imdi de hl ok ho bir kadn. Beyaz tenli, uzun sar sal, uzun boylu, yeil gzl, zarif... Genliinde btn erkeklerin onu ok beendiklerini duydum. Dinine ve inanlarna ok baldr. evremizde ona 'Zbeyde molla' derler. Bir gn mutlaka onu tanyacaksn, ok seveceine inanyorum. "O da beni sever mi acaba?" "Senin gibi gzel ve tatl bir kz hi sevilmez mi?" Yemekte Fikriye Kemal Aabey'inin yanma oturdu. Zaman zaman dizi dizine deince ok holanyordu. Yemein hi bitmemesini ve Mustafa Kemal'in evden hi gitmemesini istiyordu. Gidip ona kahve piirmek geldi iinden. "Kahveyi nasl iersiniz?" diye sordu.

"ekerli olsun Fikriye." Oysa o, Mustafa Kemal gibi bir askerin sade kahve imesini beklerdi. Kahveden sonra Fikriye, "Sakz reeli alr msnz Kemal Aabey?" diye sordu. "Hayr yavrum, almam, imdi sras deil. Ben hemen kalkmak zorundaym." "A... bu kadar az m oturacaktnz?" Mustafa Kemal ev halkn pp gitti. Fikriye'nin yine ii iine smyordu. Ne kadar mutlu olmutu. Acaba Mustafa Kemal onun kendisine olan duygularn biraz olsun anlam myd? Neler yapmamt onun dikkatini ekebilmek iin? Ne kadar tatl bakmt ona... 'Acaba benden biraz holand m?' diye dnd. 'Mutlaka holanmtr,' diye karar verdi. 'Benden holanmasa hi gzlerimin iine bu kadar keskin bakar myd? Benimle hi bu kadar ilgilenir miydi? Ben sevilmeyecek bir kz mym? Hem de artk evlenebilecek yataym. Ka arkadam benim yamda evlendi, ocuklar oldu.' Sonra bir an duraklad Mustafa Kemal onunla ciddi bir iliki kurmak isteseydi, daha tatl bir eyler syleyemez miydi? Ayrlrken yanaklarn daha duygulu pmez miydi? Oysa annesini ve kardeini nasl p-tyse onu da yle pmt. Yani bu, biimsel bir pmeydi. stekli bir erkek, beendii kadn hi byle mi perdi? 'O belki de srekli bir ilikiden korkuyordur. Belki de cinsel yaknlama dnda hi duygusal bir istek yoktur iinde. Belki de 47 48 Doktor Fikret konuyu deitirmek istedi, "Senin, Sofya'da btn gzel kzlarn ve kadnlarn kalplerini aldn syleniyor. Dedikodusu buraya kadar geldi. Biraz da gnl savalarndaki zaferlerinden sz etsene" "Fikret'iim, bunlar hep dedikodu. Sofya kk yer, el lemin ii yok, neler neler uyduruyorlar. Bilirsin, anlatmmdr, ben dans etmeye baylrm. Hele tango ve vals ald m, kimi bulursam dansa kaldrrm. Ama yle olur olmaz kimseleri deil, salonda en gzel kim varsa onun nnde eilirim. imdiye kadar bana hayr diyen kadn olmad. Sofya'da Allah'n gn bir yemek ya da bir resepsiyon dzenleniyor, beni de aryorlar, ayp olmasn diye gidiyorum. Bekr olduum iin btn kadnlarn gz bende. Ha desem gelecekler, ama hi der miyim. Ben orada Osmanl ordusunu temsil ediyorum, hi dedikodu ksn ister miyim? Neye varr bu tr ilikilerin sonu? Her eyi tadnda brakmak gerekir. Ben de hep yle yapyorum. Aslnda hi holandm kz yok mu? Hi olmaz olur mu? Mesel, "Mesela General Kovaev'in kz, deil mi?" "Onu da m duydun? Pes vallahi, duymayan kalmam. Harbiye Nzn General Kovaev'in kz Mara Dimitrina ile aramda ok eyler olduu uydurulmu. Btn bu sylentiler, st ste birka dans etmemize dayanyor. Neymi, ben kz babasndan isteyecek olmuum, adam, 'Hayr, olmaz,' demi. Hi yapar mym byle ey? Btn siyasal yaamm mahvolur." 57 "Peki ya Babakan Radoslavof un kz?" "Anladm, Nikolina'dan sz ediyorsun. Tabii o da muazzam 58 bir sylenti. Dnsene, ben deli miyim?" "Tahmin ediyordum btn bunlarn dedikodu olduunu. Peki orada, duygusal yaamnda yer alan kimseler yok mu?" "Yok, ama ne oluyor, biliyor musun? Ben duygusal bir insanm, kzlarla, kadnlarla konuurken hep duygusal szler ederim, sevgi dolu mektuplar yazarm. Yaradlm byle. Hepsi de benim kendilerine k olduumu sanr. Sevilmekten ve beenilmekten de ok holanrm. Karmdakileri tahrik edecek, coturacak, umut verici davranlarm olur. Benim bu yanm bilenler davranlarm hi ktye

yormazlar. Ama beni yakndan tanmayanlar her trl yorumu yaparlar. Ona da bo veririm." "Peki Kemal Bey, senin hi ciddi ciddi holandn kimse olmad m?" "Hayr olmad, diyemeyeceim, ben de insanm, elbette sevmi olabilirim. Ama sevgilerime snr koymasn bildim. Selanik' te ders verdiim bir kz vard, babas orada kumandand. O kzdan ok holandm. Ama evlenecek yata deildim ki. Sonra o kz da korkun bir kaza geirdi, o ak defteri feci bir biimde kapand." "Baka?" "Baka, imdilerde u kk Fikriye aklma geliyor. vey babamn yeeni. ok tatl bir kz. Bydke gzelleti. imdi 16 yanda. Bana ok dkn olduunu biliyorum. ok holanyorum Fikriye'den, ama ben hi evlenecek durumda bir adam mym? Yarn ne olacam belli mi? Yazk olur ocua." Mustafa Kemal'in gznde herkes ocuktu. O zaten yakn arkadalarna bile, kendine zg konumasyla, 'ucuk,' diye seslenirdi. Doktor Fikret, Mustafa Kemal'in Fikriye'den sz ederken de bu kelimeyi kullanmasn hi yadrgamad. "Evet, evet, anlyorum, acele etmek istemiyorsun. Yoksa sevmediinden deil." "yle vallahi!..." Her gn, byle tatl ve iten konumalarla geiyordu. Ama Doktor Fikret biraz huzursuz olmaya balamt. Ya Mustafa Kemal'in kat anlalrsa? nc gnn akam Fikret Bey Mustafa Kemal'e, 59_ "Ne zaman dnmeyi dnyorsun?" diye sordu. "O ne biim soru? Skldn m benden? Gitmemi mi istiyorsunf "Hi olur mu Kemal'ciim? Her gn ne tatl sohbetler ediyoruz. Hi doyamyorum tadna. Bitecek diye korkuyorum." "Yok, doktor, sen merak etme, ben dneceim zaman bilirm. Birka gn sonra Fikret Bey konuuna yine ayn soruyu yneltecek oldu. Mustafa Kemal, "ok rica ederim doktor," dedi, "ben ne yapacam bilirim. Hele bir renelim bakalm, ne zaman vapur varm." Bunun zerine Doktor Fikret'in ertesi sabah ilk ii limandaki acenteden konuuna bir bilet alp gelmek oldu. "Bak Kemal'ciim, bugn bir vapur varm, hemen biletini aldm." "Ya... yle mi Doktor? Demek beni yolcu ediyorsun?" "Vallahi iimde bir ktlk yok. Senin iyiliin iin, ban derde girer diye korktum. Yoksa hi seni brakmak ister miyim?" "Peki, yle olsun." Mustafa Kemal krld m Doktor Fikret'e? Hayr, dostluklar hep srd. Birinci Byk Millet Meclisi kurulurken Ankara'ya ilk koanlardan biri de Dr. Fikret'ti, nce Kozan'dan, sonra Ertu-rul'dan, sonra da Bilecik'ten milletvekili seildi. 1925'e kadar da Gazi Paa'nn rak sofrasndan hi eksik olmayanlardan biriydi. Mustafa Kemal, 1914 Haziran'nda zmir'den yine gizli olarak Sofya'ya dndkten sonra da bu ka olayndan kimselere sz etmedi. Ali Fethi Bey bile kendisinin 5-6 gn nerelere kaybolduunu bilemedi. Zaman zaman romantik dncelere dalyordu. te byle bir gnde, en yakn dostu Salih Bozok'a, "Gzel gzl, burma bykl Salih'im," diye balayan bir mektubunda, "Bir Fransz airi hayat yle anlatyor," diyerek u iiri gnderiyordu: 6o La vie est breve Un peu de reve Un peu d'amour Etpuis bonjour La vie est vaine Un peu de haine Un peu d'espoir Etpuis bonsoir (Hayat ksadr - Biraz hayal - Biraz ak - Sonra iyi gnler; Hayat botur - Biraz kin Biraz umut - Sonra iyi akamlar)

Mustafa Kemal Sofya'da bunlar dnrken, siyasal hava gittike gerginleiyordu. Avusturya Veliaht Ferdinand ve einin 28 Haziran 1914'te ldrlmesi, barda taran son damla oldu. Bu olaydan bir ay sonra, Avusturya-Macaristan mparatorluu Srbistan'a sava iln etti. Ondan gn sonra da Almanya Rusya' ya sava at. Almanya bu savata, Osmanl Devleti'ni de Rusya' ya kar kullanmay amalyordu. Osmanl Halifesi btn Mslmanlar Cihat'a aracak, Hindistan'n ve Afrika'nn Mslman halklar da gya ngilizler ve Franszlara kar ayaklanacaklard. Almanlarn, dman durumunda bulunan Fransa ve ngiltere'ye hi sempatisi yoktu. nk Fransa daha nceki dnemlerde Msr'a saldrm, Cezayir'i ve Tunus'u da ele geirmiti. ngiltere de, geen yzyln ikinci yarsnda Kbrs ve Msr'a yerlemi ve Osmanl Devleti'nin koruyucusu olmaktan kmt. Osmanl Devleti'nin banda olan ttihatlar, yani Enver, Talat ve Cemal paalardan oluan yneticiler de Almanya'yla anlaarak Rusya'ya kar kendilerini gven altnda tutacaklarn umut ediyorlard. Dahas Kafkasya'y ele geirmeyi, oradan da Orta Asya lkeleri zerine yryerek gya Pantrkizm servenini gerekletirmeyi hayal ediyorlard. te yandan da Bat Trakya'y, Msr' ve Kbrs' yeniden alacaklard. Gerekte Birinci Dnya Sava'nn temelindeki en byk neden, gelimekte olan kapitalizmin hammadde ve pazar aray yznden lkelerin birbirlerine dmeleriydi. Konu tamamen ekonomikti, kapitalizmin bunalmyd, milliyetiliin de buna ara edilmesiydi. Osmanl lkesinde kapitalizmin gelimesi elbette sz konusu olamazd. Osmanl topraklar kapitalizm iin sadece hammadde kayna ve pazar durumundayd. Ama yneticiler bunun bilincinde deildi. ttihatlarn nl byklerinden Maliye Nzn Cavit Bey, devletin kurtuluunu kapitalizmle sk bir ibirliinde gryor, ngiltere ve Fransa'yla ok yakn dostluk yollarn aryordu. Ama Enver, Sait Halim, Talt paalar ve Meclisi Mebusan bakan Halil Bey Almanc bir politika izliyorlard. Mustafa Kemal o zamanlar barollerde deildi, o ne Almancyd ne de ngiliz ve Fransz yanls. Vatann kurtuluunu, Trk halknn kendi haklarn savunmasnda gryordu. Almanya'nn Rusya'ya sava amasndan hemen sonra, Osmanl Hkmeti genel seferberlik iln etti, skynetim karar ald ve Meclisi Mebusan' datt. Bylece lkede otoriter bir ynetim kurulmu oluyordu. Osmanl yneticileri 2 Austos'ta da Sadrazam Sait Halim Pa-a'nn Yeniky'deki yalsnda Alman temsilcileriyle bir araya gelerek 'Savunma iin birlii Anlamas'n imzaladlar. Bu anlama, gerektii zaman Osmanl Devleti'nin Almanya'nn yannda savaa girmesini, Osmanl Devleti saldrya urarsa Almanya'nn silhla savunmasn ve savata da Osmanl kuvvetlerinin Almanlar tarafndan ynetilmesini ngryordu. Btn bunlar, bir oldu bittiye getirildi. ki gn sonra da Enver Paa, Bakumandan vekilliine atand. Bunun hemen ardndan Almanya, 3 Austos'ta ngiltere ve Fransa'ya sava at. Ondan iki gn sonra da, o devletler Almanya'ya sava atlar. O gnlerde Goben ve Breslau adlarnda iki Alman zrhls, ngiliz ve Fransz filolarndan kaarak anakkale nlerine gelmiti. Enver Paa bunlarn Marmara'ya alnmalarna izin verdi. Zrhllara Trk bayra ekildi. Birine Yavuz ad verildi, tekine de Midilli. Zrhllar bir sre sonra stanbul Boaz'ndan geerek Kara61 deniz kylarndaki Rus tesislerini bombaladlar. Bu, artk savaa katlmak iin anak tutmakt. Ruslar da bunu frsat bildiler. 1 Kasm'da Kafkas snrlarnda saldrya getiler. Artk Osmanl Devleti scak savan iindeydi, Enver Paa muradna ermiti. Bir koyup be alacakt. Aradan drt gn geti gemedi, ingiltere ve Fransa Osmanl Devleti'ne sava ilan ettiler. Osmanllar da onlardan geri kalacak deiller ya, be gn sonra da onlar hem Rusya'ya, hem de ingiltere ve Fransa'ya sava ilan ettiklerini akladlar.

iyi ama, sava kararn kim vermiti? Sadrazam Sait Halim Paa'nn bu karardan hi haberi yoktu, ingiltere yanls Cavit Bey savaa karyd; Maliye nazrlndan istifa etti. Talt Paa da, "Benim bundan haberim yoktu," dedi. Ya Padiah? Ona hi danan olmad, ama birka gn sonra sava kararyla ilgili bir mazbata sunuldu, o da bylece durumu renmi oldu. Bir de u var, eyhlislam Efendi 'Cihad Ekber (byk cihat)' fetvas yaynlad, Padiah da Halife sfatyla bu fetvay bir 'Hatt Hmayun' biiminde iln etti. ite Osmanllarn savaa katlmalar bylece tezghlanm oluyordu. Mustafa Kemal, savata Almanlarn zafere ulaabileceklerine hi ihtimal vermiyordu. Bu yzden de Devlet'in savaa katlmasn byk bir macera sayyordu. Ona gre Almanlarn bu sava kazanmalar mantk dyd. O gnlerde Salih Bozok'a yazd bir mektupta yle diyordu: "Almanlar imek hzyla Fransz kalelerini ineyerek Paris zerine yryorlar. Ama Ruslarn da Karpatlara dayandklarn unutmamak gerek. Avusturya Rus saldrsna urayabilir. Almanlar savata ortaklan olan Avusturyallara yardm etmek iin Fransa'daki askerlerinin bir blmn Avusturya'ya tayacaklar. O zaman ne olacak? Franszlar kar saldrya geip Almanlar geri pskrtecekler. Ruslar da saldry artracaklar; Almanlar iin iinden kamayacaklar. Bunun sonu yenilgidir. Biz hedefimizi belirlemeden genel seferberlik iln ettik. Bu ok tehlikelidir. Durum ok ktdr." Osmanl Devleti Mttefiklere sava iln ettikten sonra, Mustafa Kemal'in artk Sofya'da yapaca bir i kalmamt. Nerede olursa olsun, savan iinde olmak istiyordu. Aralk 1914'te dorudan Enver Paa'ya yazarak, cepheye gitmek istediini bildirdi. Mustafa Kemal sabrszlkla istanbul'dan gelecek yant bekliyordu. Yaz geldi. Enver Paa kendisine cephelerde her zaman bir yer bulunabileceini, ama Sofya'daki grevinin daha nemli olduunu yazyordu. Mustafa Kemal deliye dnd. Hemen o gn Enver Paa'ya yeni bir yaz gnderdi. Bunda ksaca yle diyordu: "Benim iin hibir ey vatanmn savunmasndan daha nemli ve daha kutsal olamaz. Eer benim yeteneklerimin olmad kansndaysanz, bunu ak ak bana bildi-nn. Enver Paa'dan ses kmaynca Mustafa Kemal kesin kararn verdi, istanbul'a dnecek ve hibir kumandanlk grevi beklemeden cepheye giderek sradan bir asker gibi savaa katlacakt. Bavullarn hazrlad. Tam Sofya'dan ayrlaca gn, 20 Ocak 1915'te, Fethi Bey kendisine istanbul'dan bir telgraf geldiini bildirdi. 19. Frka'nn bana atanmt. Neredeydi bu 19. Frka? Mustafa Kemal bunu hi bilmiyordu. Fethi Bey'e sordu, onun da hi bilgisi yoktu. "Sen bir git bakalm istanbul'a, orada renirsin. Cepheye gitmek istiyordun ya, bu frka da herhalde cephede bir yerlerdedir," dedi. 63 V anakkale Mustafa Kemal on drt aylk bir ayrlktan sonra 25 Ocak 1915'te stanbul'a dnyordu. Ertesi gn, Ali Memduh Bey'in Akbyk'taki evine gitti. Kapy Fikriye at. Birbirlerine lgncasna sarldlar. "Mustafa Aabey, iime domutu sanki, geliinizi bekliyordum her gn. Sonunda gelebildiniz. Ne kadar mutluyum size kavutuuma. Artk lsem de gam yemem!" "Sen neler sylyorsun Fikriye? Daha dur bakalm, ok gzel gnlerimiz olacak." "Sizinle birlikte olmadka hi deeri yok." "Ama sen beni ok martyorsun kk kz." "Ben artk kk kz deilim, ocuk da deilim. 18'ime bastm." "Aferin sana. Gittike daha ok gzelleiyorsun. Sana bir ey syleyeyeyim mi, hi inanmayacaksn ama ben de seni ok zledim, ileride bir gn konuacaz bunlar. Sen imdi kardeinden haber ver."

"Enver Aabey cephede. Onu da ok merak ediyoruz. Ama yaplacak bir ey yok. Askerlerin kaderi bu, bir yerlerden bir yerlere srklenecekler. Siz de emirlere boyun eip lme gideceksiniz." "yle syleme Fikriye. Ben Sofya'da doru drst oturuyordum. Davetler, ziyafetler, balolar. Ama benim istediim bu deil ki... Ben asker adamm. Vatan tehlikeler iinde olduu zaman cephede olmalym. Beni cepheye yollamak istemediler, dayattm, zorla geldim." "Cephede olacanza, savalar nleyecek bir eyler yapsanz daha daha iyi olmaz m?" "Olur, elbette daha iyi olur. Ama buna biz karar vermiyoruz. Savalar bakalar kartyor. Biz kendimizi bir oldu bittinin iinde buluyoruz. Sava ben mi balattm? Asla! Buna Enver karar verdi, koca bir devleti de arkasndan srkledi. imdi, sava ben kartmadm, diye savatan kamam m gerekir? Hayr kamayacam, stne stne gideceim. Yarn sava kazandktan sonra aramzda hesaplaacaz. Greceksiniz, inan bana, bunlara da sra gelecek." Souk bir k gnyd. Salonda odun sobas yanyordu. Az sonra Fikriye'nin k Jlide de geldi. Anneleri Vasfiye Hanm da kahve getirdi. Mustafa Kemal kahvesini bitirir bitirmez, "Kusura bakma Fikriye'ciim," dedi, "ben hemen kalkmak zorundaym. Erkni Harbiye'ye gidip durumumu reneceim. nce sizi grmeye geldim. Seni iyi bulduuma da ok sevindim. imdi artk grevimin bana gitmeliyim. Bakalm beni nereye atamlar?" "inallah iyi bir yerdir." "Savata iyi yer, kt yer olmaz. Biz iyi savarsak gittiimiz yer iyi olur." "iyi savaacanza tam bir gvenim var." "Benim de kendime." Mustafa Kemal yine btn aileyle kucaklaarak evden ayrld. Fikriye ise annesine sarlarak alamaya balad. "Anneciim, nedir bu bizim kaderimiz? Aabeyimi cepheye gnderdik. imdi de sra Kemal Aabey'de. Biz ne olacaz, sylesene. Yazk deil mi kadnlara, ocuklara?" Enver Paa Osmanl Devleti'ni savaa srklerken Rusya'y Kafkaslardan ve Balkanlardan kuatarak kertmeyi, Kars', Ardahan' ve Batum'u geri almay, Kafkasya'ya uzanmay, Svey' ten Msr'a yklenerek ingiltere'yi vurmay, Kbrs' ve Selnik'i yeniden ele geirmeyi umuyordu. Bu amala en yakn arkada Bahriye Nzn Cemal Paa'y Svey zerine gnderdi. Drdnc Ordu'nun Kanal Seferi tam bir yenilgiyle sona erdi. Cemal Paa, Osmanl ordusunda 190 l, GVF5 381 yaral olduunu ve 727 askerin de kaybolduunu aklyordu. ngiliz kaynaklarna gre ise Osmanllarn kayb 3.650 askerdi. 66 Kafkas Cephesi'nin komutanln ise dorudan Enver Paa stlenmiti. 150 bin kiilik bir gle 14 Aralk 1914'te saldrya geti. Sarkam' almak iin Allahuekber Dalar'na yklenen 40 bin askerden ancak 3 bini kurtulabildi. Tm kayplar 78 bin kiiydi. Enver Paa bu yenilginin ardndan stanbul'a dndnde kendisine savan nasl getiini soranlara, "Biraz arptk," demekle yetiniyordu. Mustafa Kemal, 25 Ocak 1915'te Harbiye nezaretine Enver Paa ile grmeye gitti. Enver Paa Sarkam yenilgisinin yaratt moral bozukluundan kurtulamamt. Zayflam ve yz solmutu. 78 bin askerin kta kyamette Kafkaslarda perian olmasnn knts iindeydi. Mustafa Kemal kendisinden bunun hesabn soracak deildi. "Gemi olsun, ok zgnm," diye sze baladktan sonra yle dedi: "Biraz yorgun grnyorsunuz." "Yok, o kadar deil." "Ne oldu?"

"arptk, o kadar." "imdiki vaziyet nedir?" "ok iyidir." Bu son sz zerine Mustafa Kemal 78 bin askerin yok olduu Sarkam faciasnn zerinde durmak istemeyerek konumasn yle srdrd: "Cepheye atanmak iin yolladm yazya cevap verecek zamannz olmadn sanyorum. Ama yine isteimi olumlu karlam olacaksnz ki, beni buraya arttnz ve 19. Frka kumandanlna atadnz. ok teekkr ederim. Yalnz anlamadm bir ey var, bu frka nerede? Nasl ve ne zaman kurulacak, kimse bilmiyor." "Anlataym, bu frkay siz kuracaksnz. Frkann merkezi Tekirda olacak. Orada hazrlklar balad bile. Bu konuyu Genelkurmayla grn, onlar size gereken bilgiyi vereceklerdir." Mustafa Kemal Enver Paa'yla konumasn burada keserek doru Genelkurmay Dairesi'ne gitti ve kendisini, "Ben 19. Frka Kumandan Mustafa Kemal," diye tantt. Onlar da akn akn onun yzne baktlar. Daha kimsenin byle bir frkadan haberi yoktu. Mustafa Kemal, deta sahtekr durumuna dmt. Sonunda bu frkann Tekirda'da kurulu durumunda olduunu renen Mustafa Kemal, derhal cepheye gitmeye karar verdi. Akbyk'taki eve giderek Vasfiye Hanm, Fikriye ve Jlide'yle vedalat. Ertesi gn de grevinin bana ulamak iin Tekirda yoluna kt. Tekirda'da frkann kuruluunu tamamladktan sonra, kararghn, anakkale kentinin karsndaki Eceabat kasabasnn hemen kuzeyinde bulunan Maydos'a tad. Burada, Anburnu, Anafartalar ve Ece limann da iine alan blgenin kumandanlna getirildi. Blgede her an bir ngiliz-Fransz saldrs bekleniyordu. ok gergin gnler geiriliyordu. Dman acaba nereden ve nasl saldracakt! Mustafa Kemal'e gre dmann, Gelibolu Yarmadas'nn burnunda, yani anakkale Boaz'nn bat ucunda Seddlbahir ve Kabatepe blgesine bir kartma yapmas beklenebilirdi. Mustafa Kemal bu amala askerlerini buralarda mevzilendirerek savunma hazrlklarna giriti. Gerekten dman, ilk kartma denemesini, 1915 Mart'nn ilk gnlerinde beklenen kylarda yapt. Bu, belki de bir keif kartmasyd. Ama Mustafa Kemal'in ald savunma nlemleri o kadar baarlyd ki bu ilk kartma denemesi derhal pskrtld. ingiliz ve Fransz donanmalar neden anakkale'ye saldryorlard? nk Osmanl ordusu Kafkaslar'da ve Svey'te yenik dmt. Demek ki Osmanllar korkulacak gte deillerdi. O halde ngilizlerle Franszlar anakkale'de de Trklerin savunma glerini yok ederek kolayca stanbul'u ele geirebilecek durumdaydlar. stanbul'un dmesi, Osmanl Devleti'nin yklmas ve sava d braklmas demek olacakt. Hindistan ve Svey'e ynelik Osmanl basks ortadan kalkacak ve Rusya ile daha sk bir 67 ibirliinin yolu alacakt. te bu yzden ingiliz ve Fransz zrhllar, ocak ayndan beri anakkale kylarn srekli top ateine tutuyordu. Franszlarn Suffren, Bouvet, Gaulois, ngilizlerin Inflexible, Vengeance, Cornwallis ve Albion zrhllar durmadan kylar dvyorlard. Btn bu bombardmanlardan sonra 18 Mart'ta, dman donanmas btn arlyla anakkale Boaz'na yklendi. Ama kylardaki Trk tabyalarnn korkun bir direniiyle karlat. Dman donanmas Boaz sularnda perian edilerek geri pskrtld. Bu olay, Trk ordusunun tarihinde anl bir sayfa olarak yer ald. anakkale Sava'nn ite o en kzgn ve ateli gnlerinde, Mustafa Kemal annesinden bir mektup ald. Zbeyde Hanm, kz Makbule ile birlikte Selanik'ten ayrlm stanbul'a gidebilmek umuduyla Dedeaa'a gelmiti. anakkale'ye bombalarn yad, atelerin gkyzne ykseldii, btn anakkale Boaz kylarnn alev alev yand gnlerde, Zbeyde Hanm nasl Dedea-a'tan Kean'a, oradan da Tekirda'a

geebilecekti? Deliye dnd Mustafa Kemal. Sras myd imdi Selanik'ten ayrlp da stanbul'a gitmenin? Ama Zbeyde Hanm olundan uzun sre haber alamaynca, meraktan ldrm ve yollara dmt. Dedeaa'-tan yazd mektup da stanbul yoluyla kimbilir ka gnde cepheye ulamt. Ne yapabilirdi Mustafa Kemal? Cepheden ayrlp da Dedeaa'a m gidecekti? Dndke zntden kahroluyordu. Sonunda Beinci Ordu kumandanl araclyla Sofya eliliine u telgraf ekti: "stanbul'a seyahat etmekte olan annemin aranmas iin Dedeaa'taki Konsolosunuza emir vermenizi rica ederim. Dedeaa'tan mektubunu aldmdan, orada olduunu zannediyorum." (5 Nisan 1915) Mustafa Kemal. Bu telgrafa uzun bir sre yant gelmedi. Mustafa Kemal'in akl annesindeydi. Bir yandan dman Boaz'dan geirmemek iin her gn kan ve barut kokular arasnda verilen savalar, te yandan annesinin yollarda perianl. Haftalar sonra kendisine annesinden bir mektup ulat. Zbeyde Hanm bin bir macera sonunda istanbul'a varm, Makbule ve vey kz Rukiye ile birlikte Vasfye Hanm'n Akbyk'taki konana yerlemiti. Mustafa Kemal'in, o dnemde ne annesiyle uraacak zaman vard ne de uzaklarda brakt dostlaryla. O kendini yalnz sava sorunlarna vermiti. Mart aynda yaadklar bozgundan sonra dman Boaz sularn brakp kylardan kartma denemelerine giriti, ite o zaman da karsnda Mustafa Kemal'i buldu. Onun dnd gibi dman, 12 Nisan'da en byk kartmay Gelibolu Yarmadas'nn kuzeybatsnda Gkeada karlarndaki kyya yapp Arburnu srtlarna kt ve orada mevzilendi. Mustafa Kemal'in amac, dman bu kylardan denize dkmekti. Mustafa Kemal ite o gnlerde, sava Conkbayr' srtlarnda, sonradan Kemalyeri denen yerden ynetiyordu. O blgedeki btn yerlerin adlar tarihe geti: Kocadere,