Gecmisin Yukuyle Yenilik Arayisi

CHPDE LDER, TAVAN, TABAN ANALZ

GEMN YKYLE YENLK ARAYII

MUSTAFA ALTUNOLU

COPYRIGHT 2014 SETA

SETA Yaynlar 32I. Bask : 2014ISBN : 978-605-4023-34-9

Kapak Tasarm : M. Fuat ErTasarm ve Uygulama : mare YazarKapak Fotoraf : AABask : Turkuvaz Matbaaclk Yaynclk A..letiim : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf

Nenehatun Cad. No.66 GOP ankaya 06700 Ankara Tel: (0 312) 551 21 00 | Faks: (0 312) 551 21 90 www.setav.org | [email protected]



Mustafa Altunolu

ZET

GR

BRNC BLMKEMALST KODLAR ELNDE DEEMEME

KNC BLMBAYKAL VE KILIDAROLU DNEMLER: SREKLLK M, KOPU MU?

NC BLMYEN CHP: TAVANDAN YANSIYANLAR

DRDNC BLMCHP TABANININ TEMEL MESELELERE BAKII

SONU

9

11

17

49

89

125

179

9ZET

Trkiyede siyasetle az ok ilgili herkesin CHP ile ilgili bir kanaati vardr. Kimi-leri iin CHP devlet kuran partidir, Alt Oku temsil etmektedir, Cumhuriyetin ve laikliin teminatdr, sosyal demokrattr. Ya da komnizmi, dinsizlii temsil etmektedir, her zaman dar bir elit zmresinin menfaatleri iin faaliyettedir. Kimi-leri ise CHPyi parti ii atmalar ile birlikte hatrlama eilimindedir. Bu alma, btn bu kanaatlerin tesinde, CHPyi deiim ve yenilik araylar ile birlikte ele almak istemektedir. ok partili hayata geile birlikte balatlabilecek sz konusu araylarn bir yenisine, Kemal Kldarolu ncelik etmektedir.

Kldarolunun Yeni CHPsi, doksan yllk narn son yeni filizini simgele-mektedir. Zira ok partili siyasi hayata geile birlikte CHPde zaman zaman yaa-nan zorunlu yeniliklerle pek ok ortakl paylamaktadr. rnein, halka gitmek istemektedir. Bunu hem halkn deerleri ile uyumlu bir parti izlenimi uyandrarak hem de genlere, kadnlara, farkl kesimlerden insanlara rgtlerinde yer vererek yapmaya almaktadr. Dahas, yoksul ve yoksunlarn sorunlarn, demokrasiyi ve zgrl syleminin merkezine yerletirmektedir.

Kldarolunun CHPyi zamann ruhu ile uyumlu klma abasnn rasyonel bir hedefi var: tek bana iktidara gelmek. Bu, CHP tarihinde karlalan btn yenilik teebbslerinin nihai hedefidir. Kldarolu, sz konusu hedefe belki ula-r, belki ulaamaz. Her iki ihtimale ilikin bir ngrde bulunmak, almann ilgi alannn dndadr. Burada bundan ziyade, Kldarolunun Yeni CHPsinin hem lafznn hem de muhtevasnn partinin elitleri arasnda ve tabannda nasl bir karlk bulduu sorusuna cevap aranmtr.

G E M N Y K Y L E Y E N L K A R A Y I I

10

CHPnin nde gelenlerinin medyadaki demelerinden elde edilen bulgular nda Yeni CHPnin hem lafznn hem de muhtevasnn nemli bir direnle karlat sylenebilir. Ayn diren, tabanda da sz konusudur. Tabandan tavana kadar ciddi bir arla sahip bu diren, Kldarolunun Yeni CHPsini srek-lilik ve kopma hattnda sadece kopma ya da deiim ile zdeletirmeyi g-letirmektedir. nk, ulusalc hassasiyetleri merkezine alan Yeni CHP kart diren, Kldarolunun yeniliki dilini partinin kadim nceliklerinin glgesin-de brakmay baarmtr. Bugn artk Kldarolunun CHPsi yenilii ile deil gelenekle sk ba ile birlikte dnlmelidir. Bu, Kldarolu dnemine hibir biimde yenilik atfedilemeyecei anlamna gelmez. zellikle, Baykal dnemi ile karlatrldnda, Kldarolu dneminde ksmi bir kopu ya da yenilik sz ko-nusu edilebilir. Ama o kadar. Daha fazlas deil. nk, hem tavan hem de taban-daki kompozisyonu ile Kldarolu dnemi CHPsi Baykal dnemi ile belirgin bir sreklilii muhafaza etmektedir.

11

GR

Siyasi partiler ile toplum arasnda karlkl bir etkileim sz konusudur. Siyasi partiler, mevcut sosyal grup ya da snflarn siyasal hayattaki yansmas, temsil-cisi ve davurumudur. slendikleri ilevlerle, temsilcisi olduklar sosyal grubun ya da snfn ekonomik ve kltrel menfaatlerini savunurlar.1 te yandan, siyasi partiler mevcut siyasal kltrn, sosyal deer ve inanlarn hem pekitirilmesin-de hem de deitirilmesinde nemli bir ilev stlenirler. Eer bir lkede siyasal kltr nispeten trde bir nitelik tayorsa, siyasi partiler mevcut kltr pekiti-rici ynde faaliyet gsterirler. Totaliter rejimlerde ya da baz radikal tek-parti sis-temlerinde ise, stlendikleri ilevlerle siyasal ve sosyal kltr kkl bir biimde dntrebilirler.2

Siyasi partilerin tavan ile taban arasndaki iliki, tpk siyasi partiler ile top-lumun geneli arasndaki gibi karlkl bir etkileime dayaldr. Yukardan aaya, yani liderden ya da tavandan tabana yaylan etkiyi mutlaklatrarak taban edilgen bir konuma hapsetmek doru olmayaca gibi, tabann siyasal kltrnn ve ta-leplerinin lider ve tavan zerinde mutlak bir belirleyicilie sahip olduunu iddia etmek de mmkn deildir.

Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) uzun siyas deneyimini, siyasi parti-top-lum ve siyasi parti-taban arasndaki etkileim ekseninde analiz etmek mmkn-

1. Nur Vergin, Siyaset ile Sosyolojinin Bulutuu Nokta, Trkiye Gnl, no. 76 (2004), s. 6. 2. Ergun zbudun, Siyasal Partiler, (Sevin Matbaas, Ankara: 1974), s. 108.


12

dr. CHP, 1923den 1950ye kadar sren tek-partili siyasi dnemde, Trkiyedeki siyas ve sosyal kltr dntren ana aktrdr. CHP, Osmanlnn son dnem-lerinde balayan devleti ve toplumu modernletirme teebbslerini radikalletire-rek devam ettirme tercihinden dolay, siyas, sosyal ve ekonomik vasatn innda belirleyici bir yere sahiptir. Buna mukabil, zellikle 27 yl sren tek-parti iktida-rnn akabinde, CHPnin Trkiyenin sosyolojisine ya da sosyal kltrne daha duyarl bir siyas pozisyon almak zorunda kald sylenebilir. nk 1946dan balayarak CHP, artk halka gitmek zorundadr. Bu zorunluluk, ok partili siyasal yaam koullarnda iktidara gelmek isteyen byn siyasi partiler gibi CHPnin de topluma daha duyarl olmasna ve kendisine ynelik toplumsal algy nemseme-sine yol amtr.

ok partili siyasi hayata geildiinde, CHP artk bir tabana sahiptir. stlen-dii devleti ve toplumu modernletirme misyonunun doal rn olan bir ta-bandr bu. CHPnin elit, kentli, eitimli ve varlkl insanlardan oluan tabannn, stlendii misyonla uyumlu bir siyas ve sosyal kltre sahip olduu sylenirse herhalde yanl olmaz. Mustafa Kemalden balayarak nn, Ecevit ve Baykala gelinceye kadar CHP liderlerinin herbirinin tabann siyas ve sosyal kltrnn konsolidasyonunda, kukusuz ciddi bir etkisi vardr. te yandan, bu almaya konu olan Kemal Kldarolu dnemini esas alarak sylenirse, deiimi ve yeni-lenmeyi temsil etmek zere dolama sokulan Yeni CHP lafznn ksa srede g-cn yitirii, tabandan gelen tepkilerin lider zerindeki etkisinin yaln bir iareti deil midir? O halde, tpk siyasi parti-toplum ilikisindeki gibi siyasi-parti taban ilikisinde de karlkl bir etkileimden bahsedilmelidir.

METODOLOJBu alma, CHPde lider, tavan ve taban arasndaki etkileimin boyutlarn ortaya karmak, grnr klmak amacyla yapld. Deniz Baykal dneminde bir trl iktidar hedefine ulaamayan CHP iin bir umudu ve yenilii temsil etmek zere Kldarolunun genel bakanla seilmesi sonrasnda partinin rettii politika-larn tabanda nasl bir karlk bulduu sorusuna cevap vermek almann ba-langtaki k noktasyd.

CHPdeki lider, tavan ve taban arasndaki etkileimleri incelerken alma kendisini belli olgularla snrlamaktadr: Krt meselesi, asker-siyaset ilikisi, yar-g-siyaset ilikisi, anayasa yazm sreci ve vatandalk tanm, laiklik, AB ile iliki-ler, Arap Bahar balamnda Msr, Suriye gibi lkelerde yaananlar ve Yeni CHP tahayyl. Sralanan olgular, uzunca bir sredir Trkiyenin siyasi hayatndaki temel tartma konularndan hareketle belirlenmitir.

G R

13

Elinizdeki alma, Kldarolunun genel bakanl ile birlikte CHPnin yenilenmesi kapsamnda retilen politikalarn parti tabannda nasl bir karlk bulduunu ve sz konusu yenilenme deneyimi zerinde parti tabannn ne lde etkili ya da besleyici olduunu ortaya koymak istemektedir. Bu sebeple, bu al-ma bir nitel durum almas (case study) olarak tasarlanmtr.

Burada durum almas rneklerinde genellikle grld zere, birden fazla veri kayna kullanlmtr. almada aadaki farkl kaynaktan elde edilen ve-riler nitel olarak analiz edilmitir. Bu kaynaklar u ekilde sralamak mmkndr:

i) Deniz Baykal ve Kemal Kldarolunun anlam dnyalarn karlatr-mal bir biimde ele almak amacyla CHP grup toplantlarnda yaptklar konumalarn dkmleri,

ii) Baykal, Kldarolu ve partinin tavannda yer alan isimlerin medya demeleri,

iii) zmir, Aydn, Edirne, Tekirda, Hatay (skenderun), Mersin, Tunceli, Erzincan, Giresun ve Ordu illerinde parti sempatizanlar, yeleri ve yneticileri ile yaplan yz yze, derinlemesine ve yar yaplandrlm mlakatlardr.

Mlakalatlar Ege, Trakya, Akdeniz, Karadeniz ve Dou Anadolu blgelerin-de CHPnin grece daha gl olduu veya il belediyesine sahip olduu on ilde gerekletirildi. Bu blge ve illerdeki etnik, mezhepsel, ekonomik ve toplumsal farkllklarn CHP tabannn partilerine ve lkenin temel meselelerine baklarna yansd n kablnden hareket edildi. llerde gerekletirilen ortalama onar de-rinlemesine mlakat ile toplamda 96 katlmcnn deerlendirmeleri alnm oldu.

GENEL TASLAKBir tr literatr taramas niteliine sahip birinci blmde, CHP tarihindeki yeni-lik teebbsleri ele alnyor. ok partili siyasi hayata geile birlikte halkn rza-sn alma ve halk ikna etme zorunluluu ile ilk defa yzleen CHPnin tek-parti dnenimin halkta yol at honutsuzluklar giderici bir stratejiyi yrrle ko-yuu yenilik teebbslerinin ilk kez gndeme geliini beraberinde getirmitir.

Ortann solundan ok nce balayan bu teebbleri ilk defa Ecevit ortann solu ve demokratik sol hareketlere atfettii anlam ve nemle radikalletirmitir. Hem halkla parti arasndaki mesafeyi kapatma hem de sosyal demokrat ilkeleri benimseme anlamnda, Eceviti CHP tarihi iinde yenilemenin ya da deiimin ilk gl figr olarak grmek mmkn.

12 Eyll sonrasnda ise SHP, hem byk oranda CHPnin geleneksel kadrola-rn bnyesine tayabilmesi hem de Trkiyede sosyal demokrat hareket iindeki


14

nemi sebebi ile yenilemenin adreslerinden biri oldu. SHP deneyimi iinde Bay-kal ve smail Cemin yeni solunu ayrca not etmek gerekir. CHPnin 1992de Bay-kal liderliinde kurulmasn takiben, SHP ve CHPnin 1995te gerekletirdikleri birleme iktidar ve yenilik midini bir kez daha canlandrsa da, Baykaln yeni sol ve Anadolu solu vizyonlarn hayata geirdiini sylemek zor.

Kldarolu, beklenenin altnda bir performansla uzunca bir sre CHPye liderlik eden Baykaln yaratt hayal krklna kar uzun CHP tarihi iindeki son yenilik teebbsn ve haliyle iktidar hedefini temsil ediyor. Bugn, CHPnin yenileme aray olduka duraanlam durumda. te yandan, 2011 genel se-imleri CHP iin, AK Parti karsnda mutlak bir malubiyetle sonulanmsa da, Kldaroluna partiyi iktidara tamak iin tannan kredi henz tkenmi sayl-maz. Yaptmz mlakatlarda izlerine rastladmz hayal krklklarna ramen, hlen Kldarolu ismi bir midi temsil etmeye devam ediyor.

kinci blmde, Baykal ve Kldarolunun anlam dnyalar arasndaki s-reklilikler ve kopular tespit edilmeye allyor. CHPnin Meclis Grubunda yap-tklar konumalardan yola karak bu iki liderin hem CHPnin yenilenmesine hem de Trkiyenin temel meselelerine nasl baktklarn tartmak, Kldaro-lunun selefi Baykalla karlatrlmasna ve gerekte belirgin bir farklla sahip olup olmadna karar vermeye imkn tanmas asndan bu almann btn iinde nemli bir yer igal etmektedir.

nc blm ise CHPnin Kldarolu dnemi elitlerine ayrlyor. Tavan ve taban arasndaki ilikiyi derinletirmek, ancak parti meclisindeki grevlilerin ya da milletvekillerinin belirlediimiz temalar ekseninde grlerini analiz etmekle mmkn klnabilecekti. Bu sebeple, medyada, zellikle gazetelerde yer alan de-meleri veri kabul ederek CHPli elitlerin lke meselelerine baklar analiz edil-di. Birbirlerini zaman zaman ar bir biimde itham edileri ile sk sk medyann gndemine yerleen CHPli elitlerin lke meselelerine baklarnda sz konusu ithamlar besleyen ciddi bir farkllk sz konusudur. Partinin kendini ifade etme-de yaad glk ya da parti politikalarna dair kamuoyuna yansyan belirsizlik kukusuz biraz da bu farkllklarn bir rndr.

Son olarak, drdnc blmde zmir, Aydn, Edirne, Tekirda, Mersin, Ha-tay (skenderun), Tunceli, Erzincan, Ordu ve Giresunda gerekletirilen mla-katlardan yola karak, CHP tabannn partilerine ve lke meselelerine baklar analiz ediliyor. Lider veya tavan ile taban arasndaki ilikinin boyutlarn tespit etmenin bu almann esas amac olduu dnlrse, bu blm, alma iin olduka hayati bir ihtiyaca cevap veriyor.

Kemal Kldarolunun CHP genel bakanlna seilmesiyle Trkiye siya-setinin gndemine yerleen Yeni CHP araylarn konu alan bir alma yapma

G R

15

fikri ve nerisi SETA Siyaset Direktr Dr. Hatem Eteye aitti. Meseleyi konu-tuumuz ilk gnden metnin son hlini ald ana kadarki katklar benim iin olduka kymetli. Doan Ekinat, mlkatlar yaparken, bana elik etti. Her seya-hatte ileri olduka kolaylatrd. Onsuz, mlkatlarn stesinden gelebilir miy-dim, bilmiyorum. Ahmet Demirhan, sabrla metni okuyup eletiri ve nerileri ile eksikliklerimi grmemi salad. Son olarak, Asunun olumlu teviki ve sabr olmasa bu alma hi ortaya kmayabilirdi. Her birine sonsuz teekkrlerimi iletmek isterim.

17

KEMALST KODLAR ELNDE DEEMEME

Cumhuriyet Halk Partisi, devletin kurucu elitlerinin var ettii ve yakn zamana kadar koruma altna ald bir parti. Hl kimliinin en nemli unsurlarn, ku-rulu evresinde kendisine atfedilen deerlere borlu. Alt Okun glgesi, CHPnin her zamanki gibi, imdilerde de zerinde. Her birine atfedilen anlam tarihsel seyir iinde deise de, Alt Ok CHPnin vazgeilmezi.

CHPliler sk sk devlet kuran parti olmakla vnr. Oysa devletin parti-den sonra deil, nce kurulduu gereini ihmal etmemek gerekir. CHPnin k-keninin ulusal kurtulu srecinin ncs Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyetine dayandrlmas bu gerei deitirmiyor. zellikle ok partili hayata geilene dein, CHP, devlet korumas altndayd. Hiyerarik olarak devletle eit deildi. Devlet katnda, ayak ba olmamas gereken, buna karlk, kendisinden her zaman ve her bakmdan istifade edilebilecek bir rgtt. Devlet tekilat ve brokrasi ile rekabet etmemesi, hep onun hizmetinde olmas ve yle kalmas ge-rekiyordu.3 Tam da bu sebeple, kendisini var eden irade ile zdelemek, parti politikalarn n-belirleyen en temel faktrd.

ok partili hayata geile birlikte deiim, CHPnin gndemini srekli megul etse de, devletle balangta kurulan ban gevediini sylemek g. Blent Ece-vitin 1970li yllardaki abalar, SODEP-HP birlemesiyle kurulan SHPnin grece ayrks konumu, CHP tarihinin birer istisnai evresidir. Her iki deneyimin ulat

3. Cemil Koak, CHP Devletle Bir Oldu mu; Yoksa Devlet mi CHPyi Yuttu, Star, 26 Ekim 2012.


18

yer, bir belirgin krlmay deil, aksine asr- saadet ile tekrar bulumay temsil et-mektedir. Henz bunu sylemek iin belki erken, ama yle grnyor ki Kemal Kldarolu liderliindeki yeni CHP de benzer bir kaderi paylaacak. Zira, Kl-darolunun yllk genel bakanlk deneyiminden kan sonu udur: Partinin hem tabannda hem de tavannda yaygn bir etkinlie sahip ulusalc hassasiyetler, yeniliki syleme kar bir diren noktas oluturarak Kldarolunun hareket ka-biliyetini snrlyor. Bu durum en azndan imdilik Kldarolunun ve onun lider-liindeki CHPnin kkl bir deiimin tayc znesi olmasna msaade etmiyor.

9 Eyll 1923te Halk Frkas adyla kurulan parti nce 1924 ylnda Cumhu-riyet Halk Frkas, sonra da 1935de Cumhuriyet Halk Partisi adn almtr. 1935, ayn zamanda, Kemalizm prensiplerinin, yani Alt Okun CHP programnda ka-bul edili yldr. 1923-1945 yllar arasndaki tek-parti dneminin ok partili ha-yata geile birlikte sona erii, bu almaya kaynaklk eden, CHPnin byk e-likisi ile ilk kez yzlemeye balad evredir. Bu byk eliki, sadece CHPnin deil, tek-partili siyasal hayatn yerini ok partili bir siyasal hayata brakt her lkedeki tek-partinin elikisidir. Btn meruiyetini ve gcn devlet korumas altnda olmaktan alan tek-partiler, varlklarn srdrlebilmek iin ilk defa hal-kn onayna ihtiya duyduklar bir evrede, tek-partili iktidarlar dneminde halk ihmal edilerinin ve kendilerini halka ulatracak doru stratejileri bilmemenin bedelini ar bir biimde demilerdir. CHPnin yaad deneyimden hareketle sylenecek olursa, bu kitleleri harekete geirme yeteneinden yoksunluk hli, ilk defa adil ve effaf bir biimde yaplan 1950deki seimlerin sonularna fazlasyla yansm ve DP, 27 yllk CHP iktidarna son vermitir.

CHPnin 1950den beri devam eden deiim ihtiyacnn kkenine, iktidar he-defli bir siyas organizasyon olma vasfn yerletirmek, herhlde yanl olmaz. 27 yllk tek-parti iktidarndan sonra, CHPnin, 1973 ve 1977 seimlerinde elde ettii seim baarlarn bir kenara brakrsak, rakipleri karsnda urad malubi-yetler, CHPdeki deiim seslerinin oka kmasnn ardndaki asl sebeptir. Elde edilen her baarsz sonu, ksa srede, parti ii rekabete ve iktidar mcadelesine elik eden bir yenilenme ihtiyacn beraberinde getirmitir: Ortann solu/de-mokratik sol, yeni sol ve Yeni CHP, uzun CHP tarihinin birer deiim momen-tidir. Deiim sylemi ve aray ortak paydasna sahip olsa da bu momentlerin her biri, dnemin ulusal ve uluslararas pek ok faktrnn bir araya gelerek var ettii Trkiye gerekliinin bir yansmas olarak grlmelidir.

CHPde deiim ihtiyac, ncelikle, parti ii iktidar mcadelelerini tetikleyen baarsz seim sonularna kar bir tedbir olarak dnlmtr. Deiim aba-lar, btn bir CHP tarihi boyunca iki ana eksende ilerler: halka gitme ve sosyal

K E M A L S T K O D L A R E L N D E D E E M E M E

19

demokratik ilkeleri benimseme. Bu ikisi neredeyse her seferinde i ie gemi bir halde, deiim ihtiyacna bir zemin sunar. Yaanan her kriz, ayn anda hem halka giderek hem de sosyal demokrat ilkeleri benimseyerek almaya allr. zellikle Ecevitin 1960larn sonlarndan itibaren nce ortann solu sylemine sahip -k, sonrasnda ise CHPyi demokratik sol bir parti hline getirme abalar bu iki ana eksenin nclnde gerekletirilmitir. Benzer bir biimde yeni sol ve Yeni CHP merkezli sylemlerin esas odan da bu iki ana eksen belirler.

Halka gitme, aslnda, ok partili hayat ncesinde, CHP ile halk arasndaki kopukluun ak bir kabuldr. Ayn zamanda da, partinin srasyla Halk Frka-sn, Cumhuriyet Halk Frkasn ve Cumhuriyet Halk Partisini kendisine isim olarak belirlerken, mezkr isimlerdeki halk ortak paydasna ve partinin bununla ilikili halklk ilkesine atfedilen anlamdaki bir deiimi de temsil etmesi asn-dan nemlidir. Ksacas, halka gitme arayn bu iki noktay birlikte dnerek ele almak gerekir.

Halka gitmenin ilk boyutu, CHPnin kurucu kadrolarnn snfsal nitelikleri (elitizmleri) dnlrse, hem rgtsel bir yenilenme hem de partiyi elitist kad-rolarn dndaki toplumsal gruplara olabildiince ama ihtiyac ile ilgilidir. CHP, ynetenler snfnn, alayl ve mektepli askeri snf, sivil brokrat ve aydnlardan mteekkil bir snfn partisidir.4 Dolaysyla, halka gitme, ncelikle, partinin bu hviyetini deitirerek, hem rgtn snfsal kompozisyonunu deitirmek hem de partiyi iilere, yoksullara, toplumun dezavantajl kesimlerine amaktr.

Halka gitmenin ikinci boyutu ise Alt Okun temel ilkelerinden birine (halk-lk) atfedilen anlamdaki deiimle ilgilidir. Tek-parti dnemi halkl, esasen, halka ramen halk iin cmlesiyle zetlenebilecek bir anlaytadr. Halk, mo-

4. Sina Akin, CHPnin Siyasal, Toplumsal ve deolojik Kkenleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi iinde, cilt 8 (1983), s. 2037.

CHPde deiim ihtiyac, ncelikle, parti ii iktidar mucade-lelerini tetikleyen baarsz seim sonularna kar bir tedbir olarak duunulmutur. Deiim abalar, butun bir CHP tari-hi boyunca iki ana eksende ilerler: halka gitme ve sosyal de-mokratik ilkeleri benimseme.


20

dernist/aydnlanmac (ilerlemeci, kalknmac) bir paradigma ile dntrlmesi gereken bir kitledir. Bir baka deyile, Cumhuriyeti kuran kadrolar iin, toplum, ne istediinden, ne zlediinden bamsz olarak kltrel bir sper Batllama program nclnde dntrlmelidir.5 te halka gitme, bu trden bir halk-lk anlayndaki deiim ihtiyacnn bir ifadesidir: halk iin halkla beraber cmlesinde ifadesini bulan bu dnm, halkla, onun hayatyla, kltryle, de-erleriyle btnleme amacndadr.

Halka gitme ile murat edilene ne denli ulald imdilik burada detaylan-drmaya gerek duyulmayan ayr bir tartma konusu. Belki u kadar sylenebilir: CHPnin ok-partili hayat iindeki serveninde halka gitme projesinin zellikle 1970lerde Ecevit nclnde belirgin bir baar elde ettii ak. Ancak bu baa-rnn CHPnin elitist hviyetinde ne denli bir anmay temsil ettii tartlr.

CHPdeki, deiim ihtiyacnn ikinci nemli aya, sosyal demokrat ilkele-ri benimsemedir. Hem Trk solunun hem de CHPnin byk elikisi, sosya-lizm-Kemalizm ya da sosyal demokrasi-Kemalizm ilikisinde aa kar. ok partili hayata geile birlikte, smet nnnn nclnde partinin siyasal yel-pazedeki yerini tespit etmek gerektiinde, yava yava sosyal demokrat ilkelerin merkeze alnd bir siyasal pozisyonun (ortann solu) CHP iin kabullenildii gnden bugne dein, sosyal demokrat ilkeler ile Kemalist ilkeleri ortak bir payda altnda toplama abas partinin btn bir tarihine damgasn vurmutur.

Bu blmde, halka gitme ve sosyal demokrat ilkeleri benimse ana ek-senini takip etmek sretiyle, CHPnin deiim serveninin temel momenti tartlacaktr.

ORTANIN SOLUNDAN DEMOKRATK SOLA ECEVTL YILLARTek partili hayatn sonlarndan balayarak CHPdeki deiim momentlerinden il-kini ortann solu ya da demokratik sol bal altnda ele alrken, noktann altn nemle izmek gerekir. ncelikle, ortann solu ve demokratik sol bir dei-im momentinin adlandrlmas iin kullanlsa da, bu ikisi ayn tarih sreci temsil etmez. Birbirini takip eden, ilkinin (ortann solunun) zerine kurulu bir zeminde ikincisinin (demokratik solun) ina edilmeye alld bir sretir bu. Ortann solu, CHP iinde, nce nnnn dile getirdii, sonrasnda Ecevit ve arkadala-rnn sahiplendii bir deiim srecini ifade eder. Buna karlk, demokratik sol daha ok Ecevit ile zdeletirilebilecek bir perspektifin addr.

5. M. Asm Karamerolu, Tek Parti Dneminde Halklk, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 2: Kemalizm iinde, der. Ahmet nsel, (letiim Yaynlar, stanbul: 2009), s. 283.


21

kinci olarak, ortann solunun, CHP iinde, deiim hareketinin sembol hline gelmesinden ok nce, bu hareketi nceleyen, belki bu hareketin iaret-lerini sunan bir deiimin ok partili hayata geile birlikte balayarak 1960lara kadar devam ettiini aklda tutmak gerekir. Bu sebeple, ortann solu/demokratik sol eksenli bir tartmay yrtebilmek iin ncelikle 1946-1960 arasnda ok par-tili hayata gei koullarndan balayarak CHP iinde yaananlara bakmak elzem-dir. nc olarak, bir deiim abasndan bahsediliyorsa, bu deiimin hedefleri kadar, deitirilmesi arzulanan eyin asl zelliklerini de ortaya koymak gerekir. Bunun iin, ideoloji, rgt ve taban deikenlerini dikkate alarak CHPnin gemi ve gelecek arasndaki salnmlar, bir baka deyile, byk paradoksu analiz edile-bilir. imdi, ortann soluna gelene dein, CHPnin yaad deiim serveninin kritik eiklerine bakmaya alalm.

CHPde, deiimin nesnesi ya da deiime konu edilen zellikler, yeni bir dev-letin, Cumhuriyetin kurucu iradesinin fledii ruhla kazanlmtr. Bata da vurgu-land gibi, CHPye dair ihmali kabul edilemez en nemli nokta, onun bir devlet partisi hviyetiyle kurulmasdr. Hliyle CHPnin kimlii veya asl vasf, devlet par-tisi olma zerine ina edilmitir. Bu innn znesi biztihi devletin kendisi olmas hasebiyle CHP, uzunca bir sre bamsz bir ideolojik ve rgtsel kiilik gelitire-memitir.6 Devlet-parti zdeliinde ifadesini bulan bu durumun, ancak 1946dan sonra tedricen deime eilimine girmesiyle CHP, siyasal hayattaki ideolojik nce-liklerini, rgtn ve tabanla ilikisini belli bir cihette belirlemeye balamtr.

Siyasal hayatna bir devlet partisi olarak katlan CHPnin bununla iliki-li ikinci nemli vasf devletllerin, yani ynetenler snfnn partisi olmasdr. CHPye biraz da pejoratif bir anlam yk ile donatlarak atfedilen elitizm, onun ynetenler snfnn partisi olmasnda temellendirilmektedir.

Btn bir Osmanl modernlemesi srecindeki gibi, askeri snf ve brok-ratlardan mteekkil ynetenler snfnn esas gayesi, devlet ve toplumu, btn unsurlaryla, yukardan aaya modernletirmek, muasr medeniyet seviyesine eritirmektir. Hem yeni bir devlet kurarken hem de devleti kurduktan sonra onu muhafaza etmeye alrken modernist bir izgide srar, devlet sz konusu edildi-inde, saltanatn ve hilfetin ilgs, dinselliin btn siyasal taleplerinin bastrl-mas, zamann batl devletlerinden mlhem bir idri ve hukuk tekilatlanmaya gidilmesi ile sonulanmtr. Toplum sz konusu edildiinde ise, btn bir gn-delik hayatn, batl bir forma brndrlmek zere yeniden kurgulanma abas

6. Eric Jan Zurcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, (letiim Yaynlar, stanbul: 2010), s. 263.


22

karmza kar. Devletin ve toplumun topyekn yeniden in, snfsz, imtiyazsz, kaynam bir kitleyi temsil eden halk iindir. Halka ramen, yani onun imdisi-ni ve geleceini biztihi kendisinin belirlemesine izin vermeksizin, onun adna en iyinin ne olduuna karar vererek, bu topyekn ina gerekletirilmelidir.

CHPnin, kuruluundan 1946ya kadar, kimliinin ana bileenleri onun elitist, modernist, laik ve halk znde sakldr. Bunlara Alt Okun dier ilkeleri -cum-huriyetilik, devletilik, milliyetilik ve inklaplk- eklendiinde, CHPde deii-min nesnesinin, deiime konu edilen asl unsurlarn neler olduu belirlemi olur.

CHPde ortann solu sylemi ile balayan sreci nceleyen bir deiimin ya-and gereini aklda tutmak gerektii yukarda vurgulanmt. 1946dan 1960a kadar sren bir dizi yenilik, ortann soluna giden yolun birer basamadr ve bu basamak, ok partili hayata geile belirlenmitir.

ok partili hayata gei, hem ulusal hem de uluslararas koullarn mevcut hliyle statkoyu korumaya elvermeyiine ynelik bir tepkiydi. Dnem itibariyle, toplumun byk bir ksmn oluturan kyllerin, hem merkez ynetimin krsal kesim zerindeki denetimini sklatrmas hem de laiklik politikalarnn halkn din inanlarn ifade etmelerini bastrmas nedeniyle, devlete kar fkeleri art-mt. Benzer bir fke, saylar henz toplam nfusa oranla ok olmasa da, sanayi iilerinin hayat koullarnn ktlemesi ile ortaya kmt. Ama ok partili ha-yata geie CHPyi asl zorlayan ey, Jn Trk koalisyonu denilen, burjuvazi ve byk toprak sahiplerinden mteekkil iki byk ortann desteini yitirmesiy-di. Btn bunlara II. Dnya Sava sonrasnda, esasen Avrupa lkelerinin km ekonomilerini toparlayabilmeleri iin Mashall Plan dhilindeki ABD yardmla-rndan istifade edebilmenin ancak demokrasi ve serbest giriim gibi siyasal, eko-nomik ideallere uymakla mmkn hle gelebileceinin anlalmas eklendiinde,7 ok partili hayata geisin ardndaki temel sikler kabaca zetlenmi olur.

7. Zurcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, s.304-307.

CHPnin, kuruluundan 1946ya kadar, kimliinin ana bile-enleri onun elitist, modernist, laik ve halk zunde sakldr. Bunlara Alt Okun dier ilkeleri -cumhuriyetilik, devletilik, milliyetilik ve inklaplk- eklemek gerekir.


23

ok partili siyasal hayata gei evresi, CHPdeki deiimin ilk emarelerinin gzlenebildii yllardr. Bu yllarda, partideki muhafazakr kanatla liberal, refor-mcu kanat arasndaki mcadele, nnnn de desteiyle reformcular lehine so-nulanmtr. II. Dnya Sava sonras uluslararas dengelere uyum salamann gereklerini yerine getirmek, hem ekonomik hem de siyasal alann liberalletiril-mesi ile mmknd. Bu amala, 1946-1950 arasnda, ok partili siyasal hayata gei kararnn alnmas dnda, seim sisteminin deitirilerek tek dereceli bir seim sisteminin kabul; Cemiyetler Kanunun deitirilmesi; Milli eflik kuru-munun kaldrlmas; deimez genel bakanlk yapsnn bozulmas; niversitele-re zerklik tanyan kanunun kabul; Basn Kanununun liberalletirilmesi; gazete kapatma yetkisinin hkmetten alnp yargya devredilmesi; Sendikalar Kanu-nunun kabul; yaplan 7. Kurultay ile devlet-parti zdeliinin kaldrlmas; Alt Ok ilkelerinin yeniden tanmlanmas; DPye ynelen byk toprak sahiplerinin desteini tekrar kazanabilmeyi umarken kanunu tmden lavetmeyerek kk kyller ile de ilikilerin iyi tutulmasn salamak zere Toprak Reformu Kanu-nunun deitirilmesi gibi ekonomik ve siyasal alan liberalletiren baz tedbirle-rin alndn gryoruz. Bunlarn dnda, ilk kez, 1946da yaplacak seimlerle halk desteine duyulan ihtiya, zellikle liberal ilahiyat emsettin Gnaltayn, otoriterlik yanls Recep Pekerin yerine babakanlk koltuuna oturtulmas; il-kokullara din derslerinin konulmas; imam hatip kurslarnn almas ve Ankara niversitesi bnyesinde ilahiyat fakltesinin almas gibi dinsellii zgrletiren pratikler ile karlanmaya allmtr.8 Bu noktada unu nemle vurgulamak ge-rekir: Bahsedilen anlamda liberalletirmeler ve dinselliin ncekine nazaran z-grletirilmesi, topyekn bir liberalleme eiliminin emareleri olarak grlemez. nk liberal pratiklerle ama, bir yandan ulusal ve uluslararas basklara kar alnacak nlemlerle devleti konsolide etmek ve dier yandan da ok partili siyasal hayata geile birlikte poplist taleplere karlk vermektir. Baka bir ifadeyle, uluslararas dengeler asndan bakldnda, Trkiye Cumhuriyeti artk SSCBye kar ABDnin mttefiki olmay tercih ettii iin, liberalizasyon kanlmazd; te yandan beklenen liberal almlar gerekletirmekle CHP elitleri, kitleler nez-dinde kurucu vesayeti bir parti olarak iktidarn devam iin onay alacaklarn varsaymaktayd.9 Bu sebeple, ok partili siyasal hayata gei evresini ancak ksmi liberalleme pratikleri ile birlikte dnmek gerekir.

8. Frank Tachau, The Republican Peoples Party, 1945-1980, Political Parties and Democracy in Turkey iinde, der. M. Heper ve J. M. Landau, (I. B. Tauris, London: 1991), s.104.9. Hasan Blent Kahraman, Trk Siyasetinin Yapsal Analizi-II 1920-1960, (Agora Kitapl, stanbul: 2010), s. 221.


24

1946da, ok partili siyasal hayatn balangc ile birlikte, pek ok parti kurulsa da, bunlar iinde DPnin ksa sre iinde byk bir cazibe merkezi hline geldi-ini gryoruz. Daha ok Cumhurbakan smet nn tarafndan desteklenen 1945 tarihli iftiyi Topraklandrma Kanunu, CHP iinde yaanan bir dizi tar-tmann ardndan, Adnan Menderes, Celal Bayar, Refik Koraltan ve Fuat Kpr-lden oluan Drtlerin 1946da DPyi kurmas ile sonulanacaktr. DP, 1946da, ilk kez katld seimlerde, seimin gvenilirliine glge dren hamlelere ra-men 63 milletvekili ile parlamentoda temsil edilme hakk kazanmtr. Kukusuz, yeni kurulan bir parti iin, gvenilirlii pheli bir seimde elde edilen bu sonu azmsanamayacak bir baardr. Bir bakma, 1950 ylnda yaplacak seimlerde or-taya kmas muhtemel sonular da ngrmeyi mmkn klan bir sonutur bu.

1950 yl, adil ve effaf bir biimde yaplan seimlerle, 27 yllk tek-parti ik-tidarnn resmen sonland ve DPnin tek bana iktidar olma ans yakalad, siyasi hayatmzn nemli dnm noktalarndan biridir. DPnin elde ettii bu ba-arnn pek ok sebebi olsa gerek. Kabaca rejime ynelik honutsuzluun CHPye pahalya mal olduu aktr. 1954 ve 1957 seimlerinde de sonu deimeyecek ve DP, kez st ste tek bana iktidar olma hakkn elde edecektir.

1950den balayarak elde edilen baarsz seim sonularn dikkate almak, CHPdeki deiime ynelik giriimleri anlamamz iin nemli bir aklayc un-surdur. 1950-1960 arasnda yenilenen parti program ve ilan edilen seim bil-dirgeleri, tek-parti dneminin honutsuz kitlelerinin desteini tekrar kazanmak abalarnn birer izdmdr. Zikredilen dnemde, 1950den balayarak, parti programlarnda ve seim bildirgelerinde yer alan vaatler iinde CHPdeki deii-mi anlamak asndan ne kan unsurlar u ekilde sralamak mmkn: lkin, 1951 kurultay sonrasnda yaynlanan beyanname ile demokrasi bir yasallk (hu-kuk) rejimi olarak ifade edilmektedir. Demokratik devlette yaayan yurttalarn, kanunlarn; kanunlarn ise Anayasann gvencesi altnda bulunduuna dikkat e-kilirken Anayasaya aykr kanunlarn tatbikini nleyecek bir yksek mahkemenin kurulmas zaruri saylmaktadr. Ayrca, devlet-yurtta ilikisi eitlik ve gvenlik ilkelerine bal olarak ele alnmaktadr. Demokrasi ya da demokratik devlet z-gr meclis ve zgr basn ile zdeletirilmektedir. Milletvekili adaylarnn r-gte saptanmas karara balanmaktadr. kinci olarak, 1953 Kurultay Kemalizm kavramn parti programndan karmas, zel teebbsle ortakla cevaz vererek hem devletilie yeni bir yorum getirmesi hem de ilk kez iilere grev hakknn tannmasn ngrmesi ile ne kan bir kurultaydr. ncs, 1954 seim be-yannamesi, i gvenliinin salanmas, yarg bamszl, niversite zerklii, sosyal sigortalar mevzuu, Kanunu, asgari cret, tam cretli hafta sonu tatili ve


25

yllk cretli izin gibi haklara vurgu yaparak dar gelirli kesim, iiler ve kk kyllere ynelik vaatleri ne karrken, sanayicileri de ihmal etmeyerek pek ok vaatte bulunmaktayd. Drdncs, 1957 seim beyannamesi, demokratikleme araynn daha da belirginletirmesi asndan, CHP tarihinde nemli bir evredir. Bunun ardndaki esas sebep, bu dnemde, DP ile CHP arasndaki yaknlama-dr.10 Bu dnemde, ncelikle, CHPnin, DP karsnda ana muhalefeti temsil ettii gereini unutmamak ve btn sralanan vaatleri bu kapsamda deerlendirmek gerekir. Yine bu dneme dair daha nce de vurgulanan ikinci nemli nokta, sra-lanan bu vaatlere ramen, CHPnin, 1950-1957 arasnda yaplan her seimde de, DP karsnda malubiyetten kurtulamam olmasdr. Ne var ki, Tablo 1de de grlebilecei gibi, 1957 seimlerinde, CHP ile DP arasndaki farkn ciddi oranda eridiini not etmek gerekir.11

Tablo 1. 1950, 1954 ve 1957 Genel Seim Sonular

Parti Ad 1950 1954 1957

Alnan Oy Alnan Oy Oran (%)



DP 4.241.393 52,68 5.151.550 57,61 4.372.621 47,88

CHP 3.176.561 39,45 3.161.696 35,36 3.753.136 41,09

MP / CMP 250,414 3,11 434,085 4,85 652,064 7,14

HP - - - - 350,597 3,84

Bamsz 383,282 4,76 137,318 1,54 4,994 0,05

Kaynak: http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secim_sorgu.genel_secimler

1950-1960 dneminde CHPdeki deiimi anlamak iin, 1959 tarihli lk He-defler Beyannamesi adl belgenin ayr bir nemi vardr. Bu beyannamede DP ik-tidarna ynelik gittike artan otoriterlik eletirilerine kar, CHPnin demokrasi ve zgrlkleri merkeze alan muhlif tutumu iyiden iyiye belirginleir. Ayrca,

10. Kahraman, Trk Siyasetinin Yapsal Analizi-II, s.321-324.11. 1957 seimlerinde DP ile CHP arasndaki oy fark sadece 619.485dir. Her iki parti de bnyelerinde iadam-lar, toprak sahipleri, iiler, kyller ve yerel eraf barndrmaktadrlar. CHP bir yandan eski Batllamac b-rokrat grntsnden uzaklamay dener ve temel hak ve hrriyetler savunuculuunu stlenmek isterken, dier yandan 1950 seimlerinde DPyi desteklemi olan iilere irin grnmeye almakta, iadamlar ile toprak sahiplerini de incitmek istememektedir. Devletl CHPden kurtulmak iin 1950de (ve hatta 1954te) DPye oy veren dlanmlar (Alevi, Krt ve gayrimslim aznlklar), entelektel kanat ve orta snflar, DP iindeki otoriter, Sunnilie dayal dindar ve milliyeti eilimle karlanca yeni bir aray iine girmiler, CHP yeniden cazip bir konuma gelmeye balamtr. Ksaca saflar yeniden deimektedir. Bkz. Tanel Demirel, 1946-1980 Dneminde Sol ve Sa, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 9: Dnemler ve Zihniyetler iinde, der. mer Lainer, (leti-im Yaynlar, stanbul: 2009), s. 418.


26

1959 tarihli bu beyanname, CHPnin ok partili hayata geile birlikte ina etmeye alt yeni kimliinin iaretlerini sunmas asndan da olduka nemlidir.

lk Hedefler Beyannamesi ile CHPnin, anti-demokratik yasalar kaldrmay; Anayasay halk egemenlii, sosyal adalet, hukuk devleti ve sosyal gvenlik esas-larna bal kalarak deitirmeyi; devlet bakanln tarafszlatrmay; yasama organnn yrtme zerindeki denetimini fiili ve etkin bir hale getirmeyi; btn idari tasarruflar yarg denetimine tabi klmay vaat ederken, kitlelerle daha iyi iletiim kurmay, bir zamanlar kendisinin de uygulad bask dzenine kar k-may12 merkezine alan bir dil gelitirdiini gryoruz.

1950-1960 arasnda yaynlanan belgelere gstereceimiz dikkat, CHPnin ok partili hayata geile birlikte iine girdii deiim srecinin temel izleini anlamak asndan olduka hayati bir nemi haiz. 1946-1950 arasndaki hamleler, mevcut iktidar ok partili hayat iinde de srdrmeye ynelikken, 1950-1960 sonras vaat-lerin ardndaki temel saik, kukusuz, partiyi geni kitlelere aarak iktidara gelebil-mekti. Ama her durumda, bir halk destei araynn, tek-parti dnemi CHPsi ile sonrasndaki arasnda belirgin bir farkllamaya yol at tespit edilebilir. zellik-le, demokrasi, hukuk devleti, zgrlkler ya da bireysel ve sosyal haklara ynelik vurgular yoksullarn, dlanmlarn, burjuvaziyi ihmal etmeksizin ii snfnn ve kyllerin desteini almaya ynelik arzunun bir yansmas olarak grmek gerekir. Bir baka deyile, btn bu sralanan vaatler, halka gitme yolunda birer admdr; aslnda CHPnin paltosunun altndan km olan DPnin, nfusun byk oun-luunu oluturan, eitim dzeyi dk, kyl, taral, dindar/muhafazakr ve devlet tarafndan adam yerine konulmadn dnen13 kitleler iin cazibe merkezi h-line geliine kar dnlen tedbirlerdir. Sz konusu tedbirler, elbette sadece par-ti sylemi ile snrlandrlamaz. Halka gitmenin CHP asndan bir dier nemli aya da, seim almalarnda denenen yeni yntemlerdir. zellikle, kendinden uzaklam kylleri tekrar kazanabilmek amacyla, genel sekreter Kasm Glekin ahsnda sembolleen taktikler marifetiyle kr nfusuna ulalmaya allr. Eek srtnda ve arkla dzenlenen seferlerle, CHPnin imajn deitirmek arzusuyla srdrlen bu aba,14 1950ler dnemi CHPsini anlamak asndan kayda deerdir.

1950-1960 dnemi, halka gitmekin mmkn yollarnn aranmas srecini temsil ediyor. Buna karlk, sosyal demokrat ilkelerin benimsenmesi, daha ok

12. Tevfik avdar, Cumhuriyet Halk Partisi (1950-1980), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi iinde, cilt 8 (1983), s. 2029-2030.13. Tanel Demirel, 1946-1980 Dneminde Sol ve Sa, s. 418.14. mer Lainer, 12 Marz zerine, Birikim, no. 8 (1975), s. 21.


27

1960 sonrasnn tartmalar iinde yer alr. Bu bakmdan ortann solu kavram, sosyal demokrat ilkelerin, CHP elitlerince benimsenme srecinin kapsn arala-yan bir tartmaya n ayak olmas asndan, CHP tarihinin nemli dnm nok-talarndan birini temsil eder.

ORTANIN SOLU1960, Trkiyede 1970, 1980, 1997 ve 2007de farkl farkl formlarda gerekleen siyasal hayata ynelik asker mdahalelerin ilkinin Albay Alparslan Trkein okuduu bildiri ile iln edildii tarih. 1960n siyasi hayatmz asndan nemi sadece parlamenter demokrasinin ve Anayasann askya alnmas ile snrl deil. 1960, CHPnin demokrasi tarihimiz iindeki servenini anlamak iin de nemli bir krlma noktas. zellikle, 1959daki lk Hedefler Beyannamesi ile iln edilen grlerin, 1960 darbesini tkiben yazlan ve onaylanan Anayasada birebir kar-lk bulmas sebebiyle, burada srdrlen tartma iin 1960 darbesi ve takibinde meydana gelen gelimeler ihmal edilemez bir nemdedir.

Darbe sonrasnda, 1961de yaplan ilk seimler CHP iin 1950-1960 arasn-da muhalefette geen gnlerin en azndan 1965e kadar bitii anlam tayordu. Elde edilen yzde 36.74lk oy ve 173 milletvekili ile nnnn genel bakan-lnda CHP, 1961 seimlerinin APye kar az bir farkla da olsa galibiydi. 1961-1965 tarihleri arasnda nnnn babakanlnda kurulan hkmet, en genel ifadesiyle, CHPdeki deiim hamlesinde bir geriye dn temsil eder. Zira bu dnemde, parti iindeki muhafazakr kanat g kazanrken, 1950lerde DP po-plizmine kar oluturulmaya allan CHPnin yeni poplizmi etkisiz hale gel-mi ve CHP iktidarda tek parti dnemi halklna geri dnmtr.15 Bir bakma, Osmanldan gnmze kadar devam eden muhalefetteyken reformist, iktidara gelindiindeyse muhafazakr tutum alma alkanlklarnn bir rneine, 1961-1965 dnemleri arasnda hkmet kurma ans elde eden CHP deneyiminde de rastlyoruz. Bu muhafazakr tutumu ya da reform sz verdii halde gerekte re-formlarda ayak diretii sebebiyle, CHPnin szde reformcular diye adlandrl da yine bu dneme rastlar. Ancak, 1961-1965 dnemi, CHPnin deiim yanls tutumunda bir gerilemeyi temsil etse de, Kasm 1963 yerel seimleri ve Haziran 1964 ksmi Senato seimlerindeki gerileme, APden farkllamak ve TPe alterna-tif bir politika gelitirmek ihtiyac sebebiyle, partiyi politikalarn yeniden gzden geirmek zorunda brakacaktr.16 APden farkllamak, CHPnin solda yer almas

15. Yunus Emre, CHP Sosyal Demokrat Olabilir mi?, Birikim, no. 287 (2013), s. 40. 16. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, ev. Ahmet Fethi, (Hil Yaynlar, stanbul: 2010), s. 313.


28

demekti; TPten farkllamak ise radikal sola kar mesafesini koyarak daha mer-kez bir sol parti hviyeti edinmek demekti.

TP, zellikle 1960 darbesi sonrasnda ykselen sol dalga iinde daha radikal bir sylemle siyasal hayat iindeki yerini alrken; rencilerin, ii sendikalar-nn, Krt hareketinin ve aydnlarn geni ilgisine ve desteine mazhar oluyordu. Siyasal hayat iinde ilk kez bir siyasi parti, ideolojiler arasnda kendi konumunu aka ilan etmekten ekinmezken, solcu, TP, CHP iin ciddiye alnmas gereken bir rakipti. te yandan, tpk Yeni Trkiye Partisi (YTP) gibi, 1960 darbesi ile faaliyetlerine son verilen DPyi takip etme iddiasndaki AP, darbe sonras kendi-sini madur ve hakk gasp edilmi hisseden milliyeti-dindar kitlelerin temsilcisi hviyetiyle siyasal yelpazenin sana yerleiyordu. Bu durumda, CHP, ivedilikle siyasi yelpazedeki yerini belirlemeliydi.

1965 seimleri ncesinde, CHP, siyasi yelpazedeki yerini belirginletirecek bir kavram ilk kez dolama sokmaya balad: Ortann solu. Genel bakan smet nn, 29 Temmuz 1965 tarihli Milliyette Abdi pekiye verdii mlakatta, ide-olojik mcadele iinde CHPnin yerini ortann solunda iln etmenin gerekesi-ni, ABDde ekonomik bir buhrandan k iin uygulanan New Deal programna benzer bir iktisad kalknmaya duyulan ihtiyala ilikilendirerek aklamaktadr. nnye gre, Byk bir ekonomik buhrandan sonra Amerika ok g bir d-zelme devrine girdi. imdi biz de byk bir ekonomik ihtiya karsnda, etin bir kalknma abas iindeyiz. Bu kalknmay zor tedbirlerle baarabileceimiz kan-sndayz. ok fedakrlk yapmak lazmdr. Muhafazakr tedbirlerle bunlar ba-aramayz. Normal tedbirler dnda alma zarureti duyulunca alnan tedbirler, Ortann Solu sfatn tar. Kalknma pln, mal reform, toprak reformu, petrol dvs ve bunun gibi tedbirler fevkalde zamanlarn gerektirdii tedbirlerdir 17. nnnn gznde, ortann solu, New Deal gibi bir kalknma plannn addr. Bu plan, devletiliini ne karan ve devleti olmay ortann solu ile eletiren nnnn, Cumhuriyetin kuruluundan beri yrtlen devleti ekonomi-politi-i nasl hayati bir unsur olarak grmeye devam ettiinin bir iaretidir. Bir bakma, nn Ortann Solundayz demekle CHPnin krk yllk program ve politikasn ifde etmekten baka bir ey yapmamtr.18

Ortann solu, nn iin, sadece CHPnin krk yllk program ve politikas-nn zl bir ifadesi deildir; ayn zamanda devlet ve Anayasa da tpk CHP gibi ortann solundadrlar. Zira, 1960 Anayasas devleti vatandalarn ihtiyalarn

17. smet nn, Ortann Solu Komnizmi nler (Radyo konumas), Milliyet, 8 Ekim 1965.18. Abdi peki, CHP ve Ortann Solu, Milliyet, 27 Temmuz 1965.


29

temin iin plan iinde almaya; kyllere toprak salamaya; hastalara, paras olmasa da bakmaya; vatanda ev sahibi yapmaya; alma emniyetini salamaya; herkese i bulmaya memur klmakla ortann solundadr19. CHPyi, devlet ve Ana-yasa ile zdeletirerek ortann soluna yerletiren konuma 10 Ekim 1965deki genel seimden sadece gn nce yaplm ve bir bakma CHPnin yerini orta-nn solunda iln ettikten sonra dile getirilen eletirileri bertaraf etmeyi amala-mtr. Bu eletiriler, sadece AP ve TP gibi rakip siyasi partilerin szclerince dile getirilmemitir. CHP iinde de, sola dne kar gl bir tepki sz konusudur.20

Bunun dnda, devleti bir planlamann karlar ile atma ihtimali kar-snda burjuvazi de honutsuzluunu dile getirmekten kanmyordu. Bu noktada, zellikle AP ve CHP szclerinin 1965 seimleri ncesinde ortann solu terimini merkeze alarak yrttkleri tartmalara ksaca da olsa deinmek, ortann solunu anlamak iin iyi bir frsat sunabilir. 1965 seim kampanyasnda yapt konuma-larda, AP lideri Demirelin hedefinde lkedeki komnizm tehdidi vardr. Bu teh-dit, sadece TPin varl ile ilgili deildir. Ayn zamanda, ortann solu sylemi ile yerini solda konumlandran CHP de, Anayasay ykmak ve Trkiyeyi bir demir perde lkesi yapmak amacndaki sol cereyanlar iin, Demirele gre, bir kuvvet kaynadr.21 Dahas, ortann solu, sosyalizm ve komnizme geiin bir ilk evresi olarak deerlendirildii iin, APlilerce Ortann solu, Moskova yolu sz, seim kampanyas boyunca CHPyi eletirmenin temel arac olarak benimsenmitir.

APlilerce dile getirilen bu eletirilere kar kan CHP szclerine gre ise, eer lke iin bir komnist tehdit sz konusuysa, asl ortann solu komnizmi nleyebilecek tek seenektir. Hem genel bakan nnnn hem de parti iindeki etkinlii dnem itibariyle hzla artmaya balayan Ecevitin deme ve yazlarnda benzer bir dncenin dile getirildiini gryoruz. rnein, nn, [o]rtann solunda bir anlay, memleketi komnizme, faizme gtrmeyecek tek politika

19. smet nn, Abdi peki ile Mlakt, Milliyet, 19 Temmuz 1965.20. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.314.21. Sleyman Demirel, Trkiyeyi Demir Perde lkesi Yapmak Gayretindeler, Milliyet, 7 Ekim 1965.

nnu iin ortann solu, sadece tek parti dnemi de dahil CHPnin krk yllk program ve politikasnn bir ifadesi deil, ayn zamanda devlet ve Anayasa anlamna da gelir.


30

anlaydr22 derken, ortann solunu komnizm ve faizm tehlikesine kar asl engel olarak grdn vurgulamaktadr. Benzer bir biimde, Ecevit, 29 Tem-muz 1965 tarihinde Milliyette kaleme ald, T..Pi Gelitiren A.Pdir23 adl makalede, ekonomik bakmdan geri kalm ve sosyal bakmdan dengesiz bir toplumda ar solun glenmesinin hi de alacak bir ey olmadn; buna karlk, sosyal adaleti, dengeli kalknmay, btn toplumu insanlk onuruna ya-rar bir hayat dzeyine ulatrmay mmkn klacak reformlar yapmann, yani ortann solunun nerdii kalknma programn uygulamann ar solun nne bir set ekeceini savunmaktadr.

Tablo 2. 1965 ve 1969 Genel Seim Sonular

Parti Ad 1965 1969

Alnan Oy Alnan Oy Oran (%) Alnan Oy Alnan Oy Oran (%)

AP 4.921.235 52,87 4.229.945 46,55

CHP 2.675.785 28,75 2.487.163 27,37

MP 582,704 6,26 293,849 3,23

YTP 346,514 3,72 197,912 2,18

Bamsz 296,528 3,19 511,097 5,62

TP 276,101 2,97 243,797 2,68

CMKP 208,696 2,24 370,035 2,5

BP - - 254,708 2,8

GP - - 598,013 6,58

MHP - - 274,225 3,02


1965 seimlerine, AP ve CHP liderlerinin ve nde gelenlerinin yukarda ksa-ca bahsedilen karlkl sulamalar damgasn vurmutur. 10 Ekim 1965te yaplan seimin sonular ise Tablo 2de grlebilecei zere AP lehinedir. Yzde 28e kar yzde 52lik oy oranyla, CHP karsnda AP, bu seimlerde net bir seim galibiyeti elde etmitir. Seimi tkiben, CHP iinde, malubiyetin deerlendirildii tartma-larla fatura ortann soluna karlacaktr. Yine de bir sre, ortann solu sylemi, CHP szclerince ok fazla dile getirilmese de, parti ii mcadeledeki kilit nemi-ni korumaya devam etmitir. yle ki, nce 1966da toplanan 18. Kongrede, Kasm

22. nnden aktaran Suna Kili, 1960-1975 Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler, (Boazii ni-versitesi Yaynlar, stanbul: 1976), s. 212.23. Blent Ecevit, TPi Gelitiren APdir, Milliyet, 29 Temmuz 1965.


31

Gleke kar verdikleri mcadeleyi ortann solu taraftarlar kazanacak ve Ecevit partinin genel sekreteri olacaktr; sonrasnda ise, srasyla 1967-1970 arasnda ya-plan tm olaan ve olaanst kongrelerde Ecevitin liderliindeki ortann solu ekibi, rakipleri karsnda stnlk elde etmeyi baaracaklardr. Partinin gl ge-nel sekreteri hviyetiyle Ecevit, artk partinin ne kan lider adaylarndan biridir. Buna ramen, Ecevitin genel sekreterliinde, CHPnin btnyle ortann solu izgisine yerletiini sylemek zordur. Ortann solu ekibinin, muhafazakr kana-da kar, partiyi daha solda konumlandrma abalarnn maruz kald eletiriler CHPnin bu dnemde yeni bir kimlik edinmesini imknszlatrrken, geleneksel politikalar partide daha ok belirleyicidir24. Bu durum, nnnn biraz da partiyi tek para hlinde tutmak adna, dengeleyici bir rol stlenmesi ile ilgilidir.

Ortann solu syleminin CHPnin kimliinin belirleyici unsuru hline gelii ise, 12 Mart 1971 Muhtrasn takip eden gnlerde parti iinde yaanan byk krizi tkiben Ecevitin genel bakanla seilmesi iledir. Askeri cunta CHPli Nihat Erimin liderliinde geici bir hkmet kurunca, nnnn bu hkmete destek vermesi karsnda, Ecevit sert bir muhalefet sergilemi ve genel sekreterlikten is-tifa etmitir. Ecevit iin, CHP+Ordu=ktidar denklemi kesinlikle kabul edilebilir deildir. Ecevit, partinin sekinci imajn silip halkla zdeleen yeni bir kimlik kazandrmak istemektedir25. Oysa Erim hkmetine verilen destek, Ecevite gre, bir kez daha partinin imajn lekelemekten ve onu ordu ile yan yana gstermek-ten baka bir ilev gremeyecektir. Merkezinde bu tartmann yol at kriz, al-ld biimiyle kongre ile zlebilirdi. 1972 tarihli 5. Olaanst Kongre, Ece-vitin genel bakanla seilmesiyle, ortann solu ekibine, artk CHPye istedikleri gibi bir yeni kimlik kazandrma ans sunmas asndan nemlidir.

Ortann Solu teriminin, nn tarafndan 1965 seimleri ncesinde resmen bir parti programnn genel erevesi mahiyetinde iln edilmesinden balayarak Ecevitin genel bakan seilmesine kadar parti iinde ciddi bir tartmaya ve ik-tidar mcadelesine vesile olduunu yukardaki tartmalar bize gsteriyor. Buna karlk, hlen kavrama yklenen anlam ve CHPnin deiim serveninde ne tr bir ilev stlendii zerinde yeterince durmu deiliz. ncelikle unu sylemek gerekir: nnnn kulland biimiyle ortann solu terimi, aslnda bir deiimi ifade etmiyor. nnnn, ortann solunu devletle ve Anayasayla zdeletiriin-den bunu rahatlkla karabiliriz. Daha ok, 40 yllk CHP politikalarn zetleyen bir terimdir nn iin ortann solu. Bu ynyle, ortann solunu, Kemalist ilke-

24. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.325.25. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.389.


32

lerden bir sapma deil, zamann ruhuna uygun bir biimde, bu ilkelere sosyal adaletin eklenmesi olarak deerlendirmek gerekir26. Hem devleti bir kalknma ihtiyacn karlayacak, hem sosyal snflar arasndaki artan ekonomik eitsizlikle-ri barl bir biimde azaltarak sosyal bir patlamann nne geecek, hem ykse-len sol dalgaya kar bir set ilevi stlenecek ve hem de CHPnin siyasal yelpazede-ki konumunu belirginletirmesine imkn salayacak bir terimdir. Ama nnnn kullanmnda, ortann solu, asla mevcut dzenin deitirilmesini iaret etmez; aksine, onun, zamann ruhuna uygun bir biimde konsolide edilmesi amacnn bir tezahrdr.

nnn dneminde, ortann solu statkoyu koruma amacna ynelik bir anlam ykyle donatlmasna ramen, Ecevit ve arkadalarnn CHPyi yenileme abalar ile birlikte terim daha reformist bir mahiyet kazanmtr. Hem ideoloji hem de rgt ve tabana ynelik bir deiimi ajandalarnn merkezine alan yenilik-i ekip, Ecevitin genel sekreterliinde uygulamakta pek de baarl olamadklar reformcu programlarn27, Ecevitin genel bakan seilmesini tkiben CHPye yeni bir kimlik kazandrmak adna tekrar devreye sokmulardr. Ancak, bu evrede, Ecevit, ortann solundan daha ok demokratik sol terimini tercih eder olmutur. Ortann solunun yerini demokratik sola brakna daha sonra tekrar dnmek zere, ncelikle, Ecevit liderliindeki ekibin ortann soluna daha reformist bir ierik kazandrma abalarn detaylandralm.

Ortann solunu daha ak bir siyasal programa tercme eden Ecevittir. Or-tann solu, onun iin, her eyden nce CHPnin elitizmi ile hesaplamann addr. C.H.P. halka gitmelidir28 derken, halk hor gren, halka yukardan bakan ve ya-banc kalan aydnlarn brokratik elitist ve tepeden inmeci tavrlarn eletirerek halka inanan, sayg duyan, halkla kaynaan ve btnleen29 bir CHP zlemini dile

26. Ahmet Demirel, smet nn, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 2: Kemalizm iinde, der. Ahmet nsel, (letiim Yaynlar, stanbul: 2009), s. 13327. Bu baarszlk, dnem itibariyle CHP iindeki farkl grup arasndaki iktidar mcadelesi ile ilikilendirile-bilir. Bu grubun ilki, daha sonra Cumhuriyeti Gven Partisini (CGP) oluturacaktr ve brokrasi ve burjuva-zi arasndaki mcadelede artk brokrasinin tekrarlayan yenilgilerini kabullenerek burjuvazi ile birlikte hareket etmeyi tercih etmitir. kincisi, Ecevitin ortann solu ekibidir. Asker-sivil brokrasinin artk tkendiini nce-kiler gibi kabul eden bir ekiptir bu. Buna karlk, burjuvaziye direnmenin yolunu halka gitmekte bulurlar. n-c grup ise, asker-sivil brokrasinin, uradklar yenilgilere ramen, temsilcisi olmaya devam ediyordu. Tekrar asker-sivil brokrasinin ekirdek blokunu toparlamak istiyorlard. Bu grup iinde, tekilatlanma ii ve meclis grubunda nc grup belirleyiciydi; ikinci grup ise daha ok genel siyasi manevralar tespit ve uygulama ii ile ilgiliydi (bkz. mer Lainer, 12 Mart zerine, 26). Dolaysyla, ortann solunun bir program olarak uygulan-masnn ve CHPnin ideolojisi ve rgt zerinde etkinlik kazanmasnn gereklemeyii, dnemin CHPsinin iindeki paral yap ve bu yaplar arasndaki iktidar mcadelesi ile ilgilidir.28. Blent Ecevit, Ortann Solu, (Tekin Yaynevi, 4. Bask, stanbul: 1968), s. 83.29. Necmi Erdoan, 1970lerde Sol Poplizm zerine Notlar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt 8: Sol iinde, der. Murat Gltekingil, (letiim Yaynlar, stanbul: 2008), s. 268.


33

getirmektedir. Bir bakma, CHPnin, geleneksel tabann oluturan devletllerin ve tara erafnn snrlarn aarak, toplumun daha dezavantajl kesimleri ile sk balar gelitirme hedefinin bir ifadesidir halka gitme nerisi. Dahas, CHPnin oligarik rgt yapsnn dntrlerek, kadrolarn deitirmesi ve genletir-mesi gereine, CHP halka gitmelidir diyerek dikkat ekmektedir.

Halka gitme, ancak ortann solunu bir program olarak benimsemekle mmkn ise, bu program ile izilen ereveye de bakmak gerekir. Ecevite gre, ortann solundakiler, insancdrlar, halkdrlar, sosyal adaleti ve sos-yal gvenlikidirler, ilerici, devrimci ve reformcudurlar, devletidirler, plancdrlar, zgrle baldrlar, sosyal demokrasiden yanadrlar ve son olarak demokrasinin biimsel yn kadar sosyal zne de nem verirler30. Ortann solundakilere yklenen btn bu sfatlarn her birinin zerinde ksaca durmakta yarar var.

Ortann solundakiler, ncelikle, insana en stn deeri verme, insan ki-iliinin serbeste geliebilmesi adna herkese imkn eitlii tanma, devleti ve toplum dzenini bu trden bir imkn eitliini salayacak biimde tanzim et-meyi istemek anlamnda insancdrlar. kinci olarak, geni halk topluluklarnn yararn dar zmrelerin karlarna stn tutan; halkn kkl snf duvarlaryla blnmesini, insanlk onuruna ve toplumun esenliine aykr addeden olmala-r anlamnda halkdrlar. Tam da bu sebeple, snflarn kaynatrlmas ve snf ayrlklarnn eritilmesi gerekir. Bunu yaparken, Ecevit, Marxn ngrd gibi bir snfn dierini yok etmesini deil, gelir dalmnda denge ve adalet sala-may, insanla ve topluma yararl btn ilere saygnlk ve itibar kazandrmay, her trl imtiyaz, frsat ve imkn eitsizliklerini ortadan kaldrmay ve btn smrme kaplarn kapatmay bir yntem olarak benimsemektedir. Bu adan, ortann solcular, sosyal adaleti ve sosyal gvenlikidirler. Ekonomik, sosyal ve kltrel kurumlarn toplumun zellikle de dar gelirli halkn yararna sonular retecek biimde dzeltilmesini kendi hline brakmak yerine devrim ve reform-la abuklatrmak istemeleri anlamnda ise, ilerici, devrimci ve reformcudurlar. Yine, ortann solcular devletidirler. Halk gzetici bir devletiliktir bu; baka bir deyile, Ecevitin devletiliinde halk, devletin hizmetinde deil, devlet hal-kn hizmetindedir. Ecevit, zel teebbs tmyle yadsyp iktisadi faaliyetleri ve retim aralarn devletletirmek istemez; her trl iktisadi faaliyetin devlete toplum yararna yrtlmesini, retim aralarnn toplum yararna kullanlma-sn, tasarrufun ve yatrm kaynaklarnn devlet mdahalesi veya devlet iletme-

30. Ecevit, Ortann Solu, s.17-20.


34

cilii yollaryla da artrlmasn vaz eder. zel teebbsn alma hakk, devlet teebbsne atfedilen byk neme ramen, garanti altndadr. Sadece zel te-ebbse geni bir alan asa da, topluma kar ondan baz dev ve sorumluluklar bekler. Kamu yararyla zel teebbsn karlarnn atmas durumunda, as-lolan kamu yarar ve sosyal adalettir. Dolaysyla, kamu yarar ve adaletin sala-nabilmesi iin, ortann solcular, planc olmak zorundadrlar. ktisadi ve sosyal gelimeyi tesadflere brakmamak, toplum yarar ve sosyal adalete uygun bir bi-imde srdrlebilir klmak iin dzenleyici bir plana duyulan ihtiya, ortann solundakileri planc olma zorunluluu ile kar karya brakr. Bununla birlikte, iktisadi ve sosyal amalarna, zgrlk ve demokratik dzen iinde ulamak is-temeleri anlamnda zgrle baldrlar. nsan hak ve zgrlklerinin kstlan-masn gelecek kuaklarn mutluluu gerekesiyle de olsa reddeden bir zgrlk-tr bu. Son olarak, ortann solundakiler sosyal demokrasiye baldrlar. Halkn irade serbestlii ekonomik ve sosyal basklardan kurtulmadka, demokrasinin halk yararna ileyemeyeceini bilirler. Onun iin demokrasinin biimsel yn kadar sosyal zne de nem verirler.31

Ortann solunu siyasal bir programa tercme etme abasyla Ecevit tara-fndan sralanan btn bu ilkelerde, halk Ecevitin izlerini grmek mmkn. Ancak halk Ecevitin CHP tarihi iinde gerek bir krlmay temsil edip etmedi-ini belki yukarda sralanan ilkeleri dikkate alarak ayrca tartmak gerekir. Sz konusu ilkelerin pek ou Ecevit ncesinde de gndemdeydi. Halklk, devleti-lik, planclk, devrimcilik, ilericilik ve reformculuk belki farkl anlamlara gelecek biimde kullanlsa da, zaten yrrlkteydi. Dahas, sosyal adaleti bir izginin CHPde benimsenmesi Ecevitten ok ncedir. Belki zgrlk ve demokrasiye ve-

31. Blent Ecevit, Ortann Solu, (Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul: 2009), s. 12-14.

Ortann solunu siyasal bir programa tercume etme abasyla Ecevit tarafndan sralanan butun ilkelerde, halk Ecevitin iz-lerini grmek mumkun. Ancak halk Ecevitin CHP tarihi iinde gerek bir krlmay temsil edip etmediini belki szkonusu il-keleri dikkate alarak ayrca tartmak gerekir.


35

rilen nemin ne k, ayrc bir zellik olarak kabul edilebilir. Ama Ecevitin esas farkll, halka atfettii anlam ve nemde aranmal. Bunu, hem CHPnin geni halk kitlelerine ulamasn salamaya ynelik pragmatik ve stratejik bir hamlenin izdm hem de devlet-toplum ilikilerinde radikal bir dnm ngren ve kkl ekonomik, sosyal, politik ve kltrel reformlara duyulan ge-reksinimin bir da vurumu olarak grmek mmkn. Ecevitin ortann solu ile balayp demokratik sol ile devam eden servenini takip etmek belki bu iki fak-trden hangisinin deiim giriimleri zerinde daha belirleyici olduuna karar vermeyi kolaylatrabilir.

DEMOKRATK SOLCHPde 1970lerin bandan itibaren demokratik sol terimi, yava yava, orta-nn solunun yerini almaya ve zellikle parti iinde Ecevitin ban ektii klii temsilen kullanlmaya balanmtr. Ecevitin genel bakan seilmesini tkiben, 28 Haziran 1974te yaplan kurultayla birlikte ise parti tzne girmitir32. Bu dei-imi Ecevitin genel bakan olduktan sonra, nn dnemi ile farkn belirginle-tirme ve CHPde 1965lerde balayan dnmle ilgili belirsizliklerden kaynakl tartmalar sonlandrma arzusuyla birlikte dnebiliriz. Ortann solu, sosyal demokrasi ve demokratik sol CHPnin yeni kimliini tanmlamak iin bir sre birbirlerinin yerine kullanlabiliyordu. te bunun yaratt belirsizlii ve parti ii mcadelelere birer klf olarak kullanma hlini ortadan kaldrmak zere 1974 T-zk Kurultay ile demokratik solda karar klnmtr.

Burada birka sebebin ne ktn vurgulamak gerekir: Her eyden nce, Marksizmle ya da sosyalizmle CHPnin arasna kaln bir duvar rme abas, Marksist kkenli sosyal demokrasinin yerine Trkiyenin toplumsal-tarihsel koullarna duyarl bir sol tasavvuru temsilen demokratik solun tercih edil-mesinde en belirleyici sebeplerden biridir.33 Ayrca, demokratik sol, daha az ypranm ve yozlam bir terimdir Ecevit iin. Bu sebeple, terimin ieriinin doldurulmas daha kolaydr. Ayrca, demokratik sol, demokrasiye balln al-tn izerek34 zgrlk demokrasi anlamnda demokrasiye arlk veren bir sol anlayn35 partinin ideolojisinin merkezine yerletirilmesine imkn sunan bir kavramdr.

32. Kili, 1960-1975 Dneminde, s. 409.33. Blent Ecevit, Demokratik Sol, (Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul: 2010), s. 33.34. Blent Ecevit, Demokratik Sol, s. 156-7.35. Blent Ecevit, Demokratik Sol, s. 33.


36

Demokratik solun ierii bizatihi Ecevit ve arkadalarnca 1970lerin ba-larndan itibaren CHPnin kimliini dntrc bir etki uyandracak biimde doldurulmaya allmtr. Ancak bu noktada unu hemen belirtmek gerekir: 1970lerin ortalarna kadar, kavrama yklenen anlam iinde ne kan kavram ve dncelerin bu tarihten sonra yava yava ierii boalrken yerlerini bakalar almtr. Bu iddiay desteklemek zere, ncelikle demokratik solun 1970lerde, bir dzen deiiklii programnn cisimlemesindeki rolne deinilebilir.

Demokratik solun merkezinde, halka ve zgrlk demokrasiye atfedilen nem yer alr. Aslnda bu ikisi, ortann solundan balayarak Ecevitin Trk siya-setindeki, en azndan bir sreliine, konumlanma biiminin anahtardr. Halk, Ecevit iin, daha ok bedensel veya dnsel emeiyle yaamn kazanmak duru-munda olan ve tek bana sahip olduu olanaklarla topluma ve devlet ynetimine yeterince arln koyma olanan bulamayan insanlarn toplamdr.36 Buna karlk, toplumda kendilerini imtiyazl addeden, kendilerinde baz imtiyazlar, herkesin yararlanamayaca baz olanaklar bulunmas gerektiini dnen veya yle olanaklar elde etmi olan ve bu olanaklardan yararlanarak emein art dee-rinden dengesiz pay alabilen veya demokrasinin eitlik ilkesinin tesinde bir g edinebilen, toplum ynetimine arln ar lde koyabilen kimseler37 halk kavramnn dndadrlar.

Ecevit, Cumhuriyet kurulduundan beri devam eden, devlet ile halk arasn-daki ilikide, devletin halkn stnde, ona yn veren, halk halktan daha iyi d-nebilen koruyucu ve disipline edici bir g olarak konumlandrlma arzusuna kar, halkn altnda, halk dnen fakat onun hizmetinde, halk nnde al-akgnll bir devlet imgesini ne karmaktadr.38 Bylelikle, Ecevit, tek-parti dnemindeki halk-devlet kartln amaya teebbs etmektedir.39 Bu kartl amak iin, halkn ynetime katlmasnn nndeki her trl engelin bertaraf edilmesi gerekir. zgrlk demokrasi, bu bakmdan, halkn ynetime katlma-snn nndeki engelleri kaldrmann en mmkn yoludur. Bir an nce, demok-rasinin nndeki tm engelleri kaldrarak, onu geniletmek, yaymak gerekir. Hal-kn kararlar ile dorudan doruya ynetime katlabilecekleri, sadece sandkla mukayyet olmayan bir demokrasi biimine ynelmek, demokrasinin nndeki engellerin kaldrlmas iin elzemdir. Bir tr yerinden ynetim nermektedir as-

36. Blent Ecevit, Demokratik Sol, s. 5.37. Blent Ecevit, Demokratik Sol, s. 5.38. Blent Ecevit, Demokratik Sol, s. 19-20.39. zkan Ata, Ortann Solu: smet nnden Blent Ecevite, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 8: Sol iinde, der. Murat Gltekingil, (letiim Yaynlar, stanbul: 2008), s. 212.


37

lnda Ecevit40. i, kyl, esnaf, sanatkr ve kamu grevlilerinden mteekkil halk sektr, bir bakma, toplumun dezavantajl kesimleri, bu vesileyle, doru-dan doruya ynetime katlabileceklerdir. En nihayetinde, buradan unu kara-biliriz: Halk sektr, zgrlk bir demokratik yntem dorultusunda, Ece-vitin CHPsinin ya da demokratik solun ulamay hedefledii ncelikli gruptur.

Ecevitin dzen deiiklii program, daha ok halk sektrnn dezavantaj-l konumlarnda bir dnm ngrr. Kooperatifiliin gelitirilmesi; kykent-ler; toprak reformunun hzlandrlmas; arsa, ehirleme dzeninde speklatif ka-zanlar ve dzensiz ehirlemeyi nleyici tedbirler; vergi alannda yaplacak d-zenlemeler; kredi dzeni ve son olarak KTlerde zynetim benzeri uygulamalar ile kamu sektrnde yaplacak deiikliklerle toplumun dezavantajl kesimlerinin nndeki ekonomik, sosyal ve politik engellerin kaldrlmas amalanmaktadr. Btn bunlar, ancak ciddi bir planlama ile mmkndr. Devlet Planlama Teki-latnn (DPT) bu kapsamda yetkileri artrlmaldr Ecevite gre; ama bunu yapar-ken, daha ok saha almasna ynelerek ve yerinden ynetimle halkn DPT ile etkileimini artrarak halktan gelecek grler istikametinde bir planlama progra-m hazrlamak esas olmaldr.41 Ksaca, Ecevitin demokratik solunda planlama bile merkezi deil, bir bakma adem-i merkeziyeti bir ierikle donatlmtr. Bu hliyle, dzen deiiklii ihtiyacn merkezine alan demokratik solun ortann solundan ok daha reformcu bir z tadn sylemek yanl olmaz. Ancak bunu sylerken, CHPde, ilericilik, Atatrklk ve Cumhuriyetiliin tmyle bir yana atld dnlmemelidir. Solun artan kullanm ile birlikte bu zellikler ksmen ikinci planda kalmtr.42 Ama, bu reformcu z Ecevit tarafndan, deien siyasal iklimle birlikte hzla terkedilmitir.

Halkn merkezinde yer ald dzen deiikliinin yerini, CHP tarihi iinde sklkla karmza kt zere, rejim krizinden kaynakl devleti reflekslerin al-maya balamas ile birlikte, reformcu taleplerin zeri rtlmtr. Ecevit zelinde bu sre, 1973 seim galibiyeti (Tablo 3) ile birlikte balamtr. MSP ile kurulan koalisyon, Ecevitin zihnindeki dzen deiikliini gerekletirmenin nndeki ilk byk engeldir. CHP hkmettedir, ama iktidarda deildir bu dnemde Ecevite gre. nk, koalisyon orta, rnein halk sektr kavram etrafnda yrtlmek istenen programa kar kmaktadr.43

40. Blent Ecevit, Demokratik Sol, s. 35.41. Blent Ecevit, Demokratik Sol, s. 53.42. Demirel, Tanel, 1946-1980 Dneminde Sol ve Sa, s. 438.43. Blent Ecevit, Demokratik Sol, s. 52.


38

Tablo 3: 1973 ve 1977 Genel Seim Sonular

Parti Ad 1973 1977

Alnan Oy Alnan Oy Oran (%) Alnan Oy Alnan Oy Oran (%)

CHP 3570583 33,3 6.136.171 41,38

AP 3.197.897 29,82 5.468.202 36,88

DP 1.275.502 11,89 - -

MSP 1.265.771 11,8 1.269.918 8,56

CGP 564,343 5,26 277,713 1,87

MHP 362,208 3,38 951,544 6,42

Bamsz 303,218 2,83 370,035 2,5

TBP 121,759 1,14 58,54 0,39

MP 62,377 0,58 - -

TP - - 20,565 0,14


Bir dier byk engel, MSP ile koalisyonun bozulmas sonrasnda kurulan Milliyeti Cephe hkmetlerinin yol at rejim krizidir. Bu krizi amann, bir baka deyile, devleti ve rejimi kurtarma grevinin ncelii sebebiyle dzen deiiklii program uygulanabilirliini yitirmitir. Milliyetilik, ulusal birlik ve dayanma, Trkiyenin bamszl gibi temalarn daha merkezi bir yer igal et-meye balad 1975 sonras evre, elitist bir sylem diline dnn iaretleri ile doludur. Belgeye gre, bu elitistlik, ilkin Milliyeti Cephe hkmetlerine ynelik muhalefetin halk savunmaktan ok devleti savunmak zerine kurulu olmasnda; ikinci olarak, Atatrklkn CHPlilerin demelerinde ok daha fazla yer al-maya balamasnda aa kmaktadr.44 Bir bakma, CHPnin devletin partisine dnmesi, hem reformcu taleplerin hasralt edilmesi hem de hzla elde edilen halk desteinin yitirilmesi ile sonulanacaktr.45

Ortann solu ile balayp demokratik sol ile devam eden CHPye yeni bir hviyet kazandrma abas kadk kalsa da, CHPnin devletl bir parti olma vas-fna hem rgt ve taban hem de ideoloji esasnda sosyal demokrat hassasiyetlerin eklemleniini bir kenara not etmek gerekir. 1980 sonras siyasal hayatmz iinde CHPnin ne denli bir sosyal demokrat parti olduuna dair tartmalar halen de-vam etse de, bu tartmalarn yrtlmesini mmkn klan zeminin 1965 sonras

44. Murat Belge, CHP stne, Birikim, no. 13 (1976), s. 55-56.45. Derya Kmrc, Trkiyede Sosyal Demokrasi Aray SODEP ve SHP Deneyimleri, (Agora Kitapl, stanbul: 2010), s. 154.


39

gelimeler olmas kendi bana nemlidir. imdi bu tartmann, SHP deneyimi ile balayan ksmna bakalm.

SHP DENEYMNDEN YEN SOL VE ANADOLU SOLUNA DEM ARAYILARI1980 htilali ile birlikte CHP, tpk dier siyasi partiler gibi kapatlnca, merkez sol iinde eitli partileme araylar, bir sre youn bir biimde devam etmitir. 1983de, nce Halk Partinin (HP); hemen ardndan da Sosyal Demokrat Par-tinin (SODEP) kuruluu, sosyal demokrasinin Trkiyedeki seyri asndan dik-kate deer bir deneyimdir.

12 Eyll takip eden gnlerde, merkez soldaki tartmalarn ve araylarn bir tr yol ayrm ile sonulanmasnn simgesidir HP ve SODEP. Bir yanda, bize zgclk vurgusu ile Kemalist milliyetilik ve laisizmi asl referans noktas olarak benimseyen ve devlet kurucu parti misyonuna sahip kan HP kurulmutur. Dier yanda ise, sosyal demokrasinin ilkelerini esas alarak emeki snflarla ve onlarn hareketleriyle zellikle sendikalarla gl balar kurmak isteyen, her eyden nce taban rgtlenmesine nem veren, rejimi olabildiince demokratikletirmeyi, sos-yal adalete dayal bir gelir dalmn ve sosyal hayatta zgrlk alanlarn geni-letmeyi hedefleyen bir yapy temsilen SODEP siyasal hayattaki yerini almtr46. Bu iki farkl izginin 3 Kasm 1985te Sosyal Demokrat Halk Parti (SHP) adyla birlemesi, CHP tarihinde teden beri sklkla rastlanan kadro-ideoloji atmala-rnn SHP rneinde de devam etmesini dourmutur. Her ne kadar, SHPde sosyal demokratik eilimler, HPden tanan devleti eilimlere galebe alar gibi grnse de, Trk siyasi hayatndaki ksa mevcudiyeti boyunca bu iki ana eilim, SHP iinde srekli bir iktidar mcadelesinin yaanmasnda belirleyici bir rol oynamtr.

SHP iindeki iktidar mcadelesi, srdrlecek tartma iin olduka nem-li veriler sunmas asndan dikkatle analize muhtatr. Mezkr mcadeleye dair ncelikle unu sylemek gerekir: SHPde kadrolar arasnda bir mcadele yaanma-mtr sadece, bu mcadeleye elik eder biimde ideolojik bir tartma da sz ko-nusudur. Bir baka biimde sylemek gerekirse, Baykalclar, Yenilikiler ve n-nclerden47 mteekkil hizipler arasndaki iktidar mcadelesinin lokomotifi 12 Eyll ncesi mirasn, hassaten Alt Okun reddi ya da kabulne dair tartmalardr.

46. Bora, Tanl, SODEPi ve Eski SHPyi Rahmetle Anarken, Birgn Kitap, 24 Mart 2997.47. Bu hizbin adlandrlmasnda Derya Kmrc ile Hasan Blent Kahraman arasnda kk bir farkllk sz konusudur. Ayn hizbi temsilen Kmrc sol kanat kavramn, Kahraman ise yenilikileri tercih etmek-tedir. Bkz. Kmrc, Gemile Gelecek Arasnda Bir Alternatif Aray: Sosyal Demokrat Halk Parti, YD Sosyal Bilimler Dergisi, no. 2 (2009) ve Hasan Blent Kahraman, Sosyal Demokrasi, Trkiye ve Partileri, (mge Yaynlar, Ankara:1993).


40

Bahsedilen tartmalar iinde Baykalclar, SHPyi Kemalist ilkeler dorultu-sunda yeniden yaplandrarak tm toplum kesimlerine seslenen, yalnzca emeki snflar ve Krtlerle Aleviler gibi toplumun grece marjinal kesimlerinin deil, sa-nayileme, kalknma ve byme vurgusuyla sermayenin retken kesimlerinin de desteini alan, bu arada egemen evrelere devlet ynetimi konusunda gvenceler veren bir parti hline getirmeye alyordu.48 Buna karlk, partinin Sol Kanat-nn ya da Yenilikilerinin ncelikleri yle sralanabilir: Sosyal demokrasinin evrensel ilke ve deerlerine ballk; ideolojik olarak partiyi netletirme; CHP mi-ras ile bark olma, ama gerektiinde onu ama ve onunla hesaplama; ncelikle toplumun daha dezavantajl kesimlerine hitap etme; emek-sermaye geriliminde emek lehine tavr alma; 12 Eyll rejimi ile mcadele; insan haklar ve Krt mese-lesi benzeri konularda aktif bir tavr alma; sosyalist sol ve dier sol muhlif unsur-lar dlamama; katlmc demokrasinin tm gereklerini yerine getirerek partiyi katlmc bir sol perspektifle donatma.49 Son olarak, nncler nceki iki hizip arasnda bir sentez arayn temsil etmektedirler. CHP geleneini benimsemekle birlikte Batl anlamda sosyal demokrat bir parti hline gelmek, emein kitle par-tisi olmaya alrken geni toplum kesimlerini partiden koparmayacak bir sy-lem gelitirmek, demokrasi mcadelesinin ncs olmaya almak, ama egemen evreleri rktmemek50 bu hizbin temel ncelikleriydi.

Bu kanat arasndaki mcadelenin seyri asndan, yukarda sylenenler dikkate alndnda, Baykalclarn genel bakan Erdal nnnn ahsnda tem-sil edilen nnc kanata kar temel argman, partiyi btn sosyal kesimlere aarak, bir an nce iktidara alternatif bir parti hline getirmektir. Yenilikilerin ana motivasyonu ise, SHPnin evrensel anlamda bir sosyal demokrat parti hli-ne gelmesiydi. Bunu sylerken, hem Baykalclarn hem de nnclerin sosyal demokrasinin evrensel ilkelerinin benimsenmesine iddetli bir kar duru sergi-ledikleri dnlmemelidir. Aksine, SHPnin Trkiyenin siyasal hayat iindeki ayrc yeri, sosyal demokrat ilkelerin benimsenmesi hususunda gsterilen kolek-tif hassasiyettir. Burada u da belirtilmesi gereken bir husustur: Ortann solu ya da demokratik solun temel ncelii halka gitmedir; SHP iin ise sosyal demok-rasinin evrensel ilkelerinin benimsenmesi daha ok belirleyicidir. Sosyal demok-rasinin evrensel ilkelerinin benimsenmesi, SHP iinde btn kanatlarn ortak ta-lebi olarak ne karken, kanatlar arasndaki ideolojik farkllklar daha ok CHP miras ile hesaplamaktan kaynakldr. Bir baka deyile, partinin ideolojisini Ke-

48. Kmrc, Gemile Gelecek Arasnda, s. 16-17.49. Kmrc, Gemile Gelecek Arasnda, s. 17.50. Kmrc, Gemile Gelecek Arasnda, s. 17.


41

malist doktrin nclnde izmek ile sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri n-clnde izmek arasndaki gerilimden kaynakl bir farkllkt bu. Yenilikiler ve Yeni Sol (Baykalclar), CHP mirasnn ve Alt Okun temelinden almasn isterken, Erturul Gnay ve Aydn Gven Grkan gibi daha ok nncler ile adlar anlan ve genel merkezi temsil eden kimseler, Alt Okun, parti ambleminde ve programnda bulunmasnn bir zarar olmad kanaatindeydiler51. rnein, A. Gven Grkan Alt Oku u szlerle savunmaktadr: Trkiyede kkleri ok eskilere uzanan zgrlk, demokratik, halk bir akm vardr. Kendi iindeki elikileriyle bu akmn genel ats, bu alt ilkedir. Bu alt ilkeyi reddetmek, ok emeklerle, on yllar sren abalarla topluma benimsetilmi bir akm sfr varsayp ie yeniden balama hevesi gibi geliyor. Toplum bu alt ilkenin ardnda yatan sos-yal demokrat, zgrlk ve halk akma snmtr. Kendisine gven vermekte-dir. Bu akmn ardnda Mustafa Kemalin adalatrma, bamszlatrma, halk-latrma abalarnn yattn bilmektedir.52

Son olarak, Ercan Karakan ncln yapt bir dier gr ise, CHP miras ya da Alt Okla herhangi bir hesaplamaya girmeksizin, partinin yeni bir amblem edinmesi, gcn sosyal demokrasinin evrensel ilkelerinden alan yeni bir modele kavuturulmas gereklilii zerinde durmaktayd53. Sonuta, daha nce de vurguland zere, SHP iindeki kanatlar CHP mirasnn ya da Alt Okun, bir baka deyile Kemalist doktrinin reddi ya da kabul odakl tartmalar esasnda birbirleri ile mcadele etmekteydiler. Aslnda kanatlarn her biri sosyal demokrasinin evrensel ilkelerine nem atfederken, ya Kemalist doktrinin sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri ile elimedii varsaymndan hareketle Alt Oku sahiplenmenin gerekliliine vurgu yapyor ya da Alt Okla hesaplaarak veya he-saplamakszn sosyal demokrasinin evrensel ilkelerinin ne karlmas gerekli-lii zerinde duruyordu.

SHP iindeki bu mcadelenin, tarih seyrine baktmzda, birka kritik eiin dikkate deer olduunu gryoruz. Bunlardan ilki, 1988-1990 arasnda, Baykaln Genel Sekreterlii dnemidir. Yenilikilerin parti iindeki iktidar mcadelesini Baykala kar kaybedileri, SHPnin CHPlilemesi srecini de beraberinde getir-mitir.54 Alt Okla hesaplama yanls Baykaln parti iindeki mcadelede elde et-tii gl konum sonrasnda, temel hedefinin SHPyi CHPliletirmek olmas bu

51. Hasan Blent Kahraman, Sosyal Demokrasi, s. 168.52. ahin Alpay ve Seyfettin Grsel, DSP-SHP Nerede Birleiyorlar, Nerede Ayrlyorlar?, (Afa Yaynlar, stanbul: 1986), s. 106.53. Kahraman, Sosyal Demokrasi, s. 168.54. Kmrc, Gemile Gelecek Arasnda, s. 18.


42

noktada elbette manidardr. Bu hedefle genel bakan nnnn karsnda girdii genel bakanlk yarlarnn tmn kaybetse de, Baykal, CHPyi 1992de tekrar kurarak, mcadelesini srdrme yoluna gitmitir. Bu ikinci kritik eik, SHPnin siyasi hayatnn sonlanmasnn ve sosyal demokrat ilkelerin merkez solca benim-senmesinin bir kez daha erteleniinin de bir bakma balangcdr. nc olarak, 1995te gerekleen SHP ve CHPnin CHP adyla birlemesi, merkez sol siyaset iinde SODEPle alan alternatif kanaln kapanmas55 asndan kritik nemdedir.

1995te SHPnin CHPye katlmas ile gerekleen birleme ve akabinde Deniz Baykaln genel bakanla seilmesi, merkez solda, yeni sol stratejinin CHP tara-fndan benimsenmesi anlamna geliyordu. Yeni sol, Baykal iin, SHP iindeyken gerekletirmek istedii partiyi geni kitlelere aarak iktidar kaplarn aralamak hedefinin yeni adyd. smail Cem ile ortak yaptlar Yeni Soldan hareketle Bay-kaln dncelerinin izini srmek mmkn. Baykal iin, iktidara gelmenin temel pusulas her eyden nce sosyal demokrat ilkeleri benimsemektir; Trkiyenin anti-emperyalist gemiiyle, sanayileme ve byme idealiyle, halkmzn gerek-leriyle btnleen sosyal demokrat ideolojimizdir; Cumhuriyet Halk Partisinin tm gzellikleri, tm olumlu deneyimleri, baarlar ve dersleridir56. Baykal, bu-rada, sosyal demokrat ideolojiyi esas pusula olarak benimserken, bir yandan da CHPnin tm gzellikleri, tm olumlu deneyimleri, baarlar ve derslerine yap-t vurguyla, ksmen CHP tarihi ile hesaplama abas iine girmektedir. Yeni solun btnne sosyal demokrat ilkelerin nfuz ettiini sylemek yanl olmaz. yle ki, Baykal, 12 Eyll sonras ideolojik tkankl ve lkenin iinde bulundu-u sosyal, ekonomik ve politik sorunlar amann mmkn yolunun, [h]akszla ve eitsizlie kar mcadele; bar; sosyal adalet; bireysel hak ve zgrlkler gibi, toplumsal hak ve zgrlklerin de gelitirilmesi; fanatizme ve hogrszle kar, devlette ve eitimde laiklie sahip klmas; kadnla erkein eitlii; de-mokrasinin toplum hayatnn her dzeyine yaylmas ve kklemesi57 gibi sosyal demokrat ilkeleri benimsemekten getiini sylerken, hem yeni solun kodlarn deifre etmekte hem de yeni sol stratejinin merkezine sosyal demokrat ilkeleri benimsemeyi yerletirmektedir.58

55. Kmrc, Gemile Gelecek Arasnda, s. 4.56. Deniz Baykal ve smail Cem, Yeni Sol, (Cem Yaynevi, stanbul: 1992), s.12.57. Baykal ve Cem, , Yeni Sol, s. 27.58. Yeni solun sosyal demokrat ilkeler zerinde temellenen z 1994 tarihli CHP Parti Programnda fazlasyla hissedilebilir durumdadr. Program, rnein, laikliin yeniden tanmlanmasnn nn aacak bir ekilde inan zgrlnn nemini vurgulamakta, dinsel inanlara daha fazla zgrlk tannmasnn altn izmekte ve Krt sorununun etnik duyarllkla ilikili olduunun altn izmektedir. Bkz., Canan Aslan-Akman, Merkez-Solun De-mokratikleme Perspektifinin Amazlar: SHP ve CHP zerine Bir Analiz, Liberal Dnce, no. 36 (2004), s. 71-86.


43

Yeni sol ile temsil edilen strateji 1999a kadar yrrlkte kalrken, sonra-snda yerini yeni bir syleme, Anadolu soluna brakacaktr. Bu arada, CHP 1999 genel seimlerinde parlamento dnda kalnca 15 ay gibi bir sre Baykaln genel bakanl brakp sonrasnda tekrar genel bakan seildiini geerken not ede-lim. Anadolu solu CHPnin 1992de kuruluundan sonra, ikinci Baykal dnemini temsilen kullanabileceimiz kritik nemde bir kavram. Birinci Baykal dnemi, yani 1992-1999 aras, yeni solu, bir baka deyile, sosyal demokrasinin evren-sel ilkelerinin savunusu zerine odaklanma eilimini; partiyi sloganlardan, ksa vadeli dnmekten ve elitist kkenlerinden arndrma amacn temsil ederken; Anadolu solu, yeni bir Trk solu algs ina etmek zere etnik-din bir retorii i-ler klma amacndadr. Baykal, bu ikinci evrede, areyi kkenlerimize (atalarm-za, gemiimize) dnmekte bulduu iddiasndadr. Ona gre, sosyal demokrasi-nin kkeninde, dnce, inan ve ibadet hrriyeti yer alr. Bu trden hrriyetlerin kkenleri, Anadolu folklorunda, Yunus Emre, Mevlana ve Hac Bektai Velinin din retilerinde tam olarak bulunabilir59. 2000-2002 arasndaki bu ksa sreli sylem dzlemi, 2002den sonra hzla ok farkl bir forma brnerek, Kemalist solun temel nermelerinin merkezde yer almas ile sonulanacaktr.

Baykal dneminin bu son evresini tekil eden Kemalist solun ayrc zellii yeniliki sylemin terk edilmesidir. Bu evrede, otoriter Kemalist bir hatta kutup-latrc bir vurgu ne karlr. Laik-anti laik, cumhuriyeti-cumhuriyet kart, ile-rici-gerici hatlar zerinden retilen kutuplatrc dile hapsolan CHP sylemi, laik, cumhuriyeti ve ilerici olmayan tm sosyal kesimleri vatan haini ilan eder60. Bir ba-kma, rejimin muhafazas kaygs, Ecevitin CHPsinde yaanan dnm gibi parti-nin yeniletirilmesi arzusuna galebe alarak, 1930lu yllarn devlet-toplum ilikileri tahayylnn sunduu zeminde CHPyi tekrar devleti bir hatta yerletirir.61

59. Sinan Ciddi, Kemalism in Turkish Politics: The Republican Peoples Party, Secularism and Nationalism, (Rout-ledge, Londra: 2009), s. 96.60. Ciddi, Kemalism in Turkish Politics, 97.61. Hatem Ete ve Doan Ekinat, Siyaset Arayndan Aray Siyasetine CHP, (SETA Analiz, no. 65, 2013), s. 16.

Baykal, partiyi sloganlardan, ksa vadeli duunmekten ve eli-tist kklerinden arndrmak iin, etnik-dini bir retorikte temel-lenen Anadolu solunu ortaya att. Ancak bu sylem ksa sure-de unutuldu.


44

Bylece ksa sreli ayrlklar saymazsak, 1992den 2010 kadar sren Baykal dnemini evreye ayrm olduk. Bu farkl evredeki deiim serveninin en z ifadesi, sosyal demokrat ilkeleri merkeze alarak deiim arzusu ile balayan mcadelenin kadim CHP miras ile zdelemek ile sonulanmasdr. Daha nce-ki 12 Eyll ncesi CHPde yaananlarn adeta bir kopyasdr bu sonu.

Kemal Kldarolunun 2010da genel bakanla seilmesi ile Yeni CHP syleminin dolama girii, burada srdrlen tartma iinde son dura temsil ediyor. Yeni CHP odakl bir tartmay balatmadan nce, u ana dein CHP ta-rihinden hareketle yrtlen tartmay zetlemekte fayda var. Ortann solundan demokratik sola, SHP deneyiminden yeni sol ve Anadolu soluna uzanan izgi-de CHPnin yenilenmesi sorunu, hep gncelliini koruyan bir gndem maddesi olarak hem merkez solun hem de merkez sol dndaki siyas aktrlerin ve siyasal hayat takip eden analizcilerin ilgisi ekti. Ortann solu ile balayan deiim gi-riimlerinin iki ana eksen zerinden yrtld daha nce vurguland. 1980 ncesi deiim giriimleri daha ok halka gitme ve biraz da sosyal demokrasinin evrensel ilkelerinin benimsenmesi odaklyken 1980 sonrasnda merkez solun ana gndemi sosyal demokrasinin evrensel ilkelerinin benimsenmesi ile ilikilidir. Her iki ana eksen, CHPnin elitist, devletl ve otoriter bir parti hviyetinden sy-rlmasn ve Kemalist doktrinle bir tr hesaplamay yenilikiler marifetiyle ger-ekletirmeyi temsil etse de, bu iki ana eksen zerinde srdrlen giriimler bir biimde sonusuz kald. Bylesi bir sonucun ortaya k, bazen yeniliki aktrle-rin ya parti iinde ya da parlamenter sistem iinde iktidar elde etmelerini tkiben farkl bir siyasal konumlanmay tercih etmeleri ile, bazen de yeniliki aktrlerin parti iindeki iktidar mcadelesini kaybetmeleri ile ilikilendirilebilir. Ama her durumda kazanan kadim CHPnin devleti, elitist ve otoriter hassasiyetleridir.

Kemal Karpatn, 1923-1945 arasna dair deerlendirmesine, bu noktada dikkatleri ekmek gerekiyor: CHPnin iktidar dneminde, ne zaman gerek ve hayal rn bir tehdit sz konusu olsa, rejimin savunulmas iin laiklik ilke-si gndeme getirildi. Bu ilke, rejimin dmanlar iin getirilen yasaklara ve tek parti ynetimine gereke tekil ediyordu62. CHP tarihindeki btn yenilik gi-riimleri, tpk tek-parti dnemi politikalarna meruiyet salanrken kullanlan sylemde olduu gibi, gerek ya da hayal rn bir tehdit engeline taklp kald. Bu tehdit, balangta komnizmdir, 1970lerin ortalarndan itibaren faizmdir, 1990larda ve 2000lerde ise tehdidin ad siyasal slam ya da Krt meselesidir.

62. H. Kemal Karpat, Trk Siyasi Tarihi Siyasal Sistemin Evrimi, ev. Ceren Elitez, (Tima Yaynlar, stanbul: 2012), s 58.


45

zetle, rejimin geleceine ya da devletin kurulu esaslarna ynelik gerek ya da hayali bir tehdit sz konusu edilebildiinde kolaylkla halka gitme ya da sosyal demokratlama giriimleri bir kenara braklarak devleti ya da rejimi koruma ve kollama grevi stlenilmektedir. Tam da bu sebeple, CHPnin devlet kuran parti kimlii, dnem dnem ne kan dier tm kimliklere hep baskn oldu. Bir baka deyile, CHPnin devleti kuran parti kimlii, ana ya da birincil; dierleri ise trev ya da ikincil kimlikler olarak kald63. u ana kadar tarttmz, CHP tari-hindeki her kritik moment iin geerli bir tespittir bu. Elbette her biri kendine zg koullarda yaanm deneyimlerdir bunlar. Buna karlk, sonu hi dei-medi. Kemal Kldarolunun Yeni CHPsini de, bu tarihsel mirastan hareketle anlamak gerekmektedir.

YEN CHP YA DA YENLENEMEYEN CHPDeniz Baykaln istifas ile boalan CHP genel bakanl koltuuna, parti iindeki tm gruplarn ortak aday olarak katld 33. Kurultay ile Kemal Kldarolu otur-du. 2002de Parlamentoya girerek, siyasal hayata dhil olan Kldarolunun parti iinde hzla ykseliini, CHP iindeki yenilik ihtiyacnn zorunluluuna duyulan kitlesel inanla birlikte dnmek gerekir. 1992de partinin yeniden kurulmas ile balayan iktidar araynn bir trl toplum nezdinde istenen karl bulamay karsnda CHPyi iktidar alternatifi hline getirebilmenin ar yk ile yola -kan Kldarolunun balangta Yeni CHP yaratma abas iine girdiine ahit olduk. Gemitekiler gibi, parti iindeki iktidar mcadelesine elik eden yeniliki dilin parti liderliine gelii ile temsil edilen bir aba deildi bu kukusuz. nk Kldarolu, genel bakanl ncesinde, ne bir sylemin ne de bir grubun n-csyd. AK Parti iktidar dnemindeki yolsuzluk iddialarnn zerine iddetle gidii ve stanbul Bykehir Belediyesi seimlerinde gsterdii performans, Kl-darolunu parti iinde ne kan bir figr hline getirdi. Dolaysyla, ancak genel bakan olduktan sonradr ki Kldarolunun Yeni CHP sylemi en azndan bir sre partide etkin bir dil hline geldi. Buradaki bir srenin iinde ne tr bir ima tadn hepimiz biliyoruz. Artk CHPde Yeni CHP sk kullanlan bir kavram deil. Tpk ksa sreli Anadolu solu gibi, oktan tarihin tozlu raflarndaki yerini alm durumda. Yine de, Kldarolunun CHPsinin lafzen yrrlkte olmasa da, mahiyeti itibariyle bir yenilii temsil edip etmediini genel bakan olduu gnden bu gne geen sredeki servenini dikkate alarak tartmak zorundayz.

63. Ahmet nsel, CHPnin Genetik Bozukluu, Birikim, no.180 (2004), s. 25.


46

Kldarolu, genel bakan seildii 33. Kurultayda yapt konumada, yoksullarn, ezilenlerin, iilerin, emekilerin haklarn korumak iin geliyoruz derken, tpk ortann solu ve demokratik sol gibi, bir kez daha, CHPyi elitist bir parti olmaktan karp toplumun dezavantajl kesimlerinden yana bir pozisyona yerletirmek istediinin ilk iaretlerini veriyordu. Medyaya verdii demelerde, eitli vesilelerle katld toplantlarda ve hassaten grup konumalarnda, sk sk iilerin, emeklilerin, kadnlarn, atanamayan retmenlerin, iftilerin ve ben-zeri toplumsal kesimlerin sorunlarn merkeze aln da bu abann bir yans-mas olarak deerlendirmek gerekir. Kldarolu ile birlikte CHP, bir kez daha, halka gitmeye almaktadr. 30 Ekim 2012 tarihli grup konumasnda, daha nce mteaddid defalar yapt gibi, Kldarou, [e]n byk gcmzn halk olduunu, halkn deerlerine saygl olduunu her CHPlinin bilmesini isterim. Gcmz halktr, halka gideceiz, halkla beraber yryeceiz derken, Yeni CHPnin iktidar stratejisinin ana gvdesinin, halkla beraber halk iin mottosu olduunu da sylemektedir.

Kldarolunun gndeminde arlkl bir yer tutan, yoksullukla ve yolsuz-lukla mcadele; gelir dalmndaki adaletsizliklerle mcadele; taeron iilie son verme; toplu szleme, grev ve rgtlenme hakkndan yana olma; hayvanclk ve tarmla ilgili sorunlar zme; isizlikle mcadele gibi temalar, hem mevcut ik-tidara ynelik alternatif bir eletiri hem de halka gitme ya da toplumun dezavan-tajl kesimlerinin desteini alacak bir sylem gelitirme abasnn bir yansmas olarak grlebilir.

Yukarda sralanan ve daha ok sradan insanlar dorudan ilgilendiren me-selelerle snrl deildi elbette Kldarolunun gndemi. Bunun dnda sklkla insan hak ve zgrlkleri, ifade zgrl, daha ileri bir demokrasi talebi, ya-sak ve baskc anlayla mcadele etme, yarg bamszl ile ilgili sorunlar ve dokunulmazlklarn kaldrlmas, Kldarolunun ajandasnn ana balklarn oluturan lke meseleleriydi. Sosyal demokrasinin, siyasal liberalizm ile ortak-lat bu ilkelere atfedilen nem, Kldarolunun siyasal programnn merke-zinde, demokrasi ve zgrlkn yer aldna dair bir iaret olarak okunabi-lir. Fakat bu trden bir okuma yapmay mmkn klacak veriler Kldarolu tarafndan sunulsa da, parti iinde, CHPnin genel politikasn belirsizletiren pek ok farkl sesin sk sk dile gelii ve Kldarolunun zaman zaman somut meselelerin zmnde devleti bir dile hapsolmaktan kurtulamay kesin bir hkme varmay zorlatrmaktadr.

CHP ile ilgili kesin ya da iddial nermeler sunmann gl, bu trden nermelerin znesinden deil, CHPnin kendi i dinamiklerinden kaynaklanyor.


47

CHP tarihinde hep karmza kt gibi, farkl kanatlar arasnda sk bir iktidar mcadelesi halen srmekte. Teorik dzeyde sosyal demokrat, sosyalist, sosyal li-beral ve Atatrk eilimleri bir arada barndrma iddias parti nde gelenlerince dillendi

Documents

Gecmisin Yukuyle Yenilik Arayisi