Geld en Geluk Maakt geld echt gelukkig?

Tristan Rovan

Geld en Geluk Maakt geld echt gelukkig?

Auteur: Tristan Rovan Begeleider: Jos Botman Profielwerkstuk VWO, Fioretti College Lisse Hillegom, oktober 2016

Voorwoord

Ruim een jaar geleden zag ik de film Into the wild, waarin het verhaal verteld wordt van een

jonge man die zijn geluk zoekt buiten de materialistische samenleving waarin hij is opgegroeid.

Door deze film raakte ik gefascineerd door het hoofdpersonage genaamd Christopher

McCandless. Ik wilde alles over deze man en zijn verhaal weten. Ik heb verschillende

documentaires over Christopher McCandless bekeken en het boek Into the wild van Jon

Krakauer over zijn leven gelezen. Toen ik een paar maanden geleden een onderwerp voor mijn

profielwerkstuk moest kiezen stelde ik mijzelf de vraag: wat interesseert mij nou echt, vind ik

leuk om te onderzoeken en heeft met mijn vakkenpakket en dus waarschijnlijk met mijn

toekomst te maken? En zo kwam ik al snel uit op het personage dat in het verleden zo veel

indruk op mij heeft gemaakt, met de economische vraag: Maakt geld nou echt gelukkig? In dit

profielwerkstuk gaan we dan ook de vraag of geld gelukkig maakt beantwoorden met links naar

het verhaal Into the wild.

Voor de mensen die de film Into the wild nog niet kennen, hier een korte samenvatting: In deze film wordt het verhaal verteld van een jonge man genaamd Christopher McCandless.

McCandless is een bovengemiddeld presterende student die de mogelijkheid heeft om aan

Harvard te gaan studeren. Maar McCandless heeft andere plannen, hij is de materialistische

op prestatiedrang gerichte samenleving zat, en wil deze dan ook ontvluchten. McCandless

wil de wereld beleven zoals het in zijn ogen bedoeld is. Dat doet hij door alles achter zich te

laten. Zo doneert hij al zijn spaargeld (24.000$) aan de ontwikkelingshulp organisatie Oxfam

Novib. Hij vernietigt al zijn identiteit kaarten, en noemt zichzelf vanaf nu Alexander

Supertramp. Door het aannemen van deze naam zorgt hij ervoor dat het onmogelijk is voor

zijn familie om hem op te sporen. Hij besluit vervolgens om met zijn oude Datsun te gaan

rondtrekken in Amerika.

Al snel moet McCandless ook zijn Datsun achterlaten doordat hij samen met zijn auto in een

modderstroom terecht is gekomen. Vanaf dan trekt McCandless 2 jaar te voet rond met als

enige bezit een backpack. Deze backpack bestaat voornamelijk uit boeken van zijn favoriete

schrijvers: Lev Tolstoj, Henry David Thoreau en Jack London. Verder heeft McCandless nog

een boekje bij zich waarin hij al zijn gebeurtenissen onderweg opschrijft. Tijdens zijn tocht

door Amerika komt hij veel bijzondere mensen tegen. Een boer waarvoor hij een tijdje

werkt, een oude man waarbij hij onderdak kreeg en een hippie-stel waarmee hij een tijd

samen rondtrekt. Deze mensen raken allemaal heel gehecht aan McCandless. Maar

McCandless vestigt zich nergens definitief. Dit omdat McCandless nog een groot doel voor

ogen heeft: Het echte leven ervaren door te gaan leven in het wild en Alaska.

Als McCandless in de wildernis van Alaska is belandt, komt hij een verlaten bus tegen waar

hij zich besluit te vestigen. Deze bus noemt hij liefkozend de Magic bus. Hier in de wildernis

geniet McCandless van de echte vrijheid.

Na 3 maanden te hebben overleefd in het wild besluit McCandless terug te gaan naar de

bewoonde wereld. Maar het smalle rustige riviertje dat hij had overgestoken in de winter

om bij de bus te komen is door het smeltwater een woeste brede rivier geworden.

McCandless ziet geen mogelijkheid om de rivier over te kunnen steken en besluit terug te

gaan naar de Magic bus.

De voedselvoorraad begint nu op te raken en er is er nauwelijks wild om op te jagen.

McCandless wordt steeds zwakker en magerder. Uit wanhoop besluit hij geplukte bessen

meteen op te eten zonder ze in de bus te controleren op eetbaarheid. Als McCandless bij de

bus aankomt voelt hij zich enorm misselijk en zwakker dan ooit. In de bus ziet McCandless

pas dat de bessen die hij had gegeten dodelijk giftig zijn.

McCandless sterft na 113 dagen te hebben overleefd in de wildernis in de Magic Bus. Zijn

lichaam wordt een paar weken na zijn dood aangetroffen door een groep elandjagers die de

Magic bus toevallig passeren.

Inhoud

Inleiding

Onderzoeksvragen

Hypothese

Wat is geluk?

Grote denkers over geluk

Piramide van Maslow

Wat is geld?

Grote denkers over geld

Conclusie

Slot

Discussie

Logboek

Bronnenlijst

Pagina 6 van 58

Inleiding

Waar word jij nou gelukkig van? En denk jij dat geld een belangrijke rol speelt op jouw

geluksgevoel? Dat zijn eigenlijk eigenlijk wel belangrijke vragen om aan jezelf te stellen.

Want streven wij mensen er niet allemaal naar om zo een gelukkig mogelijk leven te leiden?

En werkt niet bijna ieder mens om geld te verdienen?

Het is daarom best wel belangrijk dat je goed en veel over deze vragen nadenkt. Iemand die

veel over deze vragen nadacht is Christopher McCandless. Deze jonge man besloot na al dit

nadenken over wat nou echt gelukkig maakt en welke rol geld hier nou in speelt een heel

ander leven te gaan leiden. McCandless werd met zijn nieuwe visie op een gelukkig leven

vaak niet begrepen door andere mensen. Maar hij was ervan overtuigd dat hij door zijn

nieuwe manier van leven veel gelukkiger zou worden dan door het leven van het normale

leven zoals bijna iedereen doet.

In dit profielwerkstuk kijken we wat McCandless zijn visie op geluk was, en wat voor leven hij

er na het ontwikkelen van deze visie op na hield. Vervolgens vergelijken we McCandless zijn

visie met onderzoeken naar geld en geluk en de visies van verschillende filosofen over geld

en geluk. Dit doen we aan de hand van de volgende twee hoofdvragen: wat is geld en wat is

geluk? Uiteindelijk hoop ik tot een mooie conclusie te kunnen komen waarin ik of kan

behandelen waarom McCandless gelijk had in zijn visie op geld en geluk, of kan behandelen

waarom zijn visie niet klopt, en wat dan wel het goede verband is tussen geld en geluk.

Pagina 7 van 58

Onderzoeksvragen

Ik ga dit onderzoek aan de hand van de volgende hoofd- en deelvragen doen:

Wat is geluk?

Wat is de definitie van geluk?

Wat is het verschil tussen persoonlijk en maatschappelijk geluk?

Hoe meet je geluk?

Hoe groot is de invloed van je genen op geluk?

Wat zegt onderzoek naar geluk?

Wat zeggen filosofen over geluk?

Wat heeft de piramide van Maslow met geluk te maken?

Wat is geld?

Wat is de definitie van geld?

Wat is de geschiedenis van geld?

Welke vormen van geld zijn er?

Wat zijn de functies van geld?

Wat zeggen filosofen over geld?

Wat is het verband tussen geld en geluk?

Pagina 8 van 58

Hypothese

Voordat ik aan mijn onderzoek begin doe ik eerst een voorspelling over wat ik denk dat de

uitkomst wordt. Aan het einde van het onderzoek kan ik deze voorspelling vergelijken met

het resultaat. Mijn voorspelling luidt als volgt: ik denk dat geld gelukkig maakt tot een

bepaalt punt. Bij mensen onder een bepaald inkomen maakt geld wel gelukkiger omdat

mensen met een laag inkomen alleen nuttige dingen met hun geld kunnen doen, deze

dingen maken het leven simpeler en daarom zal dat het geluk verhogen. Mensen met een

hoger inkomen kunnen alleen maar extraatjes kopen van hun extra verdiende geld. Deze

extraatjes zorgen slechts voor een korte periode van voldoening die snel weer overgaat. En

omdat deze periode snel weer overgaat en steeds korter wordt doordat men aan de kick van

kopen went, maakt geld boven een bepaald inkomen niet meer gelukkig. De mens wordt dus

niet gelukkig van geld vanaf het punt dat je genoeg eerste levensbehoeftes hebt. De mens

wordt wel gelukkig van het doen van leuke dingen, het omringd zijn door andere mensen

waarvan hij houdt, het hebben van genoeg eerste levensbehoeften en het helpen van

andere mensen.

Ik denk ook dat geld heel relatief is. Mensen willen altijd beter zijn de rest. Daarom maakt

een verhoging van het inkomen bijvoorbeeld extra gelukkig als jij de enige bent die meer

gaat verdienen. Dit omdat wanneer jij meer gaat verdienen, jij meer extra dingen van je geld

kan kopen dan de rest, wat de mens op een of andere manier gelukkig maakt. Terwijl

wanneer iedereen meer gaat verdienen iedereen meer kan kopen waardoor niemand boven

de rest uitstijgt en iedereen even gelukkig blijft.

Dus mijn hypothese kort samengevat luidt: De toename van geld maakt boven een bepaald

inkomen niet meer gelukkig. Dit bepaalde inkomen ligt bij het inkomen dat de mens in staat

stelt in al zijn eerste levensbehoeftes te kunnen voorzien. Voor de rest denk ik dat het

relatief meer geld hebben dan een ander de mens ook wel gelukkig maakt.

Pagina 9 van 58

Wat is geluk?

Nadat McCandless was afgestudeerd aan de Emory University kon hij naar verschillende

universiteiten in heel het land. McCandless zijn cijfers waren zelfs hoog genoeg om aan

Harvard te gaan studeren. Toen Christopher dit zijn ouders vertelde, zeiden deze meteen

bereid te zijn deze studie voor hem te financieren. Oftewel niks stond een glansrijke carrière

voor McCandless in de weg. Bovendien wilden zijn ouders hem zelfs een nieuwe auto cadeau

doen om te vieren dat hij geslaagd was. Maar McCandless wilde niks van deze nieuwe auto

weten. McCandless was de materialistische op prestatiedrang gerichte samenleving meer

dan zat. Hij ergerde zich dan ook erg aan zijn ouders die volop mee draaiden in deze

samenleving en daarom weinig tijd voor de kinderen over hadden en onderling meer dan

eens flinke ruzie hadden. McCandless zette zich af van deze samenleving en besloot om in

plaats van verder te gaan studeren, alle banden met familie en vrienden te breken en alleen

de wijde wereld in te trekken op zoek naar zichzelf. McCandless was ervan overtuigd op deze

manier een stuk gelukkiger leven te leiden dan wanneer hij zou doorstuderen om vervolgens

mee te draaien in de maatschappij.

Maar wat is geluk nou eigenlijk precies? Waar worden wij als mensen nou over het

algemeen gelukkig van? En hoe meet je geluk? Dit zijn interessante vragen die we in dit

hoofdstuk gaan beantwoorden om meer inzicht te krijgen in het verband tussen geld en

geluk en de visie van McCandless.

Definitie De eerste onderzoeksvraag luidt: Wat is geluk? Om deze vraag goed te kunnen

beantwoorden kijken we eerst wat het begrip geluk nou precies inhoud. Het is namelijk altijd

handig dat je voordat je iets gaat onderzoeken precies weet wat je onderzoekt. Daarom

kijken we nu eerst naar de letterlijke betekenis van geluk. Hieronder zie je wat de

woordenboeken je voorschotelen als je geluk opzoekt.

Van Dale: ge·luk

1. gunstige loop van omstandigheden; voorspoed: hij heeft altijd geluk boft altijd; van geluk mogen spreken veel geluk hebben

2. aangenaam gevoel van iem. die zich verheugt Woorden.org: het geluk zelfst.naamw.

1. gunstige gebeurtenis 2. gevoel van grote blijheid en harmonie

Pagina 10 van 58

Hierboven staan twee letterlijke betekenissen van het begrip geluk, overgenomen uit

Nederlandse woordenboeken. Je ziet dat beide woordenboeken het hebben over een

gunstige gebeurtenis. Maar deze betekenis van het woord heeft niks te maken met het soort

geluk waar wij naar op zoek gaan. De andere betekenis die in de woordenboeken staat is wel

interessant voor dit onderzoek. Hier zie je dat beide woordenboeken het woord ‘gevoel’

gebruiken bij de uitleg van geluk. Blijkbaar is geluk dus een gevoel. Verder gebruiken deze

boeken positieve woorden om het gevoel geluk te beschrijven. Deze woordenboeken maken

ons nog niet heel veel wijzer over wat geluk precies is, maar ze vertellen ons wel dat geluk

een positief gevoel is dat een persoon kan krijgen.

Geluk is dus een positief gevoel. Maar over heel de wereld zijn er verschillende visies over

hoe je als mens dat positieve gevoel nou krijgt. Het verschilt natuurlijk ook sterk per persoon

of zelfs per bevolkingsgroep waar men nou een positiefgevoel van krijgt. Toch zijn de meeste

mensen het erover eens dat je positieve gevoel oftewel je geluk voor een groot deel afhangt

van de tevredenheid met de huidige levensomstandigheden. Nu is natuurlijk de vaag: wat

hebben mensen dan nodig om tevreden te zijn met hun levensomstandigheden? En ook hier

zijn de meeste mensen het over eens. Bijna ieder mens heeft vreugde, vredigheid, vrijheid,

inspraak, ontspanning en voldoende eerste levensbehoefte nodig om een tevreden leven te

kunnen leiden.

Geluk is het tegenovergestelde van ongeluk, dat wordt veroorzaakt door ontevredenheid,

woede, verdriet en overspanning. Dit zijn dus aspecten die voor een negatief gevoel leiden,

wat voor ontevredenheid zorgt en wat dus tot minder geluk leidt. Als we de definitie van

geluk samenvatten kunnen we het volgende concluderen: er zijn dingen in het leven die

mensen een positief gevoel geven, door dit positieve gevoel raken mensen tevreden, en

deze tevredenheid leidt tot geluk.

Pagina 11 van 58

Persoonlijk en maatschappelijk geluk

McCandless besloot zich af te zetten tegen de maatschappij en zijn eigen leven te gaan

leiden. Dit begon met het doneren van al zijn spaargeld ($24.000) aan ontwikkelingshulp-

organisaties. Verder besloot hij al zijn identiteitskaarten door te knippen en nu als een ‘vrij

man’ zijn geliefde gele Datsun in te stappen. Hij vertelt zijn ouders dat hij een tijdje gaat

rondreizen door Amerika en verlaat samen met zijn Datsun zijn ouderlijk huis is in

Washington D.C. Een paar maanden later ontvangen zijn ouders een laatste korte brief van

McCandless en zullen daarna niks meer van hem horen.

Je kunt geluk op verschillende manieren benaderen. Je hebt bijvoorbeeld persoonlijk en

maatschappelijk geluk. Deze twee begrippen hebben enorm veel met elkaar te maken en

hangen zelfs van elkaar af.

Voordat we het verband tussen beide begrippen gaan belichten, gaan we eerst kijken wat

deze begrippen betekenen. De naam van de beide begrippen verraadt de betekenis eigenlijk

al. Zo gaat het bij persoonlijk geluk specifiek over wat één persoon tevreden maakt en waar

hij of zij zelf nou echt gelukkig van wordt.

Persoonlijk geluk Ieder mens heeft zijn eigen aspecten in het leven waar hij gelukkig van wordt. En niet

iedereen is persoonlijk even gelukkig. Dat ligt aan twee dingen. Ten eerste zijn sommige

mensen genetisch bepaald gelukkiger aangelegd dan andere. En ten tweede zijn sommige

mensen een stuk tevredener met het leven dat zei leiden dan anderen.

Maatschappelijk geluk

Maatschappelijk geluk is al het persoonlijke geluk van een samenleving bij elkaar. Dus hoe

meer mensen persoonlijk gelukkig zijn hoe hoger het maatschappelijk geluk zal zijn. Via

maatschappelijk geluk kan je dus bepalen of een samenleving over het algemeen gelukkig is

of niet. Factoren die het maatschappelijke geluk kunnen beïnvloeden zijn belangrijk om te

kennen. Je kunnen namelijk door middel van deze factoren het maatschappelijke geluk op

een positieve manier beïnvloeden in de samenleving. Als je de burgers meer vrijheid of

veiligheid geeft kan het bijvoorbeeld zo zijn dat het maatschappelijk geluk in een

samenleving stijgt.

Via veranderingen die ervoor zorgen dat het maatschappelijke geluk wordt vergroot, wordt

het persoonlijke geluk bij de mensen ook weer groter. Want hoe gelukkiger de samenleving

in zijn geheel is, hoe gelukkiger de mensen persoonlijk zijn. Oftewel als je één van de twee

soorten geluk beïnvloedt, beïnvloed je automatisch ook de ander.

Pagina 12 van 58

Hoe meet je geluk?

Een maand nadat McCandless voor het laatst van zich had laten horen wordt hij in Lake

Mead National Recreation Area in Nevada op een nacht in zijn Datsun waarin hij tijdens zijn

rondreis sliep gewekt door een enorm kabaal. McCandless schrikt wakker en voelt dat zijn

auto alle kanten op wordt gebeukt. Hij kijkt naar buiten en ziet dat hij met zijn auto in een

enorme modderstroom is beland. Hij herinnert zich nu pas dat hij zijn auto de vorige avond in

een toen nog opgedroogde bedding van een rivier had neergezet om daar de nacht door te

kunnen brengen. Het had blijkbaar flink geregend die nacht waardoor deze droge bedding

was veranderd in een woeste modderstroom. Als de modderstroom in de ochtend is

opgehouden kruip McCandless zijn auto uit om de schade te bekijken. Tot zijn spijt komt tot

de conclusie dat zijn Datsun niet meer te repareren is. Hij besluit zijn belangrijkste spullen uit

de Datsun te pakken en in zijn backpack te stoppen, al zijn geld dat hij nog opzak had te

verbranden en zijn reis door Amerika te voet voort te zetten. McCandless denkt dat zijn reis

te voet eigenlijk alleen maar spannender en onvoorspelbaarder zal worden en beschrijft het

daarom als volgt “there is no greater joy than to have an endlessly changing horizon, for

each day to have a new and different sun.” Een paar maanden later wordt de kapotte Datsun

ontdekt door twee parkwachters met afgeschroefde nummerplaten waardoor het onmogelijk

is de auto te identificeren.

Het onderzoek naar geluk is nog redelijk jong. Dit komt omdat men vroeger niet zo erg

geïnteresseerd was in het onderwerp geluk. Dit is de laatste jaren volledig omgedraaid. Er is

in het verleden nog nooit zo veel aandacht aan het onderwerp geluk besteed als de laatste

tijd. Geluk is hot. Als je een boekenwinkel binnenloopt, stikt het van de tijdschriften over

geluk. Ook heb je de keuze uit diverse boeken die jou gelukkiger zouden maken. Verder

heeft bijna ieder huishouden wel een of andere quote aan de muur hangen die te maken

heeft met geluk, en posten de mensen al hun mooie momentjes op sociale media om maar

aan hun volger te laten zien hoe gelukkig ze wel niet zijn. Mensen zijn tegenwoordig in de

ban van geluk. En doordat we tegenwoordig zo geïnteresseerd in geluk zijn, vragen we ons

waarschijnlijk ook allemaal af hoe gelukkig zijn wij nou eigenlijk? En hoe meet je geluk?

Geluk is moeilijk te meten. Je kunt geen meetinstrument naast een mens neerzetten en zo

precies aflezen hoe gelukkig die persoon is. Toch zijn er een paar manieren hoe je geluk toch

kan meten.

Pagina 13 van 58

Big Data Een van de eerste onderzoeken naar geluk ging doormiddel van Big Data. Met Big Data

verzamel je allemaal gegevens. Aan deze gegevens hang je een gewicht met betrekking tot

de mate waarin het gerelateerd is aan het onderwerp dat je wilt onderzoeken.

Dat is met betrekking tot geluk bijvoorbeeld met songteksten gedaan. Je verzamelt alle

woorden uit songteksten en deelt deze in naar welke mate ze zijn gelinkt aan geluk. Dit doe

je met de songteksten uit verschillenden jaren. En op deze manier kan je de verschillende

jaren met elkaar vergelijken op de factor geluk. Het resultaat van dit onderzoek was dat

songteksten in de loop der tijd steeds minder geluk gerelateerde woorden bevatten.

Wetenschappers hebben precies hetzelfde gedaan met blogs zoals je in het figuur hierboven

kan zien. Blogs kan je vergelijken met dagboeken maar dan op Internet. Omdat blogs op

Internet staan kunnen wetenschappers makkelijk bij alle blogs en deze dus ook makkelijk

gebruiken om onderzoek naar te doen. Ook in het onderzoek naar de blogs is gekeken naar

het aantal geluk gerelateerde woorden. Je kunt via de blogs dus goed kijken naar het

geluksgevoel van de schrijvers door het woordgebruik. In het onderzoek kun je zien dat er

ieder jaar op 11 september en na het overlijden van Michel Jackson relatief minder geluk

gerelateerde woorden worden gebruikt. Oftewel deze twee gebeurtenissen zorgden

duidelijk voor een vermindering van het geluksgevoel van de bloggers. Verder zie je iedere

keer juist piekjes tijdens kerst en Valentijnsdag, dus die gebeurtenissen zorgen voor een

hoger geluksgevoel. In tegenstelling tot de songteksten zie je bij de blogs een lichte stijging

in het gebruik van geluk gerelateerde woorden. Door middel van Big Data kunnen we geen

enorme conclusies trekken, maar het is weer een extra manier om geluk in kaart te kunnen

brengen.

Pagina 14 van 58

Vragenlijsten Je kunt geluk ook onderzoeken door mensen naar hun geluk te vragen. Het vragen naar

geluk doe je door middel van vragenlijsten en interviews. Maar wat moet je de mensen nou

eigenlijk vragen om achter hun geluk te komen? Er zijn heel veel verschillende manieren hoe

je geluk kan bevragen. Je kunt mensen bijvoorbeeld vragen naar hun geluksgevoel. Dan

vraag je of de mensen zich over het algemeen een gelukkig mens voelen. Ook kan je vragen

of de mensen zich meestal gelukkiger voelen dan de mensen in hun omgeving. Naast vragen

naar geluksgevoel kan je ook vragen stellen met betrekking tot de tevredenheid van het

leven. Loopt je leven grotendeels zoals je zou willen? En ben je over het algemeen tevreden

met je leven? De vragen over geluksgevoel en tevredenheid van het leven kun je ook in

verschillende tijdsdimensies stellen. Je kunt deze vragen namelijk stellen met betrekking tot

een langere periode, zoals het hele leven tot nu toe. En je kunt deze vragen ook stellen over

kortere periode zoals de afgelopen maand, of misschien zelfs de afgelopen dag. De laatste

tijdsdimensie waarin je deze vraag kunt stellen is hoe de mensen zich op dit moment voelen.

Je ziet dus dat je op heel veel verschillende manieren naar geluk kunt vragen. Opvallend is

dat uit de antwoorden blijkt dat het helemaal niet zoveel uitmaakt op welke manier je naar

hun geluk vraagt. Of je nou specifiek naar geluksgevoel vraagt of naar de tevredenheid van

het leven, de mensen die hoog scoren op het een scoren over het algemeen ook hoog op het

ander. Je kunt geluk dus ook onderzoeken aan de hand van vragenlijsten en interviews.

Cantril ladder

De meest gebruikte maat om geluk over heel de wereld te meten en te

vergelijken is de Cantril ladder (zie afbeelding). Zoals je op de afbeelding ziet is

de Cantril ladder echt een ladder die begint bij 1 en eindigt bij 10. Op deze ladder

kun je aangeven hoe gelukkig of tevreden je bent met je leven. Hierbij betekent

1 dat je ontevreden of ongelukkig bent met je leven en 10 dat je heel gelukkig of

tevreden bent met het leven. De Cantril ladder is een handig meetinstrument

doordat je geluk in cijfers uitdrukt. Dit zorgt ervoor dat je verschillende groepen

over heel de wereld makkelijk kunt vergelijken met betrekking tot geluk. Zo kan

je via de Cantril ladder makkelijk zien of er verschil in het geluk ervaren wordt bij

bijvoorbeeld: verschillende leeftijdsgroepen, verschillende geslachten,

verschillenden inkomens, in verschillenden landen, enzovoort.

Pagina 15 van 58

Bruto nationaal geluk Een andere manier om het geluk in een land te meten is via het bruto nationaal geluk

(afgekort het BNG). Het BNG is uitgevonden in 1972 in het kleine Aziatische landje Bhutan.

De koning van Bhutan Jigme Singye Wangchuk was het zat dat zijn land werd beoordeeld op

de slechte economie door het lage BNP. Daarom ontwikkelde hij een andere maatstaf om de

ontwikkeling van zijn land te meten. Hij gebruikte hiervoor de volgende pijlers:

- bevordering van duurzame sociaaleconomische ontwikkeling

- behoud en bevordering van cultuur

- behoud van het milieu en natuur

- goed bestuur van ondernemingen

Ook wordt de levensvoldoening oftewel geluk meegenomen in het berekenen van het BNG.

Het BNG houdt bijvoorbeeld rekening met de vrijheid, economisch, politiek en privaat.

Verder wordt er nog gekeken naar de tolerantie en vertrouwen in de medemens,

rechtshandhaving, burgerrechten en wordt de welvaart gemeten als koopkracht per hoofd

van de bevolking.

Pagina 16 van 58

Hoe groot is de invloed van genen op geluk?

McCandless trekt nu te voet rond door in verschillende natuurparken aan de westkust van

Amerika. Hij slaapt in zijn tentje, leest veel en eet wat in zijn uit een bibliotheek gestolen

plantenboekje als eetbaar staat aangegeven. In een van deze parken wordt McCandless

opgemerkt door Jan en bob als hij eetbare bessen aan het zoeken is langs de weg. Jan Burres

en haar vriend Bob zijn een hippiestel dat met hun camper door Amerika trekt en geven

McCandless een lift. McCandless raakt bevriend met dit stel en trekt een tijdje met ze mee in

hun camper. Samen kampeerden ze aan een afgelegen stuk strand en voerden veel

gesprekken. McCandless leerde veel van Jan en Bob, en kwam door de gesprekken die hij met

ze voelde zelf tot de conclusie: “It is important in life not to be strong, but to feel strong, to

measure yourself at least once. If you want something in life, reach out and grab it.” Jan en

Bob waren in de week dat McCandless met hun meereisde erg aan hem gehecht geraakt

McCandless deed Jan ook veel aan haar eigen zoon denken, en zij maakte zich grote zorgen

om hem. Hoe kon een jongen helemaal alleen zonder geld en met alleen zijn backpack en

tent het nou volhouden in deze gevaarlijke wereld. Het kwam dan ook als een enorme schok

bij ze aan dat McCandless op een ochtend nergens meer te bekennen was en in het zand voor

de tent van Jan en Bob de volgende tekst achter had gelaten: “Thank you Jan and Bob!”

Het is een feit dat niet iedereen even gelukkig is of op dezelfde manier gelukkig is. Daarmee

borrelt de vraag op: wat zorgt nou voor het verschil in geluksgevoel bij mensen? Is dat de

omgeving of zijn dat de genen van de mensen die hier een grote rol in spelen. Deze vraag

gaan we in dit hoofdstuk beantwoorden.

Nature en nurture Er is een zienswijze dat het vermogen gelukkig te zijn een aangeboren eigenschap is.

Tegelijkertijd is er de zienswijze dat geluksgevoel juist te maken heeft met de invloed van de

omgeving waarin je leeft. Deze zienswijzen worden als nature en nurture aangeduid. Nature

houdt in dat alle eigenschappen van iemand zijn bepaald door aanleg, bijvoorbeeld vanuit

genetisch materiaal. Nurture betekent dat deze eigenschappen worden bepaald door

opvoeding en leefomgeving. Als geluksgevoel daadwerkelijk in je genen zit, dan heeft geluk

dus voornamelijk met nature te maken. Het zou namelijk inhouden dat je van ‘nature’

gelukkig zou zijn, dus dat je aanleg voor geluk zou kunnen hebben en dat het dus van

tevoren al bepaald is of jij gelukkig kunt zijn. Als geluk grotendeels wordt veroorzaakt door je

leefomgeving dan komt het dus door nurture en zou je gelukkig zijn tijdens het leven kunnen

aanleren, of misschien wel afleren. De verschillen tussen deze uitgangspunten zijn zo groot

dat de vraag “komt geluk door nature, nurture of beide” erom schreeuwt beantwoord te

worden. Gelukkig is er onderzoek naar dit onderwerp gedaan.

Pagina 17 van 58

Onderzoek Om onderzoek te doen naar geluk met betrekking tot nature en nurture worden tweelingen

gebruikt, eeneiige tweelingen en twee-eiige tweelingen. Eeneiige tweelingen hebben 100%

dezelfde genen en zijn dus volledig identiek aan elkaar. Dat betekent dat wanneer aanleg

voor geluk bestaat zij dezelfde aanleg voor geluk zouden moeten hebben. Twee-eiige

tweelingen hebben wel verschillende genen, bij deze tweelingen komt meestal maar 50%

van het genetische materiaal overeen. Dus als je aanleg voor geluk zou kunnen hebben zou

de meting van geluksgevoel bij deze broers en zussen verschillen moeten opleveren.

Voor dit onderzoek heeft Meike Bartels, professor van aan de VU gekeken naar eeneiige

tweelingen die apart van elkaar zijn opgegroeid. Deze kinderen hebben dus precies dezelfde

genen maar zijn beide in een hele andere omgeving opgegroeid. Deze eeneiige tweelingen

hebben ze vergeleken met twee-eiige tweelingen die wel in hetzelfde gezin dus in dezelfde

omgeving zijn opgevoed. En wat bleek, het geluksgevoel van de apart opgegroeide eeneiige

tweelingen kwam meer overeen dan het geluksgevoel van de twee-eiige tweelingen uit

hetzelfde gezin. Oftewel geluk heeft weldegelijk te maken met je genen.

Er is behalve naar gescheiden tweelingen ook heel veel onderzoek naar normaal

opgegroeide tweelingen. Als je eeneiige tweelingen een vragenlijst over geluk laat invullen,

kan je deze ingevulde vragenlijst vergelijken met die van twee-eiige tweelingen. Nu kan je

kijken of het geluksgevoel van eeneiige tweelingen meer op elkaar lijkt dan dat van twee-

eiige tweelingen. Als dat zo is, is dat een indicatie van een erfelijke factor. Met dit onderzoek

van Bartels kun je ook uitleggen hoe groot de erfelijke factor is met betrekking tot geluk.

Nou, uit dit onderzoek blijkt dat 40% van je geluksgevoel wordt bepaald door je genen. Dit

onderzoek is niet alleen in Nederlandse tweelingen gedaan, maar ook getoetst aan

buitenlandse onderzoeken waar hetzelfde uitkwam. Dus de uitkomst van het nature nurture

debat is dat 40% van ons geluk in onze genen zit. Wat betekent dat 60% van ons geluk door

de omgeving komt. En dat wij als mens dus aan 60% van ons geluk iets kunnen doen door

onze omgeving te beïnvloeden.

Omgeving Om onderzoek te doen naar hoe de omgeving invloed heeft op het geluk wordt ook weer

gebruik gemaakt van tweelingen. Dit onderzoek gaat ook weer via het Nederlandse

tweelingenregister. Dit register heeft ongeveer 37.000 gezinnen ingeschreven staan die

vanaf de geboorte van hun tweelingen informatie doorgeven aan het register. De ouders van

deze tweelingen wordt gevraagd om vragenlijsten in te vullen bij de leeftijden van drie, vijf,

zeven en tien jaar oud. Wanneer de kinderen veertien zijn mogen ze zelf de vragenlijsten

invullen, wat ze om de drie a vier jaar zullen blijven doen. In deze vragenlijsten wordt van

alles gevraagd, bijvoorbeeld naar gezondheid, geluk, levensstijl, depressies, of ze sporten, of

ze roken. Als je nu wilt weten wat de omgeving doet met geluk, moet je zoeken naar

Pagina 18 van 58

eeneiige tweelingen waarvan het geluk erg verschilt, met andere woorden tweelingen

waarvan het gelukscijfer meer dan 1 punt verschilt Deze mensen hebben namelijk precies

dezelfde aanleg voor geluk, zijn in hetzelfde gezin opgegroeid maar toch verschilt het

geluksgevoel. Dit verschil ligt dan dus aan de omgeving. Doordat deze tweelingen heel veel

vragen hebben ingevuld kan er worden gekeken naar de verschillende omgevingen van hoog

en laag scorende tweelingen. Dit is uiteraard ook gedaan en in kaart gebracht, zoals op de

afbeelding hiernaast te

zien is. Op deze afbeelding

zie je links iedere keer de

persoon van de tweeling

die hoog scoort qua geluk

cijfer en rechts iedere keer

zijn of haar broer of zus,

die lager scoort qua geluk

cijfer. Nu kan je dus goed

zien waar het aan ligt dat

sommige eeneiige

tweelingen zoveel van geluksgevoel verschillen terwijl ze dezelfde genen hebben. Je ziet

namelijk dat de het deel van de tweelingen dat zich gelukkiger voelt dan hun broer of zus

ook over het algemeen een stuk hogere gezondheid heeft dan hun broer of zus. Ook valt

duidelijk uit de grafiek af te lezen dat het deel van de tweelingen dat zich gelukkiger voelt

dan hun broers en zussen zich een stuk minder eenzaam voelt. In de grafiek staat ook dat de

gelukkige helft van de tweelingen meer zelfvertrouwen en een betere band hebben met hun

familie hebben. Maar deze laatste verschillen zijn niet enorm groot in vergelijking met de

minder gelukkige tweelingen en daardoor ook moeilijk af te lezen in de grafiek. Dus aan de

hand van deze grafiek kun je de conclusie trekken dat het geluksgevoel dat niet in de genen

zit maar in de omgeving van een mens, voornamelijk zit in de gezondheid en eventuele

eenzaamheid van een mens.

Pagina 19 van 58

Onderzoek naar geluk

Toen McCandless Jan en Bob had verlaten trok hij weer alleen te voet rond. Tijdens zijn tocht

ontmoette hij in een klein dorpje in Montana Wayne Westerberg. Westerberg was een

graanboer en nam McCandless een tijd in dienst. McCandless verdiende hier weinig maar

had het behoorlijk naar zijn zin op de graanboerderij. Ook raakte hij in de loop der tijd

bevriend met Westerberg en vertelde hem het uiteindelijke doel van zijn reis: alleen te

overleven in het wild in Alaska, het echte leven te ervaren zonder geld, status en

bestaanszekerheid. Wayne wilde McCandless eerst van zijn idee afhalen omdat hij dit een

veel te gevaarlijk plan vond. Maar toen hij doorkreeg dat dat kansloos was besloot hij

McCandless te helpen met zijn plan en stelde hem voor aan een vriend van hem die alles wist

van survivallen. Op deze manier leerde McCandless in ieder geval de basisvaardigheden om

in het wild te leven. Niet lang daarna wordt Wayne plots opgepakt en komt het werk op zijn

graanboerderij stil te liggen. Dit is het moment dat McCandless de weg weer opzoekt en zijn

reis voortzet.

What makes a good life? Lessons from the longest study on happiness Het eerste onderzoek dat aan bod komt is mede gedaan en wordt gepresenteerd door

Robert Waldinger, een Amerikaanse psychiater die tevens Professor is aan Harvard.

Waldinger is bekend geworden door zijn bevindingen die hij heeft gedaan tijdens een 75-

jarig onderzoek naar geluk. Over dit onderzoek heeft hij ook een TED-talk gegeven genaamd

What makes a good life die in dit onderzoek wordt behandeld.

Om te weten wat gelukkig maakt heb je eigenlijk inzicht in de gehele levensloop van

verschillende mensen nodig, met bijna alle gegevens die je van die mensen te weten kunt

komen. Door alles te meten kun je kijken waar geluk nou wel en niet mee te maken heeft. Je

kunt mensen natuurlijk vragen naar hun verleden, als je hun leven wilt onderzoeken. Maar

dit is geen goede onderzoeksmethode, mensen blijken namelijk heel veel herinneringen te

vergeten of te verdraaien in de loop der tijd. Toch is het voor onderzoek naar geluk

essentieel om naar de levensloop van mensen te kijken.

Om dit voor elkaar te krijgen besloten wetenschappers van de universiteit van Harvard eind

jaren 30 van de vorige eeuw een enorm groot onderzoek op te zetten genaamd: The Harvard

Study of Adult Development. Voor meer dan 75 jaar werden voor dit onderzoek 724 mannen

jaar na jaar gevolgd. Deze mannen werd gevraagd naar hun werk, hun leefomgeving, hun

vrienden, hun gezondheid, noem maar op. Meestal lopen dit soort langdurig groot opgezette

onderzoeken snel stuk. Er zijn dan te veel drop-outs of de onderzoekers sterven zelf en het

onderzoek wordt stilgelegd. Maar door een beetje geluk en doordat verschillende generaties

onderzoekers aan dit onderzoek hebben gezeten is dit onderzoek geslaagd. Sterker nog het

onderzoek loopt nog steeds. Nog 60 van de 724 onderzochte mannen (inmiddels in de 90)

Pagina 20 van 58

zijn nog in leven en worden nog steeds onderzocht, net als de 2000 kinderen van de

deelnemers aan het eerste onderzoek.

Het onderzoek

Sinds 1938 worden twee groepen toen nog jonge mannen voor dit onderzoek gevolgd. De

eerste groep bestond uit tweedejaars studenten van Harvard. Deze groep mannen maakte

hun school af tijdens de tweede wereldoorlog, de meesten van hen hebben daarna dan ook

nog in de oorlog gevochten. De tweede groep die gevolgd werd voor dit onderzoek bestond

uit straatjongeren uit de armste wijken van Boston. Deze groep werd speciaal gekozen

omdat ze uit de meest achtergestelde families kwamen. Deze jongens woonden dan ook in

enorm vervallen huizen of barakken en hadden bijvoorbeeld geen toegang tot stromend

water. Toen deze jongens deelnamen aan het onderzoek werden ze stuk voor stuk

geïnterviewd, hun woonplekken werden bezocht, hun ouders werden geïnterviewd, en hun

gezondheid werd bekeken En deze jongens worden sinds 1938 nog steeds op deze manier

om de twee jaar onderzocht. Voor het onderzoek wordt er om de twee jaar naar de

medische dossiers gekeken, worden hersenscans gemaakt, hun familie wordt geïnterviewd,

en er worden diepte-interviews opgenomen tussen deze mannen en hun vrouwen, waarin

ze over hun grootste zorgen en grootste geluksmomenten praten.

De les

Al deze jongens werden in de loop der tijd mannen. Sommige van deze mannen werden

advocaat, andere timmerman. Sommige werden alcoholist, een andere eindigde als

president van Amerika. Sommige mannen beklommen heel de sociale ladder van de bodem

tot de top, andere namen de tegenovergestelde richting. Maar wat hebben we van deze

jongeren en de duizenden pagina’s aan informatie over hen geleerd?

Een van de belangrijkste conclusies die je uit dit meer dan 75 jaar durende onderzoek kan

trekken is dat goede relaties ons gezonder en gelukkiger maken. Er zijn 3 lessen die je uit dit

onderzoek kan halen over relaties.

De eerste les is dat sociale connecties heel goed voor ons zijn, en dat eenzaamheid

dit allesbehalve is. Uit dit onderzoek blijkt namelijk dat jongens die over goede

sociale relaties beschikten in hun leven gelukkiger waren, gezonder waren en langer

leefden dan mensen met minder goede sociale banden. Eenzaamheid blijkt uit dit

onderzoek enorm slecht te zijn. De jongens die zich eenzaam voelden in hun leven

bleken namelijk minder gelukkig te zijn (dat voelden zij zelf en dat vond hun

omgeving van ze), hun gezondheid nam eerder af, hun brein-functioneren nam

eerder af, en ze leefden over het algemeen ook minder lang dan de jongens die zich

niet eenzaam voelde.

Pagina 21 van 58

De tweede les uit dit onderzoek luidt: het gaat niet om hoeveel vrienden je hebt en

of je een relatie met iemand hebt of niet. Het gaat om de kwaliteit van de goede

relaties. Uit dit onderzoek blijkt namelijk dat het leven met veel conflicten ongezond

voor je is. Toen de mannen tachtig waren wilden de onderzoekers weten of ze in het

midden van het leven van de mannen al konden zien welke gelukkig en gezond

zouden zijn op hun tachtigste en welke niet. Hiervoor besloten ze van de tachtigjarige

alle gegevens te verzamelen van toen ze vijftig waren. En wat bleek, het waren niet

de cholesterolwaardes van de mannen op hun vijftigste die bepaalden hoe oud ze

werden. Nee, hoe oud deze mannen werden bleek te liggen aan hoe tevreden deze

mannen waren met hun sociale relaties op hun vijftigste. Hoe tevredener de mensen

waren op hun vijftigste over hun sociale relaties hoe gezonder ze waren op hun

tachtigste. Wat ook bleek was dat bij de mannen die gelukkige relaties hadden, op

hun tachtigste de fysieke pijn die zij voelden geen enkele invloed had op hun

geluksgevoel. Maar dit bleek wel zo te zijn bij de mannen die ongelukkige relaties

hadden. Bij deze mannen nam hun geluksgevoel wel af naarmate ze meer fysieke pijn

voelde. Oftewel de kwaliteit van relaties is ook van enorm belang.

De derde les die uit dit onderzoek kan worden getrokken is dat goede relaties niet

alleen onze lichamen beschermen maar ook de hersenen. Het blijkt namelijk dat de

mannen die op hun tachtigste nog een goede relatie hadden, waarbij ze het gevoel

hadden dat ze op de andere persoon konden rekenen in tijden van nood, de

herinneringen langer en scherper bleven. Bij de mannen die het gevoel hadden niet

op hun relaties te kunnen rekenen, trad eerder geheugenverlies op. Deze relaties

hoeven niet heel de tijd soepel te lopen. Sommige onderzochte koppels konden

namelijk iedere dag ruzie hebben, maar wisten dat ze op elkaar konden rekenen

wanneer ze elkaar nodig hadden. Deze ruzies hebben zolang de koppels weten dat ze

op elkaar kunnen bouwen geen enkele invloed op het geheugenverlies. Sociaal

contact en voornamelijk vertrouwen heeft dus veel invloed op het goed kunnen

functioneren van het brein.

Aan het eind van de TED-talk komt Waldinger terug op een recente vragenlijst die in is

ingevuld door eerstejaars studenten van zijn universiteit. In deze vragenlijst werd aan de

studenten gevraagd wat hun levensdoelen waren. Meer dan 80% van de studenten vulde in

dat hun belangrijkste levensdoel rijk worden was. Van deze studenten vulde 50% in dat

bekend worden ook een levensdoel was. Net als in dit recente onderzoek dachten de

onderzochte mannen toen ze jongens waren in 1938 ook dat welvaart, bekendheid, status

en succes tot een goed leven zouden leiden. Maar de 75-jarige studie naar deze mannen

heeft juist laten zien dat de mannen die het beste en gelukkigste leven hadden, niet de

rijkste en bekendste mannen waren, maar de mannen die de beste relaties hadden met hun

familie, vrienden en gemeenschap.

Pagina 22 van 58

Meer onderzoek naar geluk

Lopend en liftend komt McCandless aan bij de Grand-Canyon. Het is inmiddels een half jaar

sinds hij zijn huis in Washington heeft verlaten. McCandless is erg onder de indruk van de

prachtige natuur en besluit bij het toeristencentrum te vragen waar je het best kan beginnen

met het bevaren van de Colorado rivier door de Grand-Canyon. Hij krijgt hier te horen van

een ongeïnteresseerde parkwachter dat het niet mogelijk is om door de Grand-Canyon te

varen zonder op een wachtlijst te hebben gestaan van twaalf jaar. McCandless vindt het

totale onzin dat er een wachtlijst staat op het bevaren van een rivier en besluit zelf een

tweedehands kano te kopen met geld dat hij bij Wayne heeft verdiend. Hij laadt zijn kano vol

met zijn backpack en eten en sleept hem naar de Colorado rivier en vaart nu stroomafwaarts

door de Grand-Canyon. Nadat McCandless uit de wilde wateren van de Grand-Canyon is, ziet

hij op zijn kaart dat hij via de Colorado rivier helemaal door kan varen tot de golf van Mexico.

McCandless schrijft nog een kaart aan Wayne waarin hij zegt “I've decided I'm going to live

this life for some time to come. The freedom and simple beauty is just too good to pass up.”

Hierna stapt hij zijn kano weer in en vaart en lift met zijn kano honderden kilometers door tot

de golf van Mexico.

The surprising science of happiness Het volgende onderzoek dat we gaan behandelen is ook gepresenteerd bij TED-talk. Het

onderzoek wordt gepresenteerd en is mede gedaan door de Amerikaan Dan Gilbert een

Harvard Professor in psychologie.

Frontale kwab Het eerste dat je moet weten voordat je Gilberts onderzoek kan begrijpen is wat de frontale

kwab is. In de laatste 2 miljoen jaar is het brein van de mens verdrievoudigd qua massa.

Deze toename van massa komt niet door het feit dat de brein drie keer zo groot is geworden

maar door het krijgen van nieuwe structuren. Een van de grootste nieuwe structuren die is

ontwikkeld in ons brein heet de frontale kwab. Deze kwab zit vooraan in je brein en heeft

enorm veel functies. Een van de belangrijkste functies die de frontale kwab heeft is het

kunnen simuleren van situaties. Door deze frontale kwab heb jij als mens de mogelijkheid

om situaties te af te laten spelen in je hoofd en daar de gevolgen van de bedenken zonder

dat deze gebeurtenissen in het echte leven spelen. Je kunt het vergelijken met een

vliegsimulator voor piloten in opleiding. In deze simulator kunnen ze leren vliegen zonder

dat ze fouten maken in echte vliegtuigen. Mensen hebben dus ook zo een simulator in hun

hoofd en gebruiken die dan ook veelvoudig. Een heel duidelijk voorbeeld van het gebruik

van deze simulator: de meeste mensen zullen als ze een ijsje met uiensmaak krijgen

aangeboden dit aanbod afwijzen. Deze mensen hebben dit ijsje dan nog nooit geproefd

Pagina 23 van 58

maar in hun hoofd simuleren ze de gebeurtenis die komen gaat als ze het ijsje eten. Na deze

simulatie komen de meeste mensen tot de conclusie dat de combinatie tussen ui en ijs toch

geen goede is en dat ze dit geen lekker ijsje gaan vinden. En zo zie je maar, een simulatie in

je hoofd is snel gemaakt.

Impact Bias Gilbert heeft onderzocht of de simulator in onze hersenen wel altijd gelijk heeft met zijn

voorspellingen van situaties. Worden we nou echt veel gelukkiger van de dingen waarvan

onze simulator zegt dat we gelukkig worden? Het antwoord op deze vraag is ‘nee’. Uit

onderzoek van Gilbert blijkt dat dat de simulator het vaak niet bij het juiste eind heeft maar

overdrijft. Dit wordt de impact bias genoemd. De impact bias houdt in dat de simulator in je

hoofd je laat geloven dat verschillende uitkomsten meer invloed op je geluks- en

tevredenheidsgevoel hebben dan ze in het echt hebben. In Gilberts ’s onderzoek zie je dan

ook dat het winnen of verliezen van een verkiezing, het houden of verliezen van een partner,

het wel of geen promotie krijgen, het slagen of zakken voor een test, het loonsverhoging

krijgen of niet, en ga zo maar door, veel minder invloed heeft op het geluks- en

tevredenheidsgevoel dan mensen in eerste instantie verwachten.

Het psychologisch immuunsysteem De vraag die vrijwel iedereen stelt na het lezen van de ontdekkingen uit de vorige alinea

luidt: hoe komt het dat dit alles zo weinig effect op ons geluk blijkt te hebben? Deze vraag

legt Gilbert tijdens zijn TED-talk uit met een geschreven stuk tekst uit van de Engelse arts en

schrijver Thomas Brown. Brown schreef in 1642 namelijk over zichzelf: "I am the happiest

man alive. I have that in me that can convert poverty to riches, adversity to prosperity. I am

more invulnerable than Achilles; fortune hath not one place to hit me."(religio medici, 1642).

Als je deze tekst leest denk je misschien: die Brown is wel een heel erg zeldzame optimist.

Maar volgens Gilbert hebben we allemaal hetzelfde systeem in ons hoofd als Brown, alleen

hebben wij het nog niet door en Brown wel. Wij hebben allemaal een soort psychologisch

immuunsysteem in ons hoofd zitten. Dat is een systeem van cognitieve onbewuste

processen dat je kijk op de wereld op een dergelijke manier verandert dat je jezelf beter

voelt in de wereld waarin je leeft.

Pagina 24 van 58

Natuurlijk geluk en synthetisch geluk Het psychologisch immuunsysteem wordt vaak een beetje met een scheef oog bekeken. Er

wordt namelijk via dit systeem gezegd dat of je iets dat je wilt nou wel of niet krijgt je toch

even gelukkig blijft. Dit is voor mensen natuurlijk raar om aan te nemen omdat vrijwel

iedereen in zijn leven altijd zijn wil/simulator achterna gaat die aangeeft waarvan hij denkt

dat hij gelukkiger wordt. Mensen gaan er dus vanuit dat ze gelukkiger worden van het

behalen van hun hun wil. Dat is inderdaad ook één vorm van geluk, namelijk natuurlijk geluk:

het geluk dat je ervaart wanneer je krijgt wat je wilt. Maar er is nog een vorm van geluk,

namelijk synthetisch geluk. Synthetisch geluk is dat wat je ervan maakt als je niet krijgt wat

je wilt. In onze samenleving gaan mensen er heel erg vanuit dat natuurlijk geluk boven

synthetisch geluk staat. Gilbert vindt echter dat synthetisch geluk even gelukkig maakt als

natuurlijk geluk, hoe hij aan dit standpunt komt laat hij zien doormiddel een al 80 jaar oud

experiment genaamd het free choice paradigm.

Free choice paradigm Het free choice paradigm werkt als volgt. Je laat mensen zes dezelfde soort objecten met

enkele afwijkingen, bijvoorbeeld natuurfoto’s, schikken van mooist tot minst mooi. Nadat de

mensen deze hebben gerangschikt zeg je tegen ze: We hebben twee van de gerangschikte

foto’s bij ons. Je mag er eentje kiezen om mee naar huis te nemen als prijs voor het

meedoen aan het onderzoek. Je laat vervolgens iedere kandidaat kiezen tussen zijn zelf

gerangschikte foto’s nummer drie en vier. Dit is een moeilijke keuze omdat nummer drie en

vier beide ongeveer even mooi gevonden werden door de kandidaten. Maar normaal

gesproken kiezen de kandidaten voor hun nummer drie omdat ze deze foto toch iets meer

waardeerden dan nummer vier. Een tijd later, dat kan een jaar later zijn maar ook een

maand, keren de onderzoekers terug naar de kandidaten en vragen om de dezelfde foto’s

opnieuw te rangschikken van mooi naar mist mooi. En wat blijkt, de kandidaten zetten nu de

door hun gekozen foto een stuk hoger en soms zelfs op nummer één op de ranglijst. En

nummer vier, de keuze die ze dus niet hebben gemaakt daalt op de ranglijst. Uit dit

onderzoek is natuurlijk een leuk resultaat gekomen, namelijk dat mensen via hun hun

psychologische immuunsysteem het synthetische geluk ervaren (namelijk dat ze hun eigen

foto opeens mooier vinden nu het van hun is) dat in de buurt komt van hun natuurlijke geluk

(de foto die bij de eerste rangschikking op nummer één stond).

Op dit onderzoek kan je de kritiek geven dat deze mensen nog precies wisten dat ze nummer

drie hadden gekozen en vier niet, en dat ze daarom expres nummer drie opeens zogenaamd

veel mooier zouden vinden en nummer vier juist helemaal niet. Deze kritiek is echter onjuist,

dat bewijst een tweede onderzoek. Dit onderzoek is gedaan op precies dezelfde manier,

alleen hadden in dit onderzoek alle deelnemers anterograde amnesie. De houdt in dat deze

mensen, meestal doordat ze teveel gedronken hebben, geen nieuwe herinneringen meer

aan kunnen maken. Deze mensen herinneren zich hun jeugd, maar als je jezelf aan ze

voorstelt, de kamer uitloopt en daarna weer terug komt hebben ze geen idee wie je bent.

Pagina 25 van 58

Ook deze mensen werd de opdracht gegeven de foto’s te rangschikken en uiteindelijk tussen

hun nummer drie en vier te kiezen. En ook deze mensen kozen voor hun nummer drie. Er

werd hierna beloofd dat nummer drie later zou worden verzonden en de onderzoekers

verlieten de huizen. Bij ieder huis wachten de onderzoekers een halfuur. Na dit halfuur

keerde de onderzoekers terug en stelden zich opnieuw voor. Ze bevroegen de deelnemers

over de ontmoeting van een halfuur geleden, maar door hun geheugenverlies wist geen een

kandidaat ook maar iets van hun eerste ontmoeting. Hierna lieten de onderzoekers de

kandidaten weer dezelfde foto’s zien. Om er zeker van te zijn dat de kandidaten aan

geheugenverlies leden vroegen de onderzoekers aan de kandidaten welke foto zij in bezit

hadden. De kandidaten bleken gewoon te gokken, wat inhoud dat ze geen flauw idee

hadden van hun keuzes van een halfuur gelden. Hierna werd de kandidaten gevraagd de

foto’s opnieuw te rangschikken van mooist naar minst mooi. En wat bleek, uit dit onderzoek

kwam precies hetzelfde resultaat als uit het onderzoek onder normale mensen. De mensen

met geheugenverlies vonden hun gekozen foto mooier en foto nummer vier minder mooi

terwijl zo nog geen eens meer wisten dat ze de ene foto in bezit hadden en de ander net

hadden afgewezen. Gilbert zijn conclusie over dit onderzoek luidt: What these people did

when they synthesized happiness is they really, truly changed their affective, hedonic,

aesthetic reactions to that picture. (Gilbert, 2006).

Conclusie De conclusies de we kunnen trekken uit het onderzoek van Gilbert zijn de volgende.

Het eerste dat door dit onderzoek duidelijk werd is dat wij als mens een frontale

kwab hebben waarmee we situaties kunnen simuleren.

Maar wat ook duidelijk werd is dat gebeurtenissen vaak veel minder invloed op ons

geluks- en tevredenheidsgevoel hebben dan mensen vanuit hun simulatievermogen

verwachten. Dit is zo omdat de mens een psychologisch immuunsysteem heeft dat

ervoor zorgt dat we tevreden zijn met wat we hebben.

Pagina 26 van 58

Welvaart en geluk

Eenmaal in Mexico aangekomen verlaat McCandless zijn kano en wil weer terug naar

Amerika. Maar hij komt moeilijk de grens over doordat hij al zijn identiteitskaarten door

heeft geknipt. Het lukt McCandless uiteindelijk om in Amerika te komen door zichzelf via een

vrachttrein de grens over te smokkelen. In Amerika reist McCandless verder op vrachttreinen

door het land. Hij wordt een keer gesnapt door een machinist en behoorlijk in elkaar

geslagen. McCandless besluit dat hij via de trein niet verder naar Alaska kan reizen. De

komende tijd brengt McCandless voornamelijk werkend door in de steden Los Angeles, Las

Vegas en Bullhead. Hij heeft geld nodig voor eten en voor zijn reis naar Alaska. In de avonden

hangt McCandless rond op straat en slaapt in daklozenopvangcentra. Hij voelt zich enorm

eenzaam als hij studenten van zijn leeftijd met elkaar ziet feesten, terwijl hij alleen over

straat zwerft. Na een halfjaar voornamelijk in steden te hebben geleefd krijgt hij via een brief

van Jan en Bob te horen dat ze in de buurt zijn.

Naar Welvaart en geluk is een onderzoek gedaan in 1998 door de sociologen Veenhoven en

Timmermans. In dit onderzoek wordt het verband bekeken tussen toename van de welvaart

en de toename van het geluk.

Verschil welvaart en geluk Voordat Timmermans en Veenhoven begonnen aan hun onderzoek besloten ze eerst de

begrippen welvaart en geluk apart te analyseren. De betekenis van het woord ‘welvaart’ was

niet zo’n groot probleem om te achterhalen. Welvaart betekent namelijk ‘beschikking over

goederen en diensten'. Geluk definiëren Timmermans en Veenhoven voor dit onderzoek als:

‘geluk is de mate waarin iemands 'overall'-oordeel over zijn leven als geheel positief uitvalt.’

Dit overall-oordeel is belangrijk. Zo stellen Veenhoven en Timmermans: ‘weten dat je een

spannend leven leidt betekent nog niet dat je overall oordeel ook positief is’. De afwisseling

van een spannend leven geeft dan misschien wel veel voldoening, maar de onzekerheid en

het hebben van weinig rust dat een spannend leven met zich meebrengt kunnen het

geluksgevoel weer doen verlagen. In het overall oordeel naar geluk telt dus niet alleen de

welvaart en carrière van iemand mee maar gaat het vooral om het totale geluksgevoel.

Pagina 27 van 58

Welvaart en geluk in theorie Er zijn vier algemene opvattingen over het verband tussen welvaart en geluk. Veenhoven en

Timmermans hebben deze vier opvattingen op een rijtje gezet.

De eerste opvatting zie je op de afbeelding hieronder en gaat uit van een lineair verband tussen

welvaart en geluk. Hoe meer de welvaart toeneemt hoe meer het geluk zal toenemen.

In deze opvatting wordt er ook vanuit gegaan dat de mens nooit genoeg heeft omdat hij steeds

gelukkiger blijft worden van meer welvaart en dus van meer goederen en diensten. Er wordt dus

vanuit gegaan dat de behoeften oneindig zijn, wat door economen de 'common-sense' theorie

wordt genoemd.

De tweede theorie gaat uit van welvaartsverzadiging. Dit houdt in dat toename van de welvaart

tot een bepaalt punt bijdraagt aan de toename van geluk. Dit komt doordat er bij deze theorie

vanuit wordt gegaan dat de behoeftes niet oneindig zijn.

Pagina 28 van 58

Met deze opvatting moet er ooit wel welvaartsverzadiging optreden. En het gevolg van

welvaartsverzadiging zie je in de figuur hiernaast, namelijk dat nog meer welvaart, op een

gegeven moment, niet leidt tot nog meer geluk.

De derde theorie gaat uit van welvaartsaversie. Dit houdt in dat teveel welvaart eerst voor

verzadiging van het geluk zorgt en daarna zelfs voor een afname. Cultuurcritici die achter

deze theorie staan zeggen dat dat komt door alle commercie ons consumptie die de extra

welvaart met zich meebrengt wat tegen onze ware behoefte ingaat. En deze commercie en

consumptie gaat weer ten koste van ons geluk zoals je in de bovenstaande figuur kan zien.

Theorie nummer vier wordt ook wel de sociale vergelijkingstheorie genoemd. In deze theorie

wordt ervanuit gegaan dat de welvaart geen invloed op het geluk heeft. Het enige wat volgens

deze theorie invloed op geluk heeft is het welvaartsverschil met anderen.

Pagina 29 van 58

Volgens deze theorie worden mensen er gelukkig van wanneer ze het gevoel hebben er beter af

te zijn dan andere. Dit zorgt ervoor wanneer de welvaart in een samenleving stijgt iedereen hier

van profiteert, wat ervoor zorgt dat niemand zijn geluk wordt verhoogd wordt omdat iedereen er

even goed van af is gekomen. Welvaart is volgens deze theorie dus relatief.

Deze theorieën kunnen op twee manieren worden onderzocht, op landelijk en op individueel

niveau.

Landelijk niveau Het welvaartsniveau per land wordt gemeten door de koopkracht per hoofd van de

bevolking te meten. Het geluksgevoel per land wordt gemeten door interviews en mensen

cijfers aan hun leven te laten geven.

Als je deze gegevens tegen elkaar afzet zie je duidelijk een positief verband. In arme landen

blijken de mensen duidelijk minder gelukkig te zijn dan in rijke landen. Dit verband blijkt

echter niet perfect te zijn. De meest ongelukkige landen blijken namelijk niet de meest arme

landen te zijn. Zo blijkt bijvoorbeeld dat de voormalige Oostbloklanden qua welvaart niet

onderdoen voor landen als Brazilië en Mexico maar qua geluk wel. Ook een land zoals

Ierland blijkt een heel gelukkig land te zijn terwijl er een lage welvaart is. Geluk is dus niet

alleen maar een kwestie van welvaart. Nader onderzoek wijst ook uit dat vrijheid ook een

hele grote invloed heeft op geluk.

Na het onderzoeken van welvaart en geluk vielen meteen al de sociale vergelijkingstheorie

en de welvaartsaversie theorie af. In eerste instantie zagen Veenhoven en Timmermans in

hun onderzoek een verband tussen welvaart en geluk en de lineaire theorie. Maar bij nader

inzien zagen ze in hun onderzoek iets opmerkelijks terug. Bij arme landen zagen ze over het

algemeen dat hoe welvarender het land was, hoe hoger het scoorde bij geluksgevoel. Maar

bij de rijke landen zagen ze dit niet meer terug, hier bleef het geluksgevoel hetzelfde

naarmate de landen rijker werden. De knik van toename van geluk en geen toename van het

geluk in verband met welvaart lag rond het jaarinkomen van $.10.000 Dus uit dit onderzoek

van Veenhoven en Timmermans kan je concluderen dat op landelijk niveau de

welvaartsverzadigingstheorie een rol speelt met ten tijde van dit onderzoek een

verzadigpunt van $ 10.000 als inkomen per hoofd van de bevolking.

Pagina 30 van 58

Vergelijking binnen landen Het verschil in geluk tussen arme en rijke burgers binnen een land kan worden uitgedrukt in

een correlatiecoëfficiënt. Is de correlatie 1 dan lopen de verschillen tussen welvaart en geluk

perfect samen. Dus dat zou betekenen dat de iemand die twee keer zoveel verdient als een

ander ook twee keer zo gelukkig zou moeten zijn. Als de correlatie 0 is zijn de verschillen in

geluk onder rijken even groot als onder armen. Dit houdt in dat geld helemaal geen invloed

heeft op het geluk.

Veenhoven en Timmermans hebben voor hun onderzoek 36 landen onderzocht en in een

schema gezet met op de y-as de correlatiecoëfficiënt en op de x-as het gemiddeld inkomen

per onderzocht land (zie afbeelding hieronder).

In bovenstaande figuur valt op dat de correlaties laag zijn. De gemiddelde correlatie is

slechts +0,15. Dat wil zeggen dat maar 2% van de variatie in geluk binnen landen kan worden

toegeschreven aan inkomensverschillen.

Pagina 31 van 58

Als geluk aan welvaart ligt mag je wel een groter verband verwachten stellen Veenhoven en

Timmermans in hun onderzoek. Vandaar dat de lineaire theorie met betrekking tot welvaart

en geluk binnen landen al meteen afvalt. Ook de vergelijkingstheorie gaat niet op in

vergelijking tussen landen. Volgens de vergelijkingstheorie zou de correlatiecoëfficiënt in alle

landen even sterk moeten gelden ongeacht de welvaart binnen een land omdat het geluk

niet in de absolute welvaart zit maar in de welvaart vergeleken met andere mensen.

Verder kan je uit dit onderzoek concluderen dat het verband tussen welvaart en geluk

sterker is in arme dan in rijke landen. Dit kan je koppelen aan de theorie van begrensde

behoeften. In arme landen zoals India en Nigeria die ook een hele hoge correlatiecoëfficiënt

hebben, betekent verschil tussen arm en rijk, honger of geen honger. Honger of geen honger

heeft wel een grote invloed op het geluk en het is daarom ook niet gek dat bij deze landen

het verschil in welvaart wel een relatief hoge invloed heeft op het verschil in geluk.

De uitkomst van het onderzoek binnen landen is dezelfde als de uitkomst van het onderzoek

tussen landen. De welvaartsverzadigingstheorie blijkt bij beide onderzochte delen het verband

te zijn tussen welvaart en geld.

De conclusie Veenhoven en Timmermans kwamen na hun onderzoek met de volgende conclusies.

In rijke landen zijn mensen gelukkiger dan in arme landen. Maar dit gaat boven een

bepaalt inkomensniveau niet meer op.

Binnen rijke landen zijn de mensen met een hoog inkomen nauwelijks gelukkiger dan

mensen met een laag inkomen. Deze bevindingen wijzen op de begrensde

behoeftetheorie: toename van de welvaart maakt gelukkig, zolang het nodig is om in

de eerste levensbehoeften te voorzien.

Geluk is niet relatief

De economische behoeftes zijn niet oneindig. Naarmate we rijker worden neemt het

marginaal geluksrendement van verdere welvaartsgroei af. In rijke landen heeft dit

inmiddels al geleid tot een welvaartsverzadiging. Verdere groei van welvaart heeft

hier geen invloed meer op het geluk

Pagina 32 van 58

Grote denkers over geluk

McCandless brengt een tijd door met Jan en Bob op een camperkamp. Hier bereid hij zich

lichamelijk samen met Bob voor op zijn avontuur in de wildernis. Na een fijne periode in het

kamp zegt McCandless tot grote spijt van Jan en Bob te willen vertrekken. McCandless meent

nog één groot doel voor ogen te hebben, en dat is zichzelf bewijzen in de wildernis van

Alaska. McCandless reist noordwaarts en krijgt een lift van een tachtigjarige man genaamd

Ronald Franz. Franz was een Vietnamveteraan en tijdens zijn uitzendperiode waren zijn

vrouw en kind omgekomen in een auto-ongeluk met een dronken man. McCandless en Franz

konden het goed vinden tijdens deze lift. Toen Franz hoorde dat McCandless die avond van

plan was om in zijn tentje naast de weg gaan slapen bood Franz hem aan in zijn huis te

overnachten. In plaats van één overnachting verbleef McCandless een paar dagen bij Franz

waarbij de twee een goede band opbouwden en veel discussieerden. Zo vond Franz dat

McCandless als jonge intelligente man iets van zijn leven moest maken, in plaats van rond te

trekken door Amerika en proberen te overleven in het wild. McCandless had een andere visie

op ‘het wat maken van je leven’ en zei het volgende tegen Franz: “So many people live within

unhappy circumstances and yet will not take the initiative to change their situation because

they are conditioned to a life of security, conformity, and conservatism”. McCandless vond

ook dat Franz uit zijn veilige leventje moest kruipen en wat van zijn leven moest maken

ondanks zijn leeftijd. McCandless zei hierna het volgende tegen Franz: The very basic core of

a man's living spirit is his passion for adventure. The joy of life comes from our encounters

with new experiences”. De ochtend nadat McCandless en Franz hier een discussie over

hadden gevoerd reed Franz McCandless 160 kilometer noordwaarts en nam emotioneel

afscheid. Als afscheidscadeau gaf Franz McCandless zijn outdoor spullen die van pas moesten

komen in Alaska. McCandless beloofde Franz weer te bezoeken na zijn avontuur in Alaska en

vervolgde zijn reis.

Om achter de echte betekenis van geluk te komen helpt het om verschillende visies van

grote denkers te belichten. Door deze visies krijg je een beter beeld van wat zij vinden dat

geluk nou echt inhoudt

Pagina 33 van 58

Siddhartha Gautama Boeddha Boeddha (450 v.Chr. tot ca. 370 v.Chr.) leefde in een beschermde rijke omgeving. Boeddha

had een rustig leventje als prins, was getrouwd en had een kind. Op zijn dertigste

veranderde zijn leven echter drastisch door vier ontmoetingen. Boeddha ontmoete een

oude man, een zieke, een dode en een asceet. Door deze ontmoetingen besefte Boeddha

voor zichzelf dat leed het maatschappelijke lot van de mensheid was, en dat niemand

hieraan kon ontkomen.

Boeddha verliet na deze ontdekking het paleis van zijn vader en ging in zijn eentje opzoek

naar een weg om aan dit lijden te kunnen ontkomen. Hierna trok Boeddha vijf jaar lang rond

in de bossen. Hier had Boeddha veel tijd om na te denken en te mediteren. Hij kwam

daardoor in het bos tot de volgende vier waarheden.

De eerste was dat het leven wordt gekenmerkt door lijden, wat inhoud dat je fysieke

en mentale problemen hebt.

De tweede waarheid is dat de oorzaak van dit lijden verstoorde emoties zijn, zoals

gehechtheid, boosheid en onwetendheid.

De derde waarheid is het mogelijk is het lijden te stoppen en blijvend geluk te

ervaren.

En de vierde waarheid is de manier waarop je dat kan bereiken.

Boeddha was er al achter dat al het lijden, zelfs het lichamelijk lijden in onze geest zit. Dus,

stelt Boeddha als je de geest kan veranderen kan je ook de pijn en al het lijden veranderen

en zelfs geheel beëindigen. Boeddha zegt dat je door de volgende maatregelen je geest op

een positieve manier kunt ontwikkelen en daarmee het lijden kan stoppen.

De eerste maatregel is het veranderen van je instelling door voornamelijk positieve

motivatie te ontwikkelen. Dit kan bijvoorbeeld via meditatie, daar staat het boeddhisme ook

bekend om.

De tweede maatregel is dat je dagelijkse activiteiten je positieve houding moeten

reflecteren.

De derde manier om je geest op een positieve manier te ontwikkelen is het gelukkig maken

en helpen van andere mensen.

Je kunt Boeddha’s visie in drie hoofdzaken waar we gelukkiger van worden indelen. De

eerste hoofdzaak is de drang naar bevrijding, iedereen wil van zijn eigen lijdensweg en

problemen veroorzaakt door verwarring af. De tweede zaak is om alle voelende wezens te

bevrijden van hun lijden, oftewel je moet nu anderen helpen gelukkiger te worden. En de

derde zaak is om wijsheid te ontwikkelen zodat je de waarde aard van onszelf en van andere

verschijnselen begrijpt, omdat je hiervan gelukkig wordt.

Pagina 34 van 58

Aristoteles Aristoteles (384 v.Chr. –, 322 v.Chr.) was een Grieks wetenschapper en filosoof, zijn werk

gaat onder meer over wiskunde, ethiek, biologie, politiek en logica. Aristoteles was twintig

jaar leerling van Plato en heeft zelf onder andere Alexander de Grote als leerling gehad.

Volgens Aristoteles werd een mens alleen gelukkig als hij van al zijn vermogens en

mogelijkheden gebruik maakte. Er zijn drie soorten geluk stelt Aristoteles.

Het eerste soort geluk is het leven van een leven vol lust en genot.

Het tweede soort geluk bestaat uit het zijn van een vrije en verantwoorde burger.

De derde vorm van geluk is het leven als onderzoeker en filosoof.

Verder heeft Aristoteles nog een eis aan het leven van een gelukkig leven gesteld. Aristoteles

heeft namelijk de uitspraak gedaan: "Om gelukkig te worden, heeft een mens voortreffelijke

vrienden nodig."(filosofie.nl).

Oftewel geluk kan je volgens Aristoteles halen uit het genot van het leven, het zijn van een

vrij burger, het onderzoeken en filosoferen over het leven en het onderhouden van goede

vriendschappen.

Epicurus Epicurus (341 v.Chr. - 270 v.Chr.) was een Grieks filosoof en tevens stichter van de naar hem

vernoemde filosofische stroming, het epicurisme. Het epicurisme was een van de vier

hoofdstromen van filosofie in de oudheid.

In het epicurisme wordt gesteld dat het in het leven draait om geluk, en geluk bereik je door

zo pijn zoveel als mogelijk te vermeiden en genot te bevorderen. Een bekende quote van

Epicurus luidt ook: "De wortel van al het goede is genot." (filosofie.nl). Vaak wordt genot in

dit geval verkeerd geïnterpreteerd als plat hedonisme, maar dat bedoelt Epicurus hier niet

mee. Wat hij er wel mee bedoelt is dat geluk in het bevorderen van de gemoedsrust en

onverstoorbaarheid zit. Oftewel genot is het leven van een tevreden rustig leven.

Een belangrijke bron van onrust en wat dus de gemoedsrust, de onverstoorbaarheid en

vervolgens het genot dwars zit, is volgens Epicurus het bang zijn voor de goden als we

verkeerd leven. Epicurus was namelijk een aanhanger van het atomisme en geloofde dat het

heelal alleen maar bestond uit lege ruimte en atomen. Daarom kwam vond hij het ook

onnodig om de dood te vrezen: ‘zolang wij er zijn, is de dood er niet, en wanneer de dood

gekomen is, zijn wij er niet meer'(Filosofie.nl).

Pagina 35 van 58

Baruch Spinoza Spinoza (24 november 1632 –21 februari 1677) was een verlichte Nederlandse filosoof,

wiskundige, schrijver en politiekdenker van Joodse afkomst. Spinoza stond erom bekend dat

voor hem god en de natuur hetzelfde waren. Een van Spinoza’s belangrijkste werken is

Ethica, in dit pleidooi voor de vrijheid van meningsuiting behandelt Spinoza ook de vraag:

'Hoe goed te leven?’.

Volgens Spinoza moet je als je gelukkig wilt leven, handelen in het voorschrift van de rede. Je

moet over alles nadenken en daar je handelingen op aanpassen. Door na te denken kan de

mens zijn emoties begrijpen, en doordat de mens zijn emoties begrijpt kan het zich

ontworstelen aan de overheersing van de emoties. Als je veel nadenkt zal je ook de relatie

en interactie tussen de mens en god/natuur leren begrijpen. Omdat je dit begrijpt zal je god

of de natuur leren waarderen, wat weer gepaard gaat mat liefde voor god of de natuur (de

mens, de wereld en het universum).

Spinoza stelt hierom ook: ‘Kennis wordt zelf een emotie, namelijk de vreugde van het

kennen’. Volgens Spinoza wordt je dus gelukkig van kennis.

Jeremy Bentham Bentham (1748 – 1832) is een Engelse rechtsfilosoof en aanhanger van het utilitarisme. Het

utilitarisme is een ethische stroming die streeft naar zoveel mogelijk geluk voor zoveel

mogelijk mensen. Deze stroming komt ook heel erg duidelijk terug in zijn visie op het recht:

"Het grootste geluk voor het grootste aantal mensen is de basis van moraal en

wetgeving."(filosofie.nl).

Bentham was geïnspireerd door de in dit onderzoek al eerder behandelde filosoof Epicurus.

Ook Bentham was er namelijk van overtuigd dat geluk de aanwezigheid is van zoveel

mogelijk genot en zo min mogelijk pijn.

Bentham had een systeem ontwikkeld waarmee hij de beweerde de mate van geluk

kwantitatief te kunnen meten. Voor dit systeem stelde hij een lijst parameters op waarmee

hij geluk zou meten, voorbeelden hiervan zijn tijd, intensiteit en onzekerheid. Met dit

systeem analyseert hij dronkenschap bijvoorbeeld als volgt: dronkenschap zorgt weliswaar

voor intens genot, maar is van korte duur en wordt de volgende dag opgevolgd door pijn

(kater) en schaamte (daling zelfvertrouwen).

Een belangrijke rekenmethode die Bentham gebruikt in zijn systeem is het geluk van

anderen. Mensen die hun eigen geluk nastreven beseffen niet dat hun geluk toeneemt

wanneer mensen in hun omgeving ook gelukkig zijn.

Pagina 36 van 58

Dus volgens Bentham hangt geluk niet alleen maar af van de aanwezigheid is van zoveel

mogelijk genot en zo min mogelijk pijn, maar ook van het geluk van de mensen in je

omgeving.

Hierdoor vindt Bentham ook dat wetgeving en moraal in een samenleving gericht moet zijn

op het grootste aantal geluk voor het grootst aantal mensen. Namelijk omdat geluk van

verschillende personen elkaar versterkt.

Pagina 37 van 58

De behoeftehie rarchie van Maslow

McCandless liftte verder door Amerika en Canada tot dat hij uiteindelijk in Alaska aankwam.

Zijn langverwachte avontuur in het wild kon bijna beginnen. Hij hoefde nog maar een paar

kleine dingen te regelen voordat hij de wildernis en pure vrijheid in kon. Ten eerste ging hij in

de lokale bibliotheek wat plantenboeken regelen zodat hij wist wat eetbaar was en wat niet.

Verder kocht hij nog een geweer en kogels bij de jagerswinkel om wild mee te kunnen

schieten. Ook haalde hij nog twee kilo rijst om als voorraad te hebben om zo zeker te zijn van

zijn voedselvoorziening in het wild. McCandless was nu op en top klaar voor zijn avontuur

vond hij. Onderweg naar de wildernis krijgt McCandless een lift van Jim Gallien die zelf al

jaren in Alaska woonde en veel van de natuur af weet. Toen hij McCandless’ plan hoorde

raadde hij het hem eerst nog af dit te doen. Maar toen hij doorhad hoe vastbesloten de

jongeman van zijn zaak was besloot hij in ieder geval zijn paar rubberen laarzen aan de veel

te onuitgeruste jongen te geven zodat hij in ieder geval droge voeten hield en zijn tenen er

niet af zouden vriezen tijdens zijn avontuur in het wild. Toen McCandless Gallien had bedankt

voor de laarzen en uitstapte na de lift, vroeg hij Gallien nog om één gunst. McCandless wilde

graag dat Gallien nog een brief van hem op de post zou doen omdat hij dit zelf vergeten was.

Hij gaf Gallien een brief geadresseerd aan Wayne Westerberg. “Please return all mail I

receive to the sender. It might be a very long time before I return South. If this adventure

proves fatal and you don’t ever hear from me again, I want you to know you’re a great man. I

now walk into the wild.”

Maslow Abraham Maslow was een humanistische Amerikaanse psycholoog die in 1943 de piramide

van Maslow introduceerde. Maslow stelt dat elk mens streeft naar zelfverwerkelijking of

zelfontplooiing. Om dit bereiken moet een aantal fundamentele menselijke behoeften

minimaal bevredigd zijn. De piramide van Maslow is dan ook een hiërarchische ordening van

behoeften. Volgens zijn theorie zou de mens pas streven naar bevrediging van de behoeften

die hoger in de hiërarchie geplaatst zijn nadat de behoeftes onderaan de hiërarchie eerst zijn

bevredigd.

Pagina 38 van 58

De piramide De piramide van Maslow bestaat dus uit een behoeftehiërarchie met de volgende behoeftes:

1. Organische of lichamelijke behoeften, dit zijn de eerste of primaire levensbehoeftes.

Je kunt niet zonder deze behoeftes. Dit zijn dan ook behoeftes als, eten, drinken,

voldoende slaap, maar ook behoeftes zoals zuurstof en warmte.

2. Veiligheid en zekerheid, na de primaire levensbehoeftes komt bestaanszekerheid. Dit

zijn behoeftes zoals beschutting, bescherming, zekerheid en stabiliteit.

3. Sociale behoeftes, als mensen zekerheid hebben in hun leven gaan ze op zoek naar

saamhorigheid, vriendschap en liefde. Dit wordt in eerste instantie

tegemoetgekomen door het gezin, maar later gaan mensen ook opzoek naar

vrienden, clubs en verengingen waar ze graag bij willen horen.

4. (Zelf)waardering en erkenning, dit zijn de volgende zaken waar we volgens Maslow

waarde aan gaan hechten. Bij (zelf)waardering en erkenning zijn twee zaken van

belang.

De behoefte aan zelfwaardering, dat houdt in dat mensen een gevoel van

zelfvertrouwen krijgen door waardering voor jezelf, succes en door wie je

bent. Dit zorgt er ook voor dat mensen gaan verlangen naar vrijheid,

onafhankelijkheid en er waarde aan hechten een individu te zijn.

De behoefte aan waardering van andere, mensen gaan nu ook waarde

hechten aan respect van anderen, hun plaats in de groep, erkenning en hun

status.

5. De hoogste en laatste staat die een mens kan krijgen is zelfverwerkelijking. Dit komt

tevoorschijn wanneer aan alle andere behoeftes is voldaan en een persoon niet

langer meer wordt gedreven door de behoefte om zichzelf te bewijzen. Hierdoor zijn

mensen die die zichzelf verwezenlijken meer zichzelf en de persoon die ze in aanleg

ook zijn. Bij mensen die zichzelf verwezenlijken speelt vooral de behoefte aan zin en

Pagina 39 van 58

doel in hun leven. Mensen die de in de behoefte van zelfverwerkelijking zitten voelen

zich volgens Maslow ook vrij van angst en van de waardering en beoordeling van

anderen. Deze mensen komen er door het bereikte zelfvertrouwen en door de

vrijheid toe om te realiseren wat in ons is. Zij kunnen zich daar dan ook op focussen,

zonder belemmeringen vanbinnen (in onszelf) of van buitenaf. Dit wordt ook wel het

niveau van zelfontplooiing genoemd.

Kritiek Al deze behoeftes nemen ook weer een eigen soort geluk met zich mee. Geluk bestaat

namelijk in verschillende bewustzijnsniveaus. Zo is er het geluk van een volle maag en het

geluk van veiligheid. Maslow veronderstelde dat geluksniveaus hiërarchisch geordend zijn:

pas als een lager geluksniveau bereikt is, ontstaat een hoger geluksgevoel. Er is veel kritiek

op deze stelling van Maslow. Zo schrijft de site visionair.nl: Heel veel mensen rapporteren

geluk zonder dat ze bijvoorbeeld een gevierd lid van de maatschappij zijn of een

aantrekkelijke seksuele partner hebben. Anderen voelen zich diepongelukkig terwijl ze alles

hebben wat hun hartje begeert. Eén van de beroemdste voorbeelden uit de geschiedenis is

prins Siddhartha Gautama, de grondlegger van het boeddhisme die zijn luxeleven

vaarwelzegde om het vraagstuk van het lijden op te lossen. (Germen,17 maart 2011)

Je kunt je echter afvragen wat de waarde is van deze kritiek. Het is namelijk niet zo dat

Maslow zegt dat je niet gelukkig kan zijn als je geen gevierd lid bent van de maatschappij of als

je geen aantrekkelijke partner hebt. Wat je op het model zou kunnen aanmerken is dat het

zoals elk model strak is afgebakend. Terwijl in praktijk de gebieden wat meer in elkaar

overlopen. Verder wordt er gezegd dat mensen die alles hebben wat hun hartje begeert

diepongelukkig kunnen zijn, zoals de grondlegger van het boeddhisme Siddhartha Gautama. In

deze situatie kan je Siddhartha Gautama heel goed vergelijken met McCandless. Beiden

mannen die het goed hebben getroffen maar toch een stap terug doen op Maslows piramide.

Bekijk je deze stappen echter vanuit de behoeftenpiramide van Maslow dan zou je heel

makkelijk een totaal andere conclusie kunnen trekken, namelijk dat deze stappen terug

waarschijnlijk komen vanuit het bewustzijn dat deze mannen kregen toen ze in het

zelfontplooiingsgebied kwamen op de piramide. In deze fase heb je namelijk de luxe om na

te kunnen denken over geluk, en kan je tot de conclusie komen dat het echte geluk voor jou

in een lager behoefteniveau schuilt. Dat is dan waarschijnlijk ook de reden geweest voor

McCandless om in zijn eentje de wildernis van Alaska in te trekken. Hij was er namelijk van

overtuigd dat het echte leven en zijn bijbehorende geluk in het zelf voorzien van voedsel en

andere primaire levensbehoeftes schuilt, en niet in het verkrijgen van status en aanzien in de

maatschappij.

Pagina 40 van 58

Onderzoek

Deze visie van McCandless wordt onderschreven door verschillende onderzoeken. Zo schrijft de visionair.nl: Uit onderzoek blijkt dat Maslow tot op zekere hoogte gelijk heeft. Mensen in zeer arme landen zijn veel minder gelukkig dan mensen in rijke landen en hun mate van geluk stijgt naar mate hun rijkdom toeneemt. Hier zit echter een bovengrens aan: ongeveer het niveau waarbij iedereen voldoende voedsel, onderdak en bestaanszekerheid heeft. Daarboven gaan andere behoeften een rol spelen. (Germen,17 maart 2011) Een van deze onderzoeken is het eerder, bij het onderdeel ‘Welvaart en Geluk’ aangehaalde onderzoek aan de Erasmus universiteit door Veenhoven en Timmermans waarbij de conclusie luidt: Al met al duiden de uitkomsten erop dat onze economische behoeften niet oneindig zijn. Naarmate we rijker worden neemt het marginaal geluk rendement van verdere welvaartsgroei af. In rijke landen is inmiddels een toestand van welvaartsverzadiging opgetreden. (Veenhoven, R. en Timmermans, D. 1998) Met andere woorden: de toename van welvaart draagt bij aan het geluk zolang het bijdraagt aan het vervullen van de eerste levensbehoeftes en zekerheid. Dus het kunnen voorzien in eerste levensbehoeften draagt in ieder geval bij aan het geluksgevoel. Het kunnen voorzien in eerste levensbehoeften hangt in moderne maatschappijen, zoals we al gezien hebben, samen met een zekere mate van beschikbaarheid van geld. Dus maken we nu de stap naar de betekenis van geld voor geluk.

Pagina 41 van 58

Wat is geld?

Nadat McCandless de auto van Jim Gallien had verlaten liep hij recht de wildernis in. Het was

april dus heel Alaska lag nog onder een dik pak sneeuw. Na een wandeling van ongeveer vier

dagen kwam McCandless midden in het wild een oude verlaten bus tegen. In deze bus stond

een kleine houtkachel en een matras. McCandless vond dit een goede plek om zich een tijdje

te vestigen en noemde de bus liefkozend de Magic Bus. De komende tijd eet McCandless

voornamelijk zelf geschoten klein wild zoals eekhoorns, ganzen, eenden en een keer een

stekelvarken. Ook leeft hij van zijn meegenomen rijst en planten die hij na het plukken op

eetbaarheid controleert in de bus met zijn plantenboek. McCandless schrijft in zijn dagboek

dat hij enorm geniet van de natuur, de vrijheid, het niet nodig hebben van geld en het niet

leven in een op prestatie en status gerichte samenleving. McCandless is heel de dag voedsel

aan het zoeken, aan het genieten van de rust en natuur of aan het lezen. In de boeken die

McCandless leest markeert hij de belangrijke inspirerende passages. Een van de passages die

door McCandless was gemarkeerd komt uit het boek Family Happiness van Tolstoj: “I have

lived through much, and now I think I have found what is needed for happiness. A quiet

secluded life in the country, with the possibility of being useful to people to whom it is easy to

do good, and who are not accustomed to have it done to them; then work which one hopes

may be of some use; then rest, nature, books , music, love for one's neighbour - such is my

idea of happiness. And then, on top of all that, you for a mate, and children, perhaps - what

more can the heart of a man desire?”

Definitie Het woord ‘geld’ is afgeleid van het woord ‘goud’. Geld heeft dus met goud te maken. Maar

voor dat we hier verder op ingaan is het handig om eerst het woord ‘geld’ verder te

analyseren. Om achter de letterlijke betekenis van geld te komen staat hieronder de

betekenis van het woord ‘geld’ in twee woordenboeken.

Van Dale:

geld (het; o; meervoud: gelden)

1. algemeen ruilmiddel van metaal of papier, dan wel giraal: geld in omloop brengen;

gelden verduisteren; iets te gelde maken verkopen; voor geen geld nooit

2. vermogen, kapitaal: geld hebben; oud geld dat al lange tijd in de familie is

Pagina 42 van 58

Woorden.org:

het geld zelfst.naamw.

Munten en bankbiljetten waarmee je kunt betalen.

Wat je uit deze woordenboeken kunt halen is dat geld een ruilmiddel is waarmee je kan

betalen. Geld wordt dus gebruikt om te ruilen tegen goederen of diensten. Dit is handige

informatie om te weten voor de zoektocht naar het begrip geld. Om erachter te komen wat

geld nou echt is en inhoudt, is het handig om terug te gaan naar de oorsprong van geld.

Geschiedenis We gaan voor ons onderzoek naar geld ver terug in de tijd. Zoals we net hebben geleerd van

de woordenboeken is geld een ruilmiddel en naar een ruilmiddel werd al heel lang geleden

gezocht. Voor de geschiedenis van geld en ruilen gaan we terug naar de tijd van de jagers en

boeren.

Toen de mensen nog rondtrokken als jagers en verzamelaars vond er weinig ruil/handel

plaats. Er werd wel geruild, maar binnen de stam, zo werd er bijvoorbeeld onderling vlees

geruild tegen vis of bessen.

De jagers en verzamelaars werden in de loop der tijd boeren. Deze boeren trokken niet meer

rond zoals hun voorouders deden maar vestigden zich op een vaste plek. Deze vaste plekken

groeiden uit tot dorpjes. In deze dorpjes vond specialisatie plaats. Dat houdt in dat de

mensen de taken verdelen.

Specialisatie droeg op twee manieren bij aan het introduceren van geld. Ten eerste ging het

werk een stuk beter door de specialisatie waardoor boeren overschotten kregen en deze

gingen verhandelen met andere boeren. En ten tweede kwam er veel onderlinge handel in

deze dorpjes door de specialisatie. Want als je de taken verdeelt krijg je bijvoorbeeld een

visser en een veeboer die beide ook graag gebruik maken van elkaars producten.

In het begin werd er nog veel aan ruilhandel gedaan in deze dorpjes, en werd dus een

hoeveelheid vis geruild voor een koe. Dit was behoorlijk onhandig om de volgende redenen:

het is moeilijk te bepalen hoeveel vis je nodig hebt voor een koe, het kost veel tijd om iedere

keer maar weer te onderhandelen over de ruilverhouding, en het is moeilijk om een grote

hoeveelheid vis te bewaren als je net een hoop vis hebt ontvangen ter waarde van een koe.

Om deze redenen besloten de boeren dat het anders moest.

Ze besloten om een vast ruilmiddel te gaan hanteren voor de handel. Zo werd er

bijvoorbeeld betaald met kralen, schelpen of zout. Dit waren de eerste vormen van

ruilmiddelen en dus ook de eerste vormen van geld.

Pagina 43 van 58

Vorm van geld De ruilmiddelen die door de boeren werden geïntroduceerd, werden weer later vervangen

door gouden en zilveren munten.

Goud en zilver waren het meest geschikt om de waarde van een product of een dienst uit te

drukken. Goud en zilver representeren namelijk een intrinsieke waarde. Deze waarde wordt

veroorzaakt door de tijd en arbeid die nodig is om goud en zilver te winnen en het te laten

omsmelten tot munten.

Andere redenen voor het maken van munten van goud en zilver zijn dat het zeldzame en

duurzame grondstoffen zijn, dat ze makkelijk te bewerken zijn en dat veel mensen het

gewoon hele mooie grondstoffen vinden.

Een van de eerste definities van geld werd geformuleerd door de Griekse filosoof Aristoteles.

Hij zei dat geld aan de volgende voorwaarde moest voldoen: het moet duurzaam zijn, het

moet een intrinsieke waarde hebben, het moet draagbaar zijn, en het moet deelbaar zijn.

(Admin, 2015)

Gouden en zilveren munten voldoen natuurlijk aan de eisen volgens de definitie van geld van

Aristoteles. Maar het geld is erg veranderd. Omdat het niet altijd handig was om je zware

gouden en zilveren munten overal mee naartoe te nemen. Besloten mensen hun munten in

bewaring te geven bij een goudsmid. Hiervoor kregen de mensen dan tegoedbonnen. Deze

tegoedbonnen gaven recht op een bepaalde hoeveelheid goud en werden natuurlijk al snel

ook als betaalmiddel gebruikt. Dit was dan ook het eerste briefgeld. Het heeft geen

intrinsieke waarde maar is toch evenveel waard als goud. In 1971 werd de koppeling met

goud zelfs helemaal weggelaten.

Vergaan van koppeling In de jaren 70 van de vorige eeuw was de Amerikaanse president Nixon het zat dat de

goudvoorraden van zijn land enorm afnamen doordat iedereen dollars in kwam wisselen

voor goud.

Veel Amerikaanse burgers en landen die dollars aanhielden, vertrouwden de zaak niet dat

Nixon de oorlog in Vietnam financierde door extra dollars bij te drukken. Zij waren allemaal

bang dat hun geld minder waard werd en wilde daarom hun briefgeld/waardebonnen

inwisselen voor goud. Dit omdat goud wel een intrinsieke waarde heeft en dus zijn waarde

blijft behouden ondanks de grote hoeveelheid briefgeld die Nixon bij liet drukken.

Pagina 44 van 58

Nixon loste dit op door te stellen dat dollars in de toekomst niet meer tegen de tot dan

vastgelegde vaste prijs voor goud ingeruild mochten worden. Er was natuurlijk veel kritiek op

deze beslissing en men vond het toentertijd een gevaarlijk experiment. Maar ondertussen is

er niks veranderd en is dit experiment al meer dan 40 jaar aan de gang, waardoor de waarde

in dollars van goud steeds verandert met de stand van de economie.

De functies van geld

Geld heeft in onze moderne samenleving nog steeds dezelfde functies als waarvoor het ooit

is verzonnen door de boeren die onderling handel wilden drijven. De drie functies van geld

zijn tegenwoordig namelijk nog steeds: ruilmiddel, rekeneenheid en oppotmiddel.

Ruilmiddel: geld wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt om goederen te ruilen. Als jij een

bloemkool wilt hebben van de groenteboer hoef je niet met een zelf geproduceerd

ruilmiddel aan te komen zetten, maar kan je gewoon betalen, en dus ruilen, door middel van

geld

Rekenmiddel: we gebruiken geld tegenwoordig ook nog steeds om dingen een waarde te

geven. Zo kan je via het rekenmiddel geld uitrekenen hoeveel vermogen en dus hoeveel

koopkracht je misloopt als je besluit minder te gaan werken.

Oppotmiddel: geld zorgt er ook voor dat je vermogen kan sparen. Door geld niet uit te geven

vergroot je je vermogen (moet je het wel op de bank zetten, m.b.t. rente en inflatie). Geld

kan je makkelijk sparen doordat je niet bang hoeft te zijn dat het over datum gaat of bederft.

Pagina 45 van 58

Grote denkers over geld

Na twee maanden te hebben overleeft in het wild kreeg McCandless steeds meer moeite met

het bij elkaar sprokkelen van voldoende voedsel. Het kwam daarom als een geschenk uit de

hemel vallen toen hij voor het eerst de mogelijkheid kreeg een eland te schieten. Hij had van

de vriend van Wayne geleerd hoe je het vlees van een net geschoten dier het best kon

opbergen. Een van de belangrijkste lessen van deze vriend hield in dat je het vlees zo snel

mogelijk moest uitroken in een afgesloten ruimte. McCandless ging meteen te werk met het

uitsnijden van het vlees. Hij bracht het vlees naar een kleine grot aan de rand van de rivier en

maakte van mos en takken een deur waarmee hij de grot afsloot. Hierna stak hij het mos aan

zodat de rook die daar vanaf kwam al het ongedierte op afstand zou houden. Alles leek

volgens plan te gaan. Maar na een paar uur bleek het vlees al onder de larven en vliegen te

zitten en was het niet meer eetbaar. McCandless liet de stukken vlees aan de kant van de

rivier voor de wolven liggen en keerde huiswaarts richting de bus. Hier schreef hij op hoe

schuldig hij zich voelde dat hij een eland voor niks van het leven had beroofd en dat dit de

zwaarste tijd tot nu toe was in het wild.

In het vorige hoofdstuk is het de betekenis van geld aan bod gekomen. Dus we weten nu wat

geld betekent, waar geld vandaan komt en wat de functies van geld zijn. Maar dit is nog niet

genoeg informatie over geld voor dit onderzoek. Om aan meer bruikbare informatie over

geld te komen bekijken we in dit hoofdstuk de visies van een paar grote denkers op geld.

Plato De eerste denker die we gaan behandelen is de Griekse filosoof en schrijver Plato (427 v.C. –

347 v.C.). Plato was een idealist en zette voor de westerse filosofie lange tijd de toon op het

gebied van geld. Plato zijn mening was dat men niet veel goeds moest verwachten van het

bezit van geld.

Dit standpunt komt dan ook terug als Plato zijn utopische samenleving schetst. Plato’s

utopische samenleving wordt bestuurd door een heersende klasse. Deze bestaat uit

‘voortreffelijke mannen’. Volgens Plato mogen deze mannen geen eigendom en dus geen

geld bezitten voor zover dit te vermijden is. Dit is zo omdat volgens Plato de mannen

bezitters worden in plaats van wachters wanneer zij hun eigen huis, land of goud zouden

hebben. Bezitters zouden anderen haten en beloeren en bovendien zouden ze zelf voorwerp

zijn van argwaan en wantrouwen. In dat geval is de ineenstorting van henzelf en de

samenleving nabij.

Pagina 46 van 58

De zorg van eigendom gunt Plato liever aan de grote massa van overheersten. Die hebben

wel recht op particulier bezit. Deze massa heeft daarentegen geen politieke invloed. De

politieke macht is voor bestuurders en sluit de economische macht uit.

Volgens Plato draait het dus niet om geld. Geld en bezit zorgen namelijk voor wantrouwen

en haat en moeten daarom ook gescheiden worden van politieke macht. We eindigen Plato’s

visie op geld met een quote van hem met betrekking tot geld en macht: ‘Macht is het recht

van de sterke, rechtvaardigheid zijn belang. Zijn kinderen kan men beter een goed geweten

nalaten dan geld.’ (Dekker, 2008)

Seneca Lucius Annaeus Seneca (ca 4 v.C. – 65 n.C.) was een Romeinse filosoof en schrijver. Seneca

was een stoïcijnse denker.

Volgens het stoïcisme, een filosofische stroming die driehonderd jaar voor Seneca’s

geboorte ontstond, is het het beste om zo min mogelijk bezit of aanzien te hebben. Bezit en

aanzien zijn namelijk een ballast en leiden je af van wat echt belangrijk is. Ook maken bezit

en aanzien je afhankelijk, je loopt namelijk het gevaar als je bezit of aanzien verliest dat je

daardoor diep in de put raakt. Om geen slaaf te worden van je begeerten en je bezit moet je

het verlangen naar deze oppervlakkigheden afkappen. Zo bescherm je jezelf volgens het

stoïcisme tegen pijn voor het verlies en jaag je niet de verkeerde dingen na.

De goede dingen die je volgens Seneca moet najagen zijn: het aangaan van echte

vriendschappen, en jezelf ontwikkelen. Een bekende uitspraak van Seneca luidt dan ook:

‘Geld alleen heeft nog niemand rijk gemaakt’ (Dekker, 2008).

Er was ook veel kritiek op Seneca, zo werd Seneca vaak verweten dat hij zelf niet leefde

volgens de principes die hij uitdroeg. Seneca kwam namelijk uit een rijke familie, hij vervulde

politieke functies en verkeerde veel aan het hof. Sterker nog Seneca voedde Nero, de

kroonprins en later keizer van Rome, op.

Seneca verdedigde zijn rijkdom door te stellen dat het voor de hand liggend is dat hij liever

leeft in rijkdom. Zo stelt Seneca dat iedereen liever een zacht bed en een gedekte tafel

heeft, en dat iedereen vervelende klusjes liever door iemand ander op laat knappen. Maar

Seneca zegt dat hij hier niet naar streeft en er niet veel waarde aan hecht. “Het wegvallen

van rijkdom moet zijn als het wegvallen van het toetje na een goede, volle maaltijd. Het zou

fijn zijn als je het dessert nog kon eten, maar als het er niet was zou je het eigenlijk niet

missen.” (Dahmen, 2009).

Pagina 47 van 58

Meer grote denkers over geld

Na de mislukking van het Eland besloot McCandless zijn backpack in te pakken en de

wildernis weer te verlaten. De voedselvoorraad begon nu echt op te raken en McCandless

begon zelf ook heel mager te worden bovendien vond hij dat hij aan zichzelf genoeg had

bewezen alleen te kunnen overleven in het wild. Opgewekt begon McCandless aan de

ongeveer 30 kilometer lange terugreis. Maar ergens halverwege werd hij opgeschrikt door

een enorm woeste rivier de het pad kruiste. McCandless herkende de rivier, en kon zich

herinneren dat hij deze rivier op de heenweg in april ook over had gestoken alleen was het

toen een smal stroompje geweest. Doordat het nu tegen de zomer was, was dit kleine

riviertje door het smeltwater in een enorm woeste stroom veranderd. Na een paar kansloze

pogingen kwam McCandless tot de conclusie dat het onmogelijk was om de rivier in deze

staat over te steken.

David Hume David Hume (26 april 1711 –25 augustus 1776) was een schotse verlichtingsfilosoof en

geschiedschrijver. David Hume was van mening dat de enige functie van geld de functie als

ruilmiddel was.

Hij schreef een essay genaamd ‘Of Money’ waarin hij bedenkt wat er gebeurt met een land

als het zou worden ontdaan van zijn munteenheid, terwijl tegelijkertijd plots al het goud van

de wereld zou zijn verdwenen.

Volgens Hume is er in dit geval niks aan de hand. De functie van goud zou volgens Hume

meteen over worden genomen door zilver en het van zijn munt beroofde volk zal meteen

teruggrijpen op een andere buitenlandse valuta om de handel niet te laten stilvallen.

Volgens Hume hoeft een regering zich ook niet druk te maken om geld. Volgens Hume is geld

ook geen maatstaf voor rijkdom want het gaat om werknemers, bedrijven en grondstoffen.

Geld is alleen maar een ontwikkeling van andere grootheden. ‘De behoefte aan geld kan een

staat nooit schaden. Want mensen en grondstoffen zijn de echte kracht van welke

gemeenschap dan ook.’ (Dekker, 2008)

Pagina 48 van 58

Denis Diderot De Franse filosoof en tevens redacteur van de Encyclopédie Denis Diderot (1713 – 1784) was

erg openhartig over zijn problemen met financiële zaken.

Diderot verdiende niet slecht als redacteur van de Encyclopédie maar had het zeker niet

breed. Hij dacht dat hij heel zijn leven hard zou moeten blijven werken tot het moment van

aftakeling en rust. Maar niks bleek minder waar. In 1762 kocht keizerin Catharina de Grote

van Rusland zijn bibliotheek voor een vors bedrag. Diderot kon de toekomst nu zonder

zorgen tegemoetzien.

Diderot wordt hier op de een of andere manier maar niet gelukkig van. Zo schrijft hij zijn

vriendin in 1765 dat het enige wat het geld hem heeft opgeleverd kleine ergernissen zijn en

dat de dagen er door het geld er niet minder onrustig op zijn geworden.

Een paar jaar later schrijft Diderot een essay genaamd Regrets sur ma vieille robe de

chambre over hetzelfde onderwerp. In dit essay beschrijft Diderot hoe hij zijn oude kamerjas

is kwijtgeraakt en om deze reden een nieuwe krijgt van zijn vriendin. Diderot beschrijft deze

nieuwe kamerjas als ‘Ik was heer en meester over mijn oude kamerjas; van de nieuwe ben ik

een slaaf geworden.’ (Peeters, 2007). Het gevolg van de nieuwe kamerjas van Diderot is

namelijk dat hij deze jas niet vindt passen bij zijn oude meubilair en versleten huisinrichting.

Alles moet ineens vervangen worden om het bij elkaar te laten passen.

Oftewel een kettingreactie van aankopen. Deze kettingreactie is later bekend geworden als

het Diderot Effect. Diderot is een symbool geworden van het gevaar van plotselinge rijkdom.

Rijkdom kan namelijk de vertrouwde wereld ernstig verstoren en voor ongewilde aankopen

zorgen, wat betekent dat je jezelf niet meer onder controle kan houden. Diderot

waarschuwt zijn vrienden dan ook voor de ‘aanvallen’ van rijkdom. ‘Laat mijn voorbeeld u tot

lering strekken. De armoede heeft haar vrijheden, de weelde haar beperkingen.’ (Dekker,

2008).

Arthur Schopenhauer Schopenhauer (1788 – 1860), is een Duist filosoof uit het voormalig Pruisische rijk.

Schopenhauer stond voornamelijk bekent als een mensenhater en een enorme sarcast.

Ondanks het slechte mensbeeld dat Schopenhauer had, heeft hij in zijn leven toch een

positieve uitspraak over de mens gedaan. Deze uitspraak had te maken met de mens en

geld. 'Geld is het menselijk genieten in abstracto; wie het geluk niet in concreto kan genieten,

zet dus al zijn zinnen op geld’. (Verdegaal, 2015).

Schopenhauer wil met deze uitspraak zeggen dat ongelukkige mensen achter geld aanhollen

omdat ze denken dat dit hun leven gelukkiger maakt.

Pagina 49 van 58

Dit is een hele bijzondere uitspraak voor deze filosoof. De uitspraak gaat er namelijk vanuit

dat er mensen zijn die wel in staat zijn echt gelukkig te zijn. Dit terwijl Schopenhauers visie

was dat de wereld slecht is. Dat wij mensen slecht zijn door onze wil, een soort universeel

beest dat in ieder mens aanwezig is. Je kunt alleen maar ontsnappen door de wil, bron voor

begeerten, driften en ambitie, te ontdekken en te overwinnen.

Je moet als mens afzien van al het ‘willen’ van binnen dan pas kan je een rustig leven leiden.

Onder dit ‘willen’ valt ook de begeerte naar bezit en geld.

Bertrand Russell Bertrand Russell (1872-1970) een Britse filosoof, historicus, logicus, wiskundige en tevens

winnaar van de Nobelprijs voor literatuur in 1950, had een duidelijke visie op geld.

Deze visie is in een mooie quote verwerkt. ‘Bedelaars benijden miljonairs niet. Ze benijden

wel andere bedelaars die meer succes hebben.’ (Dekker, 2008).

Oftewel mensen hechten alleen maar waarde aan mensen die het beter hebben binnen hun

directe omgeving. Mensen maken zich dus niet zo druk om anderen die het financieel beter

hebben buiten hun directe omgeving.

Dit is zo omdat mensen uit dezelfde omgeving zich graag met elkaar vergelijken. Dus of

mensen gelukkig zijn met de hoeveelheid geld, succes of bezittingen is relatief volgens de

visie van Russel.

Jacob Needleman Needleman (1934) is een Amerikaanse filosoof, schrijver en professor. Needlemans

uitganspunt in een van zijn werken (Money and the meaning of life) is dat er niks mis is met

geld. Sterker nog Needleman vindt dat er te weinig aandacht wordt besteed aan geld.

Volgens de visie van Needleman leven we in twee werelden. De materiele wereld en de

spirituele wereld. De materiele wereld is de wereld van al het tastbare, waar bijvoorbeeld

ook eten en onderdak onder vallen. Dus zonder de materiele wereld zouden we niet kunnen

leven. Geld is het symbool van de materiële wereld. Je moet tegenwoordig namelijk voor

bijna al het tastbare geld betalen. Dit maakt geld volgens Needleman niet het belangrijkste

wat er is.

De wens om rijk te zijn, om te willen eten of om onderdak te willen hebben moet je niet

verwarren met de betekenis van het leven. De betekenis van het leven moet je zoeken in de

spiritualiteit, die andere tweede wereld dus.

Pagina 50 van 58

Needleman eindigt zijn stelling met: ‘Maar als je niet genoeg aandacht geeft aan die andere

wereld, dan kan dat je zoektocht in de spirituele wereld enorm dwarszitten.’ (Dekker, 2008).

Oftewel je moet genoeg aandacht aan geld besteden om te zorgen dat je goed wordt

bevredigd in je materiele wereld. En wanneer alles in orde is met je materiele wereld kan je

naar het doel van het leven gaan kijken in de spirituele wereld.

Pagina 51 van 58

De conclusie

Doordat McCandless erachter was gekomen dat het kansloos was de rivier over te steken

besloot hij terug te keren naar zijn bus om daar te wachten tot het water minder wild zou

zijn. De volgende avond komt McCandless hongerig, vermoeid en natgeregend aan bij de

Magic Bus. In de volgende dagen raakt de voorraad rijst op en valt McCandless nog meer af.

Hij is nu volledig afhankelijk van de planten en het wild dat hij kan schieten. Alleen de planten

zijn nog steeds schaars in het koude Alaska en het grote wild lijkt te zijn weggetrokken.

McCandless doet er alles aan om genoeg voedsel bij elkaar te vinden maar blijft afvallen. Hij

raakt met de dag vermoeider, zwakker en heeft steeds meer moeite met opstaan. Twintig

dagen nadat hij terug is gekeerd van de rivier schrijft hij in zijn logboek: "DAY 100! MADE IT!

BUT IN WEAKEST CONDITION OF LIFE. DEATH LOOMS AS SERIOUS THREAT." De dagen

daarna wordt McCandless letterlijk gek van de honger. Hij komt ook een beer tegen maar

schiet deze niet, gek genoeg loopt de beer ook gewoon langs McCandless zonder

confrontatie. De dagen hierna is McCandless zo verzwakt dat het zelfs een hele opgave voor

hem is om alleen al de bus uit te komen.

Al het onderzoek zit erop, en de bergrippen geld en geluk zijn allebei uitgewerkt. Er is nu

genoeg informatie beschikbaar om een conclusie te kunnen trekken. Daarom volgt nu het

antwoord op de vraag maakt geld echt gelukkig?

Een toename van geld maakt inderdaad gelukkig, in ieder geval zolang het toegenomen geld

bijdraagt aan het voorzien in de eerste levensbehoeftes. Als daar aan voldaan is, neemt het

geluksgevoel niet evenredig toe met de rijkdom, totdat zelfs een moment bereikt wordt

waarop meer geld geen enkele positieve invloed meer heeft op het geluksgevoel. Dit wordt

ondersteund door het onderzoek van Timmermans en Veenhoven.

Ook laat het onderzoek van Timmermans en Veenhoven zien dat de arme en rijke mensen in

rijke landen ongeveer even gelukkig zijn, waarbij in enkele landen de balans zelfs in het

voordeel van de armeren doorslaat. Geld en geluk hebben hier dus geen recht evenredige

relatie.

Waarom geluk niet meer geleidelijk toeneemt met een toename van de welvaart nadat je als

mens bent bevredigd in al je eerste levensbehoeftes komt o.a. door de volgende zaken:

De piramide van Maslow laat zien dat welvaart na een bepaalt punt geen extra geluk meer

met zich meebrengt. Met welvaart kun je primaire levensbehoeftes kopen wat je gelukkig

maakt. Zodra die behoeftes zijn bevredigd ga je verder naar de volgende trappen. Daar

wordt geluk o.a. bepaald door veiligheid, zekerheid, sociale behoeftes, erkenning en

zelfontplooiing. Deze behoeftes kan je in principe niet kopen met geld.

Pagina 52 van 58

Uit onderzoek van Gilbert blijkt dat de mens in zijn frontale kwab de gevolgen van meer

welvaart op ons geluk veel te hoog inschat. Dat een toename van welvaart op een gegeven

moment niet heel veel meer uitmaakt voor ons geluk, heeft te maken met het psychologisch

immuunsysteem dat wij mensen allemaal hebben. Of we nou meer of minder geld hebben,

we blijven toch wel gelukkig met wat we wel hebben. Dit wordt ook ondersteund door

Seneca. Seneca zei dat iedereen rijk wil zijn, maar dat je rijkdom kunt vergelijken met het

wegvallen van het toetje na een goede, volle maaltijd. Het zou fijn zijn als je het dessert nog

kunt eten, maar als het er niet was zou je het eigenlijk niet missen.

Een toename van welvaart leidt ook tot een Diderot effect. Mensen voelen zich volgens deze

filosoof door meer welvaart gedwongen om meer en betere spullen te kopen. Maar door de

aanschaf van deze spullen voel je jezelf gedwongen om weer meer spullen te kopen die bij je

nieuwe spullen passen, waardoor je eigenlijk weer meer welvaart nodig hebt. Je wordt een

soort slaaf van je rijkdom. Deze zichzelf versterkende cirkel zorgt ervoor dat het geluk kan

afnemen door toename welvaart. Een stapje terug kan dan juist weer goed zijn voor je

geluksgevoel.

Maar als een toename van geld nou niet gelukkig maakt, Wat dan wel?

Wat volgens Maslow in de hoogste trap van zijn piramide voor geluk zorgt is zelfontplooiing.

Bijna alle in dit onderzoek behandelde filosofen zijn het in dit opzicht met Maslow eens. Het

ontwikkelen van jezelf zorgt voor meer kennis over jezelf en over de wereld, deze kennis

maakt de mens vrij volgens al deze filosofen. Het leren begrijpen van jezelf en van de wereld

om je heen helpt dus blijkbaar in gelukkig worden.

Uit het 75 jarig onderzoek van Waldinger kun je de conclusie trekken dat ook het hebben

van goede sociale relaties de mens gelukkig en gezond maakt. Dat sociale relaties je gelukkig

maken kun je ook afleiden uit de piramide van Maslow (niveau 3 van de piramide).

Ook veel filosofen zoals Seneca, Aristoteles en Bentham stemmen overeen met Waldinger

en Maslow in de conclusie dat sociale relaties bijdragen aan geluk. Zo zegt Bantham dat het

geluk van een individu afhangt van het geluk in zijn omgeving. Een hier passende quote van

Aristoteles is: "Om gelukkig te worden, heeft een mens voortreffelijke vrienden nodig."

Pagina 53 van 58

Slot

McCandless is zo verzwakt door het voedsel tekort dat het jagen kansloos is geworden. De

enige manier hoe hij nog aan eten kan komen is door kruipend planten en wortels te

verzamelen. Ook heeft McCandless een bordje aan de bus gehangen met de tekst: Attention

Possible Visitors. S.O.S. I need your help. I am injured, near death, and too weak to hike out. I

am all alone, this is no joke. In the name of God, please remain to save me. I am out

collecting berries close by and shall return this evening. Thank you, Chris McCandless.

McCandless was die dag ook naar eten opzoek. Toen hij eindelijk iets eetbaars had gevonden

namelijk bessen at hij deze door de honger meteen op. Op de terugweg naar de bus voelde

McCandless al dat er iets mis was met zijn maag na het eten van de bessen. In de bus

aangekomen kijkt hij in zijn plantenboek wat voor bessen hij eigenlijk net gegeten had en of

dat de reden was voor de buikpijn. Na het kijken in het plantenboek kwam McCandless tot de

verschrikkelijke ontdekking dat de bessen die hij zojuist had gegeten giftig waren.

McCandless raakte in paniek en barste in tranen uit. Hij probeerde de bessen verschillende

keren uit te kotsen maar al deze pogingen waren kansloos. Nadat McCandless bijgekomen

was begon hij al waanbeelden te krijgen en voelde dat het einde naderde. Heel McCandless

zijn leven begon zich opeens snel in zijn hoofd af te spelen. Met een van zijn laatste krachten

maakte McCandless nog een aantekening in zijn logboek: ” happiness is only real when

shared”. Niet lang hierna stierf McCandless in zijn slaapzak in de Magic Bus.

Pagina 54 van 58

Discussie

Ik heb in dit onderzoek de vraag onderzocht of geld echt gelukkig maakt. Dit heb ik gedaan in

relatie tot de zoektocht van de hoofdpersoon uit het boek ‘Into the wild’.

Uit mijn onderzoek is gebleken dat geld tot op zekere hoogte weldegelijk meewerkt aan

geluk. Geld maakt namelijk gelukkig zolang het toegenomen geld bijdraagt aan het voorzien

in eerste levensbehoeftes. Als geld echter niet meer dient voor het voorzien in de eerste

levensbehoeftes, neemt het geluksgevoel niet meer recht evenredig toe met de

toegenomen rijkdom. Er komt zelfs een moment waarop de toename van geld totaal geen

positieve invloed meer heeft op het geluksgevoel.

Deze uitkomst lijkt op mijn hypothese. In mijn hypothese schreef ik namelijk dat geld boven

een inkomen waarin je in al je eerste levensbehoeftes kunt voorzien niet meer gelukkig

maakt. Maar dit bleek niet helemaal zo te zijn. Het blijkt namelijk niet zo te zijn dat meer

geld boven het primair benodigde inkomen niet extra gelukkig maakt. Het is echter wel zo

dat een toename van geld boven het primair benodigde inkomen relatief minder gelukkig

maakt dan een toename onder het primair benodigde inkomen.

Nu is natuurlijk de vraag voor volgende onderzoeken: waar zitten de knikken in toename van

het geluk? Vanaf welk inkomen zorgt de toename van geld niet meer voor een evenredige

toename van geluk? En bij welk inkomen zorgt een toename van geld helemaal niet meer

voor een toename van geluk en is de welvaartsverzadiging maximaal. Misschien zou dit wel

een heel positieve invloed kunnen hebben op de beloningsstructuur van bestuurders en top

managers. Zouden we met deze wetenschap misschien de recente instorting van de

wereldeconomie vanuit de honger naar nog meer winst en geldelijke beloning hebben

kunnen voorkomen? Zouden bedrijven met deze wetenschap misschien meer van hun winst

willen gebruiken om iets terug te doen voor een gezonde wereld?

Ook stelde ik in mijn hypothese, te verwachten dat het hebben van relatief meer geld dan je

omgeving, wel gelukkig maakt. Dit blijkt ook niet helemaal te kloppen. Zo liet het onderzoek

van Timmermans en Veenhoven zien dat arme en rijke mensen in rijke landen juist ongeveer

even gelukkig zijn. Hiermee kan je dus de vraag stellen of de mensen die voor nivellering in

Nederland pleiten, wel een punt hebben. Blijkbaar in ieder geval niet voor het gevoel van

geluk binnen Nederland.

Pagina 55 van 58

Logboek

2015:

Dec: lezen boek Into the wild, 35 uur

2016:

Jan: kijken van de film Into the wild, plus aantekeningen maken, 4 uur

20 mei: opzoeken informatie, 2 uur

21 mei: opzoeken bronnen, 2 uur

10 juli: bronnen zoeken over geluk, 3 uur

22 juli: bronnen zoeken geld, 2 uur

22 aug: zoeken info over Maslow, 2 uur

9 sept: kijken TED talk, plus aantekeningen maken, 3 uur

10, 11, 12 sept: beginnen met schrijven voorwoord, inleiding en hypothese, 10 uur

20, 27 en 28 sept: schrijven eerste hoofdstuk Wat is geluk? 13 uur

23, 24 sept: beginnen, schrijven en afronden hoofdstuk Wat is geld? 8 uur

1 okt: beginnen en afronden piramide van Maslow, 4 uur

3, 4 en 6 okt: Filosofen over geluk lezen en behandelen, 11 uur

8 okt: trekken van conclusie, 3 uur

9, 10 okt: in elkaar zetten en laten aansluiten van alle losse stukken, 6 uur

11 okt: lay-out maken, 3 uur

13 okt: heel het werkstuk controleren en bijschaven, 5 uur

Pagina 56 van 58

Bronnen

Boeken Krakauer, J. (1996). Into the Wild. Villard

Film Penn, S.(Regisseur). (2007). Into the Wild. Paramount Vantage

Internet Auteur, A. (jaar van uitgave). Titel van het document. Geraadpleegd op dag maand jaar

Admin, (11 juni 2015). Wat is geld eigenlijk?, 29 sep. 16 http://thebigsecretsofmoney.com/geld/wat-geld-eigenlijk Bartels, Meike, (gepubliceerd, 5 jan. 16). Hoe meet je hoe gelukkig je bent?,21 sep. 16, http://www.universiteitvannederland.nl/college/hoe-meet-je-hoe-gelukkig-je-bent/

Bartels, Meike, (gepubliceerd, 5 jan. 16). Hoe groot is de invloed van je genen op hoe gelukkig je bent?,21 sep. 16, http://www.universiteitvannederland.nl/college/hoe-groot-is-de-invloed-van-je-genen-op-hoe-gelukkig-je-bent-2/ Bartels, Meike, (gepubliceerd, 5 Jan. 16). Bestaat er een specifiek geluksgen?, 21 sep. 16, http://www.universiteitvannederland.nl/college/bestaat-er-een-specifiek-geluksgen/ Bouwman, Haije,(gepubliceerd, 23 sep. 2006). Ethica (1677), 8 okt. 16 http://amsterdamsespinozakring.nl/spinoza/filosofie/ethica Dahmen, Moud, (gepubliceerd, 2009). Rijk zijn, en toch niets nodig hebben, 1 okt. 16, https://www.filosofie.nl/nl/artikel/25900/rijk-zijn-en-toch-niets-nodig-hebben.html Dekker, Geert, (gepubliceerd, 5 april 2008). De schaduwen van geld, 1 okt. 16 http://www.geertdekker.nl/index.php?id=10 Filosofie.nl, Aristoteles, 8 okt. 16 https://www.filosofie.nl/aristoteles/index.html Filosofie.nl, Benedictus de Spinoza, 8 okt. 16 https://www.filosofie.nl/spinoza/index.html Filosofie.nl, Epicurus, 8 okt. 16 https://www.filosofie.nl/epicurus/index.html

Pagina 57 van 58

Filosofie.nl, Jeremy Bentham, 8 okt. 16 https://www.filosofie.nl/jeremy-bentham.html Germen, (17 mar. 11). Een wereld met alleen geluk: kan dat?, 24 sept. 16 http://www.visionair.nl/ideeen/filosofie/een-wereld-met-alleen-geluk-kan-dat/ Gewoon-nieuws.nl, (28 nov. 13). Het wijdverbreide misverstand over het begrip “geld”,29 sep. 16 http://www.gewoon-nieuws.nl/2013/11/het-wijdverbreide-misverstand-over-het-begrip-geld/ Gilbert, Dan, (sep. 2006). The surprising science of happiness, 7 okt. 16 http://www.ted.com/talks/dan_gilbert_asks_why_are_we_happy/transcript Peeters, Carel, (gepubliceerd, 29 dec. 07). Genieten voor miljoenen, 1 okt. 16 https://www.vn.nl/genieten-voor-miljoenen/ Lenoir, Frédéric, (gepubliceerd, 2014). Wijsheid is het ware geluk, 8 okt. 16 https://www.filosofie.nl/nl/artikel/41177/wijsheid-is-het-ware-geluk.html

Maitreya.nl, Boeddhisme in een notendop, 8 okt. 16 http://www.maitreya.nl/boeddhisme-intro-notendop-wat-is-samenvatting.htm Mijnwoordenboek.nl, 10 sep. 10 http://www.mijnwoordenboek.nl/vertaal/NL/EN/geluk

VanDale.nl, 10 sep. 10 http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=geluk&lang=nn Veenhoven, R. en Timmermans, D.,(28 aug. 98). Welvaart en geluk, 24 sep. 16 repub.eur.nl/pub/16329/830628_tcm445-233307.pdf Verdegaal, Erica, (gepubliceerd, 2 feb.15). Maakt geld echt gelukkig?, 2 okt. 16 http://radar.avrotros.nl/columns/detail/maakt-geld-echt-gelukkig/ Waldinger, Robert, (gepubliceerd, dec. 15). What makes a good life? Lessons from the longest study on happiness, 7 okt. 16 https://www.ted.com/talks/robert_waldinger_what_makes_a_good_life_lessons_from_the_longest_study_on_happiness/transcript?language=en Wikipedia, Nature-nurture-debat, 21 sep. 16 https://nl.wikipedia.org/wiki/Nature-nurture-debat Wikipedia, World Database of Happiness, 17 Sep. 16 https://en.wikipedia.org/wiki/World_Database_of_Happiness

Pagina 58 van 58

Samen met de foto op de voorkaft een van de weinige overgebleven foto’s van de echte Christopher McCandless