Gelenekselci ve Modernist

Paradigmalar Klskacmda

imam ~clfii

Editor M. Mahfuz SOYLEMEZ

EdltorYrd. Mustafa OZAGAy

Ara§tlrm.a Yaymlan

Ankara2014

iMAM ~.AFij•NiN iMAM MALiK'TEN KOPU~U

Muammer ARANGUL1

Girl!?

imam ~aru. ilim hayab boyunca pek <;ok alimden ders alsa da, bunlar arasmda en one <;lkan ki§inin imam Ma.Iik aldugu §eklindeki bir kanaat pek <;ak ki§i tarafindan payla§J.lrnakta­drr. Boyle bir kanaatln alu§masmda ~afii'nin Malik'e -degi§ik nvayetlere gore 6 ile 16 yil arasmda degi§mekle birlikte- uzun sfue ogrencilik yapmasl, hacasl i<;in sarfettigi ovgii dalu soz­ler, kendisini Malik'in bir ogrencisi olarak tamtmas1 ve ana nispet etmesi, zaman zaman hacasmm gorii§lerini s~vun­duguna ve ana gore fetva verdigine dair rivayetler, ~am'nin kavl-i kadimi ile Malik'in gorii§leri ar.asmda bulunan paralel­lik gibi pek <;ak §ey etkili olmu§ olabilir.

$afii'nin fikih dii:;;iincesinde Mcllik'in onemli bir yeri ol­makla beraber, bu yerin bu a<;1dan olu:;;an kanaati ne kadar kar§lladlgt tartl§maya a<;lk bir konudur. $af1i'nin, fikih dii­:;;iincesinin olu§tugu, geli:;;tigi ve degi§tigi degi:;;ik donemlerde, hocas1 Malik'ten giderek daha fazla farkhla§hgt ve sonunda ondan koptugu ifade edilebilir. Bu kopu§un mahiyetini ve nasu oldugunu anlayabilmek i<;in ise Mcllik'in ~am'nin fi.kJ.h dii§iincesindeki ger~ek yeri ve ikisi arasmdak:i. bagm niteligi hakkmda fikir sahibi olmak gerelanektedir.

<;all§marrnzm amac1, ~afii'nin . fi.kJ.h dii:;;iincesindeki geli­§im ve degi§imi donernler halinde ve degi:;;ik a<;llardan ele ala­rak ~afii'nin Ma.Ii.k'le olan irtibabm ve ondan nasll koptugunu ortaya koymakhr.

Milik'in Talebesi Oldugu Donem

Hicri 150 yllmda Askalan §ehrine bagh bir kay olan Gazze'de dogan ~afii. iki ya§mdayken annesi tarafmdan

~tmna Gorevlis!, 1;ltmak Oniversitesi tlahiyat Fakilltesi islam Hukuku Anabllim Dah. e-mail: rn.arangul@hobnail.com

320 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar KJS/cacl11.da imam $a.fii

Mekke'ye gotfui.ilmii§tiir.2 ilim yolcul~guna Mekke'de ba§­layan ~afii burada pek 90k hocadan ders alsa da bunlann ku§kusuz en onemlisi Siifyan b. Uyeyne (198/813)'dir. hm Uyeyne'den hadis tahsil eden ~a.fii. ayru zamanda Muslim b. Hcilld ez-Zenci'nin derslerine kaWrm§3 ve onun te§Vikiyle fi.k­ha yonelrni~tir.4 ~am heniiz yinni ya§ma gelmeden, hocas1 Zenci ve ibn Uyeyne tarafmdan tarafmdan fetvaya ehil goriil­mii§, tefsirde kendini ispatlarru§, hocalar~ kendilerine gelen k:imseleri ~afii'ye yonlendinneye ba§larm§trr.5

Mclli.k b. Enes'in • §ohretini duyan ~aru. Mekke'deyken Muuatta'1 ezberlerni§6 ve en makul rivayete gore 23 ya§mda7

Mclli.k'in yaruna gitrni§tir. ~afii. Muuatta'I dogrudan Mclli.k'e arz etme frrsatml bularak8 onun begenisini kazannn§ ve og­rencisi olmu§tur.9 ~afii'nin, 149 yllinda vefat eden hocasma en az alu sene o~rencilik yapug1 soylenebilir. Ancak bu siire zarfmda Medine'deki ikametinin siirekli olup olmamg1, ba§ka merkezlere gidip gitmedigi hakkmda kesin bir §ey soylemek miimkiin degildir. 10

imam Malik'in birden fazla ders halkasma sahip oldugu bilinmektedir. Farkll bolgelen;Ien Mcillk'in derslerine kaW­mak amactyla gelen ogrencilerinin bir klsrm yalmzca hadis meclislerine, bir klsrm ise fiklh/fetva meclislerine kaWrm§trr. 6grenc~eri Mclli.k'ten farkll donemlerde ve farkll siirelerde is­tifade ettikleri i9in, hem Muuatta rivayetleri hem de mesail rivayetleri arasmda farkbhklar olu§rnu§tur. Zira Muuatta. elli

2 Ebu Nuaym. HUyetil'L-evUyd ve tabakdtil'l-as.fiyd, IX. 67: tbn Ebi Hatlm. Ada.bu'~--$afo ve mendktbuh. s. 22-23: Beyhaki, Mendlctbil'~·$d.fii, I, 73-74: Zehebi, Siyeru a'ldmi'n·nilbeld, X, 10: Abdillmuttalib, "Mukadd1metu't­tahkik", I, 6.

3 Ebu Nuaym, Hilye. IX, 70. 4 Beybaki. Mendktb. I. 98. 5 tbn Ebi Hatlm, Ada.b. s. 40: Ebii Nuaym. Hllye, IX. 92-93: Beyhaki,

Mendla.b. I. 338: Zehebi. Slyer, X. 17. 6 Beybaki. Mendlab. I, 102. 7 Zebebi, Slyer. X, 12. 8 tbn Ebi Hatim, Ada.b. s. 27-28: Ebii Nuaym. Hilye. IX, 69: Beyhaki,

Mendktb. I. 100. ~afifnin Muvatta'm tamamnu olmasa da ~o~u Malik'e ezberden arz etti(tl de rivayet edilm!~tir. (Zebebi, Slyer, X, 7)

9 Ebu Nuaym. Hllye. IX, 81; Beyhaki, Mendlctb. I. 103. 10 Aybakan. imam $dfii ve Ftkth D~ilncesinin Mezheple~mesi., s. 28.

imam $afii'nin imam Malik'ten Kopu~u 321

ylia yakm bir siirede bizzat MaJik'in miidahaleleriyle degi!?e­rek te§ekkiil eden.bir eserdir.11

Farkh Muvatta rtvayetleri arasmda yapilan kar§Il.a§tmna­lar, yakla§Jk krrk yil.lJk tedris hayah bayunca MaJik'in tedris anlaYJ.§mdaki ve ba§llca ders malzemesi alan bu eserindeki degi§imi gostermektedir. Bu degi§im, biiyiik ol<;iide hadis ve reyin kullarurm ile ilgilidir. Ornegin Ali b. Ziyad et-Tunusi'ye (6. 183 /799) ait en eski rivayette, MaJik'in kendi reyi ile verdigi cevaplarm (mesail) miktan alduk~,;a fazla iken, en ge~,; rivayet olan Yahya b. Yahya elaLeysi (61.234/848) rtvayetinde hadis ve eserler daha baskmdrr. II./VIII yiizyJJ.m ii<;iincii c;eyregi ba­yunca meydan gelen bu geli§me, genellikle ehl-i hadis fakih­lerin kendini hissettinneye ba§layan etkisiyle ac;Jklanmakta­drr. Bu etki, sanraki Muvatta rivayetlerinde ilk donemlere ait alanlara nazaran hadise ba§vurma egiliminin giderek artmas1 sanucunu dagurmu§tur. 12 Nitekim Mildevvene'nin niivesi sa­ylian Esediyye'yi tasnif eden Esed b. ·Furat da (213/828), 172 YJ.llnda hadis ve fikih tahsili i<;in daguya bir seyahat yapa­rak Medine'ye gelmi§ ve MaJik'ten Muvatta'1 dinlemi§; ancak Malik ders esnasmda c;ak fazla saru saran Esed'e ehl-i reyin merkezi alan Irak'a gitmesini tavsiye ederek kendi reyi ile fet­va vermekten ka<;mm1§trr. 13

11 <;:avw;oglu, Iralc Mdlild Ekolil., s. 12. 12 <;:avu~oglu, Iralc MQJ.ild Ekolil. s. 10. Yahya b. Yahya ei-Leysl rivayetiyle,

$afli'nin Mallk'ten yapbgx rivayetler ~~tmlcbgxnda da bu de~im goze c;arpmaktacbr. Omegin c;ocukla siltanne arasmda n.ik.al:un baram olmas1 ic;in c;ocugun kac; kere ~ olmas1 gerektigi ~Jb.rken. o bab b~hgx altJndaki butiln rivayetlere deginen $afii, ibn Abbas'tan ·nvayet edilen bir soze deginmez ~- $afii. "ihtllafu Malik ve·~-$afu-, Umm. vn. 208; Muvatta. Rada' 4-11; Arangill. jmam $d.fii'nin ihtilaju Mcilik ue·~-$a.fii" Aclli Eseri Cer-9euesinde jmam Malik E~tirisi. s. 163). Bir konuyla !lgill olarak ibn Orner ve ibn Abbas'm goru~lerlni Ma.Jik'ten rivayet eden $atl.i, Hz. All'nin de ibn Abbas ile ayru goru~te olduguna dair rivayeti ve Amre bt. Abdurrahma.p.'dan yap!lan rtvayeti zilcretmemektedir ~- $atl.i. "ihtilafu Malik ve·~-$atli". Umm. vn. 234; Muvatta, Hac 158, 161: Arangill. s. 245). Nikahla !lgili bir meselede hocasmJ el~tiren $atl.i, Ma.J.i.k'in bizzat delil gosterdigi bir ayete (Nisa 4/25) hie; degmmemektedir (Kr~. $atl.i. "ibtllafu Ma.J.i.k ve·~-$afu-,Umm. vn. 236: Muvatta. N!lcah 28-29; Arangill, s. 177). Leysi rivayetinde bulunan, ancak $afli'nin haberdar gorilnmedigl. diger bazJ. merfil hadis ya da eserlerin de olduguna dair omekler ic;in bkz. Arangill, s. 168, 220, 252.

13 Kallek, "Esed b. Furat", DiA. XI. 366.

322 Gelenelcselci ve Modernist Para.digmalar K!Sicacutda imam $ti.fii

imam ~am de Malik'in tedris hayatuun bu s.on donemin­de, Medine'de ehl-i hadis fakihlerin etkisinin, hadise ve ese­re ba§vtmna egillminin arttlgi. Malik'in kendi reyi ile verdigi cevaplann yani mesail miktanrun azalmaya ba§ladigi, imam

. Malik'in fakih yoniinii giderek daha da az gosterdigi bir do­nemde ana ogrencilik yaprm§br. Muvatta rivayetleri incelen­diginde imam Malik'in baz1 konularda hie;: gorii§ belirtrnedigi, sadece hadis ve eser nakletmekle yetindigi goriilebilir. Soru­Ian sorulara reyiyle cevap vermeyi gitgide terk eden Malik'in, bu tiir konularda hang! gorii§e sahip oldugunu ~am'nin de ogrenemerni§ olmasi, hocasmm fikhmdan, onun eski og­rencileri kadar istifade edememi§ olmas1 muhtemeldir, zira imam ~am'nin kendisine ogrencilik yaptigl donemde imam Malik daha c;:ok bir ehl-i hadis kimligi ta§rmaktadrr. Daha sonra zikredilecegi D.zere, ~am. Malik'in eski ogrencileri hm Vehb, i:bnii'l-Kasrm ve E§heb gibi Ma.J.iki ulema ile Mlsrr'da taru§mak, onlann ilimlerinden ve kitaplanndan istifade et­mek suretiyle Malik'm fikluyla ilgili bilgi eksikligini gidermeye c;:al!§acakbr.

Malik'in ilmi §ahsiyetinden etkilenen ~am. Malik'i alimler arasmda ylldJ.za benzetmi§, onUl). gibisinin daha once hie;: gel­medigini, en c;:ok mirmet duydugu hocasmm o oldugunu ifade etmi§, onun ic;:in "muallim" ve "iistad" kelimelerini kullanarak "hmi ondan aldun" demi§tir. 14 Razi'ye gore de ~am pek c;:ok ai.imin ilminden istifade etse de bunlann en iistiinii Malik'tir.15

~aru. hocas1 hakkmda soyledigi "Mdlilc ve Siifyan olmasay­dt Hicazm ilmi elden giderdi', 16 "ilim ~ l~iden sorulur, Malilc b. Enes, Sii.fi.Jan b. Uyeyne, Leys b. Sad"17 "Eser lconusunda Mdlilc ytld.IZdzf'18 gibi ifadelerle ozellikle hadis Uminde hoca­sma duydugu giiveni dile getirrni§tir. Zira bu tarihlerde fi-

14 Beybaki. Mendlab, I. 503-504, 508, 517-518: ibn Abdilber. et-Temhid limtift'l-Muvatta' mlne'L-rnedni ve'l-esdnid. I. 74; ibn Abdilber. el-lnt:ikll.ft fezaili'l-eLmmeti's-seldseti'l:fu/calul. s. 55; Razi. Mendlabu'l-imti.mi'~-~afii, s. 50.

15 Razi, Mend/ab, s. 46. 16 Beyhaki. Mendlab. I, 502: ibnAbdilber. Temhid. I. 63. 17 tbn Abdilber, Temhid., I. 62. 18 Beybaki Mendlab. I. 503: Ra.zi, Mend/ob, s. 49.

imam $afii'nin imam Ma..J.lk'ten Kopu~u 323

kih ve ili.rn keJ?neleri anlam balrumndan birbirinden ayn!?rm!? durumdadrr ve ilim kelimesi fiklu dJ.!?arda brrakacak !?ekilde :hadis ve eser anlarmnda kullarulmaktadJ.r. 19 Nitekim talebe­si Hannele b. Yahya da, $afii'nin hadis konusunda kimseyi Malik'in 6m1ne gec;!nnedigini soylemi§tir. "Allah'm ldtabm­dan sonra Mdlik.'in ldtabmdan daha sahih bir ~ey bilmiyorum" gibi Muvatta'm s!.hhatine dair soyledigi s6zlerden20 ~afii'nin

Malik'e olan intisabmm daha c;ok hadiste ve ehl-i hadis olma­Sl yoniiyle oldugu anla§llmaktadJ.r. Halbuki $a.fii. ilmi ken­disinden aldJ.grm soyledigi Malik'in, Kitap ve Siinnet'i Ebu Hanife'den daha iyi bildigini soylemesine kar!?m. klyas konu­sunda Ebu Hanife'nin daha iistiin oldugunu kabul etmi§tir21

ve -daha sonra zikredilecegi iize;re- $eybaru'yi ve Leys b. Sa'd'1 fi.klhta Malik'ten daha iistiin gormektedir.

$afii'nin, hocasmm ozellikle hadis bilgisinden ileri diizey­de istifade etmesine kar§m, onun usuliinde merkezi bir ko­numa sahip alan am el-i ehl-i Medine dii§iincesini hocasm­dan ya yeteri kadar ogrenemedigi ya da ogrendigi halde tam olarak benimsemedigi anla§llmaktadJ.r. Malik'ten Muvatta'1 rivayet eden $a.fii, "eL-em.ru indend", "el-em.ru'L-milcteme' aley­hi indend". "en-nds" ya da "amel" gibi kavramlarla hocas1 Malik'in neyi ya da kimleri kastettigini anlayamadJ.grm "Bu­giine kadar amelle neyi murad ett@ini anlayabilm~ degiliz, Olene kadar da anlayabilecegimizi d~ii.nmilyorum"22 benzeri ciimleleri Kitdbu ihtildfi MdWc'te slk slk tekrar etmek suretiyle

19 islam'm ilk glinlerinde "filoh" ve -ilim" teri.mleri gene! olarak lslam'm an­la~llmasi anlammda kullarulnu~br. Omegin filoh teri.ml, islam hukulrun­dan itikada ve hatta tasavvufa kadar geni~ bir anlamda kullanllml~br. ilk donemde illm kellmesl de filah kelimesi gibi geni~ bir anlama sahip olmu§tur. Peygamber sonrast donemde Mush1manlar yen! problemlerle kar~tla~mca kendl reylerine gore hareket etmek zorunda k~Jar, ravi zincirleriyle gelen hadlsler de toplanmaya ve kaydedUmeye ba~lanmi~br. Hicri birincl yiizytlt sonuna dogru, ilim kellmesl gelenek, yani hadis ve eser manasmda; ftloh kelimesi ise miinhasiran aklm tatblki iizerine bina edllen bllgi ve baguDslZ kararlar h;in kullarltlmaya b~lanmi~br. (Bkz. Ha­san, ilk DOnem Islam Hukuk Biliminin Geli!;imi. s. 27 -33)

20 Beyhaki Menaktb. I. 507. 21 ~afii'nin $eyba.ni lle olan miinazaras1 if;in bkz. ibn Abdllber, Temhid. I.

74-75. 22 $afii. "ihtllafu Mcllik ve·~-$afii", Omm. vn. 214-215.

324 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KISkacmda imam $iifti

ifade etmektedir.·23 $afii'nin bu ifadeyi ~aye olarak kullan­digi kabul edildigi takdirde, geliye $afii'nin hocasmm amel du~iincesini benimsemerni~ olmas1 ihtimali kalmaktadlr.

$afii'nin hocalar1 Muslim b. Halid ez-Zenci ve Siifyan b. Uyeyne tarafmdan fetvaya ehil gorilldugu ve fetva vermeye ba~ladig1 daha once zikredilrni~ti. Safedi'de ge~en bir rivayete gore ise Zencl'nin $afii'yi fetvaya te~vik etmesi, $afii ile bu ii~ hocasuun bir arada bulundugu bir vakitte, $afii'nin bir me-

.. selede hocas1 Malik'ten daha dogr:u bir fetva vermesi, verdigi fetvanm Malik de dahil biitiin hocalar1 tarafindan begenilrne­si sonrasmda olmu~tur.24 Bu Iivayet de $afii'nin Malik'e olan baghhgmm ve intisabuun mahiyeti hakkmda bir fikir vermek­tedir; $afii'nin. hocasuun yanmda ve ona ragmen fetva verme­si dikkat <;ekicidir.

Siifyan b. Uyeyne Faktorii

imam Mal.ik'te? once ibn Uyeyne'ye ogrencilik yapan $afii,25 Malik'in vefatmdan sonra da gerek Yemen'den ve gerekse Bagdat'tan hocasuun ders verdigi Mekke'ye sfuek­li olarak gidip gelmi~. ilk gidi~inde Mekke'de uzun bir sfue kalml~?trr. $clfii'nin, Malik'in vefatmdan sonraki bu sfue~te Medine'yi degil, ibn Uyeyne'nin bulundugu Mekke'yi tercih etrnesi di.kkat ~ekicidir. $afii'nin ii~iincii defa Bagdat'a git­tikten k.Isa bir sfu~ sonra oradan aynlmas1, ancak bu sefer Mekke'ye doruneyip Mlsrr'a gitmesinde, ayru tarihlerde Siif­yan b. Uyeyne'nin vefat etmil? olmas1 kanaatimizce onemli bir etkendir. Zira $afii'nin Mlsrr'a gidi~i hocasuun vefatmdan birka~ ay sonraya denk dii~mektedir. 26 "Malilc ve Silfyan ol-

23 Bkz. ~Afii. ".ibtilafu Malik ve·~-~a.fii", Omm. Vll, 187, 201, 213, 248, 249; bkz. ArangUI, s. 126, 129-137, 140-142.

24 Safedi, el-Vafi bL'l·vejeyii.t, n. 122. 25 ibn Hacer. Tevdlt't-te'sfs U-meclli Muhammed b. idris, s . 58. 26 Emin Ue Memun arasmda y~anan iktidar miicadelesi nedeniyle Memu­

nun komutam Tahir b. el-Huseytn, 196 ytll sonlarma do~ hallfe Em.lnln bulundu~u Bagdab 15 ay sllreyle miihasara altma allr. Emin 198 ytll­nlll birinci aymda oldllrillllr. ~am'nin miihasaradan ya hemen once veya b~lad!kt.an losa sllre sonra Bagdat'1 terk ettigi ve muhasara sana erdik­ten sonra da 198 ytlinll1 ilk aylarmda tekrar geri geldlgi ve u~ ay kald1gt, ancak bekledi~i gtbi huzurlu bir ilim orta.mm olmachgllll gorerek Mls1ra

imam ~afifnin imam Malik'ten Kopu~u 325

masaydt Hic~·m ilmi elden gid.erdf'27 diyen ~afti'nin "Hicaz'm ilmf'ni elde etmek ve zayi ol.masnn engellemek i9in gerek Yemen'den gerekse Baj?;dat'tan siirekli olarak hocas1 Siifyan b. Uyeyne'nin yanma,· Mekke'ye gidip geldij?;i anla§llmakta­drr. Zira Hicaz'in ilmi birikimini aktaran Abdullah b. Dinar, Abdullah b. Ebu Bekr b. Hazro, Ebu'z-Zinact, Abdurrahman ibnu'l-.Kasrm (191/806), Hi§am b. Urve, Zeyd b. Eslem ve Yahya b. Said el-Ensan gibi Malik'in slk9a rivayette bulundu­g;u pek 90k kimse ayru zamanda ~afti'nin Siifyan b. Uyeyne kanahyla da rivayetlerine ula§abildij?;i kimselerdir.28

$afti, "Fetvaya Silfyan b. Uyeyne'den daha ehil lcimseyi gormedim" diyerek Siifyan b . Uyeyne'yi Malik'ten daha fakih gordiij?;iine i§aret etmi§ olabilir.29 Hadisleri ibn Uyeyne'den daha giizel a91klayan hi9 kimseyi gormedij?;ini30 de soyle­yen $afti'nin, hadislerin tearuzu ile ilgili olarak ortaya koy­duj?;u usul ve bu konudaki mahareti dikkate ahrunca, ibQ Uyeyne'nin $afti'ye olan etk:isi daha iyi anla§llabilir. Zira $am .. hocas1 MaJ.ik'e yonelttij?;i pek 90k ele§tirisirli hadislere goster­dij?;i farkh yakla§unlarla temellendirmektedir.

Zikredilen ifadelerinde Siifyan b. Uyeyne ile Malik arasm­da al)!lkl)!a bir mukayese yapmayan $afli, ahk8.mm ve siirme­tin asillan ile hadis bilgisi a91smdan ~ hocasnn kar§lla§t.J.r­rm§, ibn Uyeyne'nin Malik'ten daha bilgili olduj?;unu a91k9a ifade etmi§tir. 31

gitmeye karar vermi~ olabllec~ tahmin edilmekted1r. Siifyan b. Uyeyne · ise 198'in yedinci aymda vefat etmi~tir. MlsU''a v~ tar1hinJ.n 199 ylh oldugu da d.ikkate almd1~da ~afiinin en azmdan 198'in !kine! yansmda yani hocasmm vefatuu mliteakip Bagdat'tan aynldlg1 kestirileblllr. Bkz. ibn Tagriberdi. en·Nilclimu'z·zdhirafi MiilU.ku. MtSr ve'l·Kmtira. II. 199-201; Aybakan. s. 37-SS.

27 ibn Ebi Hatim, Addb. s. 205: Ebli Nuaym. HUye. IX. 70: Zehebi, Siyer. Vlll, 457.

28 Zehebi, Siyer. Vlll. 455·456. 29 hm Ebi Hattm, Addb, s. 206; Beyhaki, ·Mendlab, I. 521; Ibn Ha.lllkan.

Vefeytitil'l·a'ydn ve enbdu ebndi'z-zemiut, II, 392; Zehebi. Siyer. Vlll, 458; X,71.

SO ibn Ebi Hatim, Addb, s. 206; Beyhaki, Mendlctb. I, 521: Zehebi, Siyer, VIII, 458.

31 ibn Ebi Hatlm. Addb. s. 199; Zehebi, Siyer, X. 54; Beyhaki, Mendlab, I. 519. Zehebrye gore bu Ibn 'Uyeyne'nin ilminin geni~liglni gosterir. Ona

326 Gelenekselcl ue Modernist Paradigmalar KISkacutda imam $dfii

Hicaz'm i.lmi mirasrm Ma.J.ik.'le payla§an ve aym zamanda on;:~. alternatif olan, ~a.fii tarafindan daha fakih ve hadiste daha bilgili gorillen, hadisleri Malik'ten daha farkh ve daha g11zel yorumlayabilen Sufyan b. Uyeyrie, hayati boyunca ~atli'nin Malik'e olan ba€;unll.li~rm azaltan bir ~ahsiyet olmu§tur.

Leys b. Sa'd'm Gorii§lerinden Etkilenmesi (179-184 Yemen Donemi)

Malik b. Enes'in vefatmdan sonra muhtemelen MekkeYe geri don en ~am. 179-184.. yillan arasmda idart -resmi bir go­rev vesilesiyle Yemen'de bulunmu§tur. Bu sii.renin tamami­rn orada ge~irmedigt kesin olmakla birllkte toplam ne kadar ve hangi arahklarla Yemen'de kalcl.J.~1 bilirunemektedir. An­cak Yemen'deki gorevi srrasmda Mekke'ye gittl~i ve hocas1 Siifyan b. Uyeyne'den istifade etmeye devam ettigi rivayet edilmektedir.32 ~am. alcl.J.~1 bu idart-resmi gorev vesilesiyle nazari tahsil alarnndan ameli tatbik alarnna intlkal etmi§, musellem ve makbul bildi~i kaziyeleri, 6nii.ne ~tkan meseleyi ku~atan ~artlarla, durumlarla, toplumsal ve siyasi ~evreyle kar§lla§tirma imkaru bulmu§tur.33

~am'nin, Yemen'de ders alcl.J.~1 Yahya b. Hassan vesilesiyle Leys b. Sad'm (v. 175); Amr b. Ebi: Seleme vesilesiyle de imam Evzai'nin (v. 157) fikhl gori.i~lerini o~renme i.mkaruna kavu§­tu~u rtvayet edilmektedir.34 6zellikle Leys b. Sa'd (175/791). ~am'nin ilmi birikiminden do~rudan istifade edemedi~i i~in hayillancl.J.~1 bir §ahsiyettir.35 ~am daha sonraki bir zamanda Mlsrr'dayken. "Leys Malik'ten daha fakihtir"36 demek suretiyle

gore bunun sebebl SUfyan b. 'Uyeyne'nin hem Irak hem de Hicaz bolge­sinde rivayet edilen hadisleri biliyor olmas1drr. Zira tbn 'Uyeyne yolcu­l~ar yaprm~ ve MMI.k'ln gon1~medigi pek .yok kimseyle gon1~mu~tur. (Zehebi. Siyer. Vlii. 457)

32 Subki. Tabalclltil'$·$6..fiiyyeti'l-lciibrc'i. II. 141; Aybakan. s. 29. 33 Nehravi. el-imfl.mu'$·$6..fii.fi mezhebeyhi'l-Jcadfm ue'l-cedid. s. 433. 34 R.azi. Menllklb, s. 44; Ebu Zebra, imam $dfii. s. 45; Dagc1. "imam ~afii'nin

Hayab ve Flklh Usulu ilm.tndeki Yeri" DiyanetilmlDerglXXXIl (2), 1996, s. 75-76.

35 Beyhaki Mendlab. I, 524. 36 Beyhaki Mendlab, I. 524; ~trazi. Tabakiltu.'l:fi.tkaM. s. 78; Zehebi. Siyer,

vm. 156.

imam ~nin imam Mallk'ten Kopu~u 327

Leys'in iiklh~ imam Malik'ten i.istful oldugunu vurgulaxm~­trr.

Kitabu mesaili'l:ftlch adh eserini imam Ma.lik'in ele~tirisi mahiyetlnde yazdtgt anla~llan Leys b. Sa'd'm37 bazt goru~­lerinden, $afii'nin hem1z Yemen'deyken etkilenmi~ olmas1 mi.imkiindii.r. Zira Medine ehl-i hadis ekoliine yakm dur­makla birlikte, Kille rey ekoliiniin gori.i~lerinden de etkile­nen Leys, Malik'in mektubuna yazdtg1 cevapta da -$atli'nin ih.tilaju Malilc risalesini yazmasmdan en az yinni be~ sene once ve onunla paralel bir ~ekildea islam cografyasmda ya­~ayan sahabenin Medinelilerin uygulamalanyla ~eli~en gon1§ ve uygulamalarmdan omekler srralaxm~trr.38 Bi.iti.in bunlar Leys'in uygulamaya ~i.ipheyle bakma ve rivayete agrrhk ver­me konusunda $afti'ye oncelik ettigini gostermektedir. imam $afli de "Leys esere Mcilik'ten daha 90k tabi olur"39 diyerek Leys'i overken bunu kastetmi~ olmahdrr.40 Buna ilaveten, Leys b. Sad'm, Mcilik'in Peygamberin si.innetlne muhalefet ederek reyiyle hi.ikiirn verdigi yetmi~ mesele tespit ettigi riva­yet edilmek_tedif41 ki, $afli'nin bunlardan en azmdan baztlan­ru yine Yemen'de ogrenmi~ olmas1 mi.imkfuldii.r.

179'da Yemen'e gelene kadar ilim talibi olma yoni.i agrr basan $afli. mezheb-i kadimin birinci evresi olarak gorebi­lecegimiz bu donemde bagunsiZ goru~ beyan etme yetkin­ligi kazanmt~. 184 ytlma kadar hep ehl-i hadis 9evreleriy­le temas halinde olmu~tur.42 $afii'nin bu donernde hocast Malik'in bazt gori.i~lerinden, ozellikle de am el-i ehl-i Medine di.i§iincesinden sogumu~. Mcilik'in Hz. Peygamber'in baz1 si.innetlerine muhalefet ettigi kanaatine varmt~. bununla birlikte ehl-i hadisle l,rtibatmm rivayet ekseninde devam et­mi§ olmas1 muhtemeldir.

37 ibml'n-Nedim. el-Fihrist. s. 252: $irazi. Tabalcdt. s. 78: Ozen, "Leys b. Sa'd", DiA. XXVU. 167.

38 Bkz. ibn Kayyim. l'lii.nu.t'l-muuakkt'ill an rabbi'l-lilemin. Ill, 83-88. 39 Zehebi, Siyer, Vlll, 156. 40 Ozen, "Leys b. Sa'd", DlA, xxvn. 166. 41 ibn Abdilber, Cdmiu beyiini'l-ilm uefadlih. n. 289. 42 Aybakan, s. 94-95.

328 Gelenekselci ve ModerniSt Paradtgmalar KISkaclllda imam ~d.fii

. Ehl-i Rey F1klnndan Etkilenmesi (184-189 Bagdat Donemi)

~afi.i'nin lrak'a Yemen'den ya da Mekke'den gittigine dair rivayetler bulunrnakta.chr.43 ~afi.i Bagdat'a ilk kez 184 yllln­da gelmi~.44 ikinci kez 195 ylllnda gelerek iki sene kalmJ.:;;; ii91lncii kez 198 ylllnda gelerek sadece birka9 ay kalnn~b..r.45

$afi.i'nin ilk geli~inde Bagdat'ta ne kadar kalchg1 tam olarak tespit edilemese de, bu sfuenin en az iki yli oldugu ya da

··$eybam'nin vefat ettigi 189 ylllna ·kadar be~ yli oldugu tall­min edilmektedir.

$afi.i'nin, Bagdat'ta kendisini Mal.i.k'e nisbet etmeye ve Me­dine ekolllnii saVUill'Qaya devam ettigi, insanlar tarafindan da boyle tarunch~ rivayet edilmektedir.46 Ancak $atli'nin gerek Mal.i.k'e intisab1 gerekse Medine ekoliinu savunmas1, Ma.J.ik'te ve Medine'de gorillen amel-i ehl-i Medine dii~iincesi bagla­mmda degil. "ehl-i hadis" ortak paydasmda bulu§malan bag­lammda anla~llmahchr.

Niteklm $afli. buradaki .ehl-i badis mensuplaruun talebi iizerine Ebii Hanife'ye kar~1 bir kitap yazmaya karar vermi:;;­tir. Ancak, heniiz ehl-i rey flkhuu bilmeyen $afi.i. $eybam'nin derslerine devam etmi:;;tirY Ondan bir deve yUkii kitab1 sema yoluyla almJ.:;;. 48 bir miktar kitab1 da sab..rl alarak elde etmi§, bu kitaplarm hepsini inceleyerek her meselenin yanma ko­nuyla ilgili bir hadis yazmi~b..r.49 $afi.i boylece ehl-i rey fiklum iyice ogrenme, ara§b..rma, tahlil ve tenkit etme fusah bulmu~. 50

bu 9ah~malan sonucunda Hanefilere kar:;;1 bir reddiye nite­liginde olan el-Kitiibu'l-Bagddd.i adh eseri ortaya 91kml~b..rY

43 Ebu Nuaym, Hilye. IX. 71: Beyhaki. Menliktb, I. 107. 44 Beyhaki, Mendlab, I. 141. 45 Ebu Nuaym. Hilye. IX. 67: Beyhaki, Menli.lab, I. 220: Abdiilmuttallb, I. 10. 46 Beyhaki, Mendlab, I. 222: Ebu Zehra. s. 29. 47 Zehebi, Siyer, X. 7. 48 ibn Ebi Hatim, Addb. s. 33: Ebu Nuaym, Hilye, IX. 78: Zehebi, S!yer. X. 14. 49 ibn Ebi Hatim, Addb. s. 34: Beyhaki. Menli.lab, I. 107. Zehebi, Meniilabu'l·

lmlim Eb'i Hanife ve Sahibeyhi Ebi Yusuj ve Muhammed hmil'L·Hasen. s. 81. 50 Ebu Zehra, s. 29: Dagc1, s. 78: Aybakan, s. 35. 51 Ebu Nuaym. Hilye. IX, 78: Beybaki, Mendlab. I. 163-164: Zebebi, S!yer,

X. 15.

imam ~afii'nin imam Ma.llk'ten Kopu~u 329

imam ~afli'~ ihtiUiji..L Ali ve Abdullah b. Mesud, ihtil.dji..L Ebi Hanife ve ibn Ebi Leyla ve er-Red ala Muhammed b. Hasen adll ki.taplanru telif etmesi de Bagdat'ta bulundugu donemde ehl-i rey fi.ldun.1 tam olarak kavraYJ.p ihata ettigini gostermektedir.52

imam ~afli ba!}ta bir deve yi.ikG. olarak niteledigi zahiru'r­riviiye olmak iizere Muhammed b. Hasen'in kitaplanru ince­Iedikten sonra, gene! olarak Irak fikhmdan, ozellikle de Ha­nefi fikhmdan etkilenrni!]tir. Bu etki, ~afli'nin "Reyde ehl-i Iralc'm iydli olmayan ldmse yokt.w"53 ve "Kimfilclu isterse Ebu

Hanife'nin iydlidif'54 diyerek Ebu Hanife'nin fikluru ovmesin­den anla§Ilmaktadrr. 55

~afli'nin etkilendigi asll !}ahsiyet ise Muhammed b . Hasen e§-~eybam'dir. "Allah'm ldtabmr Muhammed'den daha iyi bi­len ldmseyi gormedim, sanld Kur'an ona inmi!} gibt';56 "Hara­mt. helali, illetleri, ndsih ve mensflhu Muhammed b. Hasen' den daha iyi bilen ldmseyi gormedim". "Ben lcendime rlstad olaralc Miililc'i, ondan sonra da Muhammed b. Hasen'i bilirlm", "jnsan­lar faldhler lconusunda insajlt olsalardt. Muhammed b. Hasen gibisini goremeyecelclerini bilirlerdi, ondan dahajalcih bir lcim­seyle bir araya gelmedim, filnh ve esba.bt lconusunda elciib irin acziyet iJ;erisinde lcalacagt derecede iyiydC';57 "Allah bana ilim­de ild adamla yardtm etti: Had.iste ibn Uyeyne, filnhta Muham­med ile";58 "F!lnhta en 90lc minnet duydugum l(i!}i Muhammed b. Hasen'dir''59 gibi sozler ~afli tarafi.ndan ~eybam i<;in soylen­mi§tir. "$eybdni olmasaydt bu ilim bana nasip olmazdt" diyen ~afii. bir defasmda kendisine Mcllik'in mi yoksa ~eybam'nin mi daha fakih oldugu sorulunca ~eybam'nin Mali.k'ten daha fakih oldugunu a<;lk<;a ifade etmi§tir.60

52 Kavasimi. el-Medhal Ud mezhebi'l-lmiimi'$·$djii, s. 169-173. 53 ilm Ebi Hatim, Addb. s. 210. 54 hm Abdllber, /nttkd. s. 210. 55 Kavasimi, s. 168. 56 Zehebi, Mendktb. s. 81 57 Saymeri, Ahbdru Ebi Hanife ve Ashiibih. s. 128. 58 Kerderi, Mendktbu'l-lmdml'l-A'zamEbiHanife, ll, 150. 59 Hatib el-Bagdacti,TdrihuBagdad. II. 567. 60 ibnu'I-imad. $ezerd.tiL'z-zehebji ahbdri men zeheb. II, 410.

330 Gelenek.selci ve Modernist Paradlgmalar KISkacutda imam $fiji1

Bilgi kaynaklan ve i9tihat usulii a,rasmda bulunan paralellik;61 uliib_e'se", "ldha.yrafih", "liiyecuz"ve "jehilvecdiZ" gibi benzer baz1. f1khi Isblahlan kullanmalan; konulan benzer ~ekilde tertib etmeleri ve bablara aymnalan; Irakhlarla Hi­cazhlar arasmdaki ihtilafa dair bazt bablarm baz1 degi~ikler­le beraber ~eybaru'nin kitaplarmdan almml~ ohnas1 ~atli'nin ~eybaru'den etkilendiginin a9Ik gostergesi olarak yorumlan­makta ve bu tesirin boyutlanyla ilgili fikir vermektedir.62 Oyle ki eser isimlerinde bile bir benzerlik soz konusudur. ~atli'nin

·bugiin el-Um olarak bilirlen eserinin ad1 ibnii'n-Nedim tara­findan el-Mebsilt olarak zikredihnektedir.63 ~eybaru'nin el-Asl olarak bilinen me~hur eserinin admm da el-Mebsilt oldugu; ~atli'nin bu eseri ezberledigi ve kendi eserini de bu esere ba­karak teUf ettigi kaydedihnektedir.64

Kitaplarmi hadislerle dolduran65 ~eybaru'nin, kendi hu­kuk doktrinini gerek Hz. Peygamberden gerek diger otorite­lerden gelen rivayetlerle dogrulamaya ozen gosterdigi; sis­tematik olmasa da, merfu hadislerin lehine diger rivayetleri terk edebildigi, merfii hadisin onceligi hususunda da ~atli'ye oncillUk etmi~ olabilecegi; diger taraftan, ~atli'nin er-Risdle'de ilk formel teorisini verdigi kati iislili loyas1 kullanmaya yat­km alan ~eybani'nin, bugiine ula~mayan Kitabu ictihfuii'r-rey ad.h eserinde uslili loyas konusunda da ~atli'ye oncilli.i.k et­mi~ olabilecegi ifad~ edihnektedir.66

~eybaru hadis ve siinnet yerine "eser" kelimesini kullan­mak suretiyle hadisle siinnetin e~ anlamh kullanrrmnda da ~afii'ye oncilliik etmi~tir.67 ~eybaru, bilgi kaynaklanru sayar-

61 Bkz. ibn Abdilber. Cdmi. II. 59. 62 Bkz. DusUki. Muhammed b. Hasen e~·$eybc'ini ve Eseruhu .fi'l:fikhi'l­

isliimi, s. 355. 63 Bkz. el-FUuist s . 264. 64 Kevseri. Bul.iigu'l-Emiini .fi Sirati'l-imam Muhammed ibnCL'l-Hasen e~­

$eyblini, s. 62: O~enel. Sfulnet ve Hadisi Degerlendirme ue Anlamada Ehl-i Rey-Ehl-i Hadis Yalc~tmlan ve imam $eybc'ini, s. 134.

65 Pezdevi. Usfrl. s. 5. 66 Bkz. Schacht. The origins of Muhammadan jurisprudence, 27-34; Chau­

mont. "Shiiybani". El, IX. 394. 67 6~enel. ·~eybani. Muhammed b. Hasen". DiA. XXXIX. 43. ~am· run siin­

net ve asm blrblrinden ayn olarak zikrettlgi omekler ic;ln ic;ln bkz. ~aru.

imam $afii'nin imam Mclllk'ten Kopu~u 331

ken kullanchg1_ "Rasa.lullah.'m me'sfLr si.innetf'68 ifadesiyle siin­neti "m e'sfu" diye niteleyerek sfumetin rivayet yoluyla elde edilen bir bilgi olduguna i~aret eder. Onun kaynag1 ihtilafu olan veya kesin bic;imde tespit edilemeyen yerle~ik uygula­malart siinnet olarak gormedigi, ozellikle el-Hilcce ald ehli'l­Medine'de am el-i ehl-i Medine'ye yonelttigi ciddi ele~tirilerden anl~ll.maktachr. ~eybaru'nin siinnetin hadisler yoluyla tespit edilmesi gerektigi du~iincesinden hareketle amel kavrarru­m ele~tirinesi, muhtemelen sonradan imam ~afii'ye nispet edilen hadis anlayt~mm yolunu a9rm§ ve ona ilham kaynag1 olmu~tur.69 Ehl-i rey adma hadis mudafaas1 yapmak suretiyle hadisi ve fik.lu bir araya getiren ~eybaru'nin bu ozelliginin, ~afii'nin yeni bir sentez yaparak ayn bir mezhebe sahip olma­sma katkl saglamas1 imkan dahilindedir. 70

~eybaru, gerek Bagdat'ta verdigi hadis ve fiklh derslerin­de gerekse el-HU.Cce adll eserinde Ebu Hanife'nin goru~leriy­le Medine ehlinin gorii§lerini kendi Muuatta rivayeti i.izerin­den kar§lla§brml§, onlarm c;eli~kilerini ve yarili§ gorii§lerini ortaya_ koymaya c;ah§rrn§trr. Medine fi.k1:u.n.1 iyi bilen ve ha­dise onem veren ~eybaru'nin bu mukayeseleri ~aflinin Me­dine fikhJ.ru. daha iyi kavramasma yardrmc1 gerekir. Aynca ~afii'nin K itabu ihtild.fi MdWc ue·~-$iijii adll eserinde Malik'i ele~tirmesinden once, Leys b. Sa'd'm Kitdbu Mesdli'l:filch'da, ~eybaru'nin ise el-Hilcce ald ehl.i'l-Medine'de imam Malik'i ele~tirme konusunda ~a.tli'ye oncelik ve omeklik ettikleri dik­katlerden uzak tutulmahdrr.

Kendi Usuliini.i Belirlemesi (189-195 Mekke Donemi)

~a.tli'nin, 184 senesinde Bagdat'a yapt1g1 ilk seyahat­ten Mekke'ye doniince kendilerinden ders alchg1 hocalardan

"ihtilafu Malik ve·~·$afii", Clmm. VII. 187, 189, 190, 194, 197, 206, 207, 215,238.

68 ilm Abdilber, Cdmt U, 59. 69 O~enel. "$eybaru, Muhammed b. Hasen", DiA, XXXIX. 42. $afii'nin siin­

net. eser. arne! ve r!vayet glbi kavramlan farkh anlamlarda kulland.J~a dair omekler !~in bkz. $alii. "Ihtilafu MaJ.i.k ve·~-$afii", Umm,l87, 199, 200.207,210,214: Arang0l, s.50.

70 Ou;enel, "$eybaru, Muhammed b. Hasen". DiA. XXXIX.. 42-43.

332 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KISkaclllda imam $iijii

farkh bir mezhep ortaya koymaya kar~ verdigi s6ylenebilir.71

Harem-i ~erifte dersler veren $afi.i, hac mevsimlertnde de aJ.imlerle gorii§iip miinazaralara kab.lnu§hr. Tedris faaliyeti srrasmda Mali.k'in birikimine yer veren ~afi.i. bu birikimi har­fiyen aktarmak yertne, lrakhlarm fikhma ve temel tezlerine $eybam'nin eserleri vasttastyla muttali oldugu i~in. eserlerini telif ederken onlarm ele§tirilerini ve birik:imlerini de dikka­te ahm§hr. Ehl-i reyin ve ehl-i hadisin birikimini kendinde toplayan $afti bu siirecte, lrak'taki muhalif yakla§lmill itiraz edilemeyecek gu~te tezleri oldugunu gormii§, mevcut iki eko­liin sentezi.ni yaparak usul kurallart tespit etme ve kaideler koyma yoluna girmi~. ortada durdugu dii~iiniilen bir mezhep sahibi olmaya ba§lamt§tlr. 72 Fl.khi melekesi geli§tikce ve i~ti­hat derecelertnde yiikseldikce her gecen giin hocasmm gorii§­lerini daha da fazla terk eden $afi.i'nirl, imam Mali.k'in usul veya fetvalarmdan yapuan ~tkanmlara dayanmayan gorii~leri cogalml~b.r. Bu donem aslmda daha once Yemen ve Bagdat'ta imam Malik'ten zihinsel olarak kopmaya ba~layan ~afi.i'nirl, dogrudan ele§tirmese de muhalif bazt gorii~ler aclkl.amak su­retlyle alenen kopmaya ba§lad1g1 donemdir. Mezheb-i kadimi olu§turan kitaplanru bu evrede hazrrladlgt, ancak bu tercih­lerini, mezhebini ve telifatuu Bagdat'a ikinci defa 195 ytlmda geli~inde ortaya koydugu tahmin edilmektedir.73

Kavl-i Kadim.in Ortaya ~W!?l ve Gell!?im Donemi (195.:199)

$afifnin kendisini Mali.k'in bir ogrencisi, mezhebinin ve og­retllerinin bir muttebisi ve onun medresesine mensup sayma­Sl ya da oyle goriinmesi ve alguanmas1 195 ytlmda Bagdat'a ikinci defa gelene kadar devarn ettl. ~afi.i. MaJ.ik'in vefatmdan sonraki donemde, fikLh dii~iincesinin biitiin geli~im evrele­rtnde, giderek artan bir ~ekilde flkri olarak hocasmdan kopsa ya da ona muhalefet etse de, onun gorii§lerini ele~tirmeden sadece kendi gorii§lerini soylemeye devarn ettlgi i~in. Malik'ir:

71 Ebu Zebra. s. 140-141. 72 Bkz. ibn Hacer. Teudli. s. 73; Ebu Zehra. s. 28; NehrAvi. s. 434-435; Dag

Cl. S. 79. 73 Bkz. Ebu Zebra. s. 30: Nehravi. s. 435: Kavasimi. s. 154: Aybakan. s. 97

99: Araz, imam~iifii.ninSeyahatlert ue FlkthAnlay!!juu.lakiDeg~lm. s. 74

imam $afii'nin imam Malik'ten Kopu~u 333

ashabmdan ve ogrencilertnden biri olarak gorillmeyi siirdfu~ du. Ancak 195 yilinda arbk kencli mezhebini ilan ve yaymal a~amasmdaydJ..74 \

~am;nin biitiln kaclim gorii~lertnde Malik'ten etkilendigi ~eklindeki ifadeler75 iddiah goriinmekteclir. Kaffal'a gore ise imam ~am kavl-i kacliminde 9ogu kez Malik'e uygun gorii§ belirtmi§tir. Ancak Nevevi'ye (6. 676/ 1277) gore, kavl-i ka­dimin Malik'in mezhebine benzemek gibi bir ozelligi yoktur, ~am de Malik gibi bir ml19tehittir, gorii~lerinin onun gorii§­lerine muvafik ya da muhalif olmas1 miimkllndiir,76 iki imam arasmdaki etkile~i.min Nevevi tarafmdan klsmi ve dogal bir dtizeyde yorumlanrug1 anla§Ilmaktadrr. Bununla birlikte ka­dim gorii~lerinde hocas1 ile ayiu gorii~leri payla~masmm te­mel nedenleri, ayru deiillere vaklf olmalan, ehl-i haclis eko­liinden gelmeleri ve hocasmm tizertnde brrakt.Igl derin etki §eklinde srralanabilir .77

~am·run kadim gorii~leriyle Malik'in gorii§lerinin kar§t­la~tmldJ.gt 9ah~malarda 6rtii§menin nisbi oldugu sonucuna vanlml§trr. Nehravi yapog1 kar§ua~trrmalarda kavl-i kadim oncesi donemde Ma.lik'le ayru gi:irii§e sahip olan ~am·run, kavl-i kadiminden itibaren imam Ma.Iik'in pek 90k gorii~u­nu terk ettigini ortaya koymaktadrr. 78 Kavl-i kaclim tabirinin ~am ulema tarafmdan "jm.am $a.fii'nin Iralc ve Hicaz'dald ho­calanndan eld.e ett@i Umi birilcimden istinbat ederelc Bagdat'ta Q.9rlcladl{]lfikhi go~lef'i ifade etmek i9in kullarllian bir tshlah olmas1 da bu noktada onemliclir. Bu ~ekilde tarumlanmas1, kavl-i kadimin imam Malik'in mezhebine ya da Hicaz fildu­na belli oranda uygun olma ozelligi ta~1sa da, sadece bun­lar tizertne kurulma~1gmt gostermekteclir.79 Hicaz fikh.J., sa-

\ I

74 Ebu Zehra. s. 34; Emin, Duha'L-isldm. II. 222. / 75 Safedi. Va.fi. II. 125. 76 Nevevi:, el-Mecmt1 ~erhu'l-Miihezzeb li'~·$iriizi. I. 282. 77 Candan. "imam ~a.ru·run Erken Donem (Kadim) GOru~ler1nln Olu~masm­

da imam Malik'ln Etkisl". DiyanethmiDergiXLVII (2). 2011. s .' 141. 78 Bkz. Nehr.ivi:, s. 450, 461. 463-465, 471. 475. 476, 480-481. 489-490,

499-500, 503. 525. 79 Ali, "el-Mezheb lnde'!}-~a.fiiyye". Mecellett1 CCuniati'l·Melik AbdlilaziZ. s. 2.

1978. s. 3-4.

334 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KtSlcacl!lda imam $4.

dece imam Mcllik tarafindan temsil edilmedigi gibi, ~afii'ni kadim gon1~lerinde ehl-i reyle ayru gon1~ii payla~bg1 01

nekler de mevcuttur.80 Sonu<; olarak imam ~afii'nin hoca: Malik'ten etkilendigi ancak kendine has gon1~ ve argiimanh ra da sahip oldugu anla~llmaktadrr.81 ~afii'nin, ba~ta Siifya b. Uyeyne'den istifade etmek yoluyla, kendisini hadis bilgi: a<;1smdan yenilemesi, daha once zi.krettigi.rrllz iizere Yeme ve Bagdat'ta gec;irdigi .fikii donii~iimler onun kavl-i kadimc hocasmm baz1 gon1~lerini terk etmesine sebep olmu§tur.

~afii Bagdat'ta kaldlgi iki senelik ve ondan sonra Mekke'c kal&g1 bir senelik zaman zarfmda kadim fiklh anlaJl§U olgunla§tmp ona son §eklini vermi~tir. Bu zarnana kad~ Irakhlan a<;lk bir §ekilde ele§tirmekten geri durmayan ~af kar~nsmda Irak fiklnru gu9lu bir ~ekilde savunacak diize: de ~eybaru gibi bir temsilcinin kalmarnasmdan dolaJl art i<;inden geldigi dii§iince c;izgisiyle bir i<; hesapla§ma sfuecir girer.82

Matik.in/Matiki F1khtnt Daha Sistematik Olarak Ogreilmesi ve Kavl-i Cedidini Ortaya Koymas1 (199-204 Mlsrr Donemi)

199-204 yillan aras1 ~afii'nin mezheb-i cedidinin olgurlla rna ve tekamiil evresidir. 83 Kavl-i kadimini bu donemde yer y terk eden ~afii'nin mezheb-i cedidini ortaya koymak suretiy mutlak ic;tihatta zirveye ula§bgi, ba§ta Malik b. Enes olm~ ~ere kendisinden onceki diger miictehit imamlardan tam men bagrms1Z bir i<;tihat diizeyine ula§bg1 ifade edilebilir.84

Mezheb-1 kadiminde ehl-i rey ve ehl-i hadisin sentezini y parak gitgide hocas1 Malik'ten farkh gon1§lere sahip olan · bunlan ac;lklarnaya ba~layan ~afii. rivayete gore heniiz Mlsu gelmeden Malik'e reddiye yazmak hususunda istihare yaprr

80 Araz. s. 156. 81 Candan, s. 141. 82 Aybakan, s. 99-100. 83 Nehriivi. s. 436. 84 Kaviisimi. s. 155.

imam ~afii'nin imam Malik'ten Kopu§u 335

ve MaJJ.k'e be§. cilzliik bir reddiye yazrm§b.r.85 Gazze'de $afii ile ayru evde kalan Harun b. Abdullah ez-Ziilui; geceleri uyuma­yan $afi.i'ye "Kendin.i yoruyorsun, uyantlc Jcahp ya{Jt da tiilce­tiyorsun. Miililc'e ve ehl-i Medine'ye muhalejet ett@in. lcitaplar telif ediyorsun. Kim bu Jcitaplara balcar lei? deyince, Malikilerin hakim oldugu Mlsrr'da kendi gorii§lerinin yaylhnas1 konusun­da biraz funitsiz olan $afi.i, yazd.Igt kitaplara ehl-i Me§rik'ten sahip c;;lkanlann olrnasrm umut ett@.ni soyler.86 Diger bir rt­vayet~ go're ise Mlsrr'a gelrneden Rebi' Ue goril§me firsatl bulan $afi.i biraz daha funitvarchr. Mlsrr halkUlln dururmmu sorar, bir klsmmm Malik'in, bir klsmmm da Ebu Hanife'nin goril§le­rini benimsedigini ogrenen $afi.i. Mlsrr'a geldigmde ortaya ko­yacagt goril§ler ile Mlsrr ha.lkmt" her iki ima.mm goru§lerinden de dondiirmeyi umdugunu soyler.87

$afii, her ne kadar arb.k hocasmdan farkll gi:iri:i§lere ve usule sahip bir kimse olup hocasmm goril§lerini ele§tirdigi be§ cilzliik bir reddiye ya.zrm§ ve Mlsrrhla.n hocas1 Mcllik'in goril§lerinden dondfumeyi a.ma~la.mt§sa da heniiz bunun zamaru degildir. Zira 179 yllmda Medine'de gertde brraktlg1 hocas1yla, yakla§lk 20 yll sonra Mlsrr'da kar§lla§tlgl ve ar-bk Mal.i.kilere mal olrnu§ hocas1 arasmda bir farkm olu§mU§ olmas1 ihtimalinin farkmdadrr, bundan dolayt hocasmm go­ril§lertyle ilgili bilgisinin dogrulugunu ve eksik olup olma­dlgrm kontrol etmeye gereksinim duymu§tur. Gerc;;e~ $afii. Mlsrr'da zamartm §artlanna gore devasa diyeptlecegimiz Maliki bir literatfule kar§lla§rm§b.r. Hatta onun Mlsrra gitme kararmda bu literatUriln onemli bir neden olu§turdugu soy­lenebilir.

Medine'ye gelerek Mcllik'ten Muvatta'1 dinleyen Esed b. Filrat'm c;;ok soru sormas1 iizertne Malik tarafmdan Irak'a gondertldigini, $afi.i'nirl de ayru tarihlerde Malik'e talebelik yapb.grm daha once ifade etmi§tik. Ancak bu, o srralar soru-

85 Ebu Nuayrn. HUye, IX, 81-82. 86 Kach tyaz. Tertfbu'l·MedWilc ue takribil'l·mesdlik Lf·ma'rifeti a'liuni

mezhebi'l·Miilik. lD. 179-180. 87 Beyhaki, Menaktb. I. 238.

336 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar Krslcacmda imam $4

lara kendi reyiyle cevap vermekten .ka~,;rnan imam Malik'i Muvatta ch§rnda herhangi bir gorii§ belirtmedigi ya da ba~li gorii§lerinin olmadlg1 anlamrna gelmemektedir. Bunun fa krnda olan Esed, Bagdat'ta Ebu Yusufve ~eybaru (189/80! gibi Hanefi al.imlerinden ders aldlktan sonra Malik'in Mlsu talebelerinden istifade etmek i<;in Mlsrr'a gitmi§, Irak'ta OJ rendigi fikhi meseleleri "Malik'in gorii§leri <;er~,;evesinde" c· vaplandumalan i<;in onlara arz etmi§tir. Esed ozellikle ibnu Kasrm'dan "Malik'in bu meselelerle ilgili goru~lerini" dinley rek tatminkar cevaplar a.lrm~trr.88 ibnu'l-Kasrm'rn soz konm fikhl meseleler hakkrnda dogrudan Malik'in verdigi bir hillm: biliyorsa, yalruzca bu hiikmu aktarmakla yetindigi;89 Malik' gorii~lerini bilmedigi ya da hatrrlayamadJgt durumlarc tahric metodu ile hUkiimler olu§turdugu ifade edilmekted Ancak Esediyye bile Malik'e ait gorii~leri bir araya getirmek yeterli olamamt§, daha sonra Sahnt1n da ibnu'l-Kasrm'la t araya gelerek bu eseri gozden ge<;irrni§, bu eserde yer alm yan Malik' e ait ba~ka gorii§leri de el-Miid.evvenetil'l-Tcilbra a1 eserinde bir araya getirmi~tir.90 "MLSrr'a geldigimde MO.Wc rivayet ettifji hadislerin sadece on alttSma muhalefet ettifj biliyordum. Bir de ba1ct:un Tci, Malilc aslt aldl{jt yerde fer'i, jE aldl{jt yerde aslt ter1c etrn.i$" §eklindeki ~afii'den rivayet e1 len soz de91 ~afii'nin Mlsrr'a geldikten sonra, Malik'ten ri"\i yet edilen ve kendisinin bilmedigi baz1 gorii§leri ogrendig ve Malik'in gorii§lerini daha dikkatli bir §ekilde inceledig gostermektedir. Nitekim ~afli'nin flttfld.fu. MO.Wc ve·~-$0..fii a kitabrnda Malik'e ait oldugu zikredilen ya da ona nispet ec meksizin tartl§uan gorii§lerden bir klsmrnrn Muvatta'da dei Miid.evvene'de bulunmas1 bunu gostermektedir. 92

~afii'nin M1srr'a geldiginde, ~az olsun ya da olmasrn Mali ait bilmedigi gorii~leri ogrenmesinde, E§heb (204/819) ve i

88 Kallek, "Esed b. Furat· . DiA. XI. 366. 89 <;avu;;oglu, Irak Mdl.Ua Elcolii. s. 40. 90 Cavu!1oglu. "el-MUdeuuenetii'l-kUbra", DiA. XXXI. 470. 91 ibn Hacer. Teudli; s. 148. 92 Bu konudaki ~e~itli Omekler 1._1n bkz. Arangul. s. 135, 152-153, I

160. 178-179. 181-182, 194, 219-220. 23~. 238. 239. 240, 247-~ 253.

imam ~afii'nin imam M<Uik'ten Kopu~u 337

Abdilhakem (?14/829) gibi Ma.lik'in eski ve buyUk talebele­rinin kitaplaruun rolu buyi.iktfu. $am, E~heb'e ait pek 90k kitaptan istifade etme imkaru bulrnu~tur. Semfu'run ibm1'1-Kasrm'dan (191/806) daha iyi oldugu kabul edllen ve semaa dayanan 20 kitab1 bulunan E~heb'in, tasnif ettigi bir de fr­lah kitabt varchr.93 Kadl iyaz E~heb'e ait "Mudewene" adh bir kitaptan "Buyiik ve 90k bilgi ihtiva eden bir kitap" olarak bahseder.94 $afii, Mlsrrh Malikilerin reisi olan E~heb'in go­rii~lerin{ detayh bir ~ekilde ogrenmekle kalmarru~. Malik'ten alamadlgt fikhi birikimle birlikte, ibnu'l-Kasrm'm (191/806) gorii~lerini de bizzat ondan ve kitaplarmdan ogrenme fusa­h bulmu~tur. Nitekim $atli'nin E~heb'in (204/819) kitapla­nndan i9inde eserierin ve. E~heb'in sozlerinin bulundugu ki­taplan aldlgt ve bu kitaplan oniine koyarak kendi kitaplan­ru tasn.if ettigi rivayet ed1lmi~tir. 95 Musa b. A'yen tarafrndan, $atli'nin "E~heb'in kitabl''ru Mdlilc'in ve ashdbuun ~dz go~le­rini ogrenmelc ve Mal.ikilere reddiye yazmak i9in aldlgtrun soy­lenmesi ise konumuz a91smdan aynca onem arz etmektedir.95

$afii'nin Mlsrr'da ilminden ve kitaplarmdan faydalandl­gl diger bir ki~i ise Abdullah ibn Abdilhakem'dir (214/829). ibn Abdilhakem'in, Mdlilc'in ihtilajlt go~lerini en iyi bilen talebesi oldugu soylenir. 97 Mdlilc'ten Muvatta'm duj!1lda ii9 cilz semat oldugu rivayet edilir.98 ibn Abdilber (463/1071), onun ibnu'l-Kaslffi (191/806), ibn Vehb (197 /812) ve E~heb'in semalarmdan muhtasar tarzda bir kitap telif etti­gini s6yler.99 Kadl iyaz, ibn Abdilhakem'in 18.000 mesele­yi ihtiva eden "el-Muhtasaru'l-kebir", 4.000 meseleyi ihtiva eden "el-Muhtasaru'l-evsat" ve 1!400 meseleyi ihtiva eden "el­Muhtasaru's-sagrr" adh muhtasarlannm bulundugunu ve el-Muhtasaru's-sagi.r'iil Muvatta'm konulanyla Slillrh oldugu-

93 Kacil iyaz. Meddrik. Ill. 263-264. 94 Kacil iyaz. Medarik. III. 265. 95 ibn Ebi Hatim. Addb. s. 71; Beyhaki, Merullab, I. 24()-241. 96 Beyhaki. Mendktb. I. 242. 97 ibn HaJ.I.i.kan, Vejeydt. DI. 34: Zehebi, Siyer. X. 222. 98 Kacil iyaz. Medtirik. m. 364. 99 Zehebi. Siyer, X. 222: Kach lyaz. Meddrik. m. 364.

338 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KtSkactnda imam S<iJ

nu zikreder. 100 ~afli. ibn.Abdilhakem',in (214/829) yazcilg1 h eserlerin yarunda onun klituphanesinde bulunan ba§ka esex lerden de istifade ederek Malik'in gorii§lerini daha detayh §e kilde.ogrenme firsati bulmu§tur. Abdullah b. Abdilhakem'i: ogullanndan Sa'd'm, klitiiphanelerinde bulunan Malik'in k taplanndan ~afli'nin her giin iki§er ciiz alrugrm ve bitirdikte: soma geri getirdigini soylerken, "Malik'in kitaplan" ifadesir kullanmas1 dikkat ~ekicidi:r. 101

Boylece ~eybaru'den Hanefi fi.kluru sistematik bir §eki de ogrenen ~afli. belki de hocas1 Malik'ten sistematik olara Medine'de 6grenemedigi fi.kluru. onun iki 6grencisi E§he el-Kaysi ve ibn Abdilhakem vas1tas1yla sistematlk olarak o~ renmi§ti. Zira bu ikisinin imam Malik'e nispetle konumunu Ebu Yusufve imam Muhammed'in Ebu Hanife'ye nispetle kc numu gibi oldugu ifade edilmektedi:r. 1

02

~afli'nin Mlsrr'dayken bu zikredilenler cil§mda, iki ki§ini kitaplarmdan daha istifade ettigi bilinmektedi:r. Bunlarda ilki imam Leys'in ogrencisi Yahya b. Hassan'm kitaplan, ikir. cisi ~afli'nin kendisiyle beraber Mlsrr'a getirdigi rivayet edile Siifyan b. Uyeyne'nin kitaplandrr. 103 ~afli'nin, Yemen'deyke 6grenme imkaru buldugu Leys b. Sa'd'm gi:iru§lerini, ogrer cisi Yahya b. Hassan'm bu kitaplanndan daha detayh bi~irr de i:igrenrni§ olmas1 muhtemeldi:r. Daha once de degmdigim: iizere Leys b. Sa'd'm am el-i ehl-i Medine ile ilgili ~le§tirileri' Malik'in ele§tlri.Si mahiyetinde olan Mesuilil'l:fi.Jch adh kitab ~a..fii'nin Malik'ten farkh bir dii§iinceye sahip olmasmda etk:i olmu§tur. ~a..fti'nin Mlsrr'da yeni goru§lerini ortaya koyarke ya da Malik'i ele§tirirken gerek hadis ve gerekse sahabi ' tabli kavilleri konusunda onun seviyesinde birikime sahi bi:r otoriteye dayanmarun uygun olacagun dii§Unmii§ olma: muhtemeldir. 104

100 Kadt iyaz. Medarllc. ill. 365-367. 101 Kadt iyaz. Meddrik. m. 189. 102 Cengiz Kallek, "E~heb el-Kaysi", DiA, XI. 462. 103 ibn Ebi Hcitlm. Adab, s. 71; Beyhaki, Menaktb. I. 240-241. . 104 Aybakan, s. 225.

imam 9Mii'nin imam Ma.J.ik'ten Kopu~u 339

$afii. Leys_ b. Sa'd, Sutyan b. Uyeyne, ozellikle de E~heb ve ibn Abdilhakem'e ait kitaplan inceleyip, kiitiiphanelerin­den istifade ederek kendi kitaplanru telif ettigi bu sfue9te -ki bunun birka9 sene oldugunu tahmin ediyoruz- Ml.srr'a gel­meden Malik'e kar~1 yazdlgt be~ ciizliik reddiyeyi giin yiizii­ne 91karma.Jlll~. baz1 konularda M<illk'e muhalif goni~lerini a91klasa da belli bir donem Malik'i a9lk ifadelerle ele~tinnek­ten ka9mm1~. hocasma hfumette ve vefa gosterm~kte kusur etmemi~tlr. 105 Degi~ik ifadelerle M<illk'i ovmeye devam eden $afii, 106 bir sfue daha "Bu U.stadm kavlidir" diyerek Ma.lik'in mezhebine gore gorii§ belirtmeyi siirdii.rmii~ ve ancak diger Malikiler kadar Malik'e muhalefet etmi~tir. 107

Muhtemelen $afli'nin Mlsrr'da elde ettigi literatfu iizerin­de yaphg1 ara§tmna ve incelemesini tamamladlg1 ve kendi gorii~lerini olgunla~trrdlg1 gi.inlerde ya§adlg1 baz1 geli~;imeler, $afii'nin M<illk'i ele§tirdigi ama gizledigi be§ ciizliik reddi­yeye baz1 eklemeler de yaparak ih.i:udju Mdlilc ve'~-$djii adh eseri yazmas1 i9in nihai etken olmu~tur. Bundan sonraki si.ire9 bir anlamda duygusal olarak da bir kopu~u ifade et­mektedir. bgrencisi Muhammed b. Abdullah b. Abdillhakem: "Fitydn $djii'nin ilzerine gidinceye kadar $iijif Mdlilc'in goril!j­lerini soylerdi, ancalc Fityan'm bu tavn $djii'yi Mdlik'i tenlcit etmeye sevk etti. Yolcsa $Ci.fii kendisine bir ~ey soruldugun­da hep Mdlik'i kastederelc 'Ustad der lei' derdf'108 demektedir. $afii'ye kar§l agrr sozler sarf ettigi i9in Mlsrr valisi tarafm­dan cezalandmlan Fityan'm arkada~lannm $afii'nin iizerine gelmesiyle, $atli'nin alene kadar evinden dl§anya 9lkmadlg1,109

hatta Fityan'm vurdugu demir btr anahtar ile kafas1 yanlan $afii'nin, bu yara sebebiyle hastalandlgt ve oldugii 110 rivayet edilmektedir. Bu rivayetler $atli'nin hocas1 Mali.k'i ele~;itirdigi risalesini en azmdan omriimiin son bir ya da iki senesinde

105 Ebu Zebra. s. 34. 106 Kad! lyaz. MedWik. III. 179. 107 Kad! iyaz. Medclrtk, Ill. 179. 108 Beyhaki. Mendletb, I. 508; Kad1 iyaz. MedWilc. III. 179. 109 Kad! lyaz. Meddrik. Ill. 279. 110 Ibn Hacer bu rivayeti guvenillr bulmadJgtru lfade eder. (ibn Hacer, Tevdli'.

s. 185)

340 Gelenekselci ue Modernist Para.digmalar KtSkacuula imam $dfi

yazdJ.gm1, yani Mlsrr'a geli§ini takip e!ien birkac; sene zarfm da hocas1 Malik'e bagll goriindugunii gostermektedir. Ancal arbk ~am Mlsrr'daki Maliki literatiiiii incelemi§, hocasma ai

bilmedigi baz1 gorii§lere daha muttali olmu§ ve Mlsrr'a geli §inin iizerinden gec;en birkac; senenin sonrasmda arbk ho casma kar§l ac;lkc;a tenkitte bulunma cesaretini kendind• gormeye ba§lailll§trr. Ml.srr'da ve Endillus'te baz1 Malikileril Malik'irl Muuatta'rm ve sangrm kutsaYlp bunlarla yagmur du asma c;t.kmalan, "Rasalullah dedi IcC' den.Udigi zaman "MaW dedi lei' demeleri gibi ~arn'yi c;ok rahatslZ eden baz1 geli§me ler sonunda, "Mdlilc hata yapabilen bir be~erdii" diyen ~am zaten baglannm ba§tan bert saruldJ.gmdan daha gev§ek ol dugunu dii§iindiigUrn.iiz Mal.ik'ten aynll§mm ve kopu§unw res men Uaru olan Kitdbu llmliiji Mdlilc ve' ~-$djifyi telif etmey· ba§lami§, 11 1 zaman zaman da hocasma kar§l agJ.r ifadeler kul !anarak hata ettigini dii§iindiigii konularda onu ele§tlrmi§ti.I

imam Safii'deki bu degi§im bir siirec; halirlde ger9ekle§mi~ tir. Bu, eskiden ani bir kopu§ degu, ihni bi.rikimiyle paralelli arz eden bir geli§medir. imam Malik'e talebeligiyle ba§layru donem, ehl-i rey fikhmi ogrenmesiyle farkll bir boyut a.lnu~ fikir hayatmdaki bu Uerleme Mlsrr'da nihayet bulmu§ ve nihc; gorii§lerini burada a91klam1§trr. 112

Bu siirec;te ~clfii'nirl Mal.ik'e muhalefet ettigini ve onu ac;lkc; ele§tirdigirli goz:en Ml.srrll Malikiler zamanla ona kar§l ha§inle §erek ondan uzakla§llll§lar, 113 hatta onun diinyevi sebeplerl Mal.ik'e ya da ba§kalarma muhalefet ettigi dii§iincesini yaymc; ya «;all§nu§lardrr. ~am insamn diinyaYl ancak diinya zevkle: i«;in isteyebilecegini, kendisinin ise zaten c;e§itli sebeplerle buz: lardan mahrum kaldlgiD! soyleyerek bu dedikodunun dogr olmadJ.guu soylemi§, "Ben sadece Rasalullah'ut silnnetine mt halejet edene muhalefet ederim" diyerek Mal.ik'e olan muhalt fetlnin ve ihtiJ.aju Mdlilc ve'§-$c'ifii adll k:itab1 yazma sebebini Malik'in siinnete muhalefet etmesi oldugunu ifade etmi§tir. 11

111 Ebu Nuaym, Hilye, IX. 81-82: ibn Hacer. Tevdlt s. 147-148. 112 Araz. s. 156-157. 113 Zehebi, Slyer, X. 71. 114 ibn Hacer. Tevali. s. 149.

imam ~afii'nin imam Malik'ten Kopu~u 341

Sonu~

Her~eyden orice, imam ~atli'nin imam Malik'ten gerek once, gerek sonra, ba~ka alimlere ogrencilik yapbg1 vurgu­lanmahdrr. Ancak, Siifyan b. Uyeyne, Leys b . Sa'd ve imam ~eybaru gibi alimlerin mustakil bir mezhebe sahip olmamala­n, mezheplerinin zamanla yok olmas1 veya Malik kadar geni~ bir niifuza sahip olmamalan, bunlann ~afli'ye olan etkileri­nirl Malik'in etkisinin golgesinde kalmasma sebep olmu~tur.

Ehl-i reyve ehl-i hadis aynmmda "Hicaz fikln"nm durdu~u yer, Malik'in temsil ettigi Medine ekoliiniin Hicaz fiklu i9in­deki konumu ve imam ~a.fti'nirl bunlann neresinde durdugu onemlidir. Kanaatimize gore, imam ~afli'nirl Hicaz fiklu ya da ehl-i hadis i9inde durdurdugu yer, hi9bir zaman Malik'in dur­dugu yerin ayrus1 olmanu~br. Bu. ~a.fti'nirl Malik'e talebelik yaptJ.g1 donemde bile bir "Maliki" olmad1g1 anlamma gelir.

iki imamm goru~leri arasmda belli oranda bir paralellik bulunsa da, bu paralellik kavl-i kadim doneminde bile mez­hepsel ya da usuli bir birlikteligin bulundugunu soylemek i9in yeterli degildir. Zira biitiin mezhepler arasmda bu tfu paralelliklerin ya da benzerliklerin bulunmas1 miimkiindiir, 9iinkii ayru kaynaklardan beslenmektedirler.

Bununla birlikte, Malik'in ~afli iizerindeki etkisinin ba~­

lan~9ta 90k daha belirgin oldugu, ancak Malik'in vefatmdan itibaren bu etkinirl giderek azalchg1, ~afli'nin mutlak i9tihat derecelerinde zirveye ul~mas1yla ise hayatmm son donemin­de bir kopu~un ya~anchg1 gorUlmektedir. Daha once zikret­tigi.miz pek 90k sebebe dayansa da bu kopu~un asll nedeni ~afli'nirl arb.k. ayn bir p1ezhep ve usul sahibi olmas1drr.

342 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Kr.skactnda imam $dji

Kaynak~a . Abdillmuttallb, Rifat Fevzi. "MukaddimetU't-tahkik". el-Om. XI cilt

Mensfua: Daru'I-Vefa, 2001. All, Muhammed ibrahim Ahmed. "el-Mezheb inde':;;-$atliyye." Mecel

letil Cdmiati'l-MelilcAbdillaziz, s. 2 (1978): 1-24. Arangill.. Muammer. imam $0../ii'nin "ihtil.aju MQJ.ilc. ve'$-$0../ii" Adl

Eseri Cercevesinde imam Malilc Ele$tirtsi (Yayml~ Yill< selcLisans Tezi). istanbul: Marmara Oruversitesl Sosyal Bilim ler Enstitlisii. 2009.

Araz, Yunus. imam $0../ii'nin Seyahatleri ve Frlah Anlay~tndald De{/; $im. istanbul: Marmara llniversitesi Sosyal Bilimler EnstitUs1 (Yaymlamnanu§ y(iksek lisans tezi), 2010.

Aybakan, Bilal. imam $<1./ii ve Frlah Dil$ilncesinin Mezheple$mesL is tanbul: iz Yaymclllk, 2007.

Beyhak:i, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hiiseyn b. All (458/1066 MenQJabil'$-$0.fiL Thk. Ahmed Abbas Sakr. II cilt. Kahin Daru't-Tiiras. 1971.

Candan, Abdurrahman. "imam $afli'nin Erken Donem (Kadim) Gl ru:;;lerinin Olu:;;masmda imam Malik'in Etkisi." Diyanet iln DergiXLVII. s. 2 (2011): 117- 144.

Chaumont, E. "ShaybanJ." The Encyclopedia of Islam, New EditiOJ IX (1997): 392-394.

Cavu:;;oglu, Ali Hakan. "el-Miidewenetu1-kiibra." DiAX (2006): 470-47: IralcMd.likiEicolil(lll.-V./IX-Xl. yy.). Yaymlamnanu:;; doktora te2 istanbul: Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitiisii, 200·

DagCI, $amil. "imam $afii'nin Hayat:I ve Flklh Usulu ilm.indeki Yerl DiyanetilmiDergiXXXIl, s. 2 (1996): 69-127.

Diisilki, Muhammed. Muhammed b. Hasen e$-$eybiini: ve Eserul fi'l:filchi'l-isldmi. Devha: Dfuu's-Sekafe, 1987.

Ebii Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. ishak el-isfaharu (430/103f HUyetil'l-evliyd ve tabalcdti'L'l-asfiyii. X cilt. Kahire: Matbaatii' Saacte, 1935.

Ebu Zehra. Muhammed. imam $0.fii. Cevtren Osman Kesk:ioglu. A kara: Diyanet i:;;Ieri Ba:;;kanbgt, 2000.

Emin. Ahmed. Duhal'l-isldm. Ill cilt. Kahire: Mektebetii'l-Osra, 199 Hasan. Ahmet. illc Donem islam Hulculc Biliminin Gel~imL Cevir•

Haluk Songur. istanbul: Ragbet Yaymlan, 1999. Hat:I'b el-Bagdacti, Ebii Bekr el-Hatib Ahmed b. All b. Sabit (463/1 07

TWihu Bagdad. Thk. Be:;;:;;ar Avvad Ma'riif. XVIII cllt. Beyn Daru'l-Garbl'l-islanu, 2001.

ibn Abdllber. Ebu Orner Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhru med Kurtubi Nemerl (463/1071), Cdmiu beyiini'L-am vejadl Thk. Ebu Abdurrahman Fevaz. ~iiessesetii'r-Reyyan & Da ibn Hazm, 2003.

imam $afii'nin imam Mal.lk'ten Kopu~u 343

el-intikd.fifezdili'l-elmmeti's-selciseti'l:fulcahii. Thk Abdulfet­tah Ebu Gudde. Beyrut: Daru'l-Be§cllri'l-islarruyye, 1997. et-Temhid ltrTta.fi'l-Muvatta' mine'l-medni ve'l-esani.d.. Th.k. Said Ahmed E'rabe. XXVI cilt. Tltvan: ViZarat:U'l-Evkafve'§-$m1ni'l­isiarruyye, tarlh yok.

hm Ebi Hatim, Ebu Muhammed Abdurrahrnan b. Muhammed b. id­ris (327 /938). Addbii'~-.Sd.fii ve mendlabuh. Th.k. Abdiilgani Abdiilha.J..ik. Halep: Mektebetii't-TU.rasi1-islanu. tarlh yok.

ibn Racer, Ebu'l-Fazl $ehabeddin Ahmed el-Askalaru (852/1449). Tevdli't-te's"is Li-medli Muhammed b. idris. Thk. Ebu1-Fida Ab­dullah K.adi. Beyrut: Daru'l-Kutubi'l-ilmiyye. 1986.

ibn Hallikan, Ebu'l-Abbas $emseddin Ahmed b. Muhammed (681/1282). Vefeydtil'l-a'yan ve enbdu ebndi'z-ze1111'in. Thk. ihsan Abbas. VIII cilt. Beyrut: Daru Sadr, 1978.

ibn Kayyim, Ebu Abdullah $emseddin Muhammed ibn Kayyim el­Cevziyye (751/1350). i'ldmu'l-muvalciCL'tn an rabbi'l-dlemfn. Thk. TahaAbdurraufSa'd. IV cilt. Beyrut: Daru'l-Cil, 1973.

ibn Tagrtberdi, Cema.Ieddin Ebu"l-Mehasin Yusuf el-Atabeki (874/1469). en-Nilcfunu'z-zahira .fi Milliiku MtSr ve'l-Kahira. Thk. Muhammed Huseyn $emseddin. XVI cUt. Beyrut: Daru'l­Kutubi'l-ilmiyye, 1992.

ibnu'l-ima.d, el-Hanbeli (1 089 I 1679) . .Sezerdtil'z-zeheb .fi ahbCui men zeheb. Thk. Abdulkadir el-Arnaut, & Mahrnud el-Arnaut. X cUt. Dune~k: Daru ibn Kesir, 1988.

ibm1'n-Nedim, Ebu'I-Fer ec Muhammed b. ishak (385/995). el-Fihrist. Thk. Rlza Teceddud. tarih yok.

Kad1 iyaz, Ebu'l-Fazl· iyaz b. Musa b. iyaz el-Yahsubi (544/1149). Tertibu'l-Meddrilc ve talcribil'l-mesdlilc li-ma'rifeti a'ldmi mezhebi'l-Mdlilc. 2 . Bask!. Th.k. Said Ahmed E'rab. VIII cilt. Rabat: ViZaratu'l-Evkafve'§-$uUni'l-islamiyye, 1982.

Kallek, CengiZ. "Esed b. Furat." DiA XI (1995): 366-367. "E~heb el-Kaysi." DiA XI (1995): 462.

Kavasi.rni, Ekrem Yusuf Orner. el-Medhal ild mezhebi'l-imdmi'~-.Sd.fii · Amman: Daru'n-Nefais. 2003. ·

Kerderl, ibnu'l-Bezzaz (827 /1424). Mendlabu'l-imdmi'l-A'zam Eb"i Hanife. II cilt. ·Haydarabad: Meclisu Dairatii'l-meartfi'n­niZarruyye, 1321.

Kevserl, Muhammed Zahid ibnii'l-Hasen (1371/1952). BuLCtgu'l­Emdni .fi Sirati'l-imdm Muhammed ibnii.'l-Ha.sen e~-$eybdn"i. Kahire: el-Mektebetii'l-Ezhertyye li't- tiiras, 1998.

MaJ.ik b. Enes, Ebu Abdullah el-Asbahi el-Himyeri (179/795). el­Muvatta' (Yahya b. Yahya el-Leysi rivayeti). Thk. Be~~ar Avvad Ma'ruf. II cUt. Beyrut: Daru'l-Garbi'l-islanu, 1997.

344 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar K!Sicacuuta. imam $q

Nehravi, Ahmed Abdusselam. el-lmamu'!j~$d.filfi mezhebeyhi'l-lcadi ve'l-cedid.. Kahire, 1988.

Nevevi. Ebu Zekertyya Muhyiddin Yahya b. $erefb. Nwi(676/127~ el-MecmfL !jerhu'l-MUhezzeb li'!j-$iriizt 1hk. Muhammed Nee el-Mutii. XXIII cUt. Cidde: Mektebetii'l-ir§ad, 1974.

Ozen, $Ukrti. uLeys b. Sa'd." DiAXXVII (2003): 164-168. OZ§enel, Mehmet. SCumet ve Hadtsi Degerlendirme ve Anlamada Eh

Rey-Ehl-i Hadts Yak~ ve Imam $eybdnf. istanbul: Ma mara Universltesl Sosyal Billmler Enstitiisii (yaymlanmarn doktora teZi), 1999. "$eybaru, Muhammed b. Hasan." DiAXXXIX (2010): 42-.

Pezdevi, Ebu'l-Hasarl Ebu'l-Usr Fahriilislam Ali b. Muhammed Hiiseyin (482/1089). UsUL Kara~i. tarih yok.

Razi, Fahruddln Orner b. el-Hiiseyn (606/1209). Mendlabu'l-lmdmi $dfli.. 1hk. Ahmed Hicazt es-Seka.. Kahire: Mektebet:U kiilliyyatii'l-Ezhe.riyye, 1986.

Safedi, Ebii's-Safa Selahaddin Halil b. Aybek b. Abdullah (764/ 136: el-Vdfi bi'l-vejeyat. Thk. Ahmed el-Arnaiit, & Tiirki MustaJ XXIX cllt. Beyrut: Daru ihyai't-Tiirasi'l-Arabi, 2000.

Saymeri, Ebii Abdullah Hiiseyn b. Ali (436/ 1 045). Ahbdru Ebt Han ve Ashdbih.. 2. Baskl. Beyrut: Alemii'l-kiitiib, 1985.

Schacht. Joseph (1389/1963). The origins ojMuhammadanjurispJ dence. Oxford: The Clarendon Press, 1975.

Siibki, Ebii Nasr Taceddin ibnii's-Siibki Abdiilvehhab b . All b. Abd kafl (771/1370). Tabalciitii.'!j-tjd.fiiyyeti'l-lciibni 1hk. Mahm1 Muhammed Tanal}i, & Abdulfettah Muhammed el-Hulv. cUt. Daru ihyai'l-kiitiibi'l-Arabiyye. tarih yok.

$am. Muhammed b. idrls. "Ihtilafu Malik ve'§-$afii." el-Omm i9ln< Daru'§-$aab. 1968.

$irazi, Ebu ishak Cemaleddin ibrahim b. All b. Yusuf (476/108 Tabakatu'l:fulcahii. 1hk. ihsan Abbas. Beyrut: Daru'r-R.aid Arabi, 198 1.

Ta§. Aydm. "$eybaru, Muhammed b. Hasan." DiAXXXIX (2010): ~ 42_

Zehebi, Ebu Abdullah $emseddi Muhammed b. Ahmed b. Osm (748/1348). Mendlabu'l-lmam Ebt Han'ife ve Sahibeyhi 1 Yusuj ve Muhammed lbnu'l-Hasen. 1hk. Zahld el-Kevseri, Ebu'l-Vefa el-Atgaru. Haydarabad: Lecnetii ihyai'l-meartfi Nu'maruyye, tarih yok. Siyeru a'ldmi'n-nUbelii. 3. Baslo. 1hk. $uayb Arnaut, Me'm11n Sagarci. XXY cllt. Beyrut: Miiessesetii'r-Risale, 191