Gelenekselci ve Modernist

Paradigmalar Klskacmda

imam ~clfii

Editor M. Mahfuz SOYLEMEZ

EdltorYrd. Mustafa OZAGAy

Ara§tlrm.a Yaymlan

Ankara2014

~ ~-~AFii•NiN TEMELLENDiRDiGi HADiS USULU VE ~AFii F-naH usuLCiJLERi

Huseyin G'OLE<;•

Hadislerin tedvininden gl1niirniize kadar gec;en uzun sa­yllabilecek bir siirec; ic;erisinde hadis ve sfulnet ile ilgili 90k biiyiik c;ab§malann yaplldlgi hususu, bu alandaki her ara§­brmacmm bildigi bir ger9ek:tir. Bu c;ab§malar genel olarak hadislerin tespit ve anla§llmas1 noktasmda odaklanrm§trr. Fakat yapllan biitiin bu l):all~malara ragmen, gfuliimiizde hadislerin tespit ve 'anla§llmasl konusu hala birl):ok yonden problemli gibi gozillanektedir.

6zellikle hadislerin anla§l1mas1 konusu bir problem olarak "son asrrlarda ya§anan, dii§fulce ve toplum alarundaki luzh geli§meleil" ile gu.ncellik kazamm§trr. Hadislerin anla§llmas1 noktasmda sahabe doneminde ve daha sonraki birkac; asrrda farkh egilimlerin mevcut oldugu gerc;egi giiniimiizde ara§trr­macllann iizerinde 1srarla durdugu bir konudur. Gerl):ekten, sahabe ic;ertsinde Hz. Ai§e, Hz. Orner, Abdullah b. Abbas gibi hadisleri gaye ve bilanetlerine gore anlayanlann yarunda, Ebu Hiireyre, Abdullah b. Orner gibi hadislerin lafizlarma bagll ka­larak anlayanlar da vardl. Daha sonraki ilk iki asrrda da hadis­lerl farkh anlama durumu devam etmi§, ozellikle Ebu Hanife'de Hz. Orner ve Hz. Ai!ile gibi hadisleri gaye ve maksatlanna gore anlama dii~iincesi c;ok daha on plana 9~trr.3 Asllnda islam tarihi boyunca farkll mezhep ve bakl!ii ac;llarmm ohnas1, ha­dislerin farkh anla§llip yorumlartmasmm tabii bir sonucudur.

islam'm ilk doneminde hadislert farkh anlamanm yanmda, onl~ tespitinde de bugiinkii islam diirlyasma hakim alan

1 Dr. 2 Kl.rb~oglu. Mehmed Hayrl. islam D~imcesinde Sii.nnet·Ele~tirel Bir Yak·

lw;un·. ll. Baskl. Ankara Okulu Yaymlan, Ankara 1996. s. 21. 3 Tarih boyunca sl1nnet ve badlsi anlama ~balan i~ln bkz. GOrmez. Meh­

met. Sii.nnet ve Hadlsln Anlw;dmast ve Yon.unlamasUlda Metodolojt Soru· nu. T.D.V.Y .. Ankara 1997, s. 41-93.

272 Gelenekselci ue Modernist Paradigmalar Krskacuuia imam ~.fii

anla)7l§tan farkll bir durum soz konusuyc;Iu. Soz gelimi Ebu fianife'de, sened tie birllirte hadism metnini de degerlendirme anla)71§1 vard1. Bu anla)7l§a gore, hadisin tespitl konusunda sadece sened belirleyici degtidir; hadisin ash olan metninin de Kur'an ba§ta olrnak iizere akJ.l, tarih gibi ol9U.tlerle deger­lendirilmesi gerekir. 4

Hadislerin tespit ve anla§Ilmasmda bu anlaYI§lar zamanla ortadan kallam§, bunun yerine hadislerin anl~Llmasmda la­fiz, tespitinde de sened yegane belirleyici olrnu§tur. Sii.nnet ve

.. hadislerin bu §ekilde arua§l.lmasmm nedenleri, gililfuniizde hadis ara§tmnacuarmm iizerinde yogunla§hgt bir konudur. Yapllan ara§hrmalardan hareketle, bu anla)7l§ID islam diin­yasma hakim olrnasmda imam e§-$afli'nin belirleyici bir rol ustlend.igini soylemek mfunkfuldiir.

imam e§ $a.fii'nin ortaya koydugu metodolojinin, kendisin­den sonra etkili olrnasuu saglayan 6 onemli husus on plana 91kmaktadlr. Bunlar:

1- Kl19iiklti.gfulde 9ok koklu bir dU egitiini alrm§trr. imam e§ $afli'nin Arap dill ve edebiyahna hakim olrnasl dah!:i sonra geli§tirdigi metodolojinin temelini olu§tunnakta­drr.

2- Mekke'nin en onemli hocalarmdan ders alrnl§trr. Bun­lar i9inde en. onemli hocasmm Muslim b. Halid ez­Zenci'nin olrnas1 dikkat 9ekicidir. Bilindigi iizere ez­Zenci Mu'tezilidir.

3- Medine'de imam malik gibi donemin en buyti.k hadis otoritesinden ders almas1.

4. Yemen'de hayah fazla bilinmemekle beraber anla§Ilan orada Abbasi devletine muhalif fikrt hareketleri yakm­dan tammas1.

5- idam edilmek iizere getirildigi Bagdat'ta rey ehlinin fikirlerini yakmdan gozlemlemesi ve burada imam Muhammed tie olan yakmbgt. Rivayet edildigine gore

4 Onal, is mall Haklo, Imam Ebrl Hanife'nin Hadis Anlay~t ue Hanefi Mezhe­binin Hadis Metodu. D.i.B.Y. Anka,ra 1994, 83-122.

imam ~afli'nin TemeUendirdigi Hadis Usuh1 27.3

Ba~dat'tan aynhrken oranm ilirn hayatma dair epey malzeme ile geri donmu~tiir.

6. Ml.srr'daki telif donemi.

e~-$atli'yi fi.klh uswu a<;tsmdan onemli lalan husus, si.inni ekole mensup mezhep kwuculan arasmda usw ile ilgili eser­lerinin gii.niimtize ula~rm~ olmas1 ve er-Risdle5 adh eserinin fi.loh uswilne dair yaz1.lrm~ ilk eser oldu~unun genellikle ka­bul edilniesictir. Aslmda er-Risdle ilk bali ile Abdurrahrnan b. Mehdi (o: 198/814)'nin e~-$atli'den talep etti~i bazt bilgilerin bir mektup ile gonderilmesinden ibarettir. 6 Bugiin elimizde bulunan er-Risdle, e~-$afi.i'nin Mlsrr'a gitmesinden sonra ka­leme a.lliuru~1:rr~ e~-$afi.i'nin Mlsrr'a gitmeden once yazd1~1 ve "kadim" olarak nltelendirilen er-Risdle gilnfuntize ula~madlgt i<;in ikisi arasmda nasu bir fark oldugu konusunda kaynak­larda herhangi bir bilgi bulunmamaktadrr.

e~-$atli'nin talebelerinden er-Rabi' b. Silleyman rivayetiyle bize ula~an er-Risdle'nin temel vurgusunun, hadislerin bag­laytcl, sl1nnetln Kur'an'dan sonra delil oldu~unu ispat etme­ye yonelik oldu~unu soylemek miimkUndiir.7 Bunu soylerken

5 er-Risdle. Ahmed Muhammed ~a.kir t.ara.ftndan er-Rabi' b. SUleyman niishas1 esas almarak tahklk edllmi~tir. t.ahklk1yle 1939 basllnu~br. Bu nusha esas almarak Abdulkadlr ~ener ve ibrahim <;:alHjkan tarafmdan tilrk~eye terciime edll.mi~tlr. Ahmed Muhammed ~aklr tahklkli basururu da goz oniinde bulundurarak, tiirk~e terciimesini ~al!~marwzda esas al­dlk. Bkz. ~-~afll. Ebu Abdlllah Muhammed b. idris b. Abbas, er-Risdle: islam hukuJruru.tllkaynaklan (<;:ev: ibrah!m <;:al!~kan-Abdulkadir ~ener). TU.rkiye Diyanet Vakfi, Ankara,l996.

6 el-Beyhaki. Abdurahman b. Mehdi'nin bunu aldlktan sonra ~ok mem­nun oldugunu ancak ke~ke daha klsa olsayd! de<ligioi nakletmektedlr. el-Beyhaki. MenQJdbu'~-~ajii. 1/230-232. ibn Ebi Hatlm, ~-~alli'nin eser­lerlnin onemtnden bahsetmekle beraber, er-Risdle'nin tellf edilmesi Ue U­gill bu olaya deglnmemektedlr. l:bn Ebi Hatlm er-Razi, Addbu'~-~ajlt s. 60-71.

7 er-Risdle gozden ge~lrlldiginde hemen b~mda ele alman beyan konusu i~ertsinde siinnetin Kur'an'1 beyan ozelligJ. iizerinde durulmaktad!r. Daha sonra Kur'an baglammda ele al!nan konular ~er~evesinde kullarulan "Allah'm Kitabmda Peygambert'nin Siinnetine Uyma)'l Farz Klh~1", "Allah Kendlsine itaatle Blrllkte Peygamber'e itaatl de Farz Kllm1~br", "Peygam­bere ltaati Emreden Ayetler". "Peygamber'in Kendisine Vahyedilenlere Uymasuun Farz Kiliru~1 ve Hld<iyet Rehbert Olu~u·, "Siinnet ve icma.m Delaletlyle Anl~!lan Nasih ve Mensiihlar", "Haklanda Kur'an Nass1yla

274 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar Krskacuu:ia imam $lifo

er-Risdle'de flklh usitli.ine ait diger baz1 konulann yer almadl­guu da soylemek mfunkiin deglldir. Nitekim er-Risdle'de be­yan, nesh. lema, klyas, la:fizlann delaleti gibi usitl ile ilgili ko­nular da yer almaktadrr. Ancak :;;unu bellrtmek gerekir ki, bu konulann i:;;leni§i srrasmda da si.i.nnetin baglaylCl olduguna dair bir anlayt:;; on plandadrr. e§-~afii'nin vefatmm ii.zerinden on iki asrr ger,;mesi dolayts1yla Malezya'da yapllan toplanb.­da Muhammed Kal'aci er-Risdle'yi esas alarak "e§-~afii'nin vaz' ettigi usw kaideleii" ba§bg1 alb.nda pek r,;ok usitl kaidesi

·· zikretmektedir.8 Bu kaldelere baklldlg1 zaman bunlann bii­yiik bir klsrrurun si.i.nnet ile alakab oldugu gorillmektedir. Ayru toplanhda bir bildiri sunan el-Buti ise, e§-~afii'nin er­Risdle'sini ur,; ana unsur ii.zeline ikame ettigini soylemektedir. Bunlar, "ilim", beyan" ve "klyas" kavramlandrr.9 el-Buti'nin zikrettigi bu kavramlann e§-~afii tarafmdan kullanllmas1 dik.kate almchgmda bunlann hadislerle r,;ok yakm ili§ki ir,;in­de oldugu goriilmekte, bu da er-Risdle'nin temel vurgusu­nun hadisleiin baglaytclhguu ortaya koyma amac1 ta§1dlgrm gostermektedir. 1o.

e:;;-~afii ve er-~isdle r,;err,;evesinde gi.indeme gelen onemli bir husus da, e~-~a.fii'nin fiklh usitli.inii i.p-c tedvin eden ki§i ve er-Risdle'nin de ilk fiklh usitlii eseli oldugu yolundaki de­gerlendirmelerdir. ~unu oncelikle belirtmek gerekir ki, Kal'aci ve ba§kalan tarafmdan da dile getiiilen e§-~afii'nin fikJ.h

Birlikte Hz. Peygamber'ln Sunneti de Bulunan Farzlar" gibi b~hklar. Kur'an konusunu ela aluurken bile siinnete ne kadar ab.fyap!l.chguu gos­termektedir. DI~er yandan badJsler konusunun da mustakil ba~hklar ba­linde ele ahru~1 dikkate almchgmda er·Risale'de silnnet konusunun ~ok buyllk bir agrrllk olu~turdu~u gostermektedir.

8 Kal'aci'run z!krettlgt kaidelerirl her birin!n kaiqe olup olmad1~ ya da kendJsinJn belirttlgl gibi bur!l.arm e~-~a.fli tarafmdan vaz' ed!ldlgi husu­su tarb~!l.abilir. Bkz. Kal'aci. Muhammed RevAs. '1'e'sisu·~-~a.fli. ilme usUJ.i'l-F!l.oh", /mamu·~·$d./U- el-ihtifo bi-ZUcrt Muriui isna ~ara Kaman ald. Vejat!hi-Kuala Lumpur-Malezya 1990, I/245.

9 el-Buti, Said Ramazan. "Eseru·~-~a.fli fi Menbeci't·Telki.ri.'l-islfuni Kadiman ve Haclisan•. imtunu·~-$6../U - el-ihtifo bL-ZUcrt Mwilri isna ~ara Kaman ald. VejQtlhl-Kuala Lumpur-Malezya 1990. 1/456.

10 Bu konuda bkz. K!rb~o~lu, Mehmet Hayri. "er-Risale'run ~ekil ve Muh­teva A~1smdan Ele~t1rts1", Stinni Paradigmamn O~umuru:la $Q.jii'nin RoliL (haz: M. Hayrl K!rb~o~lu), Kitabiyat. Ankara 2000. s. 217-268.

imam $afli'nln Temellendirdigi Hadls UsulO. 275

usilliinu Uk defa ''vaz'" ettigi ~eklindeki anla}'l~u genel bir ' kabul gormemekte ve ele~tirilrnektedir. 12 KullandJgumz ~am fik1h usilli.i eserleiinden sadece Bedrudclin Muhammed b. Bahadrr b. Abdillah ez-Zerke~i (6: 794/ 1392). e~-~am'nin fikih usilliinii tedvin eden Uk ki~i oldugu llzeiinde durmaktadrr. 13

~am fikih usillculerinin eserlerinin ba~mda bu hususu dile getirmemeleri ise dikkat ~;ekicidir.

e~-~am'nin er-RisCile ch~mdaki eserleiinde de usiil ile il­gili bilgiler bulunmak.tadrr. Bunlarm ba~mda Cimii.'u-him, 14

fut:ilii.ju'l-Hadis, 15 ibtalu'l-istihsdn16 gehnektedir.

Ozellikle e~-~am'nin haclislere bi.iyfrk vurgu yaptlg1 er­RisCile isimli eseri, daha sonra ortaya konulan hadis usilliine olan katkls1 onemli bir konu olarak. kar§uruza <;lkmaktadrr. e~-~am'nin gerek er-Risii.le gerekse diger eserlerinde orta­ya koydugu hadis anla}'l~mm etkisi, kenclisinden sonra ya­zuan haclis usilli.i eserleiinde i<;erik bak.mundan rahathkla gori.ilebilmektedir. 17 Bu etkinin cliger bir gostergesi, a_slmda hadis noktasmda biitiin miisliimanlann ortak. metodolojisi olmas1 gereken ve baz~ 9evrelerce boyle kabul edilen hadis usilliine dair eser veren muellifleiin hemen hepsinin ~am mezhebine mensup olmas1drr. 18 Bu ~;er~;evede haclis ust:pu olarak bilinen metodolojinin, hadis ve siinnete ili~kin. islam diinyasmda gori.ilen farkh mezhep ve bakl~ a<;uarmi yansit­madJgrm, sadece hadis ehlinin benimsedigi bir metodoloji

11 Osman Muhammed. Re'fet. "el-1mamu·~-$cifii Evvelu Vadi' Ii-ilmi Uslili'l­Fiklh", /miimu'$·Sdftt - el-ihttja bi-Zikri Mwii.ri isnd ll$ara Kaman aid Vejatihi-Kuala Lumpur-Malezya 1990, 1/303-335.

12 el-Buti, Eseru'$·SO.fttfi Menhecl't-Tejkiri'l-lslamt. 1/453. 13 ez-Zerke~i. Bedruddin Muhammed b. Bahad1r b. Abdillab, el·Bahru'L­

Muhltfi Uslili'l-Flklh. Daru's-5afva, ll. Baslo, Kuveyt 1992, 1/10. 14 Bkz. e~-~aru. Cimd'u'l-him. Daru'l-Kutubl'l-tlmiyye. Beyrut 1993 (el-Umm

Ue b!rllkte), VU/460-483. 15 Bkz. e~-$afii. httiuifu'l-Hadis ffah: Muhammed Ahmed Abdlilaztz), Daru'l­

Kutubi'l-1lmiyye. Beyrut 1993 (el-Umm Ue blrlikte). IX/521-647. 16 Bkz. e$-~iifii. ibtd!u'l-istihsdn. Daru'l-Kutubt'l-tlmiyye. Beyrut 1993 (el­

Umm lle blrlikte). VJI/487-500. 17 Klrb~oglu. M. Hayrt. "imam ~afii'nin "Risale"slnln Hadis ilm.tndekl Etkl­

lert", isl.dmi Arll$tuma.lar·Hadis Siinnet Ozel SayJSt, Ankara 1997. X/1-2-3. s. 93.

18 agm.

276 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar K1Skacl11lla imam $ii.fii

konumunda oldugunu soylemenin m~ oldugunu du~u­p.uyoruz.

Giiniimiiz islam diinyasmda hadis ve siinnet konusun­daki tartr~malar ve bunun yansunalan goz oniinde bulundu­ruldugunda, klasik hadis usillu ch~mdaki hadis ve siinnete dair diger degerlendirmelerin ne oldugu ve bunun giiniimiiz tartr~malarma katlo.smm ne olabilecegini onemli kllmaktci.chr. Bu konuda ilk planda mfuacaat edilmesi gereken kaynagm fiklh usillu eserlert oldugunu rahathkla soylemek miimkiin-

.. dfu. Ashnda fik1h usillunde hadis ve siinnete ili~kin konularm ele almmasmm farkh iki boyutu bulunmaktachr. Bunlardan birincisi nasslan lafiz-mana.konseptinde anlama yontemidir. FJ.lo.h usilliinde hadis ve siinnetin bu yonu ile ele almmas1 konumuzun kapsami ch~mdachr. 19 FJ.lo.h usilliinde hadis ve siinnete ili~kin konularm ele almchg1 ve konumuzun temelini te~kil eden ikinci husus, haberlerin subt1tu ile bilgi degerinin tartr~llchg1 konularchr. Konumuzu ilgilendiren yonu ile fiklh usilliinde haberlerin subt1tu,1osmen hadis usillu ile bir para­lellik olu~tunnakla beraber, hadislerin subutu ve anl~llmas1 konularm1 hazen kesin hatlarla a)rmnak da rniim.kiin degil­dir. Bu ~en;;evede tarihsel olarak hadislerin musliimanlarm du~iinsel ve pratik hayatlm etkilemede fiklh usillcillerinin miiktesebatmm hadis. usillcillerine nispetle etkisinin smrrh kalch@ goriilmektedir. Oysa filo.h usillu eserlert incelendigin­de, Kur'an ve siinneti ilgilendiren mu~terek konularda ve ha­dislerin mustakil ele almchg1 haberler boliimiinde bu eserlerin hadis usillu eserlerinden pek de gert kalmach@ gorillecektir.

FJ.lo.h usilliinde hadislerin hem tespiti hem de anla~llma­smm ayru disiplin i~ertsinde beraber ele almrni§ olmas1, rne­seleye daha butuncill bir bak1~1 berabertnde getirmektedir. Diger yandan fiklh usillu eserlerini hadis usillu eserlerinden farkh kllari en onernli nokta da, filoh usillu eserlerinin hadis usillu eserleri gibi sadece bir anlaJl~m hadisler hakkmdaki degerlendirmelerini yans1tmamaslchr. Bu eserler, muellifin

19 F'lklb uswllnde bu yOnu Ue hadlslerin ~as1 !~ln bkz. GOrmez, Siinnet ue Hadisin A~llmasl ve YorumlamasUlda. Metodoloji Sorunu. s. 127-198.

imam ~afti'nin Temellendirdigt Hadis UsulO. 277

mensubu old1:1gu ekole gore -suurll da olsa- farkl.ilik ta~mak­

tachrlar. Haberlerin bilgi ifade etmesi noktasmda yapilan aYI­rimlar, haberlerin tespitinde metne yapilan vurgu, nivilerin cerh ve·ta'd.ili, haberlerin birbirleri ile ihtilafu olmalan duru­munda takip edilecek metot vb. noktalarda mezheplere gore farkll degerlendirmeler soz konusudur.

1. Flklh Uswii ve Haber Kavranu

islam dii~iince tarihinde bilgi/ilim kadar bilginin kayna­gi da onemli bir konu olarak kar~uruza c;lkmaktadlr. Felsefe, tasavvuf. kelam ve fiklh ustilii ilimlert, bilgi probleminin one­minden dolaYl bilgi kaynaklannm neler oldugu veya olmas1 gerektigi iizerinde durmu~lardrr.2o

Ya§ayan semavi dinler incelendiginde, bunlara ait ilk bilgi­lerin bize ula~masmda bir bilgi kaynag1 olarak haberlerin bii­yiik rol oynadlgliU gormekteyiz. ez-Zerke~i. dinler at;Ismdan haberlerin ne kadar onemli oldugunu vurgulamak balomm­dan "ahbar" konusuna §u ciimle ile ba§lamaktadlr: "Biitiin peygamberler ve dinlerin esas1 haberlerle elde edilen bilgiye dayartmaktadlr. "21 Gerc;ekten de peygamberler veya herhangi bir din hakkmda bilgi sahibi olmak isteyenlerin ba§vuracagt en biiyiik kaynak, dinler ve peygamberler hakkmda rtvayet edilen haberlerdir. Hatta tarihsel siirec; ic;ertsinde bir dinin farkll anla§ll.nias1 ve mezheplerin ortaya c;lkmasmm temel ne­denlerinden birisi de, soz konusu dinlere ait nakledilen ha­berlerin tespit ve yorumlarunasmdaki farkll kriterlerdir.

Hz. Peygamber'e ait biitiin merviyat haber ile ifade edil­mi~tir. Bunun bir sonucu olarak bu terim ile elde edilen bilgi, inane; ve amelimizi §e~endiren bilgi kaynaklan arasmda yer alm1§trr. Bu onemine binaen haber kelimesi hadis, fikih, ke­lam ve tarth gibi ilim dallan tarafmdan kullarulan bir tstilah olmu~tur. Yakm anlamlar ifade etse de, her ilim dall bu teri­rni, kendi amacma gore farkll anlamlarda kullanmi§trr.

20 en-Nesefi, Ebu'l-Mu'in Meymun b. Muhammed. Tabsiratu'l·EdUle ft Usali'd·Din ffah: Hiiseyin Atay), D.i.B.Y .. Ankara 1993, l/24-26; el­Cuveyni. el-Burhlut. l/ lg-26 el-Ga¥U. el·Mustasfo. I/74-76.

21 ez-Zerk~i. el-Bahru'l·Muhit. IV/215

278 Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar KISkacUlda. imam $(ifii

Haberler I ahbar ile ilgili ciegerlendirm~ler, filoh usilliim1n en onemli bolurnlerinden birisini te§kil etmektedir. Bunu ko­nuya verilen buyilk onem §afii filoh usillu kitaplannda da bariz bir §ekilde gorillmektedir. Ancak §atli filoh usillu ki­taplannda "ahbar" konusunun i§leni§inde bir farkhhk mu­§ahede edibnektedir: e§-$irazi, et-Tabsira'smda her konuyu "mesall" ba§llgt altmda i§lemektedir. 0, "haberler" konusunu "mesailu'l-ahbar"22 ba§llgt ile ele alrrken "fliller" konusunu ise "mesailu'l-afal"23 §eklinde ayn bir ba§llk altmda ele almakta-

.. dl.r. Burada dfkkat edilmesi gereken husus, Hz. Peygamberin sunnetine ait 1k1 unsurun siinnet ba§llgt kullarulmadan ayn ayn ele almmastdl.r. Ayru tutumu onun $erhu~l-Luma'smda da gormek mumkii.ndfu. Orada yine haberler24 ve .tlilleri,25

mustakil hirer bolum halinde ele almakta ve siinnet ba§llgt­ru kullanmamaktadl.r. el-Cuveyni, haber ve flilleri "kitabu'l­beyan" ba§llg1 altmda ele almaktadl.r. 0 da bu iki konuyu siinnet ust ba§llgt altmda inceleme yoluna gitmemektedir.26

el-Gazali el-Menhill'da haberler konusunu mustakil bir bolii.m halinde ve siinnet ba§llgt kullanmadan incelemede kendinden oncekilerin tutumunu benimsemektedir.27 Ancak o el-Mustasjd'da haberleri, "edilletu'l-ahkam" bolii.mii.nde bi­rinci delil olan "kitabu'l-allcih" dan sonra ikinci delil olarak ele aldtgt "sii.nnetu rasillillah" ba§llgt altmda incelemekte ve burada "fliller" konusuna girmemektedir.28 el-.Amidi de haber­leri siinnet kapsammda §eri deliller bolii.miinde ela almakla el-Gazali'yi takip etmektedir.29 Ancak el-.Amidi, sii.nnet kap­sammda "fliller"i de ele almakla el-Gazali'den aynhnaktadl.r.30

ez-Zerke§i ise "haberler" ve "filler"i "mebahisu's-Sunne" ba§-

22 e~·$irazi. et-Tabstra. s. 289. 23 e~·$irazi. et-Tabstra. s. 240. 24 e~·$irazi, $erhu'l·Luma.', 11/565 25 e~·$irazi, $erhu'l·Luma.', 1/543. 26 el-Cuveyni. el·BurMn. 1/181, 215. 27 el-Gaza.Ii. el·Menhiil. s. 235. 28 el-Gaza.Ii. el-Mustasfo. 1/384. 29 el-Amidi. el-lhkdm. l/145. 30 el-Amidi. el-lhkdm. l/145.

imam ~a.fti'nin Temellendirdigi Hadts Usulu 279

hg1 altmda ~celemektedir.3 1 ~am fikih usfllu kitaplannda, haberlerin sii.nnet alt ba~hgt altmda ele almmas1, ilk defa ei-Gazali'nin eL-Mustasfii'smda kar~l.ID1Za <;lkmaktadrr. er­Razi'nin el-Mahsa.L'u hari<; el-Gazali'den sonra telif edilmi~ temel usiU eserlerinde bu metodun benimsendigi goriilmek­tedir.

Burada vurgulanmas1 gereken onemli bir husus da, fi­klh usiU11nde hadis kavrammm kar~ilig1 olarak 1srarla ha­ber kavrammm kullarulrru~ olmas1drr. Hadis usiU11nde ise ilk donernlerde hadisin kar~w~ olar-ak haber kell.mesi kullarul­rm~trr. Ancak daha sonra telif edilen eserlerde haber kelime­sinin, hadisin kar~ilig1 olarak kullamlmad1guu veya ~;ok az kullaruldlguu mii~ahede etmekteyiz. Soz gelimi e~-~afi.i'nin er-Risclle'si ve Sahihu1-Buhari'de hadisin kar~wg1 olarak ha­ber kavrarmna yaygm bir ~ekilde yer verilmi~tir. Ayru §ekilde el-Hatlb el-Bagdadi'nin el-Kifaye'sinde de haber kavrarm stk stk kullamlml~trr. Fakat daha sonra hadisin kar~wgt olarak

· haber kavramma yer verilmesi, istlsnai bir durum t~kil et­mi~tlr.

ibn es-Salah'm illfunu'l-Hadis'i ve bu eser esas almarak yazllan eserlerde haber kavramma pek yer verilmemi~tir. Tespit edebildigimiZ kadanyla hm es-Salah haber kelimesini, Horasan fakihlerinirl mevkuf yerine eser tabirini kullandtk­lanna dair yap1:Jg1 almbda olmak iizere haber tarumma yer vermi~tir.32 Bu durum es-Suyl1ti'nin Tedribu'r-Ravi'si i<;in de ge~;erlidir.33 ibn Kesir'in ihtlsaru illfuni'l:Hadis'inde ise bu almb yer almamaktadrr.

Bunun sebebi olarak ~unu soylemek mfunkt1ndfu: F'l1ah usiUii, haber kavramuu salt bir bilgi kaynagt olarak gormek­te, nakli bilginin her tfullnu bu kavram ile ifade etmektedir. Hz. Peygamber'in soz, fi.il ve takrirlerini de bu c;erc;evede ele

31 ez-Zerke~i. el·Bahru'l-Muhit. IV/163. 32 ibnu's-Salah. Ebi1 Amr Osman b. Abdlrrahman, Mulcaddima.tu. ibn es­

Salah.ft UlCuni'l-Hadis. Daru'l-Hikme. Dlma~k 1972. s. 22. 33 es-Suyuti. Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekir, Tedribu'r-Rewift $erhi

TakTibi'n-Neueui. II. Baslo, Daru'l-Kutubl'l-llmiyye. Beyrut 1979, I/184.

280 Gelenelcselci ue Modernist Paradigmalar Krskactnda imam $Q.jii

alrnaktadrr. Daha sonra.ki doneme ait h~dis usiilu ise, belki ·de hadis kavranurun hadislerde · ge~mi~ olmasrm ve mutlak haberden farkun ortaya koymak a~1smdan ha<;fis kavrarruru lrullanma}'l tercih etmesi muhtemeldir.

2 . Haberln Tanuru

H-B-R kokiiniin 1ki temel anlarm vardrr. Birincisi, bir ~eyi bilmek, bir kimse hakkmda bilgi birikimine sahip olmak an­lamma gelen hubr, digeri gev§ek, ywnu§ak toprak anlanuna

·· gelen habiirveya habrd'drr.34

Bedruddin ez-Zerke§i (o: 794/1392)'ye gore de .. haber, gev­§ek/toz toprak manasma gelen "el-habar" kelimesinden tiire­mi§tir. Zira, gev~ek toprak kazlldigt zaman toz ortaya ~lkardi­gi gibi, haber de bir fayda ortaya 9lkarmaktadrr.35 Mecduddin ibn el-Esir (o: 606/1210) de haberin ywnu§ak toprak anla­mma gelen "el-habar" kelimesinden tfuedigme dair gorii§le­re i§aret etmektedir.36 ibn Faris'e gore el-habir, "hubr" kokii esas almd1gmda, her ~eyi bilen manasmda Allah'm bir ismi anla§llmakta, "el-habra" kokii esas alm&gmda ise, toprag1 i§leyen kimse anla§Jlmaktadrr.37

3. Haberin Taksimi

$unu belirtmek gerekir ki, hadis usiilcillerinin hadisler i~in yap~an ayrmtlh taksimata fik1h usiilu kitaplarmda rastlanmamaktadrr. Bu sebeple hadis usiilu kitaplarmda ve hadis~ilerin kullan&g1 onemli baz1 kavramlarm flklh usiilu kitaplarmda kullanllma&grm gormekteyiZ. Flklh usiilu yazar-

34 Ibn Fans, Ebu'l-Husey!n Ahmed, Mu'cemu Mekliyis el-Luga ffah: Abdus­selam Muhammed Harun). Daru'l-Cil, Beyrut 1991, Il/239: el-Cevheri, Ismail b. Hammad, es-Slhllh Tdcu'l-Luga ue S!Mhu'l-Arabiyye ffah: Ah­med Abdulgafur Attar), Darul ilim, Beyrut, t.y II/641.

35 ez-Zerke!ii. el-Bahru'l·Muhit, IV /215. T.D. V is!Wn Arrsiklopedisl'ne haber maddesini yazan Yusuf ~evki Yavuz'a gore, "blr nesneyi geregl gibl bllmek !~In yoklaytp smamak, blr !ieyin i~ yllzlinden haberdar olmak manasma gelen hubr (hlbre) kokilnden tt1remi!itlr. Bkz .. Yavuz Yusuf ~evki, "Ha­ber·, T.D.V. islam Ansiklopedisi, XIV/346.

36 Ibn el-Esir, Mecduddin Ebu's-Saadat el-Mubarek b. Muhammed el­Cezeri, en-NihO.ye .fi Ganbi'L-Hadis ve'l·Eser (tab: Tahir Ahmed ez-ZAvi -Mahmud Muhammed et-Tana.hhl). Daru'l-Fiklr. Beyrut ty. ll/7.

37 Ibn Fans. Mucem. ll/239.

imam ~afifnin Temellendirdigt Hadis Usuh1 281

Ian hadislere genel olarak kabul ve ret c;erc;evesinde yakla§un gostermi§lerdir. Bunun ic;indir ki hadisler ic;in kullanchklan :kavramlar hadisc;ilerinki kadar aynntlh olrnanu§trr. Sozgeli­mi kutsi hadis, sahih lizatihi, :;;ahlh li-gayrihi, hasen, hasen li-zatihi, hasen li-gayrihi gibi kavramlar hadis usill.i.i kitapla­nnda onemli bir yer tutarken, fikJh usill.i.i kitaplanrun ilgili boli.imlerinde bu kavramlara rastlanmamaktadlr. Ote yandan senetteki kopukluk sebebiyle hadis uswiinde kullarulan mi.i.r­sel. munkan', rou'dal, muallak gibi kavramlar, fi.klh usfrliinde sadece mursel kavramtyla kar§llanmt~b.r.

Flklh usill.i.inde hadis esas almdtgmda haber ic;in fazla terim kullarulmamasl oruarm haberleri bilgi kaynagl olarak kabul etmesi ve haberleri kabul veya ret ac;tsmdan ele alroa­larmdan kaynaklanmakb.r. Oruar haberleri kesin dogru, ke­sin yalan ve dogru veya yalan oldugu kesinlik. kazanmayan §ek.linde bir aymma tabi tutmaktadlrlar. Burada onlann soz konusu ettikleri haberlerin herkes ic;in ne arllam ifade etme­si gerektigidir. Hadis uswiinde ise, haberlerden maksat Hz. Peygamber'e izafe edilen hususlardlr. Orllar fikJh usfrliinde yapJ.lan taksimi kabul etmekle beraber, haberin rivayet §ekli­ni de esas alarak c;e§itli suuflandrrma yoluna gitmektedirler. Hadis usfrli.i ilminin diger bir admm mustalahu'l-hadis olrna­Sl hadis usfrli.inde daha fazla kavram olrnasrm yeteri kadar ac;lklamaktadlr. Aynca fikJh usfrliinde daha az kavram kulla­nJ.lmasrm da her ilim dalrm kendi yap1s1 ic;erisinde degerlen­dirmekle izah etmek gerekmektedir.

e§-$afii'nin haberleri ele ah§t ile §arn fikJh usill.i.inde ha­berlerin ele alrm§l arasmda epistemoloji ac;1smdan bir fark bulunmaktadlr. e§-$~. hadislerin hi.iccet oldugunu ispata c;ah§rrken nakli referanslardan hareket etmi§tir. $atli fikJh uswcilleri ise hadislerin subutu ile ilgili olarak, oncelikle ge­nel arllamda haberlerin bilgi degeri iizerinde durmu§lardrr. Zira oruara gore haberler genel arllamda bilgi kaynaklan ara­smda yer almakta hadisler de bu itibarla ele almmaktadrr. Boyle olunca da §atli fikJh usill.cilleri, bu arllayt§larrm temel­lendirmek ic;in siinnetin te§ri degeri gibi nakli referanslardan

282 Gelenelcselci ve Modernist Paradigmalar KISlcacutda imam $a.fii

hareket etrnek yerine, muslfunan olsun olmasm herkesi il­. gilendirebilecek bir ~ekilde manhki izahlar yaprm~lardrr. Bu

9en;evede hadislerin subiitu ile ilgili konulan da kapsayacak · bir ~ekilde, bilgi ifade etrnesi gereken haberler i9in birtalmn

esaslar benimsemi~lerdir. Buna gore haberler, kesin dogru, kesin yalan, ya da yalan veya dogru oldugu konusunda kesin bir hUkiim verilemeyenler ~eklinde l19e aynlrm~trr.

Kesin dog:ru oldugu kabul edilen haberler arasmda mute­vatir haberler ile ilgili degerlendirmeler On plana 9Ikmaktadrr. Kesin dogru olan ve kesin bilgi verdigi kabul edilen mutevatir haberler ile ilgili degerlendirmelerde, yalan iizere birle~meleri miimkiin olmayan saymm ne olacag1 gibi baz1 noktalar mug­lak ve muphem brrakllm1~trr. ~am fikJ.h usillcilleri, mutevatir haberi nakledenlerin saytsl konusunda asgari bir sayt ver­menin miimkUn olmadlgrm, bunun yerine haberin dogrulu­gunu:n haber ile beraber bulunan karineler.den anla~llacagrm soylemektedirler. Ancak karine olarak ifape edilen hususlar, haber ile e~ zamarill olarak olu~an ve birinci derecede haberi mu~ahede edenleri ilgilendiren hususlardrr. Dolayts1yla kari­ne olarak nitelendirdikleri hususlar, habere konu olan olaya ~ahit olmayan kimseler i9in bir anlam ifade etrnemektedir, bu sebeple de karine olarak ifade edilen hususlarm da bi­zatihi haber niteligi ta~1dlgrm soylemek miimkUndur. Ancak ~am usillciller mutevatir haberler i9in belirledikleri esaslar 9er9evesinde, herhangi bir mutevatir hadis omegini zikret­memi~lerdir. Bunun yerine herkesin kabul ettigi tarihi baz1 ~ahsiyetlere ve ~ehirlere dair mutevatir haberle~ omek ver­mi~lerdir.

er-Razi'nin kesin yalan haberler 9er9evesinde, Ebu'l­Huseyn el-Basri'den etkilenerek, yalan haberlerin ortaya 900~ sebeplerini, seleften ve haleften kaynaklanan sebepler olmak iizere ikiye ayrrdlg1 gorUlmektedir. Haleften kaynaklanan se­bepler, klasik hadis usilliinde hadis uydurma nedenleri ba~h­gl altmda ele alman konulardrr. Seleften kaynaklanan sebep­ler ise, bilin9li bir hadis uydurma giri~imi saytlmasa da, ozel­likle zabt konusu ile ilgili olarak hadislerin anlam kaymasma

imam $afti'nin Temellendlrdlgl Hadls Usuh1 283

maruz kalmaf?l ve bunun daha ~ok sahabe ravilerle ill§kilen­dirilmesi, klasik .hadis usuliinde i.izerinde pek durulmayan bir konuya i§aret etrnek anlamma gelmektedir.

Diger yandan Hz. Peygamber'e ait alan ve olmayan rivayet­leri belirlemede ortaya konan ve §arn uswcillerin de benimse­dikleri birtalrun ilkeler, metirl tenkidirlde de esas ahnabilecek kriterlerdir. "Kesin yalan haberler" ile ilgili olarak §arn fi.kJh usillcillerinin belirledikleri kaideler §unlardrr:

1. Akla, aprlori (bedihi) ger~eklere, be§ duyunun verileri­ne ve gozleme aykm haberler

2 . Kitap, miitevatlr siinnet ve iimmetirl icmasma aykm haberler,

3. Yalan i.izere birle§meleri mUmkiin olmayan biiyiik bir ~ogunlugun a~Ik~a tekzip ettikleri haberler,

4. Nakletmeyi gerektlren sebeplerden dolaYl. tecriibenin/ adetirl susmaYl muhal gordugu bir toplulugun oniinde cereyan eden bir olay kar§tsmda, biiyiik ~ogunlugun susarak nakletmedikleri haberler.

Ne var ki metirl tenkidi ile ilgili onem arz eden bu kai­deleri hadislere uygulama konusunda, $afii usulciller bir ~ekingenlik i~indedirler. Bu ilkelerin hadislere uygulanmast konusunda somut baz1 omekler verme yoluna gitmemeleri, soziinii ettigimiz bu ~ekingenligin bir gostergesidir. Biiyiik bir toplulugun oniinde cereyan eden bir olay kar§1smda onu nakletmeyi gerektlren sebeplerden dolaYl. tecriibenin/ adetin susmaYl muhal gordiigu. ancak ~ogunlugun susarak naklet­medikleri ileri siirillen haberler, ·aslmda hanefilerln umumu belvaya muhalif iddiastyla reddettikleri haberler kategorisin­de yer alrnaktadrr. Ancak bu kaideyi teoride benimseyen §afii uswciller, umumu belvaya muhalif haberlert reddetme yolu­na gitmemi§lerdir. Yine biiyiik kalabahklar oniinde cereyan eden nadir olaylarm mutlaka biiyiik ~ogunluklar tara.tindan nakledilmesi gerektigi§eklindeki anlaYl§lart, bu kaideye mu­halif olarak rivayet edilen hadislerin kabul edilmemesi konu­sunda bir tutum geli§tlrmelertne vesile olmamt§tlr. Soz gelimi

284 Gelenekselci ue Modernist ParadCgmalar KtSicacutda imam $Q.fti

. Hz. Peygamber'e mucize alarak izafe edilen aym yanhnas1 gibi srrach~1 bir olay, buyiik kalaba.IJ.klar tarafmdan rivayet edil­memesine ragmen, bu yondeki rivayetlere itiraz etmemeleri, hatta savunmalan anlarm bir 9eli~kisidir. Oysa soz kanusu kaideye dayanarak, ~ia'nm Hz. Ali'nin imameti kanusunda ileri sfudiigu, Hz. Peygamber'in anu vasi tayin ettigi ~eklinde­ki haberleri reddetmeleri, ~afii usillcwerin ayru ilk:eyi biitun rivayetlere abjektif alarak uygulaytp uygulamadlklan husu­sunu tarb~mall bir hale getinnektedir . .

Hadislerin Kur'an'a arz edilmesi meselesinde de aym 9e-kingenligi gormek mfunki.indllr. Bilindigi gibi e~-~afi.i "erike" hadisini on plana 91karmak ve "arz" hadisini kabul etmemek­le, hadislerin Kur'an'a arz edilmesine kar~1 91kmaktadrr. e~­

$irazi, el-Gazali, er-R.azi, el-Arnidi gibi usUlciiler ise, Kur'an nassma muhalif alan haberlerin yalan alduklarm1 sarahaten soylemektedirler. Bu yonu ile anlarm hadislerin Kur'an'a arz edilmesi kanusunda e~-~afll ile ayru gorii~ii payl~machkla­n a91ktlf. Ancak-er-Razi ve ez-Zerke~i'nin, e~-~afii'nin slhhat ~artlarm1 haiz bir hadisin Kur'an'a arz edilmesi gerekme­d~gini. 9Unki.i bir hadisin sahib alabilmesi i9in anun zaten Kur'an'a muhalif almamas1 gerektigine dair gorii~i.ine ahf yaparak, arz faaliyetini benimsemedikleri goriilmektedir. Bu­nun yanmda ~am usillcwer metin tenkidi baglammda Medi­ne ehlinin ameline aykm alan hadisleri reddetmemektedirler. Bilakis Medine ehlinin amelini delil alarak kabul edebilmek i9in mutlaka anun bir rivayet dayanagllllfl bulunmasrm ~art gormektedirler.

Haber-i va.hidin ne tfu bir bilgi ifade ettigi meselesi ile ilgili alarak vanlan sanu9lara gelince, hl9bir ~am fiklh usulcusu, haber-1 va.h.idin kesin bilgi ifade ettigini ileri si.irmemi~tir ki bunun imam e~-~afll'nin hadisler kar§lSmda sergiledigi tu­tuma nazaran daha esnek bir tutum aldugu soylenebilir. As­lmda haber-i vahidin zann ifade ettigi kanusunda §afli fiklh usillci.ileri arasmda mutlak bir gorii~ birligi almakla beraber, karineli haberler soz kanusu aldugu zaman, 9agunluk karineli haberlerin kesin bilgi ifade ettigini kabul etmi~tir. Karineyi on

I

imam $afU'nin Temellendtrdlgi Hadis Usulii 285

plana 9J.karan usilli.icillerden bir klsrm, bunu haber-i vahid Ue Ugili olarak ele almarru~. mi.itevatir haberler 9er9evesinde kartneyi belirli bir saYl yerine kaim kllrm~trr. 9unu belirtmek gerekir ki, kartneli haber-i vahidin kesin bilgi ifade ettigini Ueri si.iren ~afii usillcillerin, kariile olarak zikrettlkleri husus­lar, habere birinci derecede ~ahit olanlar i9in bir anlam ifade ebnektedir. Qi.inki.i karine olarak zikrettikleri omekler, haberi birinci derecede i~iten kimselerin gozlemlerini yanslbnakta­drr. Bu gozlemlerin daha sonra haberi dirlleyenler i9in, haber degerinden ba~ka bir anlam ifade etmesi mi.imki.in degildir. $afii filo.h usillcillerinirl hadis soz konusu oldugu zaman ka­rineli haber-i vahid olarak kabul edllebllecek herhangi bir ha­dis rtvayetini omek veremedikleri de gozden ka9mamaktadrr.