GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE ERMENİ ARAŞTIRMALARI

GEÇMİŞTENGÜNÜMÜZEERMENİ

ARAŞTIRMALARI

GeçmiştenGünümüzeErmeni

Araştırmaları


ARAŞTIRMALARI

5

Geçmişten Günümüze Ermeni Araştırmaları

Hrant Dink Vakfı Bolis Ermeni Araştırmaları Enstitüsü

raportör Aras Ergüneş

editör Altuğ Yılmaz

kitap tasarımı Bülent Erkmen

grafik uygulama Erge Yeksan

baskı öncesi hazırlık Barış Akkurt

baskı Mas Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş. Hamidiye Mahallesi, Soğuksu Caddesi 3Kağıthane 34408 İstanbul, TRT +90 212 294 10 [email protected]

İstanbul, Haziran 2017

ISBN xxxxxxxxx

Hrant Dink Vakfı Yayınları Anarad Hığutyun Binası, Papa Roncalli Sk. No: 128Harbiye 34373 Şişli, İstanbulT: +90 212 240 33 61 F: +90 212 240 33 [email protected]

Bu rapor İsveç Konsolosluğu’nun katkılarıyla hazırlanmıştır.

i ç i n d e k i l e r

Giriş 6

Avrupa’da Ermeni Araştırmaları 9

ABD’de Ermeni Araştırmaları 16

Ortadoğu’da Ermeni Araştırmaları 22

Rusya, Ukrayna ve Gürcistan’da Ermeni Araştırmaları 25

Ermenistan’da Ermeni Araştırmaları 27

Türkiye’de Ermeni Araştırmalarının Temelleri 30

Erken Cumhuriyet Döneminden 90’lı Yıllara 31

1923 Sonrasında Gazeteler ve Bağımsız Araştırmacılar 32

1990’lı Yıllar ve Dönüşüm 36

2000’lerden Günümüze Türkiye’de Ermeni Araştırmaları 39

Yeni Bir Araştırma Merkezine Doğru 43

Hrant Dink Vakfı Bolis (Ermeni Araştırmaları) Enstitüsü 44

EK 1 Ermeni Araştırmaları Süreli Yayınları 46

EK 2 Ermenistan Dışındaki Ermeni Araştırmaları Merkezleri 50

içindekiler

76 g e ç m i ş t e n g ü n ü m ü z e e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı

çalışmalarda bilimsel bilginin üretiminde kullanılan kaynaklar ve uygulanan metodolojik yaklaşımlar, Ermeni Araştırmaları alanına dahil edilip edilemeyeceklerini belirleyen temel parametrelerdir. Ermeni Araştırmaları, bu alandaki bilimsel bilginin kaynağını oluşturan disiplinlerden ayrı düşünülemez.1

Ermeni Araştırmaları alanında, çeşitli disiplinlerin sunduğu meto-dolojilerle yapılan çalışmalar dört ana başlık altında toplanabilir:2

1. Özellikle Hint-Avrupa dilleriyle ilgilenen birçok dilbilimci, Er-meniceye ilişkin araştırmalar yapmaktadır.

2. Ermeni Araştırmaları alanına, erken dönem ve Orta Çağ’da üre-tilen dinî metinler ve Kitab-ı Mukaddes edisyonlar dolayımıyla ilgi duyan bazı araştırmacılar, filolojik bir çerçevede, Kitab-ı Mukad-des’in erken dönem ve Orta Çağ’da yapılmış Ermenice çevirilerini diğer dillerdeki çevirileri ile karşılaştırarak, dönemin dinî ve top-lumsal yaklaşımlarını incelemektedir.

3. Pek çok tarihçi, kendi uzmanlaşma alanıyla (özellikle Yunan, Selçuklu, Osmanlı, Hazar, Bizans, Arap, Kıpçak ve Türkmen ta-rihi) kesişim noktaları bulunması nedeniyle Ermeni tarihiyle –ve Ermeniceyle– ilgilenmektedir.

4. Ermeni Araştırmalarıyla doğrudan bir bilim dalı olarak ilgilenen bazı araştırmacılar da, Soykırım, Diaspora, Bellek, Orta Çağ, Osman-lı, Bizans, Ortadoğu gibi, çok çeşitli temalara, bölgelere, dönemlere odaklanarak, Ermeni halkının tarihi, kültürü, sanatı, dili, dini ve edebiyatı üzerine çalışmalar yapmaktadır.

1 Bu konuda kapsamlı bir analiz için bkz. G. A. Brutian, “Armenology and Metaarmenology and the Concept of Metascience”, Fundamental Armenology 1 (2005), http://www.funda-mentalarmenology.am/datas/pdfs/56.pdf

2 Ermeni Araştırmaları alanında yürütülen çalışmaların konularına ve coğrafi merkezlerine ilişkin olarak bkz. Dickran Kouymjian, Hayakidutyan Nergan Ardasahmani Meç [Yurtdışın-da Ermeni Araştırmaları] (Beyrut: Şirak, 1972); “The Role of University Chairs”, Journal of Armenian Studies VII/2 (Yaz 2003), s. 31-37.

Bu rapor, Hrant Dink Vakfı bünyesinde bir enstitü kurma yö-nünde yürütülen çalışmalar kapsamında, dünyada ve Türkiye’de Ermeni Araştırmalarının dünden bugüne gelişiminin seyrini orta-ya koymak amacıyla, 2016 yılında yapılan bir araştırmanın ardın- dan hazırlandı.

Araştırma sürecinde, öncelikle Ermeni Araştırmaları alanının tarihi-ne ilişkin literatür tarandı. Ardından, bu alanda çalışan, yurtiçinden ve yurtdışından akademisyenlerle bire bir görüşmeler ve yuvarlak masa toplantıları yapıldı; yurtdışında, alanın referans kabul edilen isimleriyle görüşüldü ve çeşitli kurumlar ziyaret edildi. Ayrıca, enstitünün kuruluş hazırlıkları için oluşturulan danışma kurulunda yer alan Ayfer Bartu Candan, Ayşe Kadıoğlu, Ardaşes Margosyan, Arus Yumul ve Boğos Levon Zekiyan’ın rehberliklerinden, yazılı kaynaklar ve görüşülebilecek kişi ve kurumlarla ilgili önerilerinden faydalanılırken, üç yuvarlak masa toplantısıyla, Ermeni tarihi, kül-türü, dili ve edebiyatı üzerine çalışan akademisyenlerle bu alandaki deneyimleri, enstitünün odaklanmasında fayda gördükleri alanlar ve ihtiyaçları konuşuldu. Bir yıl içinde, Türkiye, Fransa, İtalya, Er- menistan, Lübnan, ABD ve Kanada’da, yaklaşık olarak yüz kişiyle görüşmeler yapıldı.

Bu raporda, Ermeni Araştırmalarının bir bilimsel çalışma alanı olarak tanımından başlanarak, tarihsel süreçte geçirdiği değişimler ve farklı coğrafyalardaki tezahürleri sunulmaktadır. Alanın tarih ve coğrafya eksenli kurumsal ve akademik gelişiminin ortaya konma-sının ardından, günümüz Türkiyesi’nde Ermeni Araştırmalarına temel teşkil eden öncü araştırma faaliyetleri ve kurumsal girişimler ele alınmaktadır.

Ermeni Araştırmaları, tarihten sosyolojiye, dilbiliminden arkeo- lojiye, birçok disiplinde yapılan çalışmaları barındırır. Söz konusu

giriş

g i r i ş


Yukarıda, içeriği ve sınırlarının beşeri bilimlerin çeşitli disiplinle-riyle kurduğu ilişki çerçevesinde belirlendiğini ifade ettiğimiz Er- meni Araştırmalarının bir çalışma alanı olarak gelişimi, bu alanda ku-rumsal yapılar oluşturan araştırma merkezleri sayesinde olmuştur.

Dünyanın çeşitli yerlerinde, Ermeni tarihi, kültürü, dili, toplumsal yapısı ve Ermenistan üzerine akademik eğitim ve araştırma çalışma- ları yürütmek amacıyla kurulmuş merkezler bulunmaktadır. Bu çalış-maların yaklaşık sekiz yüzyıllık bir geçmişi vardır. Bugün, Amerika, Avrupa, Ermenistan ve Ortadoğu’da, kimileri bağımsız, kimileri de başka kurumların çatısı altında olmak üzere, birçok Ermeni Araştır-maları merkezi faaliyetlerini sürdürmektedir.3

Ermeni dili, edebiyatı ve tarihine dair modern bilimsel araştırma yöntemleri ekseninde bilgi üretimi, günümüzden yaklaşık iki yüzyıl önce, Kıta Avrupası’nda başlamıştır. 20. yüzyılın başında soykırım felaketinin ardından yaşanan zorunlu göçler sonucunda, hem Avru-pa hem de ABD’de Ermeni nüfusu bir diaspora kimliği edinmiştir. Özellikle 70’li yıllarda Batı dünyasında kimlik ve bellek çalışmala-rının akademide daha fazla yer bulmaya başlamasına paralel olarak, Ermeni Diasporası’nda da bu alana yönelik ilginin yoğunlaştığı, Ermeni kimliğine dair akademik çalışmaların çoğaldığı görülür.

3 Arestakes Simavoryan, “Centers for Armenian Studies in Europe”, Noravank, http://www.noravank.am/eng/issues/detail.php?ELEMENT_ID=13178

19. yüzyılın sonlarına kadar, Ermeni Araştırmalarında ağırlığın dile ilişkin çalışmalarda olduğu görülmektedir.4 Dilbilimi ça-lışmaları halen sürse de, 20. yüzyılda Ermeni Araştırmalarının ağırlık merkezi, dil ve kültür alanlarından tarih, Diaspora ve Soy- kırım Araştırmalarına kaymıştır. Dolayısıyla, modern üniversite anlayışının gelişmesinden önce Ermeni ve diğer din adamları tarafından manastırlar çevresinde geliştirilmeye başlayan Ermeni Araştırmalarının, son yüzyılda üniversitelerin, seküler kurumla-rın ve bireysel araştırmacıların çalışmalarıyla bir dönüşüm geçir-diği söylenebilir.

Avrupa’da Ermeni Araştırmaları alanında, 18. yüzyılda İtalya’da, Venedik Mıhitaristlerinin5 San Lazzaro (Surp Ğazar) adasındaki manastırda yürüttükleri çalışmalarla yeni bir dönem başlamıştır. Mıhitar Sepasdatsi’nin 1727’de yayımlanan Turn Aşharapar Lezvi [Günlük Dile Giriş] ve Parakirk Haygazyan Lezvi [Ermeni Dili Lü- gati, 1779] çalışmaları bir başlangıç noktası olarak kabul edilebilir. Ermeni Araştırmaları alanında çalışanların temel referans nokta-larından olan bu manastırda 1843’ten günümüze dek kesintisiz olarak yayımlanan Pazmaveb dergisi, önemli bir süreli yayın olarak öne çıkar. Venedik’te ayrıca, Ca’ Foscari Üniversitesi Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Bölümü’nün çatısı altında Boğos

4 Dickran Kouymjian, “The Future of Armenian Studies”, Journal of Armenian Studies VII/2 (Yaz 2003), s. 185-190.

5 Mıhitaryan Birliği 1700 yılında İstanbul’da Sivaslı rahip Manuk Bedrosyan (Mıhitar Sepas-datsi) tarafından kurulmuştur. Aziz Benedikt’in monastisizmine bağlı Ermeni Katolik keşiş-lerden oluşan birlik, 1717’de Venedik’teki San Lazzaro adasına yerleşmiştir. Özellikle Antik Yunancadan ve çeşitli Batı dillerinden Ermeniceye yaptıkları çeviriler ve Ermeni tarihi, ede-biyatı ve diline dair çalışmalarıyla tanınan Mıhitaristlerin, Venedik’in yanı sıra Viyana’da da bir manastırı ve Ermeni Araştırmaları alanına yoğunlaşmış bir kütüphanesi bulunmaktadır. Bu iki merkez 2000 yılında aynı yönetim altında birleştirilmiştir.

avrupa’da ermeni araştırmaları

a v r u p a ’ d a e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı

10 11g e ç m i ş t e n g ü n ü m ü z e e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı

Araştırmalarının 19. yüzyıldaki, ‘Şarkiyatçılık’ temelli öncülleri olarak nitelendirilebilir.

Paris’te ayrıca, École Pratique des Hautes Études’de [Uygulamalı Yük- sek Araştırmalar Okulu] Ermeni dili ve kültürü, École des Hautes Études en Sciences Sociales’de [EHESS, Sosyal Bilimler İleri Araştır-malar Okulu] Ermeni tarihi üzerine dersler verilmektedir. Paris’te bulunan Fransa Ulusal Kütüphanesi Ermenice Bölümü, INALCO Kütüphanesi Ermenice Bölümü ve özellikle de, Ermeni tarihine dair geniş yazılı ve görsel arşiviyle 1928’den beri faaliyette olan AGBU [Armenian General Benevolent Union / Ermeni Hayırsever-ler Genel Birliği] Nubar Kütüphanesi, bu şehre, Ermeni Araştırma-ları alanında arşiv ve dokümantasyon bakımından da merkezî bir nitelik kazandırmaktadır.

1920’de Frédéric Macler ve Antoine Maillet tarafından Paris’te yayımlanmaya başlayan Revue des Études Arméniennes [Ermeni Araştırmaları Dergisi], Avrupa’da, bu alanda Ermeni dinî ve kül-türel merkezleri dışında bir çalışma grubunun çıkardığı ilk süreli yayındır. Ermeni kültürü, tarihi, dili ve dinsel yaşamına dair pek çok makaleye yer veren bu dergi 1934’te yayına son vermiş, 30 yıllık suskunluğun ardından 1964’te Haïg Berbérian öncülüğünde yeniden yayına başlamış ve bu ikinci döneminde modern dönem öncesi Ermeni tarihi, kültürü, dili ve dinsel yaşamına odaklanmıştır. Dergi halen, düzenli aralıklarla olmasa da, yayımlanmaktadır. Nu- bar Kütüphanesi bünyesinde, 2013’ten beri yayımlanan Études Arméniennes Contemporaines ise, iki dilli (İngilizce ve Fransızca) olarak yılda iki kez çıkmakta ve bu alandaki ilk çevrimiçi ve herkesin kullanımına açık dergi olma özelliğini taşımaktadır.

Montpellier Üniversitesi’nde Ermeni Araştırmaları Kürsüsü, Aix- Marseille Üniversitesi’nde ise Ermeni Mimarisi Bölümü bulun- maktadır. Marsilya’da ayrıca, 1997 yılında hayırsever Jean Gar-bis Artin’in çabalarıyla kurulan Association pour la Recherche et

Levon Zekiyan tarafından kurulan bir Ermeni Dili ve Edebiyatı kürsüsü bulunmaktadır. 1975’te, Bergamo’da, sanat tarihçisi Ad-riano Alpago-Novello’nun öncülüğünde, ‘Ermeni sanatı’ konulu, uluslararası bir sempozyum düzenlenmiştir.6 1976’da Alpago- Novello tarafından kurulan, Ermeni mimarlık ve sanat tarihine odaklanan, özellikle mimari restorasyon ve kayıt altına alma pro- jeleriyle tanınan ve 90’lı yıllarda çalışma alanlarına Ermeni mü-ziğini de ekleyen Centro Studi e Documentazione della Cultura Armena [Ermeni Kültürü Araştırma ve Dokümantasyan Merkezi], Venedik’te ve Milano’da yürüttüğü faaliyetlerle öne çıkmaktadır. İtalya’da ayrıca, Bologna Üniversitesi’nde 1973 yılında Gabriella Uluhogian tarafından kurulan bir Ermeni dili ve edebiyatı kürsüsü bulunmakta, bazı diğer üniversitelerde de Ermeni dili ve kültürü-nü konu alan dersler verilmektedir.

Ermeni Araştırmalarının köklü bir geçmişe sahip olduğu Fransa’da, bu alandaki ilk sistematik eğitim programı 1798’de Hagop Şahan Çırbedyan’ın Paris’te, o zamanki adıyla Ecole Spéciale des Langues Orientales’de [Doğu Dilleri Özel Okulu] verdiği Ermenice dersle-riyle başlar. INALCO adıyla halen faaliyette olan bu kurumun bün-yesindeki Ermeni Dili ve Edebiyatı Bölümü eğitim vermeye devam etmektedir.7 1862’den itibaren bu kurumda Ermenice dersleri veren, Ermeni tarihi üzerine çeşitli kitaplar yazan ve Ermeniceden Fransızcaya çeviriler yapan Ed Dulaurier ile, Kilikya bölgesinin ta-rihine odaklanan Victor Langlois’nın çalışmaları, Fransa’da Ermeni

6 Uluslararası Ermeni Sanatı Sempozyumlarının ikincisi 1978’de Yerevan’da, üçüncüsü 1981’de Milan’da, dördüncüsü 1985’te Yerevan’da, beşincisi ise 1988’de Venedik’te düzenlenmiştir.

7 1669’da ‘Ecole des Jeunes de Langues’ [Gençler için Dil Okulu] adıyla kurulmuş olan bu kurum, 1795’te ‘Ecole Spéciale des Langues Orientales’ [Doğu Dilleri Özel Okulu], 1971’de ise ‘Institut National des Langues et Civilisations Orientales’ [INALCO, Doğu Dil-leri ve Medeniyetleri Ulusal Enstitüsü] adını almıştır. Günümüzde, INALCO bünyesinde yüze yakın dilde eğitim verilmektedir.



Londra’da ayrıca, bağımsız bir enstitü olarak, Soykırım Araştırmala-rı ve tarih alanlarına odaklanan Gomidas Enstitüsü bulunmaktadır. 1992’de kurulan enstitü, yayıncılık faaliyetleri, Türkiye’de katıldığı ve düzenlenmesine katkıda bulunduğu konferanslarla tanınan ta-rihçi Ara Sarafian tarafından yönetilmektedir. Londra’da 2001’de kurulan Armenian Institute [Ermeni Enstitüsü], düzenlediği se-minerler, Batı Ermenicesi dersleri ve kütüphane olanaklarıyla, bir diğer önemli merkezdir.

Almanya’da Ermeni Araştırmaları alanının 19. yüzyıldaki öncülleri arasında, Ermenicenin bir İranî dil değil, Hint-Avrupa dil ailesinin bağımsız bir kolu olduğunu ortaya koyan8 ve Ermeniceden Alman-caya çeviriler yapan filolog Heinrich Hübschmann’ın çalışmaları öne çıkar.

Berlin’deki ulusal kütüphanede (Staatsbibliothek) yer alan Şar- kiyat Araştırmaları Bölümü’nde Ermenice arşivler de bulun-makta; bu bölüm, zaman zaman Ermeni dili ve kültürü üzerine konferanslar, atölyeler düzenlemektedir. Münih’te, 1977’de Eduard Oganessian (1932-2004) tarafından kurulan Institut für Armenische Fragen [Ermeni Araştırmaları Enstitüsü] Erme-ni kültürü, sanatı ve dinsel yaşantısına dair yeni çalışmalarla, Ermeni tarihini gelecek kuşaklara aktarmayı amaçlamaktadır; 1998’de Yerevan’da bir temsilcilik de açmıştır. Aynı yıl, Hal-le-Wittenberg Martin Luther Üniversitesi bünyesinde, teolog Herman Goltz’un öncülüğünde, Mesrop Zentrum für Armenische Studien [Mesrop Ermeni Araştırmaları Merkezi] kurulmuştur. Potsdam’da bulunan Lepsius Haus ise, özellikle Soykırım Araş-tırmalarına odaklanan bir araştırma enstitüsü olsa da, Ermeni

8 Heinrich Hübschmann, “Ueber die stellung des armenischen im kreise der indogerma-nischen sprachen” [Ermenicenin Hint-Avrupa Dil Ailesindeki Konumuna Dair], Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der Indogermanischen Sprachen 23/1 (1875), s. 5-49.

l’Archivage de la Mémoire Arménienne [ARAM, Ermeni Belleği Araştırma ve Arşivleme Derneği], Ermeni belleğinin gelecek ku- şaklara aktarılmasına yönelik olarak süreli yayın ve arşivlerin di-jitalleştirilmesi konusunda çalışmakta, kendi arşiv ve kütüphane olanaklarıyla da araştırmacıların kaynaklara ulaşımını kolaylaş-tırmaktadır. Belçika’da, Louvain Katolik Üniversitesi’nde (UCL), filolog Gérard Garitte’nin (1914-1992) çabalarıyla kurulan Ermeni Araştırmaları kürsüsü, çalışmalarını Şarkiyat Araştırmaları Merkezi çatısı altında, Ermenice dilbilimi ağırlıklı olarak sürdürmektedir.

Hollanda, 17. yüzyıldan itibaren, Amsterdam’da Ermeni matbaa-cılığının gelişmesiyle, Ermeni Araştırmaları alanında eserlerin ya- yımlandığı bir merkez haline gelmiştir. Ayrıca, 1995’te dilbilimci Jos Weitenberg’in (1943-2012) girişimleriyle Leiden Üniversi-tesi’nde bir Ermeni Araştırmaları Bölümü kurulmuştur. Bu kürsü 2009’da kapanmış olsa da, üniversitede Ermenice eğitimi verilme-ye devam etmektedir.

İsviçre’de 1974’te Cenevre Üniversitesi bünyesinde kurulan Ermeni Araştırmaları Merkezi’nde Ermeni dili ve edebiyatı dersleri veril-mektedir. Merkezin bir kütüphanesi ve arşivi de bulunmaktadır.

Avrupa’da Ermeni Araştırmalarının erken dönemlere dayandığı ülkelerden biri de İngiltere’dir. Oxford Üniversitesi’nde 19. yüzyılın ortalarında başlayan Ermenice çalışmaları, teolog Frederick Corn- wallis Conybeare’in Ermeni Kilisesi ve Ermenice el yazmalarına dair araştırmalarıyla hız kazanmış, 1965’te Calouste Gulbenkian Ermeni Araştırmaları Kürsüsü olarak kurumsallaşmıştır. İlk olarak Charles James Frank Dowsett’in (1924-1998) yer aldığı bu kürsüde, halen, Ermeni dili, edebiyatı ve tarihi üzerine lisans, lisansüstü ve doktora seviyelerinde eğitim verilmektedir. Yine Gulbenkian Vakfı’nın des-teğiyle, Londra’daki SOAS [School of Oriental and African Studies / Şark ve Afrika Araştırmaları Okulu] Yakın Doğu ve Ortadoğu Dilleri ve Kültürleri Bölümü’nde Ermenice dersleri verilmektedir.



konferans düzenlenmiştir.10 Varşova’da, 2009’dan beri, Polonya Ermeni Kültürü ve Mirası Vakfı tarafından, üç ayda bir, Polonya Ermeni toplumunun tarihi, kültürü ve güncel yaşamına odaklanan, Awedis adlı, iki dilli (Lehçe-Ermenice) bir dergi çıkarılmaktadır.

Özetle, Avrupa’da, hem erken dönem Kilise merkezli bilgi üreti-mi, hem de bu miras üzerine kurulan üniversite geleneği içinde, Ermeni Araştırmaları alanının öncü merkezleri bulunmaktadır. Avrupa’daki üniversite anlayışı gereği daha çok kamusal kaynak-larla beslenen bu merkezler ve çalışmalar, dilbilimi, sanat tarihi ve edebiyat alanlarında yoğunlaşmaktadır.11

10 Ermenilerin Polonya ve Ukrayna’daki varlığının, bölgenin siyasi tarihindeki gelişmeler-le birlikte ele alındığı bir çalışma için bkz. Grzegorz Pelczynski, “Armenians in Poland in the Period of Communism and in the ‘Third Polish Republic’ ”, Our Europe. Ethnography- Ethnology-Anthropology of Culture I (2012), s. 45-54, http://www.ptpn.poznan.pl/Wy-dawnictwo/czasopisma/our/OE-2012-045-054-Pelczynski.pdf

11 Ermeni Araştırmalarının Doğu Avrupa’daki durumu ve topografik dağılımı ile ilgili olarak bkz. Dickran Kouymjian, “Origins and Development of Armenian Studies in Europe” , State of Armenian Studies Workshop (yayımlanmamış tebliğ, Michigan Ann Arbor Üniversitesi, Sonbahar 2011).

tarihi alanında da çalışmalar yürütmektedir. Almanya’da Er-meni Araştırmaları alanında çalışan kuruluşlar arasında, Berlin’ de 2010’da kurulan ve faaliyetlerini çoğunlukla internet sitesinde yayımladığı makaleler ve fotoğraflarla sürdüren Houshamadyan topluluğu da bulunmaktadır. Bir proje çerçevesinde oluşturulan topluluğun amacı Osmanlı Devleti sınırları içinde kalan Ermeni mirasını hatıratlar, makaleler, görsel ve işitsel malzemeler aracılı-ğıyla ortaya çıkarmaktır.9

Avusturya’da Ermeni Araştırmaları alanındaki çalışmalar Viyana’ da yoğunlaşmaktadır. Mıhitarist topluluğunun Viyana’daki kolu, Mıhitarist Manastırı bünyesinde 1811’de bu alanda yayınlar yap- maya başlamıştır. Geniş arşiviyle, araştırmacılar için halen çok önemli bir merkez niteliği taşıyan Viyana Mıhitarist Manastırı, 1887’den beri ayda bir yayımladığı Handes Amsorya [Aylık Der- gi] ile de Ermeni Araştırmalarına katkıda bulunmaktadır. Viya- na Üniversitesi’nde, Österreichich-Armenische Studiengesellschaft [Avusturya Ermeni Araştırmaları Topluluğu] çatısı altında Ermeni tarihi ve kültürüne ilişkin çeşitli etkinlikler yapılmakta, Salzburg Üniversitesi’nde Ermenice dersleri verilmektedir.

Ermenilerin Romanya ve Polonya gibi Doğu Avrupa ülkelerin- deki varlığı 11. yüzyıla dayanmaktadır. Bu köklü geçmiş, böl-gede Ermeni tarihi ve kültürü konusunda uzun süredir devam eden çalışmaların da temelini oluşturur. Romanya’da, Cluj-Na-poca şehrinde bulunan Babeş-Bolyai Üniversitesi’nde ve Maca- ristan’ın başkenti Budapeşte’de bulunan Pázmány Péter Katolik Üniversitesi’nde Ermeni Araştırmaları kürsüleri vardır. Polonya’ da Ermeni Araştırmaları alanında, ilki 2010’da Zamoş kentinde, ikincisi 2016’da Varşova’da olmak üzere, iki büyük uluslararası

9 Bkz. www.houshamadyan.org



Columbia Üniversitesi Doğu Avrupa Dilleri Bölümü’yle birlikte Ekim 1945’te düzenlediği Ermeni Kültürü Sempozyumu önemli bir kilometre taşı olarak değerlendirilebilir. Bu sempozyuma, ara-larında 1946 yılında yayın hayatına başlayan Armenian Quarterly dergisinin kurucusu olan şair Kostan Zarian (1885-1969), dilbi-limci Giuliano Bonfante (1904-2005), Sirarpie Der Nersessian ve tarihçi Henri Gregoire’ın da (1881-1964) bulunduğu önemli tarih-çiler ve dilbilimciler katılmıştır.

1950’li yıllardan itibaren Ermeni Araştırmaları alanında yaşanan gelişmeler, Ermeni Soykırımı konusunun kitaplarla ve konferans-larla gündeme taşınmasına vesile olmuştur. Bu dönemde Armenian National Comitee of America [ANCA, Amerika Ermeni Ulusal Ko- mitesi] tarafından yürütülen siyasi ve akademik faaliyetlerle, Soykı-rım Araştırmaları hem akademide, hem de akademi dışında önceki dönemlere oranla daha sistematik biçimde işlenir ve araştırılır ol-muştur. Akademi içinde giderek güçlenen bu eğilim, Soykırım’ın 50. yıldönümü vesilesiyle birçok anma etkinliğinin yapıldığı ve konuya görünürlük kazandırmaya dönük yoğun siyasi kampanya-ların yürütüldüğü 1965 yılından sonra da, ABD’de Ermeni Araş-tırmaları alanındaki çalışmaların genel seyrini belirleyen bir eğilim olarak, günümüze kadar varlığını sürdürmüştür.

1956’da, Ermeni Araştırmalarının ABD akademisinde daha derin-likli bir araştırma alanı oluşturması amacıyla kurulan Society for the Advancement of Armenian Studies [SAAS, Ermeni Çalışmalarını Geliştirme Topluluğu], Ermeni tarihi, kültürü ve dilini üniver-sitelerde daha görünür kılmayı, kürsüler ve bölümler açarak bu alanı güçlendirmeyi amaçlamaktadır. SAAS’nin kuruluş amaçları ve ilkelerinin yanı sıra, dilbilimci ve tarihçi Richard N. Frye’ın (1920-2014), Harvard Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi’nde verdiği derslerde Ermeni kültürü ve tarihinin akademide yer bulması gerektiğini vurgulamasının da etkisiyle, 1955’te, Ermeni

ABD’de Ermeni Araştırmalarının gelişim seyri ‘kurumlar öncesi’ ve ‘kurumlar sonrası’ olarak iki döneme ayrılabilir. 1940’lı yılların ortalarına kadar süren ilk dönemde, çeşitli üniversitelerdeki bazı araştırmacıların bu alandaki bireysel çabalarına rastlanır. En erken tarihli çalışmalar dil öğretimine odaklanmıştır. Columbia Üniversi-tesi’nde 1890’larda Ermenice dersleri vermeye başlayan A. William Jackson (1861-1937), bu alanda bir öncü olarak kabul edilmekte-dir. Antranik Bedikian da (1885-1980), 1930’lu yıllarda Chicago Üniversitesi’nde Ermenice eğitimi vermiş, aşağıda değinilecek olan National Association for Armenian Studies and Research [NAASR, Ermeni Çalışmaları ve Araştırmaları Ulusal Birliği] adlı kuruluşun yönetim kurulunda yer almıştır. Harvard Üniversitesi’nde ise, Robert Pierpont Blake (1886-1950), 1920’lerden itibaren 25 yıl boyunca Ermenice dersleri vermiş ve 1940’lı yıllarda Armenian American Cultural Association [AACA, Amerika Ermeni Kültür Birliği] adlı kuruluşun onursal başkanı olmuştur.

Bu ‘kurumlar öncesi’ dönemde, dil eğitimi dışında da çalışmalara rastlanmaktadır. Harvard Üniversitesi Tarih Bölümü’nün baş-kanı ve NAASR’nin kurucu onursal üyesi olan Willam L. Langer (1896-1977), derslerinde ve eserlerinde ‘Ermeni Sorunu’nu tarihî ve siyasi veçheleriyle ele almıştır. Sanat tarihçisi Sirarpie Der Ner- sessian (1896-1989) ise, Sorbonne Üniversitesi’nde başladığı çalış- malarını 1930’dan itibaren ABD’de sürdürmüş, Wellesley ve Harvard üniversitelerinde Ermeni ve Bizans sanatı üzerine dersler vermiştir. ABD’de üniversitelerde yürütülen ve çoğalmaya baş- layan bu bireysel çalışmaları çeşitli kurumlarla desteklemeye ve Ermeni Araştırmalarına akademi içinde bir alan açmaya dönük çabalar, 1940’lı yıllarda yoğunlaşmıştır. Sempozyumların önemli bir yer tuttuğu bu çabalar içinde, Amerika Ermeni Kültür Birliği’nin

abd’de ermeni araştırmaları

a b d ’ d e e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı


Kaliforniya Fresno, Kaliforniya Northridge, Michigan Ann Arbor, Michigan Dearborn ve Güney Kaliforniya üniversitelerinde Ermeni Araştırmaları kürsüleri kurulmasıyla devam etmiştir.

1985’te tarihçi Dennis Papazian’ın öncülüğünde kurulan Michigan Dearborn Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Merkezi’nin öncelikli misyonu, Ermeni Soykırımı’na ve Ermenilere ilişkin güncel me-selelere dair çalışmalar yürütmek ve öğrenciler, öğretim üyeleri ve halka açık bir bilgi-belge merkezi oluşturmaktır. Michigan Ann Arbor Üniversitesi’nde, Ermeni kültürü, dili ve tarihine ilişkin ça- lışmaları derinleştirmek ve çoğaltmak amacıyla kurulan Ermeni Araştırmaları Programı’nın çatısı altındaki Alex Manoogian Çağdaş Ermeni Tarihi Kürsüsü 1981, Marie Manoogian Ermeni Dili ve Edebiyatı Kürsüsü ise 1987 yılında kurulmuştur.

Kaliforniya Northridge Devlet Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Programı, yine Papazian’ın, bir üniversitenin çatısı altında, ancak bu kez bir kürsü değil bağımsız bir enstitü niteliğinde bir Ermeni Araş-tırmaları merkezi kurma fikrinin sonucu olarak kurulmuştur. Faali-yetlerine 2005 yılında başlayan merkezin öncelikli amacı, ABD’de farklı üniversitelerde Ermeni Araştırmaları konusunda çalışmalar yapılmasını teşvik etmek ve araştırmacı yetiştirmektir.13

ABD’de akademi dışında faaliyet gösteren Ermeni Araştırmaları merkezleri de bulunmaktadır. Bunların önde gelenlerinden biri, merkezi Fresno’da yer alan ve Kaliforniya Fresno Devlet Üniver-sitesi’yle ortak projeler üreten Society for Armenian Studies [SAS, Ermeni Araştırmaları Topluluğu] adlı kuruluştur. 1974 yılında, ara-larında Richard Hovannisian, Dickran Kouymjian, Nina Garsoian, Avedis Sanjian ve Robert Thomson gibi isimlerin de bulunduğu,

13 Ermeni Araştırmalarının akademideki ve özellikle Kaliforniya Northridge Devlet Üniversitesi’ndeki durumu hakkında bkz. Mary A. Papazian, “Armenian Studies: Past, Present, and Future”, 11 Mayıs 2013, https://scribd.com/doc/309934223

Araştırmaları alanında yapılan çalışmaların desteklenmesi ve akademik alanda daha görünür hale getirilmesi amacıyla National Association for Armenian Studies and Research [NAASR, Ermeni Çalışmaları ve Araştırmaları Ulusal Birliği] kurulmuştur.12 Tarihçi Ara S. Avakian’ın başkanlığında, çoğu Harvard Üniversitesi men-subu araştırmacılar tarafından, ABD’de Ermeni Araştırmalarının akademide yer bulmasını amaçlayan bir çatı topluluk olarak kuru-lan NAASR’nin faaliyetlerine başlaması, Ermeni Araştırmalarının gelişimi açısından önemli bir dönüm noktası teşkil eder. NAASR, 1959’da Harvard Üniversitesi’nde Maştots Ermeni Araştırmaları Kürsüsü’nü kurmuş, 1961’de bu kürsünün çatısı altında dersler verilmeye başlamıştır.

NAASR 1969’da Los Angeles Kaliforniya Üniversitesi’nde (UCLA) Naregatsi Ermeni Dili ve Kültürü Kürsüsü’nün, ardından 1979’da Columbia Üniversitesi’nde Ortadoğu, Güney Asya ve Afrika Ça- lışmaları Bölümü’nde Ermeni Tarihi ve Uygarlığı Kürsüsü’nün kurulmasına önayak olmuştur. UCLA Modern Ermeni Tarihi Kür- süsü’nün kurucusu olan Richard Hovannisian, Güney Kaliforniya Üniversitesi’nde Shoah Vakfı ile birlikte 1915’ten sağ kurtulan Ermeniler üzerine 1970’li yıllardan itibaren yürütülen sözlü tarih çalışmalarına uzun yıllar danışmanlık yapmış, ortaya önemli bir sözlü tarih ve tanıklık arşivi çıkmasını sağlamıştır. Bu kürsü, 2011’ de, Hovannisian’ın emekli olmasının ardından onun adını almıştır. ABD’deki pek çok diğer üniversitede de Ermeni Araştırmalarının geliştirilmesine destek olan, Ermeni dili ve tarihi programlarının ku-rulmasını sağlayan NAASR’nin başlattığı bu süreç, 1980 sonrasında

12 NAASR’ın kuruluş ilkeleri ve ABD’de Ermeni Araştırmaları alanının kuruluşunu incele-yen bir araştırma için bkz. Marc Mamigonian, “From Idea to Reality: The Development of Armenian Studies in the U.S. from the 1890s to 1969”, Journal of Armenian Studies X, 1&2 (2012, 2013), s. 153-184. Mamigonian’ın makalesinin sunumunu izlemek için bkz. https://www.youtube.com/watch?v=uLfsqOxP_cM



geçmişini hatırlama isteği arasında bir paralellik söz konusudur. Soykırım Araştırmalarıyla ivme kazanan Ermeni Araştırmaları, özellikle 1965 sonrasında yoğunlaşan çalışmalarla birlikte, ABD’de Ermeni toplumunun kendi kimliğini yeniden inşa etmesi sürecin-de önemli bir tutamak vazifesi görmüştür.14

14 a.g.y.

farklı üniversitelerden akademisyenler tarafından kurulan toplu-luk, süreli akademik yayını Journal of Society for Armenian Studies [Ermeni Araştırmaları Topluluğu Dergisi], yayımladığı kitaplar ve düzenlediği konferanslarla, Ermeni Araştırmaları alanına önemli katkılarda bulunmaktadır.

Ermeni Soykırımı üzerine yeni çalışmalar ve analizler yapılmasını desteklemek amacıyla 1997’de, Washington’da hayırsever Hirair Hovnanian tarafından kurulan Armenian National Institute [ANI, Ulusal Ermeni Enstitüsü], halen Soykırım Araştırmaları odaklı faaliyetlerini sürdürmektedir.

ABD’deki bir diğer bağımsız kurum da, 1982’de Greg Sarkissian Jirair Libaridian, Garbis Kortian ve Nora Nercessian tarafından Cambridge Massachusetts’te kurulmuş olan Zoryan Enstitüsü’dür. Temel amacı, insan hakları, Soykırım ve Diaspora-Ermenistan iliş-kilerine dair akademik araştırmaların çoğalmasını ve daha görünür olmasını sağlamak olan kuruluş, bu amaç doğrultusunda, bağımsız araştırmacı ve uzmanların, disiplinlerarası bir yaklaşımla, yüksek akademik standartlarda üretimde bulunmalarını desteklemekte- dir. Soykırımdan kurtulan Ermenilerin 1915 ve öncesine dair ha- fızalarını açığa çıkarmak amacıyla sözlü tarih projelerine öncelik veren ve birçok konferans düzenleyen enstitü, 1984’te Kanada’ya, Toronto şehrine taşınmıştır.

1915’te öldürülen Ermeni entelektüel Krikor Zohrab’ın kızı Dolo-res Zohrab Liebmann’ın desteğiyle 1987’de New York’ta kurulan Zohrab Information Center [Zohrab Bilgi Merkezi], kütüphane ve arşiv olanakları ve çevrimiçi kataloğunun yanı sıra, düzenlediği seminerlerle Ermeni Araştırmaları alanındaki çalışmaların duyu-rulmasına destek vermekte ve bu alanda yayınlar yapmaktadır.

ABD’de Ermeni Araştırmalarının görünürlük kazanması ve üni-versitelerde bir çalışma alanı haline gelmesi ile, bu ülkedeki Ermeni toplumunun yeni kuşaklarının Ermeni tarihini ve ailelerinin acılı



Beyrut St. Joseph Üniversitesi’nde, 1975 yılına kadar bir Ermeni Araştırmaları programı faaliyetlerini sürdürmüştür.

Lübnan’da, enstitülerin yanı sıra, doğrudan öğretmen yetiştirmek üzere Ermeni kültürü ve tarihi eğitimine odaklanan merkezler de bulunmaktadır. Bunlardan biri, diğer Ermeni Araştırmaları kurumla-rıyla koordinasyon içinde, üç yıllık bir eğitimle öğretmen yetiştirmek amacıyla 1987’de kurulan Khatcher Kalousdian Pedagoji Merkezi’ dir. Antilyas Ermeni Kilikya Katolikosluğu’na bağlı Ermeni Araştır-maları merkezi ve kütüphanesi, sürekli eğitim programları, Ermeni Araştırmaları alanındaki süreli yayını olan Hask ve yayımladığı eser-lerle, özellikle öğretmenlerin Ermeni tarihi ve kültürü konusunda gelişimlerini desteklemeyi amaçlamaktadır.

Ermenilerin 1915 sonrasında yoğunluklu olarak yaşadığı yerlerden biri olan Suriye’de, başta Halep olmak üzere, Kamışlı, Şam, Lazkiye ve Kesab gibi birçok şehirde çeşitli merkezler kurulmuştur. Akade-mik olmaktan ziyade toplumsal ihtiyaçları karşılama amacı güden ve kültürel kimliğin korunmasını sağlamaya dönük eğitim veren bu kurumların başlıcaları Hamazkayin Ermeni Eğitim ve Kültür Birliği, Tekeyan Ermeni Kültür Birliği ve Kilikya Kültür Birliği’ dir. 1975-2000 arasında toplam altı sayısı yayımlanan, genel yayın yönetmenliğini Dr. Robert Jebejian ve Haig Barigian’ın yaptığı Keghart yıllığı, Ermeni kültürü ve tarihine dair akademik makalelerin yer aldığı, önemli bir yayındır. Yazar ve edebiyat eleş- tirmeni Antranig Dzarugyan tarafından, 1941-1949 arasında aylık olarak yayımlanan, yayın hayatına 1952-1982 arasında Beyrut’ta devam eden Nayiri adlı haftalık gazete de Halep Ermeni kültürüne önemli katkılar sunmuştur. Halepli Ermeni Yazarlar Birliği’nin 2005 yılında çıkarmaya başladığı, edebiyat odaklı Yert ve Halep Ermeni Episkoposluğu’nun 2008’den beri yayımladığı Ermeni Araştırmaları dergisi Datev, Suriye İç Savaşı’nın başladığı 2011 yılından sonra faaliyetlerini sona erdirmek zorunda kalmıştır.

Batı Ermenicesinin günlük hayatta etkin bir biçimde kullanıldığı Lübnan’da, Ermeni tiyatro ve müzik toplulukları, Ermeni tarihi ve kültürüne dair sergiler ve gösteriler, Ermenilerin yaşantısının ola-ğan unsurlarıdır.

Lübnan’da Ermeni Araştırmaları alanında çalışan birçok merkez vardır. Beyrut’ta 1955’te kurulan ve 1996’da üniversite statüsü kazanan Haigazian’da bir Ermeni Araştırmaları bölümü ve bu alana odaklanan bir kütüphane bulunmaktadır.15 Ermeni Araştırmaları Bölümü, 1970’ten beri her yıl, Haigazian Armenological Review adlı, iki dilli (Ermenice ve İngilizce) bir dergi yayımlamaktadır. 2005’te, özellikle Ortadoğu’da yaşayan Ermenileri konu alan ulus- lararası konferanslar düzenlemeye başlayan üniversitenin bünyesin-de, 2012’de Armenian Diaspora Research Center [Ermeni Diasporası Araştırma Merkezi] kurulmuştur.

Lübnan’da faaliyet göstermiş olan bir diğer merkez de, Armenian General Benevolent Union [AGBU, Ermeni Hayırseverler Genel Birliği] tarafından 1974 yılında kurulan Yervant Hyusisian Ermeni Araştırmaları Enstitüsü’dür. Önce dört yıllık bir eğitim programıyla hizmet veren, ardından eğitim süresini iki yıla düşüren bu kurum, akreditasyon sorunları nedeniyle 1994’te kapanmıştır. Hamaz-kayin Ermeni Eğitim ve Kültür Birliği tarafından 1974’te kurulan ve Ermeni dili ve tarihi alanındaki akademik programıyla pek çok eğitimci yetiştiren Hayakidagan Partzrakuyn Himnarg da [Ermeni Araştırmaları Yüksek Enstitüsü], diploma akreditasyonu sorunları nedeniyle 2005 yılında faaliyetine son vermiştir.

15 Haigazian Üniversitesi’nin kuruluşundan günümüze ayrıntılı bir analizi için bkz. Tigran Ghanalanyan, “Haigazian University in Beirut”, Noravank, http://www.noravank.am/eng/issues/detail.php?ELEMENT_ID=6949

ortadoğu’da ermeni araştırmaları

o r t a d o ğ u ’ d a e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı


Rusya, Ukrayna ve Gürcistan tarihsel olarak Ermeni kültürünün ve dolayısıyla Ermeni Araştırmalarının etkin olduğu merkezlerdir.

Yaklaşık olarak iki buçuk milyon Ermeni’nin yaşadığı Rusya’da, özellikle üniversitelerin çatısı altında, Ermeni tarihi ve kültürüyle ilişkili pek çok program bulunmaktadır. Saint Petersburg ve Mos- kova Devlet üniversitelerine bağlı Asya ve Afrika Çalışmaları mer-kezlerinde Ermenice dersleri verilmektedir. Doğu El Yazmaları Enstitüsü, Rusya Bilimler Akademisi, Ural Federal Üniversitesi ve Nijniy Novgorod Üniversitesi’nde ise, Ermeni Araştırmaları, bölümler ve programlarla doğrudan temsil edilmektedir. Ayrıca, Moskova’da bulunan Ermeni Ortodoks Kilisesi Merkezi, Ermeni dili, kültürü ve tarihi alanlarında eğitim vermektedir ve kütüp-hane olanaklarına sahiptir. Merkezi Nijniy Novgorod’da bulunan Ermeni Birliği de, özellikle Ermeni dili ve tarihi alanında eğitim çalışmaları yürütmektedir.

Gürcistan’ın başkenti Tiflis, Ermeni Araştırmaları alanında kurucu adımların atıldığı merkezlerdendir. Burada, 1895-1916 arasında, Yer- vand Lalayan’ın editörlüğünde, Toros Toramanyan, Garegin Hov- sepyan gibi isimlerin katkılarıyla, Ermeni tarihi ve gündelik toplumsal hayatı konu alan araştırmalara yer veren Azgagrakan Han- tes [Etnografi Dergisi] yayımlanmıştır. Tiflis Pedagoji Üniversitesi’n-de 1939 yılında Ermenice Bölümü kurulmuştur; daha sonra İlia Chav-chavadze Yabancı Diller ve Kültürler Devlet Üniversitesi’nin çatısı altına taşınan bu bölümde halen Ermenice dersleri verilmektedir.17

17 Ayrıntılar için bkz. Tamara Vardanyan, “Armenian Schools in Tbilisi: The End of the Story”, Noravank, http://noravank.am/eng/articles/detail.php?ELEMENT_ID=6243

Kudüs Ermeni Patrikliği’ne bağlı Surp Agop Manastırı, el yazması eserler koleksiyonu ve kütüphanesiyle, Ermeni Araştırmaları ala- nında çalışanlar için çok önemli bir merkezdir. 1866 yılında Sion dergisini yayımlamaya başlayan bu merkez, Yeğişe Turyan’ın çaba- larıyla 1927’de dergiyi yeniden çıkarmaya başlamış ve günümüze kadar ulaştırmıştır. Kudüs İbrani Üniversitesi’nde, 1969’da Michael E. Stone’un öncülüğünde kurulan Ermeni Araştırmaları Programı halen faaliyetini sürdürmektedir.

Mısır’ın başkenti Kahire’deki AGBU temsilciliği Ermeni Araştırma-ları alanında çalışanlar için sağladığı burs olanaklarının yanı sıra, bu alana odaklanan bir kütüphaneye de sahiptir. Eserlerinde özellikle Ermeni halkının gündelik yaşantısına odaklanan araştırmacı yazar Arşak Alboyacıyan (1879-1962), en önemli kitapları olan Bad-mutyun Gesaryo Hayots [Kayseri Ermenileri Tarihi, iki cilt, 1937], Badmutyun Yevtokya Hayots [Tokat Ermenileri Tarihi, 1952] ve Badmutyun Hay Kağtaganutyan’ı [Ermeni Göçünün Tarihi, 1941], çalışmalarını Kahire’de sürdürdüğü dönemde yayımlamıştır.16 Bu şehirde, son dönemde, Ermeni Araştırmaları akademide de yer bulmuştur. Kahire Üniversitesi’nde 2014’te kurulan Ermeni Araş-tırmaları Merkezi, tarihsel ve kültürel olarak Ermenilerle ilişkili ko- nularda akademik üretimin artmasını amaç edinmiştir. Bu amaç kapsamında, merkez, 2016’da ‘Arap Dünyasında Ermeni Araştır- malarının Geleceği’ başlıklı bir konferans düzenlemiştir.

İran’da, 1960 yılında kurulan İsfahan Üniversitesi Ermeni Dili ve Edebiyatı Bölümü, son dönemde, Yeni Çuğa’daki Ermeni Surp Amenapırgiç Manastırı’yla, arşivlerin kullanımına dönük olarak işbirliği yapmaktadır. Tahran’daki İslami Azad Üniversitesi’nde 1995, Tahran Üniversitesi’nde ise 2011 yılında Ermeni Araştırma-ları bölümleri kurulmuştur.

16 Yervant Gobelyan, “Halkın tarihini kaydetti”, Agos 347, 22 Kasım 2002.

rusya, ukrayna ve gürcistan’da ermeni araştırmaları

r u s y a , u k r a y n a v e g ü r c i s t a n ’ d a e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı


Ermenistan’da Ermeni Araştırmaları alanının gelişiminde üç ku-rum belirleyici rol oynamıştır: 1919’da kurulan Yerevan Devlet Üniversitesi; 1943’te kurulan Ermenistan Sovyet Sosyalist Cum- huriyeti Bilimler Akademisi (1993’ten beri ‘Ermenistan Ulusal Bi- limler Akademisi’, NAS RA); 1959’da kurulan Madenataran Mes-rop Maşdots Eski El Yazmaları Enstitüsü.

Ermenistan’da bu alan Ermeni halkı, Ermenistan tarihi ve kültü-rüyle ilgili bir çalışma alanına işaret ettiği kadar, ülkenin gündelik siyasi gerçekliklerini ve komşu devletlerle ilişkilerini de kapsar. Bu bakımdan, Ermenistan’da Ermeni Araştırmalarının ağırlık-lı olarak siyaset bilimiyle birlikte ele alındığı ve çeşitli devlet kurumlarının söz sahibi olduğu bir alan olduğu söylenebilir. Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi ile Yerevan Devlet Üni-versitesi’nin düzenlediği, 2003 yılının Eylül ayında Yerevan’da yapılan 1. Uluslararası Ermeni Araştırmaları Kongresi, tüm dün- yadan araştırmacıları bir araya getirmiş ve Ermeni Araştırmalarının gelişimi için önemli bir adım olmuş, bu kongrenin etkileri sonraki yıllara da yansımıştır. Bu alanda atılan bir diğer önemli adım da, Ermenistan hükümetinin 2012 yılının Ocak ayında yayımladığı, 2012-2025 yılları arasında Ermeni Araştırmalarının geliştirilmesi için hazırlanan strateji belgesidir. Belgede yer alan kararlar doğrul-tusunda, ilk adım olarak, 2012’de, Ermeni Araştırmaları için bir destek fonu oluşturulmuştur.

Bağımsız Ermenistan’ın kuruluşundan bugüne, Ermeni Araştır-maları alanına çeşitli şekillerde katkıda bulunmuş olan başlıca kurumlar arasında, yukarıda belirtilen ‘kurucu’ üç kuruma ek olarak, Soykırım Müzesi ve Enstitüsü, Şirak Ermeni Araştırmaları Merkezi, Ermenistan Devlet Pedagoji Üniversitesi, Abovyan Er-menistan Pedagoji Üniversitesi, Komitas Devlet Konservatuvarı,

Ukrayna’nın başkenti Kiev’deki Devlet Üniversitesi’nde yer alan Ermeni Araştırmaları Kürsüsü, Ermeni Araştırmaları alanında akademik çalışmaların yürütüldüğü bir merkezdir.18 Ukrayna’da ayrıca, Ermeni Birliği’nin çatısı altında, bir Ermeni Araştırmaları merkezi faaliyet göstermektedir.

Rusya, Ukrayna ve Gürcistan’da yürütülen Ermeni Araştırmaları çalışmaları, gerek maddi kaynak kullanımı, gerek konu ve program seçimleri açısından, Avrupa ve ABD’deki benzerlerinden ayrışır. Avrupa’da ve özellikle ABD’de bu alanda belirleyici bir rol oynayan geleneksel Ermeni hayır kurumlarının, eski Sovyet ülkelerindeki faaliyetleri çok sınırlıdır. Söz konusu ülkelerde, Ermeni Araştırma-larının gelişiminde kamusal kaynakların birincil önemde olduğu, sivil inisiyatiflerle geliştirilen araştırma merkezlerinin de çoğun-lukla devletler arasındaki anlaşmalarla desteklendiği ve yarı sivil bir nitelik taşıdığı görülmektedir. Bu durumun da etkisiyle, Sovyet sonrası ülkelerde Ermeni Araştırmaları alanında yürütülen çalış-malarda, toplumların ve devletlerin pratik ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik, dil ve kültür eğitimi odaklı bir anlayış hâkim olmuştur.

18 Vahram Hovyan, “Centers for Armenian Studies in the Post-Soviet Countries”, Nora-vank, http://noravank.am/eng/articles/detail.php?ELEMENT_ID=13186

ermenistan’da ermeni araştırmaları

e r m e n i s t a n ’ d a e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı


Ermenistan’ın bağımsızlığını kazandığı 1991 yılından sonra, Er- meni Araştırmaları alanında bir genişleme yaşanmış, bu süreçte birçok enstitü ve araştırma merkezi kurulmuştur. 2008’de Yerevan Devlet Üniversitesi bünyesinde kurulan Ermeni Araştırmaları Enstitüsü’nde lisans ve lisansüstü programları bulunmakta, Haya-kidutyan Hartser adlı bir akademik dergi yayımlanmaktadır.

Ermenistan’da Ermeni Araştırmaları alanında verilen temel eserlerin başında, Ermenistan Bilimler Akademisi tarafından hazır-lanan ve 1974’ten 1986’ya kadar 13 cilt halinde yayımlanmış olan Haygagan Sovedagan Hanrakidaran [Sovyet Ermenistanı Ansiklopedisi] gelmektedir. Ermeni Kilisesi’nin tarihinden Er-meniceye, Diaspora ve Soykırım araştırmalarına kadar pek çok konuda maddeler içeren bu ansiklopediden önce, iki önemli süreli yayın, Ermenistan’da Ermeni Araştırmalarının şekillenmesinde belirleyici rol oynamıştır. NAS RA tarafından 1940 yılından beri hakemli bir dergi olarak yılda üç kez yayımlanmaya devam eden Lraper Hasaragagan Krutyunneru [Sosyal Bilimler Dergisi] ile, Ermeni Bilimler Akademisi tarafından 1958’de yayımlanmaya başlayan ve Antik Çağ’dan bugüne Ermeni tarihi, dili ve edebiya- tına odaklanan Badma-Panasiragan Hantes [Tarih-Filoloji Der-gisi], Ermeni Araştırmaları alanının öne çıkan süreli yayınlarıdır. Ermenistan’da Ermeni Araştırmalarının gelişimine katkı sunan önemli yayınlar arasında, 1940’tan beri yayımlanan Banber Ma-tenadarani [Madenataran Bülteni]; 1967’den beri yayımlanan Banber Yerevani Hamalsarani [Yerevan Üniversitesi Dergisi]; Ermeni Katolikosluğu’nun 60 yıldır yayımladığı Eçmiadzin der-gisi; 2014’te çıkmaya başlayan beş dilli akademik dergi Banber Hayagidutyan da [Armenoloji Bülteni] bulunmaktadır.

Noravank Bilimsel Eğitim Vakfı, Ararat Stratejik Araştırmalar Merkezi sayılabilir.19

Ulusal Bilimler Akademisi (NAS RA), hem kuruluşunun daha es- kiye dayanması, hem de sunduğu araştırma ve arşiv olanaklarıyla, Ermeni Araştırmalarına yaptığı geniş katkılarla öne çıkar. 1943’te kurulan NAS RA, Ermeni Araştırmaları bölümüne bağlı dokuz araştırma enstitüsünün (Tarih, Acaryan Dil, Abeğyan Edebiyat, El Yazmaları, Sanat, Ekonomi, Felsefe, Doğu Araştırmaları ve Soy-kırım enstitüleri) yanı sıra, Şirak Ermeni Araştırmaları Merkezi ve akademik bir yayınevini de barındırmakta; çatısı altında çalışan yüzlerce araştırmacıyla, Ermenistan’da bu alandaki en zengin ku-rum olma özelliğini taşımaktadır.20

1919 yılında kurulan Yerevan Devlet Üniversitesi de, Ermenis-tan’da Ermeni Araştırmalarının gelişiminde önemli rol oynamıştır. Filoloji ve dilbilimi alanlarında uzmanlaşan Stepan Malkhasyants (1857-1947) ve Hraçya Acaryan (1876-1953) ile halkbilimci Ma- nuk Abeğyan (1865-1944), bu kurumun çatısı altında öncü ni- teliğinde çalışmalar yapmışlardır.21

Madenataran Mesrop Maşdots Eski El Yazmaları Enstitüsü, geniş el yazması arşivi, Ermeni Araştırmalarına odaklanan dokuz tematik bölümü ve –2017 başı verilerine göre– 140’ı araştırmacı olmak üzere 337 çalışanı ile, Ermeni Araştırmaları alanında çalışanların temel referans noktalarından biri olarak kabul edilir.22

19 Fundamental Armenology, “Editorial”, http://www.fundamentalarmenology.am/Artic-le/1/116/EDITORIAL.html

20 Yuri M. Suvaryan, “Hayakidutyan Arti Vicagı Hayasdanum Yev Zarkatsman Himnağın-tirnerı” [Ermenistan’da Ermeni Araştırmalarının Günümüzdeki Durumu ve Karşılaşılan Sorunlar], Hayakidutyunı Yev Arti Jamanagaşrçani Mardahravernerı [Günümüzde Ermeni Araştırmaları ve Sorunları], 2. Uluslararası Ermeni Araştırmaları Kongresi Bildirileri (Yere-van: Kidutyun, 2014).

21 a.g.y.

22 a.g.y.

e r m e n i s t a n ’ d a e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı


ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİNDEN 90’LI YILLARA

19. yüzyılda Osmanlı’da toplumsal ve iktisadi hayatta yaşanan dö- nüşüm, özellikle yüzyılın ikinci yarısında, Ermenilerin toplumsal, kültürel ve edebi hayatına da yansımıştır. 1860 ve 1863’te, Ermeni toplumunu sivil ve ruhani önderlik kurumları temelinde ‘düzen-lemek ‘amacıyla hazırlanan Ermeni Nizamnamesi metinleri, bu etkinin siyasi ifadesi olarak değerlendirilebilir.23 Aynı dönemde, Er- meni edebiyatında hem kırsal bölgeler, hem de kentlerdeki günlük yaşama dair gerçekçi eserlerin ağırlık kazandığı görülür. Tılgadintsi (Hovhannes Harutyunyan, 1860-1915), Rupen Zartaryan (1874-1915), Yervant Odyan (1869-1926) ve Hagop Baronyan (1843-1891), edebi esinlerini gündelik yaşamdan alan isimlerdendir.24

19. yüzyıldaki Ermeni kültür hayatını, araştırmaları ve eserleriyle 20. yüzyılın ilk çeyreğine aktarmış olan Teotig (Teotoros Lapçin-ciyan) ve Hagop (Cololyan) Siruni’nin çalışmaları, bu alanda halen temel kaynaklardır. Amenun Daretsuytsı [Herkesin Yıllığı] adlı alma-nak çalışması ile, 1907-1929 yılları arasında Ermeni toplumunun yaşantısının kaydını tutan Teotig’in, 24 Nisan 1915’te İstanbul’da tutuklanan 143 kişi de dahil olmak üzere, soykırıma kurban giden 761 Ermeni aydına dair biyografik bilgiler, bazılarının eserlerinden alıntılar ve bu konuda çeşitli yazılar içeren Huşartzan Abril Das-nımegi [11 (24) Nisan Anı Albümü] adlı kitabı,25 ölenlerin ardında kalan yetimler hakkında yazdığı Zulumı yev mer Vorperı [Zulüm ve Yetimlerimiz] ve Ermenice harflerin bulunuşunun 1500., Ermeni matbaacılığının 400. yılı vesilesiyle kaleme aldığı Dib u Dar [Baskı

23 Vartan Artinian, Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863, çev. Zülal Kılıç (İstanbul: Aras, 2004), s. 90.

24 Kevork B. Bardakjian, Modern Ermeni Edebiyatı, çev. Fatma Ünal, Maral Aktokmakyan (İstanbul: Aras, 2013), s. 115-212.

25 Teodik, 11 Nisan Anıtı – Huşartzan Abril 11i (İstanbul: Belge, 2010).

Ermeni Araştırmalarının, Osmanlı dönemindeki temelleri 17. yüz-yıldan 20. yüzyıla uzanan geniş zaman diliminde, tarihçi Eremya Çelebi Kömürciyan (1637-1695), Balatlı Kevork Tıbir (1737-1812), Ğugas İnciciyan (1758-1833), Hampartzum Limonciyan (1768-1839), Krikor Peştemalciyan (1773-1837), Minas Pıjişgyan (1777-1851) ve Madatya Karakaşyan (1818-1903) gibi araştırmacıların, Ermeni dili, tarihi ve kültürüne dair çalışmalarında bulunabilir.

20. yüzyılın başında bu alana katkıda bulunmuş olan isimler, 1915’ten bir biçimde kendilerini sakınmayı başarabilmiş Ermeni aydınlardır. Anayurdundan uzakta entelektüel olarak ayakta kal-maya çalışan küçük bir topluluk olarak nitelendirilebilecek olan bu aydınlar, Ermeni halkının tarihine ve kültürüne dair üretimlerini sürdürseler de, Ermeni kültür ve sanat yaşamı 1915’in ardından ciddi bir kesintiye uğramış, 19. yüzyıldaki çeşitliliğini ve zenginli-ğini büyük ölçüde yitirmiştir.

Türkiye’de Ermeni Araştırmalarının tarihi ise, aynı zamanda 1915 sonrası bir kaybın tarihini ortaya koymaktadır.

Yurtdışında 20. yüzyılın henüz başında Ermeni tarihi ve kültürüne ilişkin çalışmalar akademinin içinde filizlenmeye başlarken, Tür-kiye’de, benzer bir kurumsallaşma ve bilimselleşme süreci söz ko-nusu olamamıştır. Türkiye’de son dönemde akademik bir çalışma alanı niteliği kazanmaya başlayan Ermeni Araştırmalarının teme-lini oluşturan kurucu adımlar, 1915’ten kurtulabilmiş aydınların üretimlerinin yanı sıra, Erken Cumhuriyet döneminde, 1915’te kaybedilen entelektüel zenginlik ile sonraki kuşaklar arasında bağ kurmaya çalışan günlük Ermenice gazetelerin ve dergilerin faaliyetlerini de kapsar.

türkiye’de ermeni araştırmalarının temelleri

t ü r k i y e ’ d e e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı n ı n t e m e l l e r i


olsa da, günümüzde Türkiye akademisinde ilgiyle çalışılan bir konu olan Ermeni harfli Türkçe metinler üzerine 1980’li yıllarda ilk çalışmaları yapan araştırmacılardandır.

1990’lı yıllara kadar Ermeni tarihinin çeşitli alanlarında eserler veren yazarlar arasında, Hrant Asadur, Toros Azadyan, Hrant Der Andreasyan, Varujan Köseyan, Kevork Pamukciyan, Vahram Pa- runyan, Levon Panos Dabağyan, Mıgırdiç Marzbanyan, Şavarş Ka- hana Balımyan, Bimen Zartaryan ve Pars Tuğlacı’nın öne çıktığı söylenebilir. Özellikle 1930’lu yıllarda yaptığı çalışmalarla tanı- nan Toros Azadyan, ünlü müzikolog, besteci ve derlemeci Gomidas Vartabed’in hayatına ve Eğin’in tarihine dair kitaplar kaleme al-mış;28 1948’de Mışaguyt [Kültür] adlı bir etnografi yıllığı çıkarmış; Jamanak gazetesi için Ermeni kültür tarihine dair birçok tefrika yazı yazmıştır. Çalışmalarını tarih alanında yoğunlaştıran isimlerden Kevork Pamukciyan ise 1967’den itibaren Türkiye Ermenileri Patrikliği’nde arşiv sorumlusu olarak çalışmış, Patrikhane’nin yıllık yayını olan Şoğagat dergisinin yayın yönetmenliğini yap-mıştır. Pamukciyan, özellikle Ermenice kaynaklar ışığında, birçok Ermenice ve Türkçe eser vermiştir.29 Osmanlı tarihi ve sözlük çalışmalarıyla tanınan Pars Tuğlacı, Osmanlı döneminde Ermeni toplumsal yaşantısının bir parçası olarak Balyan ve Dadyan

28 Gomidas Vartabed (İstanbul: Gutenberg Matbaası, 1931); Agn: Nüter ir mışaguytin yev badmutyan hamar [Eğin], (İstanbul: 1955).

29 Pamukciyan’ın başlıca Ermenice eserleri arasında şunlar yer alır: “Madenakidutyun Han-rabedagan Hisnamya Şırçani İstanbulahay Kirkı” [Cumhuriyet’in 50 Yılında İstanbul’da Ermenice Kitaplar Bibliyografyası], Şoğagat 1976-1978; Hagop Nalyan Badriark [Patrik Hagop Nalyan], (İstanbul: Murat Ofset, 1981); Hovhannes Badriark Golod [Patrik Hovhan-nes Golod], (İstanbul: Şoğagat Yayın Dizisi - 2, 1991) ve Badmutyun Hıragizman Gosdant-nubolso, 1660 Darvo [1660 Yılı İstanbul Yangını Tarihi], Eremya Çelebi Kömürciyan’ın eserinin notlandırılarak yay. Haz. K. Pamukciyan (İstanbul: Şoğagat, 1991). Yazarın Türkçe olarak kaleme aldığı eserlerden bir seçki, Aras Yayıncılık tarafından, Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar üst başlığıyla, dört cilt halinde yayımlanmıştır: İstanbul Yazıları; Ermeni Harf-li Türkçe Metinler; Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar; Biyografileriyle Ermeniler (İstanbul: Aras, 2002-2003).

ve Harf]26 adlı kitapları, Ermeni tarihi ve kültürü açısından büyük önem taşıyan, temel kaynak niteliğinde eserlerdir.

Çalışmalarıyla hem 1915 öncesinde hem de sonrasında etkili ol-muş bir diğer önemli isim de, yazar ve yayıncı Siruni’dir. Gençlik yıllarında Azadamard, Püzantion ve Arevelk gazetelerinde yazıları yayımlanan ve 1915’ten sağ kurtulabilen Siruni, 1922 yılına kadar İstanbul’da kalıp yayın faaliyetlerini sürdürmüş, ardından Roman-ya’ya yerleşmiştir. Özellikle, Ermenilerin 1453’ten itibaren İstan-bul’daki tarihini anlattığı Bolis yev ir Terı [İstanbul ve Rolü] başlıklı dört ciltlik kitabı, Tanzimat yev Hayerı [Tanzimat ve Ermeniler] ve Eçer Arevmdahay Kraganutyan Badmutenen [Batı Ermeni Edebiya-tından Sayfalar] başlıklı çalışmalarıyla, Ermeni tarihi çalışmalarına çok önemli katkılar sunmuştur.27

1923 SONRASINDA GAZETELER VE BAĞIMSIZ ARAŞTIRMACILAR

1923 sonrasında, 1990’lı yıllara kadar Ermeni tarihi, dili ve kültürü üzerine çalışan yazarlar, çalışmalarını genellikle gazeteler, dergi-ler ya da okul, kilise, hastane gibi kurumların yıllık dergilerinde yayımlamışlardır. Batı Ermeni Dili ve Edebiyatı alanında eserler veren araştırmacılar arasında, Hagop Martayan Dilaçar ve Turgut Kut sayılabilir. Modern Türkçenin kurucularından kabul edilen ve Türk Dil Kurumu’nun da kurucu isimleri arasında yer alan Marta-yan, özellikle Marmara gazetesinde Ermeni dili ve kültürü üzerine tefrika yazılar yazmıştır. Turgut Kut ise, uzmanlık alanı Türk Dili

26 Teotig, Baskı ve Harf: Ermeni Matbaacılık Tarihi, çev. Sirvart Malhasyan (İstanbul: Birza-manlar, 2013).

27 Bolis yev ir Terı (Beyrut: Antilyas, 1965); “Tanzimat yev Hayerı”, Badma Panasiragan Hantes (1966), s. 53-66; “Eçer Arevmıdahay Kraganutyan Badmutenen”, Badma Panasira-gan Hantes (1972), s. 35-47.



Bibliyografyası] başlıklı çalışması yer alır. 1923-1973 yılları ara- sında Türkiye’de yayımlanan Ermenice eserlerin yer aldığı bu bibliyografya, Ermeni tarihi ve kültürü üzerine çalışan araştır-macılar için değerli bir kaynak oluşturmaktadır. Ermeni Pat-rikliği tarafından yayımlanan süreli yayın Lraper; Getronagan Lisesi’nden Yetişenler Derneği’nin 1948’de yayın hayatına baş- layan Hantes Mışaguyti [Kültür Dergisi] ve Pangaltı Lisesi’nden Yetişenler Derneği’nin 1954’te yayımlanmaya başlayan kültür- sanat ağırlıklı dergisi San, Ermeni kültürü ve tarihine dair önemli metinler barındırırlar.

Cumhuriyet döneminde Türkçe dışındaki dillerde tiyatro oyunu sahnelenmesi yasaklanmış, 1946 yılında bu yasağın kalkmasıyla, 1915 öncesinde bir hayli zengin olan Ermenice tiyatro gelene- ği yeniden canlanmaya başlamıştır. 1946 aynı zamanda, yayın ha-yatına 50 yıl boyunca devam edecek olan Kulis dergisinin kuruluş yılıdır. Hagop Ayvaz’ın kurduğu ve 1996 yılında kapanana kadar başyazarlığını sürdürdüğü, Ermenice olarak yayımlanan Kulis, Türkiye’deki en uzun soluklu tiyatro yayınıdır. Özellikle Ermeni-ce sahne hayatına odaklanmak üzere kurulan Kulis, erken Cumhu-riyet döneminde Ermeni toplumuna yönelik olarak yayımlanan birçok diğer gazete ve dergi gibi, zamanla, genel olarak Ermeni tarihi ve kültürüne dair makaleler ve biyografilerin de yer aldığı, zengin bir süreli yayına dönüşmüştür.

Ermeni Araştırmalarına katkısı tartışmalı olsa da, bu noktada, 1915 sonrası Cumhuriyet Türkiyesi tarafından yaratılan, Ermeni Sorunu, Ermeniler ve 1915 odaklı tarihyazımı geleneğinden de bahsetmek gerekir. Fatma Müge Göçek, 1915’e dair Türk tarih- yazımında üç temel yaklaşım tespit eder. Osmanlı İmparatorlu-ğu’nun son döneminde kilit noktalarda görev alan şahsiyetlerin hatırat ve raporları üzerine kurulu olan ilk yaklaşımda, 1915 ve sonrasında, dönemin savaş koşulları gereği, ortak acılar yaşandığı

ailelerinin tarihi ve Ermeni tarihi ve edebiyatı üzerine eserler de vermiştir. 1940’lardan 70’li yıllara kadar İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü’nde görev yapan Hrand Der Andreasyan ise, özel-likle Ermeniceden yaptığı çeviriler ve derlemelerle, Osmanlı tarihi alanına çok değerli bir katkıda bulunmuştur.

Bu dönemde, yukarıda belirtilen isimler de dahil olmak üzere pek çok yazarın Ermeni Araştırmaları alanına kaynaklık edebilecek ça- lışmaları, esas olarak süreli yayınlarda yer bulmuştur. 1908 yılında Sarkis ve Misak Koçunyan kardeşler tarafından kurulan ve Cum-huriyet öncesinden başlayıp Cumhuriyet dönemine taşınan bir gazetecilik deneyimini temsil eden Jamanak gazetesi, halen yayım- lanmaktadır. Jamanak, bu uzun yayın serüveni boyunca, özellikle Cumhuriyet döneminde pek çok Ermeni entelektüelin Ermeni tarihi ve kültürü üzerine yazılarını tefrika etmiştir.

1940 yılında Suren Şamlıyan’ın kurduğu ve yayın yönetmenliğini 1967’de Rober Haddeciyan’ın devraldığı Nor Marmara gazetesi de, yayın hayatına halen devam etmektedir. Aynı yıllarda kurulan haftalık Nor Or, Nor Lur ve Carakayt gazeteleri kapanmak zorunda kalırken, Cumhuriyet öncesinde kurulan Jamanak ve Tek Parti döneminde kurulan Nor Marmara gazeteleri, maruz kaldıkları yoğun baskı ve sansüre rağmen Ermeni kültürü ve tarihi üzerine birçok eseri tefrika ederek, Ermeni Araştırmaları alanına önemli katkıda bulunmuşlardır.

Bağımsız gazete ve dergilerin yanı sıra, dinî ve toplumsal ku-rumların yayınlarında da Ermeni Araştırmalarına kaynaklık edebilecek nitelikte metinlerin izini sürmek mümkündür. Bunlar arasında, Surp Haç Tıbrevank Vakfı’nın yıllık yayını olan Şo- ğagat dergisi öne çıkar. 1952 yılında yayımlanmaya başlayan derginin 1978’de çıkan sayısında, Kevork Pamukciyan’ın “Ma- denakidutyun Hanrabedagan Hisnamya Şırçani İstanbulahay Kirki” [Cumhuriyet’in 50 Yılında İstanbul’da Ermenice Kitaplar



1980 darbesi sonrasında, hem siyasi, hem de kültürel yaşam üze-rindeki yoğun baskı, bu alanlarda neredeyse on yıl boyunca yeni seslerin, üretimlerin ve girişimlerin ortaya çıkmasına engel olmuş-tur. 1987 yılında AB üyeliği sürecinin yeniden başlatılmasıyla dar-be sonrası koşullar yavaş yavaş da olsa gevşemeye başlamıştır. 90’ lı yıllara gelindiğinde, özellikle kimlik politikalarının ve müca-delelerinin öne çıkmasıyla, çokkültürlülüğe vurgu yapan çeşitli siyasi ve kültürel mecralar yaratılmış; araştırma ve yayımcılık faaliyetlerinde de bir özgürlük alanı açılmasıyla, çok kimlikli ve özgürlükçü bir çizgi izleyen gazeteler, dergiler ve radyolar yayın hayatına girmiştir. 1993’te –Ermeni halk şarkıları da dahil olmak üzere– Anadolu, Trakya ve Mezopotamya’nın geleneksel şarkıla-rını orijinal dilleriyle yorumlamaya dönük bir proje olarak doğan Kardeş Türküler ve aynı yıl, Anadolu Ermeni Müziği’ni kitlelere tanıtmak amacıyla kurulan Knar grubu da, söz konusu dönemde Ermeni kültürünün kamusal alanda çokkültürlülük çerçevesi için-de ses bulmasına katkıda bulunmuştur.

Türkiye’de 90’lı yıllarda Ermeni kültürüne ve Ermeni halkının yakın geçmişine ilişkin kamusal bilginin yayılmasında kitap ya-yımcılığı önemli bir rol oynamıştır. 1977’de kurulan Belge Yayın-ları, özellikle 80’lerin ikinci yarısından itibaren, Türkiye’de yaşayan halkların yakın geçmişine ışık tutan araştırma-inceleme kitapları ve tanıklıklara dayalı edebiyat eserleriyle, Türkiye’de tabu olarak kabul edilen, ‘Ermeni Sorunu’ da dahil olmak üzere birçok konuda resmî tarih anlatısını sorgulayan bir yayın çizgisi sürdürmüştür.33 1984’te kurulan İletişim Yayınları da, özellikle 90’lı yıllardan itibaren, yayın dünyasına, Türkiye sınırları içinde yaşamış ya da

33 Belge Yayınları’nın 1990’lı yıllarda Ermeni Araştırmaları alanında yayımladığı araştır-ma-inceleme kitapları arasında Yves Ternon’un Ermeni Tabusu (çev. Emirhan Oğuz, 1993), anı-romanlar arasında ise Mıgırdiç Armen’in Hegnar Çeşmesi (çev. Hasan Polat, 1992) ve Franz Werfel’in Musa Dağ’da Kırk Gün (çev. Saliha N. Kaya, 1997) adlı eserleri öne çıkar.

öne sürülür. İkinci tarih yaklaşımı çok partili hayata geçildikten sonra gelişmiş ve zamanla kendi dilini yaratmıştır. 1950’li yıl-larda devlet desteğiyle Anadolu’da Ermeni tarihi üzerine araş- tırmalar yapan Esat Uras’ın çalışmaları, bu yaklaşımın kurucu metinleri olarak değerlendirilebilir.30 Aynı yaklaşım, 1970’li yıl- larda resmî siyasi söylemde, 1990’lı yıllarda ise tarih disiplini içinde kurumsallaşan, akademideki inkârcı çalışmaların da zemi-nini oluşturmuştur. 90’larda aynı zamanda, özellikle çalışmaları- nı yurtdışında yürüten isimlerin öncülüğünde, 1915’e dair sorum- luluğu dile getirmekten çekinmeyen, eleştirel bir tarih yaklaşımı ortaya çıkmıştır.31 Bu dönemde, Holokost çalışmalarının akade-mide ağırlık kazanmasına paralel olarak, Ermeni Soykırımı’na dair tarihyazımı da genel ve karşılaştırmalı Soykırım Araştırmaları kapsamında yer almaya başlamıştır.32

1990’LI YILLAR VE DÖNÜŞÜM

1990’lı yıllarda Ermeni Araştırmaları alanındaki gelişmeler, ön-ceki dönemle benzer biçimde, gazeteler ve diğer süreli yayınlar aracılığıyla yürütülen araştırma, inceleme ve yayın faaliyetlerini kapsar. Yukarıda sözü edilen yayınların ve yayınevlerinin ortaya çıkışı, elbette, Türkiye’de yaşanan daha geniş siyasi ve sosyal dö-nüşümlerle bağlantılıdır.

30 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi (Ankara: Yeni Matbaa, 1950). Rahip Y. G. Çarkcıyan’ın, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953 başlıklı çalışması da (İstanbul: Yeni Matbaa, 1953), söz konusu söylemin kurulmasında yoğun olarak kullanılmıştır.

31 Fatma Müge Göçek, “Reading Genocide: Turkish Historiography on the Armenian Et-hnic Cleansing”, A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire içinde, ed. Ronald G. Suny, Fatma M. Göçek ve Norman Naimark (Londra: Oxford Üniversitesi, 2011), s. 42-52.

32 Ermeni Soykırımı’na dair tarihyazımını inceleyen bir çalışma için bkz. Bedros Der Matos-sian, “Explaining the Unexplainable: Recent Trends in the Armenian Genocide Historiog-raphy”, Journal of Levantine Studies VI/2 (Kış 2015), s. 143-166.



Türkiye Ermeni toplumunun özneleşmesi sürecinde önemli bir adım atan Agos, yayın hayatına başladığı tarihten itibaren, Hrant Dink ve Ermenice sayfaların editörü Sarkis Seropyan gibi, kuruluş aşamasında ve devamında bu girişimde yer alan kişilerin katkıla-rıyla, özellikle unutturulmaya çalışılan kültürel mirasın korunması ve açığa çıkarılmasına yönelik bir habercilik faaliyeti yürüttü. Bu faaliyet, zaman içinde, Ermeni tarihine ve kültürüne dair geniş bir külliyatın haftalık bir yayın içinde iki dilli olarak yer almasını sağladı. Keza, Türkiye tarihinin büyük tabularından olan Ermeni Soykırımı ve Müslüman(laştırılmış) Ermeniler konusu da, araştırmacılar ve doğrudan tanıklar vasıtasıyla gazetenin sayfalarına taşınmış, Agos bu alanda öncü, açık görüşlü bir platform olarak hizmet vermiştir.

2000’Lİ YILLARDA TÜRKİYE’DE ERMENİ ARAŞTIRMALARI

1990’lı yılların sonlarından itibaren, Türkiyeli akademisyenlerin Soykırım Araştırmaları çerçevesinde yurtdışındaki meslektaşla-rıyla geliştirdikleri diyalog ve Türkiyeli yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin Ermeni tarihi, kimliği ve kültürü alanında yaptıkları çalışmalarla, akademide Ermeni Araştırmaları alanının gelişiminde yeni bir sayfa açılmıştır.34

2000’li yılların başında Ronald Grigor Suny, Fatma Müge Göçek ve Gerard Libaridian’ın öncülüğünde kurulan Workshop on Ar-menian-Turkish Scholarship [WATS, Ermeni-Türk Çalışmaları

34 Gomidas Enstitüsü’nün yayımladığı Armenian Forum dergisinin ikinci sayısında yer alan, Ronald Grigor Suny’nin ‘Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde Ermeniler ve Türkler’ temalı makalesi etrafında Suny, Selim Deringil, Vahakn Dadrian ve Engin Deniz Akarlı’nın geliştirdiği fikir alışverişi, 2000’li yıllarda bu alanda yaşanacak olan dönüşümün habercile-rindendir: Ronald Grigor Suny, “Armenians, Turks, and the End of Empire”, Armenian Fo-rum I/2 (Yaz 1998). Taner Akçam ile Vahakn Dadrian arasındaki akademik ilişkiyi temel alan A Wall of Silence [Bir Sessizlik Duvarı, yön. Dorothee Forma, 1997] adlı belgesel film de, söz konusu ‘diyalog başlangıcı’nın temellerine dair önemli bir kaynaktır.

yaşamakta olan halklara, kimliklere ve tartışmalı tarihsel konulara ilişkin kitaplar kazandırmıştır. Taner Akçam’ın, Türkiye’de bu ala- nın ilklerinden olan Türk Ulusal Kimliği ve Ermeni Sorunu başlıklı kitabı, 1992’de İletişim Yayınları tarafından yayımlanmıştır.

1993’te, Yetvart Tomasyan, Mıgırdiç Margosyan, Ardaşes Margos-yan ve Hrant Dink’in katkılarıyla kurulan Aras Yayıncılık, Ermenice edebiyatın, özellikle taşra edebiyatının Türkçeye kazandırılmasına odaklanan çalışmalarıyla Türkiye’de bu alanın tanınmasında öncü rol oynarken, Türkçe yazılmış ya da Batı dillerinden Türkçeye çevrilmiş araştırma-inceleme kitaplarıyla da, Türkiye’de Ermeni Araştırmalarının gelişimine önemli bir katkıda bulunmakta, hem çeşitli dillerde yazmış Ermeni edebiyatçıların eserlerini, hem de Ermeni tarihi ve kültürüne odaklanan çalışmaları Türkiyeli okurla buluşturmaya devam etmektedir.

1996’da Hrant Dink’in genel yayın yönetmenliğinde bir grup Er-meni tarafından kurulan Agos, Türkiye’nin ilk Türkçe-Ermenice, iki dilli haftalık gazetesi olarak, devletin Türkiye Ermeni toplumuna yönelik ayrımcı azınlık politikalarına karşı kamuoyunu bil- gilendiren ve dayanışma ortamı oluşturan bir platform oldu. Gazetenin ilk dönem hedefleri arasında, Türkiye toplumunu Ermenilerin tarih ve kültür mirasıyla doğrudan tanıştırmak; Anadolu’da yaşayan ve 1915 sonrasında okullar ve kiliseler de dahil olmak üzere bütün kültür kaynaklarını ve varlık alanını yitirdikleri için anadilinden de yoksun kalan Ermenileri geniş Ermeni toplumuyla buluşturmak da vardı. Sonraki yıllarda Hrant Dink’in şahsında Türkiye’nin bütün sorunlarına eşit vatandaşlık ilkesiyle sahip çıkan, sözünü ve eylemini sunan bir Ermeni yurttaş modeline öncülük eden gazete, pek çok genç isim yetiştirdi. Agos, Türkiye-Ermenistan sınırının açılması ve iki komşu ülke arasında ilişkilerinin normalleştirilmesi yönünde teşvik edici bir yayın politikası benimsedi.



görülebilir. Türkiye’de 1986 yılının başı ile 2015 yılının sonu arasındaki dönemde kabul edilmiş, özetinde ‘Ermeni’ kelimesinin yer aldığı yüksek lisans ve doktora tezlerinin sayısı 1986-2001 arasında 82 iken, 2001-2015 arasında 718’dir.35 Benzer biçimde, Millî Kütüphane tarafından taranan, Türkiye’de çıkmış 5000 adet süreli yayında, başlığında ‘Ermeni’ kelimesinin geçtiği toplam 939 makalenin 184’ü 1986-2001 arasında, 527’si ise 2001-2015 ara-sında yayımlanmıştır.36

Bu tezler içinde, 2000’li yıllara kadar, ağırlık Ermeni Soykırımı ve siyaset odaklı çalışmalardadır; 2000’li yıllarda, özellikle 2007’den sonra, Ermeni tarihinin 20. yüzyıldan önceki dönemlerini, Ermeni kültürü ve dilini konu alan çalışmaların sayılarının arttığı görülür. Günümüzde, Türkiye’de Ermeni Araştırmaları alanındaki tezlerde, bu iki ana eğilimin, konu dağılımı açısından eşit düzeyde temsil edildiği söylenebilir.

Aynı dönemde, özellikle üniversitelerde, bu alana dönük kurumsal faaliyetlerin de geliştiği söylenebilir. Ankara Üniversitesi Dil ve

35 Yüksek Öğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/

36 Millî Kütüphane Türkiye Makaleler Bibliyografyası, https://makaleler.mkutup.gov.tr/

Atölyesi], akademisyenler arasında gelişmeye başlayan diyaloğu genişletmeyi amaçlamış ve 2000-2017 arasında, ilki Chicago’da, sonuncusu Berlin’de olmak üzere on toplantı düzenlemiştir. Eylül 2005’te Bilgi Üniversitesi’nde yapılan “İmparatorluğun Son Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları” başlıklı konferans da, Cumhuriyet tarihin-de soykırım konusundaki resmî tarih anlatımını sorgulayan ilk akademik toplantı olarak, Soykırım Araştırmaları alanında Tür-kiye’de eleştirel bir tarih yaklaşımı kurulmasına yönelik önemli adımlardan biridir.

Söz konusu dönemde, Türkiyeli öğrencilerin, Türkiye’de ve yurt- dışında, tarih, sosyoloji, sosyal antropoloji, etnomüzikoloji, kül- türel çalışmalar ve edebiyat incelemeleri gibi disiplinlerde hazır-ladıkları, Ermeni tarihi, kültürü ve kimliğine ilişkin, milliyetçi paradigmaların önkabullerini sorgulayan yüksek lisans ve doktora tezleriyle, akademide Ermeni Araştırmaları için yeni bir alan açma-ya başladıkları görülür. Osmanlıcanın yanı sıra Ermenice ve çeşitli Batı dillerindeki kaynaklar ışığında, geç Osmanlı döneminden bu- güne uzanan bir zaman dilimi içinde çeşitli temalara odaklanan bu çalışmaların, sonraki yıllarda, özellikle –Hrant Dink’in öldü-rülmesine tepki olarak yükselen toplumsal duyarlılığa paralel ola-rak– 2007’den sonra sayıları artacak olan, eleştirel bir tarihyazımı yaklaşımıyla yürütülen yüksek lisans ve doktora çalışmalarının öncüllerini oluşturduğu söylenebilir.

Tüm bu gelişmeler ve bunlara karşı geliştirilen, statükoyu muhafaza etmeye yönelik çabalar, 2000’li yıllarda, Ermeni tarihi ve kültürüne dair yayınlarda gözle görülür bir artış olmasına neden olmuştur. Bu değişim, Türkiye’deki üniversitelerde yazılan tezler arasında, içinde ‘Ermeni’ kelimesi geçenlerin yıllara göre artışında ve Cumhuriyet dönemi boyunca akademik ağırlıklı dergilerde yayımlanan, başlı-ğında ‘Ermeni’ kelimesi geçen makalelerin son yıllardaki artışında


Türkiye’de 1986-2015 arasında yazılmış, özetinde ‘Ermeni’ kelimesinin geçtiği yüksek lisans ve doktora tezlerinin yıllara göre dağılımı


Türkiye’de yaşayan halkların kendi geçmişlerine dönük ilgisinin yoğunlaşmaya başladığı 90’lı yıllardan beri Ermeni tarihine yönelik ilgi de yükselmekte, ancak Ermeni Araştırmaları alanındaki çeşitli ihtiyaçlara kurumsal çözümler üretebilecek merkezlerin eksikliği hissedilmektedir. Bu eksiklik bireysel çabalar ve kişisel ilişkilerle giderilmeye çalışılsa da, çalışmalarını derinleştirmek isteyen araştır-macıların önünde bir engel oluşturmakta, hatta birçok konunun araş- tırılmasını olanaksız kılmaktadır. İstanbul’da, Ermeni Araştırmalarına odaklanan bir enstitü kurma fikri, bu somut ihtiyacın ürünüdür.

19 Ocak 2007’de Hrant Dink’in katledilmesinin ardından kurulan Hrant Dink Vakfı (HDV), kuruluş felsefesinde yer alan evrensel ilkeler ışığında düzenlediği uluslararası konferanslarla Türkiye’den ve yurt- dışından araştırmacıların çalışmalarını ortak bir platformda buluş- turmakta, yeni sorular ve geleceğe dair yeni tahayyüller için zemin sağlamaktadır. HDV 2007’den beri, Türkiye’de ve diasporada yaşa- yan Ermenilerin Türkiye’de Ermeni olmaya dair deneyimlerine ışık tutmak amacıyla sözlü tarih araştırmaları yürütmekte; Türkiye’nin çokkültürlü mirasını ortaya çıkarmak ve savunmak amacıyla, Türkiye topraklarındaki, Ermeniler, Rumlar, Süryaniler ve Yahudilere ait kül- türel mirasın önemli bileşenleri olan kilise, sinagog, okul, manas- tır, hastane, yetimhane, mezarlık gibi yapıların envanterini oluştur-makta, bunların korunması ve yeniden kullanımına dönük çalışmalar sürdürmekte; kişisel arşivleri, fotoğraf, belge ve kitapları toplayıp tasnifleyerek araştırmacıların kullanımına açmakta; Türkiyeli Erme- nilerin hafızasını arşivleyen sözlü tarih çalışmaları yürütmektedir.

Sonuç olarak, Türkiye’de Ermeni Araştırmalarına dönük ilgi ve ihti- yaç yoğunlaşırken, 2007’den beri faaliyetleriyle bu konuda bir kurumsal hafıza geliştirilmesine katkıda bulunmaya çalışan HDV, söz konusu ihtiyacı karşılamayı bir sorumluluk olarak görmektedir.

Tarih-Coğrafya Fakültesi bünyesinde resmen 1992 yılında kurulan Ermeni Dili ve Kültürü Anabilim Dalı’nda 2001’den beri yüksek lisans, 2010’dan beri de doktora programı bulunmaktadır. 2008 yılında başlayan Türkiye-Ermenistan normalleşme süreci çerçe-vesinde 2009’da iki devlet arasında protokollerin imzalanmasının ardından, 2010’da Kayseri’deki Erciyes Üniversitesi’nde, 2011’de Edirne’deki Trakya Üniversitesi’nde Ermeni Dili ve Edebiyatı bö- lümleri kurulmuş; 2011’de İstanbul’daki Kadir Has Üniversi- tesi’nde Doğu Ermenicesi, Boğaziçi Üniversitesi’nde 2008’de ‘Er-menice Harflerle Yazılmış Türkçe Eser İncelemesi’, 2009’da ise Batı Ermenicesi dersleri verilmeye başlamıştır.

2001 yılında Ankara’da kurulan Ermeni Araştırmaları Enstitüsü (ERAREN), yukarıda değinilen resmî-inkârcı söylemin kurumsal odağı olarak çalışmalarını sürdürmekte, 2001’den beri üç ayda bir çıkan Ermeni Araştırmaları, 2002’den beri ise altı ayda bir çıkan Review of Armenian Studies adlı dergileri yayımlamaktadır.

yeni bir araştırma merkezine doğru

y e n i b i r a r a ş t ı r m a m e r k e z i n e d o ğ r u


FAALİYETLER

İstanbul’un coğrafi konumu ve Ermeni kültürü ve tarihi açısından taşıdığı önem itibariyle, bir ‘doğal merkez’ olarak dünyanın farklı ül-kelerinde bu alanda çalışan araştırmacılar arasında köprüler kurmak; kütüphaneler, arşivler, merkezler arasında erişim ağları oluşturmak;

Ermeni halkının tarihsel ve kültürel varlığını ortaya çıkaracak, milli-yetçilik, ırkçılık ve cinsiyetçilikten uzak, disiplinlerarası alternatif çalış-maların üretilmesine ve araştırmacıların yetişmesine destek olmak;

Araştırmalara kaynaklık edebilecek, Ermeni tarihi ve kültürüne dair fiziksel ve dijital kaynaklarla, sürekli olarak gelişen özel bir kütüphane ve arşiv oluşturmak ve bunu, dışarıdan herkesin erişimine açık bir dokümantasyon ağı haline getirmek;

Ermeni Araştırmaları alanında büyük bir önem taşıyan Batı Erme-nicesinin, yok olmaya yüz tutan bir zenginlik olarak korunmasından öte, yaşayan ve değişen dünyaya uygun öğretim teknikleriyle yeni kuşaklara aktarılması için programlar düzenlemek;

Türkiye’de ve yurtdışında Ermeni Araştırmaları alanında yapılan çalışmaların akademik niteliğinin yükselmesine katkıda bulunmak; bu alandaki araştırmacıların, çalışmalarını zenginleştirebilmeleri için Türkiye’deki ve yurtdışındaki kaynaklara ulaşmalarını sağlamak;

Akademik çalışmaların geniş toplumla buluşması, kitleselleşmesi ve yankı bulması için faaliyetler yürütmek;

Ermeni tarihinin bu coğrafyada yaşayan halkların ortak tarihinin önemli bir bileşeni olduğunun bilinciyle, yakın tarihin unutturulmaya çalışılan kültürel zenginliklerini yerel düzeyde ortaya çıkarabilmek için sözlü tarih ve mekânsal yenileme programları organize etmek.

Bolis Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, bu amaçlar doğrultusunda araştırma ve inceleme çalışmaları yapmak; projeler geliştirmek ve yürütmek; raporlar, makaleler, süreli ve süresiz yayınlar hazırlamak; kütüphane ve arşiv oluşturmak; akademik ve bağımsız araştırmalar yapan kişileri ve kurumları desteklemek; seminerler, çalıştaylar, ser-giler, paneller, konferanslar vb. etkinlikler düzenlemek de dahil olmak üzere, çok çeşitli yöntemler kullanacaktır.

VİZYON

Hrant Dink Vakfı Bolis Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Hrant Dink Vakfı bünyesinde, vakfın tüm faaliyetlerinde olduğu gibi, milliyet-çilik, ırkçılık ve cinsiyetçilikten uzak, felsefi ve etik bir yaklaşımın hâkim olduğu bir tarih anlayışı geliştirmek; tarihi, dondurulmuş, uzak bir zaman dilimi olmaktan çıkarıp bugünkü bilincimizin bir parçası kılmak; toplumların birbirini tanımasını sağlamak; geçmişle yüzleşerek ortak bir bellek yaratmak; bu toprakların farklı kültürle-rini hep birlikte sırtlayıp, birer nostalji unsuru olarak değil, bugün de yaşayan ve kuşaktan kuşağa devrolan kıymetli birikimler olarak yaşatmak; sloganların hâkimiyetinin olmadığı, vicdana ve barış diline yaslanan bir gelecek kurmak için çalışır.

MİSYON

Hrant Dink Vakfı Bolis Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Türkiye’ nin kadim halklarından olan Ermenilerin ve diğer topluluklarla et- kileşimlerinin tarihini ve kültürel yansımalarını bilimsel, disiplin-lerarası, katılımcı bir anlayışla araştırıp ortaya çıkararak, çoğulcu, demokratik bir tarih anlatımına katkı sunmayı hedefler.

Enstitü, yurtiçinde ve yurtdışında benzer amaçlı üniversiteler, ens- titüler, merkezler, dernekler, sivil toplum örgütleri gibi kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapıp akademik bağlar kurarak akademik araş-tırmaların niteliğinin yükselmesine, araştırmacılar arasında köprüler kurulmasına, yeni araştırmacılar yetiştirilmesine, Ermeni tarihi ve kültürüne ilişkin herkesin erişimine açık bir kütüphane ve arşiv oluş-turulmasına ve Batı Ermenicesinin kuşaktan kuşağa aktarılmasına katkıda bulunmayı hedefler.

hrant dink vakfı bolis ermeni araştırmaları enstitüsü

h r a n t d i n k v a k f ı b o l i s e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı e n s t i t ü s ü


ERMENİSTAN DIŞINDA YAYIMLANAN ERMENİ ARAŞTIRMALARI DERGİLERİ

Azgagrakan Handes Yervand Lalayan, Tiflis (1895-1916)

Bazmavep San Lazarro Ermeni Akademisi, Venedik (1843 - )http://www.bazmavep.com

Haigazian Armenological Review Haigazian Üniversitesi, Beyrut (1970 - )http://www.haigazian.edu.lb/Publications/Pages/HaigazianArmenologicalReview.aspx

Handes Amsorya Viyana Mıhitarist Birliği, Viyana (1887 - )http://mechitharisten.org/die-wiener-mechitharisten/die-publikationen/

Hask Armenological Review Kilikya Kutsal Makamı, Antelias (1932 - )http://www.armenianorthodoxchurch.org/en/hask

Journal of Armenian Studies NAASR, Belmont (1975 - )http://naasr.org/collections/journal-of-armenian-studies

Journal of the Society of Armenian StudiesKaliforniya Devlet Üniversitesi, Fresno (1984 - )http://www.societyforarmenianstudies.com/

Revue des Études Arméniennes Sorbonne Üniversitesi, Paris (1920 - )http://poj.peeters-leuven.be/content.php?url=journal.php&journal_code=REA

Études arméniennes contemporaines AGBU Nubarian Kütüphanesi, Paris (2013 - )https://eac.revues.org/?lang=en

St. Nersess Theological Review St. Nersess Armenian Seminary, Armonk, NY (1996 - )https://www.stnersess.edu/st-nersess-theological-review.html

ek 1 - ermeni araştırmaları süreli yayınları*

* Bu liste, Ermenistan Eğitim Bakanlığı’nın internet sitesinde yer alan ‘Atenakhosutyunneri Himnakan Artsyunkneri yev Druytneri Hratarakman hamar Intuneli Parberakan Gitakan Hrata-rakutyunneri Tsutsak’ [Tezlerin sonuçları ve ana bulgularının yayımlanabileceği bilimsel yayınlar listesi] başlıklı çalışmadan alınmıştır (http://boh.am/periodicals.php?langid=3).

ERMENİSTAN’DA YAYIMLANAN ERMENİ ARAŞTIRMALARI DERGİLERİ

Panper Yerevani Hamalsarani (Yerevan Üniversitesi Bülteni) Yerevan Devlet Üniversitesi, H. Mirzoyan www.ysu.am/science

Badmapanasiragan Hantes (Tarih ve Filoloji Mecmuası)Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi, S. Harutyunyanwww.flib.sci.am/eng/HP.J/Frame.html

Lraper Hasaragagan Kidutyunneri (Sosyal Bilimler Bülteni)Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi, A. Kharatyanwww.flib.sci.am/eng/Lraber hasarakakan gitutyunner/Frame.html

Vem Pan-Armenian Journal (Vem Dergisi)G. Khudinyanwww.vemjournal.org

Kanteğ Bilimsel Makaleler DergisiErmenistan Ulusal Bilimler Akademisi Sanat Enstitüsü, A. Asatryankantegh.am

Hayakidagan Hantes (Ermeni Araştırmaları Dergisi)Ermenistan Devlet Pedagoji Üniversitesi, M. Gilavyanhttp://www.armspu.am/science/t/293/ln/am

Hayakidutyan Hartser (Armenoloji Meseleleri)Yerevan Devlet Üniversitesi, A. Simonyanhttp://www.armin.am/am/Journal

Ksanmegerort Tar (21. Yüzyıl)Noravank Eğitim Vakfı, G. Harutyunyanhttp://www.noravank.am/arm/jurnals/index.php?SECTION_ID=870

Panper Hayakidutyan (Ermeni Araştırmaları Bülteni)B. Çobanyanwww.haygithimnadram.am

Aramazt Mertzavor Arevelyan Usumnasirutyunneri Haygagan Hantes(Aramazt: Ermeni Yakın Doğu İncelemeleri Mecmuası)Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü, A. Kosyanwww.ancs.am

e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı s ü r e l i y a y ı n l a r ı


Tseğasbanakidagan Hantes (Soykırım Araştırmaları Dergisi)Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi Ermeni Soykırımı Müze-Enstitüsü, H. Demoyanhttp://www.genocide-museum.am/arm/Journal-of-Genocide-Studies.php

Yerajişdagan Hayastan (Müzikal Ermenistan)Yerevan Devlet Konservatuarı, G. Şakoyanhttp://www.conservatory.am/en/

Grtutyunı yev Kidutyunı Artsakhum (Artsakh’ta Eğitim ve Bilim)Dağlık Karabağ Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı, R. Mardirosyanwww.ysu.am/kgartsakh

Haygagan Kağakakidagan Hantes (Ermeni Siyaset Bilimi Mecmuası)Ermenistan Devlet Dilbilimi Üniversitesi, T. Torosyanwww.arjps.org

ERMENİSTAN’DA YAYIMLANAN PERİYODİK BİLİMSEL DERLEMELER

Badmutyun yev Mshaguyt Hayakidagan Hantes (Ermeni Araştırmaları Tarih ve Kültür Mecmuası) Yerevan Devlet Üniversitesi, E. Minasyan www.publications.ysu.am

Banber Matenadarani (Matenadaran Bülteni)Madenataran Maşdots Eski Elyazmaları Enstitüsü, H. Tamrazyanwww.matenadaran.am

Kidagan Aşkhadutyunner (Bilimsel Çalışmalar) Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi Şirak Ermeni Araştırmaları Merkezi,S. Hayrabedyanhttp://www.shirakcenter.sci.am

Akunq (Akunk)Yerevan Devlet Üniversitesi İjevan Yerleşkesi, A. Nersisyanwww.ijevan.ysu.am/science/collection-of-scientific-articles/

Badmutyun yev Hasaragakidutyun (Tarih ve Sosyal Bilimler) Ermenistan Devlet Pedagoji Üniversitesi, E. Hovhannisyanwww.aspu.am

Kraganakidagan Hantes (Edebiyat Mecmuası) Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi Edebiyat Enstitüsü, S. Aprahamyanhttp://litinst.sci.am

Jahukyanagan Entertsumner (Jahukyan Okumaları) Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi Dil Enstitüsü, V. Katvalyanhttp://www.language.sci.am

Hayots Badmutyan Hartser (Ermeni Tarihi Meseleleri)Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, A. Melkonyanwww.academhistory.am

Panper Hayastani Arkhivneri (Ermenistan Arşivleri Bülteni)Ermenistan Ulusal Arşivi, A. Virabyanhttp://www.armarchives.am/

e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı s ü r e l i y a y ı n l a r ı

5150 g e ç m i ş t e n g ü n ü m ü z e e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı e r m e n i s t a n d ı ş ı n d a k i e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı m e r k e z l e r i

Krikor and Clara Zohrab Information Center(Krikor ve Clara Zohrab Bilgi Merkezi)http://zohrabcenter.org/

University of Michigan, Dearborn, Armenian Research Center(Michigan Üniversitesi, Dearborn, Ermeni Araştırmaları Merkezi)https://www.umd.umich.edu/dept/armenian/

Zoryan Institute (Zoryan Enstitüsü)http://zoryaninstitute.org

University of California, Irvine, Armenian Studies Program(Kaliforniya Üniversitesi, Irvine, Ermeni Araştırmaları Programı)http://sites.uci.edu/armenianstudies/

University of California, Los Angeles, Grigor Narekatsi Chair in Armenian Language and Culture (UCLA, Kaliforniya Üniversitesi, Los Angeles, Krikor Naregatsi Ermeni Dili ve Kültürü Kürsüsü)http://www.sscnet.ucla.edu/history/centers/armenian/index.html

University of California, Los Angeles, Chair of Modern Armenian History (UCLA, Kaliforniya Üniversitesi, Los Angeles, Modern Ermeni Tarihi Kürsüsü)http://www.sscnet.ucla.edu/history/centers/armenian/index.html

University of California, Los Angeles, BA program in Armenian Studies, the Department of Near Eastern Languages and Cultures (NELC) (UCLA, Kaliforniya Üniversitesi, Los Angeles, Yakın Doğu Dilleri ve Kültürleri Bölümü Ermeni Araştırmaları Lisans Programı)http://www.nelc.ucla.edu/

University of California, Los Angeles, Cotsen Institute of Archaeology, Research Center for Armenian Archaeology and Ethnography (UCLA, Kaliforniya Üniversitesi, Los Angeles, Cotsen Arkeoloji Enstitüsü Ermeni Arkeolojisi ve Etnografisi Araştırma Merkezi)http://armenianarchives.ss.ucla.edu

California State University Fresno, Armenian Studies Program (Kaliforniya Devlet Üniversitesi, Fresno, Ermeni Araştırmaları Programı)http://www.fresnostate.edu/artshum/armenianstudies/

ek 2 - ermenistan dışındaki ermeni araştırmaları merkezleri*

ALMANYA

Instituts für Armenische Fragen (Ermeni Meseleleri Enstitüsü)www.haydat-institut.org

Mesrop Arbeitsstelle für Armenische Studien-Orientalisches Institut der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg(Martin Luther Üniversitesi, Halle-Wittenberg, Mesrop Ermeni Araştırmaları Merkezi)www.mesrop.uni-halle.de

AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ

Armenian Genocide Museum of America(Amerika Ermeni Soykırımı Müzesi, Washington)http://www.armeniangenocidemuseum.org/

Arizona State University, The Melikian Center: Russian, Eurasian and East European Studies(Melikyan Rusça, Avrasya ve Doğu Avrupa Dilleri Araştırmaları Merkezi, Arizona Devlet Üniversitesi)http://melikian.asu.edu/

University of California, Berkeley, Institute of Slavic, East European, and Eurasian Studies, Armenian Studies Program(Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley, Slav, Doğu Avrupa ve Avrasya Araştırmaları Enstitüsü Ermeni Araştırmaları Programı)http://iseees.berkeley.edu/asp

Boston University, Charles K. and Elisabeth M. Kenosian Chair in Modern Armenian History and Literature(Boston Üniversitesi Charles K. ve Elisabeth M. Kenosian Modern Ermeni Tarihi ve Edebiyatı Kürsüsü)

e r m e n i s t a n d ı ş ı n d a k i e r m e n i a r a ş t ı r m a l a r ı m e r k e z l e r i

* Bu liste, Ardyergri Hayakidagan Getronnerı [Yurtdışındaki Ermeni Araştırmaları Merkezleri] baş-lıklı çalışma esas alınarak hazırlanmıştır (Noravank: Yerevan, 2014), s. 155-169 (www.noravank.am/upload/pdf/CENTERS FOR ARMENIAN STUDIES ABROAD ASSESSMENT OF POTEN-TIAL.pdf)


University of Michigan, Ann Arbor, Alex Manoogian Chair in Modern Armenian History(Michigan Üniversitesi, Ann Arbor, Alex Manukyan Modern Ermeni Tarihi Kürsüsü)

California State University, Northridge, Department of Modern and Classical Languages and Literatures, Armenian Program (Kaliforniya Devlet Üniversitesi, Northridge, Modern ve Klasik Diller ve Edebiyatlar Bölümü, Ermenice Programı)http://www.csun.edu/~fl51594/

University of Chicago, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Armenian Program (Chicago Üniversitesi Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Ermeni Dili Programı)http://cmes.uchicago.edu/page/armenian

Clark University, Kaloosdian/Mugar Chair in Modern Armenian History and Armenian Genocide Studies (Clark Üniversitesi Kalustyan/Mugar Modern Ermeni Tarihi ve Ermeni Soykırımı Araştırmaları Kürsüsü)

University of Connecticut, Norian Armenian Programs(Connecticut Üniversitesi Noryan Ermeni Araştırmaları Programları)http://armenia.uconn.edu/

ARJANTİN

Universidad de Argentina, John F. Kennedy Cátedra Armenia (Arjantin John F. Kennedy Üniversitesi Ermenice Kürsüsü)

Universidad de Buenos Aires, Cátedra Libre de Estudios Armenios (Buenos Aires Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Bağımsız Kürsüsü)http://seube.filo.uba.ar/cátedra-libre-de-estudios-armenios

Cátedra Armenia Universidad Nacional de Rosario(Rosario Ulusal Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Kürsüsü)http://catedrarmeniaunr.blogspot.com/

AVUSTURYA

Universität Salzburg, Zentrum zur Erforschung des Christlichen Ostens, Abteilung Armenologie (Salzburg Üniversitesi, Doğu Hıristiyanlığı Araştırma Merkezi, Ermeni Araştırmaları Bölümü)https://www.uni-salzburg.at/index.php?id=205825

Columbia University, Department of Middle Eastern, South Asian, and African Studies (MESAAS), Armenian Language Program(Columbia Üniversitesi Ortadoğu, Güney Asya ve Afrika Araştırmaları Bölümü Ermeni Dili Programı)http://www.columbia.edu/cu/mesaas/languages/armenian/

Society for Armenian Studies, Fresno, California(SAS, Ermeni Araştırmaları Topluluğu, Fresna, Kaliforniya)http://societyforarmenianstudies.com/

Armenian National Institute, Washington (Ermeni Ulusal Enstitüsü, Washington)http://www.armenian-genocide.org/

The National Association for Armenian Studies and Research (NAASR, Ermeni Araştırmaları ve İncelemeleri Ulusal Birliği)http://www.naasr.org/

The Armenian International Policy Research Group (AIPRG, Ermeni Uluslararası Politika Araştırma Grubu)http://www.aiprg.net

Armenian Church Research and Analysis Group (Ermeni Kilisesi Araştırma ve Analiz Grubu)http://acrag.wordpress.com/

University of Southern California, Institute of Armenian Studies (Güney Kaliforniya Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Enstitüsü)http://dornsife.usc.edu/cf/faculty-and-staff/staff-by-dept.cfm?did=1001730000

Harvard University, Mashtots Chair in Armenian Studies (Harvard Üniversitesi Maştots Ermeni Araştırmaları Kürsüsü)

University of Minnesota, Center for Holocaust and Genocide Studies, Armenian Research Project(Minnesota Üniversitesi Holokost ve Soykırım Araştırmaları Merkezi Ermeni Araştırmaları Projesi)http://www.chgs.umn.edu/pdf/ArmenianResearchProject.pdf

University of Michigan, Ann Arbor, Armenian Studies Program (Michigan Üniversitesi, Ann Arbor, Ermeni Araştırmaları Programı)https://www.lsa.umich.edu/asp

University of Michigan, Ann Arbor, Marie Manoogian Chair in Armenian Language and Literature(Michigan Üniversitesi, Ann Arbor, Mari Manukyan Ermeni Dili ve Edebiyatı Kürsüsü)



Institut Sayabalian d’Etudes Armeniennes (Sayabalian Ermeni Araştırmaları Enstitüsü)

Bibliothèque Nubar de l’UGAB (AGBU Nubar Kütüphanesi)http://www.bnulibrary.org/index.php/en/

Institut Tchobanian (Çobanyan Enstitüsü)www.tchobanian.org

Études Arméniennes à l’Institut National des Langues et Civilisations Orientales (INALCO, Paris Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Ulusal Enstitüsü Ermeni Araştırmaları Bölümü) http://arm.inalco.free.fr

GÜRCİSTAN

Tiflis Üniversitesi Ermenice Kürsüsü

Tiflis Pedagoji Enstitüsü Ermenice Kürsüsü

Virahayots Temi Hayakidagan Gendron(Gürcistan Ermeni Episkoposluğu Ermeni Araştırmaları Merkezi)

İNGİLTERE

Gomidas Institute (Gomidas Enstitüsü)www.gomidas.org

Armenian Institute (Ermeni Enstitüsü)www.armenianinstitute.org.uk

Oxford University, Calouste Gulbenkian Professorship of Armenian Studies(Oxford Üniversitesi Calouste Gulbenkian Ermeni Araştırmaları Kürsüsü)http://www.orinst.ox.ac.uk/administration/trust_funds/calouste_gulbenkian_professorship_of_armenian_studies.html

Viyanayi Mıhitaryan Miapanutyun (Viyana Mıhitaryan Birliği)www.mechitharisten.org

BELÇİKA

Université Catholique de Louvain, cours d’arménien(Louvain Katolik Üniversitesi Ermenice Programı)

BREZİLYA

Universidade de São Paulo, Departamento de Letras Orientais, Armênio(Sao Paulo Üniversitesi Doğu Edebiyatları Bölümü Ermeni Dili Kürsüsü)http://www.letrasorientais.fflch.usp.br/armenio

BULGARİSTAN

Sofia University ‘St. Kliment Ohridski’, Center for the Study of Eastern Languages and Cultures, Armenian and Caucasus Studies Program(Sofya St. Kliment Ohridski Üniversitesi Doğu Dilleri ve Kültürleri Araştırma Merkezi, Ermeni ve Kafkas Araştırmaları Programı)http://sitekreator.bg/armenianstudies/welcome.html

FRANSA

Société des Etudes Arméniennes (Ermeni Araştırmaları Topluluğu)www.etudes-armeniennes.org

Institut Méditerranéen de recherches Arméniennes (Ermeni Araştırmaları Akdeniz Enstitüsü)

Centre National de la Mémoire Arménienne (Ermeni Hafızası Ulusal Merkezi)www.cnma.fr

Association pour la Recherche et l’Archivage de la Mémoire Arménienne (ARAM, Ermeni Hafızasını Araştırma ve Arşivleme Derneği)www.webaram.com



Venedigi Mıhitaryan Miapanutyun (Venedik Mıhitaryan Birliği)

Università Ca’ Foscari Venezia, lingua e letteratura armena presso il Dipartimento di Studi sull’Asia e sull’Africa Mediterranea(Venedik Ca’ Foscari Üniversitesi Asya ve Kuzey Afrika Araştırmaları Bölümü, Ermeni Dili ve Edebiyatı Kürsüsü)

KANADA

Armenian Research Center, Toronto (Ermeni Araştırma Merkezi, Toronto)http://www.armenianresearchcenter.com/

KIBRIS

Nigosiayi Haygagan Hedazodutyunneri Gendron (Lefkoşa Ermeni Araştırmaları Merkezi)

LÜBNAN

Beirut Haigazian University, Department of Armenian Studies (Beyrut Haigazian Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Bölümü) http://www.haigazian.edu.lb/Academics/Documents/Armenian%20Studies.pdf

Beirut Haigazian University, Armenian Diaspora Research Center (Beyrut Haigazian Üniversitesi Ermeni Diasporası Araştırmaları Merkezi) http://www.haigazian.edu.lb/ADRC/Pages/default.aspx

Peyruti Hamazkayin Hay Gırtagan yev Mışagutayin Miutyan Hayakidagan Partsrakuyn Himnarg Medzi Danın Giligio Gatoğigosutyan Tıbrevank (Ermeni Eğitim ve Kültür Derneği Ermeni Araştırmaları Yüksek Enstitüsü Kilikya Katolikosluğu Ruhban Okulu)http://www.armenianorthodoxchurch.org/դպրեվանք

Zımmari Hay Gatoğige Badriarkutyan ‘İknadios Maloyan’ Tıbrevank (Zmmar Ermeni Katolik Patrikliği ‘İknadios Maloyan’ Ruhban Okulu)http://www.bzommarvank.com/seminary/big-seminary

Zımmari Hay Gatoğige Badriarkutyan ‘Surp Mikayel’ Tıbrevank (Zmmar Ermeni Katolik Patrikliği ‘Surp Mikayel’ Ruhban Okulu)http://www.bzommarvank.com/seminary/small-seminary

İRAN

Islamic Azad University of Tehran, Department of Armenian Language (Tahran İslami Azad Üniversitesi Ermeni Dili Bölümü)http://language.iauctb.ac.ir/en/page/2965/armenian-language

University of Isfehan, Faculty of Foreign Languages, Department of Armenian Language and Literature (İsfahan Üniversitesi, Yabancı Diller Fakültesi, Ermeni Dili ve Edebiyatı Bölümü)http://www.ui.ac.ir/ShowPage.aspx?page_=form&order=show&lang=2&sub=77&-PageId=7822&codeV=2&tempname=ForeignLanguagesFaculty

Tahran Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Kürsüsü

İSRAİL

The Hebrew University of Jerusalem, The Program of Armenian Studies (Kudüs İbrani Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Programı) http://micro5.mscc.huji.ac.il/~armenia/

Yerusağemi Jarankavorats Varjaran (Kudüs Ruhban Okulu)https://armenian-patriarchate.com/category/educational/armenian-theological-seminary/

İSVİÇRE

Université de Genève, Centre de recherches arménologiques (Cenevre Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Merkezi) http://www.unige.ch/lettres/meslo/armenien/CentredeRecherches.html

Association Internationale des Études Armèniennes (AIEA, Uluslararası Ermeni Araştırmaları Birliği)http://aiea.fltr.ucl.ac.be/AIEAfr/Accueil.html

İTALYA

Centro Studi e Documentazione della Cultura Armena(Ermeni Kültürü Araştırma ve Dökümantasyon Merkezi)



Armyanskiy fond Instituta vastoçnikh rukopisey Rosiyskoy akademii nauk (Rusya Federasyonu Bilimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü Ermeni Fonu)

Tsentr armenovedeniya Ryazanskovo gosudarstvennovo universiteta (Ryazan Devlet Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Merkezi)

Russka-armyanskoye sodrujestvo (Rus-Ermeni Topluluğu)

Regianalnoye obşestvennoye dvijeniye sodeystviya razvitiyu russka-armyanskikh otnoşeniy (Rus-Ermeni İlişkilerini Geliştirmeyi Teşvik Amaçlı Bölgesel Hareket) http://rus-arm.org/

Tsentr podderjki Russka-Armyanskikh strategiçeskikh i obşestvennikh initsiativ(Rus-Ermeni Stratejik ve Kamusal Girişimleri Destekleme Merkezi) http://russia-armenia.info/

‘Time to analyze’(Analiz Zamanı)https://timetoanalyze.wordpress.com/

UKRAYNA

Ugrainayi Hayeri Miutyan Hayakidagan Gendron (Ukrayna Ermenileri Derneği Ermeni Çalışmaları Merkezi)

Hay Gatoğige Badriarkarani Tıbrotsagan Hayakidutyan Zarkatsman Kırasenyag (Ermeni Katolik Patrikhanesi Okul Ermenicesini Geliştirme Bürosu)

Medzi Danın Giligio Gatoğigosutyan Khaçer Kalusdyan Mangavarjagan Gendron(Kilikya Katolikosluğu Khaçer Kalustyan Pedagoji Merkezi)http://www.armenianorthodoxchurch.org/խաչեր-գալուստեան-մանկավարժական-կե

MISIR

Cairo University, Center for Armenian Studies (Kahire Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Merkezi)

POLONYA

Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich (Polonya Ermenileri Kültür ve Miras Vakfı)www.dziedzictwo.ormianie.pl

Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Centrum Badan Ormianskich (Nikolas Kopernik Üniversitesi, Ermeni Araştırmaları Merkezi)www.centrum-armenia.umk.pl

ROMANYA

Babeş-Bolyai University of Cluj-Napoca, Institute of Armenian Studies (Cluj-Napoca Babeş-Bolyai Üniversitesi Ermeni Araştırmaları Enstitüsü)

RUSYA

Tsentr armenovedeniya Instituta mezhdunarodnikh otnoşeniy i mirovoy istorii Nijnegorodskovo gosudarstvennovo universiteta (Nijniy Novgorod Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler ve Dünya Tarihi Enstitüsü Ermeni Araştırmaları Merkezi)http://www.imomi.unn.ru

Tsentr armenovedeniya (Ermeni Araştırmaları Merkezi)http://armenology.ru/


© HRANT DİNK VAKFI YAYINLARI, 2018


ARAŞTIRMALARI