GENOCID U BRČKOM 1992-1995. - institut-genocid.unsa.ba - Brcko I DIO.pdf · Kao i agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu, i genocid u Brčkom je planski, ciljano i siste matski

Rasim MuratovićErmin Kuka

GENOCID UBRČKOM 1992-1995.

Sarajevo, 2015.

IZDAVAČ: Univerzitet u Sarajevu

Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava

ZA IZDAVAČA: Dr. Rasim Muratović, naučni savjetnik

UREDNIK: Prof. dr. Smail Čekić

RECENZENTI: Prof. dr. Asim Mujkić

Mr. Muhamed S. Mujkić

KOREKTOR: Mr. Muhamed S. Mujkić

LEKTOR: Sadžida Džuvić

REGISTAR: Sadžida Džuvić

DTP I KORICE: Sead Muhić, dipl. ing.

ŠTAMPA: Štamparija Fojnica d.o.o. Fojnica

TIRAŽ: 500

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

341.485:355.012(497.6=163.43*)“1992/1995“(093.2)94(497.6)“1992/1995“

MURATOVIĆ, Rasim

Genocid u Brčkom 1992-1995. / Rasim Muratović,Ermin Kuka. - Sarajevo : Institut za istraživanjezločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava,2015. - 646 str. : ilustr. ; 30 cm

Bibliografija: str. 621-623 i uz tekst. - Registar.

ISBN 978-9958-028-05-21. Kuka, ErminCOBISS.BH-ID 22088710----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

UNIVERZITET U SARAJEVUInstitut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava

Dr. Rasim MuratovićMr. Ermin Kuka

GENOCID UBRČKOM 1992-1995.

Sarajevo, 2015.

7Rasim Muratović, Ermin Kuka GENOCID U BRČKOM 1992-1995.

SADRŽAJ

PREDGOVOR .................................................................................................................................11

I. DIO

BRČKO – PRILIKE PRIJE I POSLIJE AGRESIJE SRBIJE I CRNE GORE NA BiH

1. Osnovne karakteristike razvoja Brčkog........................................................................................192. Definicije pojmova vezano za zločine...........................................................................................213. Događaji u Brčkom i oko njega koji su prethodili zločinima i genocidu.....................................224. Srpsko-crnogorska okupacija Brčkog...........................................................................................275. Učešće oružanih formacija iz Srbije i Crne Gore.........................................................................306. Logistička pomoć i podrška .........................................................................................................327. Etiologija i geneza genocida.........................................................................................................358. Neposredne pripreme i izvršenje zločina......................................................................................39

II. DIO

OBLICI, OBIM I KARAKTERISTIKE POČINJENIH ZLOČINA I GENOCIDA U BRČKOM

1. Zločini nad civilima na području Brčkog..............................................................................472. Mjesta nezakonitog zatočenja, logori i koncentracioni logor Luka u Brčkom ....................48

2.1. Koncentracioni logor Luka ...................................................................................................482.2. Bolnica - mjesto nezakonitog zatočenja ...............................................................................532.3. Mjesto nezakonitog zatočenja Hadži-Pašina (drvena) džamija ............................................542.4. Mjesto nezakonitog zatočenja d.d. “Laser“ ..........................................................................562.5. Mjesto nezakonitog zatočenja hotel “Posavina“ ................................................................. 582.6. Privremeni logor Fiskulturni dom “Partizan“ ......................................................................59

Rasim Muratović, Ermin Kuka GENOCID U BRČKOM 1992-1995.8

2.7. Mjesto nezakonitog zatočenja kasarna JNA Brčko ..............................................................612.8. Mjesto nezakonitog zatočenja Stanica javne bezbjednosti Brčko ........................................622.9. Geto “Brezovo polje“ ...........................................................................................................652.10. Koncentracioni logor Batković ................................................................................662.11. Radna obaveza 16 logoraša po naređenju Radovana Karadžića ..............................67

3. Silovanje žena dio projekta genocida nad Bošnjacima.........................................................683.1. Restoran “Westphalija“ ........................................................................................................713.2. Hotel “Galeb“ .......................................................................................................................733.3. Salon namještaja u Capardama ............................................................................................73

4. Masovne grobnice ................................................................................................................745. Pokrštavanje Bošnjaka u Brčkom ........................................................................................ 816. Srbi koji su pomagali Bošnjacima i Hrvatima u Brčkom .....................................................827. Materijalne štete na civilnim objektima ...............................................................................83

7.1. Uništenje vjerskih objekata ..................................................................................................847.2. Pljačkanje imovine ...............................................................................................................90

III. DIO

CIVILNE ŽRTVE GENOCIDA

1. PREGLED UBIJENIH CIVILA BRČKOG ......................................................................1032. Prisilno nestale osobe koje zbog nedostatka podataka nisu navedene u Pregledu ubijenih ............................................................................................508

IV. DIO

ODGOVORNOST ZA ZLOČINE I GENOCID U BRČKOM

1. Odgovornost za zločine u Brčkom .....................................................................................5132. Pravosnažne sudske presude procesuiranim brčanskim ratnim zločincima .......................5143. “Srpska istina“ o zločinima i “genocidu“ u Brčkom ..........................................................541


POST SCRIPTUM .........................................................................................................................547

PRILOZI

A. DOKUMENTI.....................................................................................................................551B. FAKSIMILI NOVINSKIH ČLANAKA O ZLOČINIMA U BRČKOM ...........................571

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA ..................................................................................................607ZAKLJUČAK RUKOVODIOCA ISTRAŽIVANJA .....................................................................609RECENZIJE ..................................................................................................................................613IZVORI I LITERATURA ..............................................................................................................619REGISTAR IMENA ......................................................................................................................625


PREDGOVOR

Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu u okviru svoje naučnoistraživačke djelatnosti, pored ostalog, realizira i naučnoistraživački projekt Genocid u Brčkom 1992-1995. Predmetna naučna istraživanja tretiraju probleme korijena, uzroka, ciljeva, obima i posljedica stradanja općine i grada Brčkog u periodu 1992-1995, odnosno sve bitne oblike zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava nad civilima i civilnim stanovništvom i civilnim objektima, kao i odgovornost za počinjene zločine.

Prije svega, riječ je o najorganiziranijim i najmasovnijim oblicima zločina nad civilnim sta-novništvom Brčkog, od kojih su posebno akceptirana masovna i pojedinačna ubistva, zlostavljanja, protjerivanje stanovništva, uništavanje civilnih objekata i pljačka imovine.

Prema Popisu stanovništva iz 1991. godine općina Brčko je imala 87.627 stanovnika raspoređenih u 59 naselja, od čega 38.617 Bošnjaka ili 44,07%, Hrvata 22.252 ili 25,39%, Srba 18.128 ili 20,69%, Jugoslavena 5.731 ili 6,54%, te Ostalih 2.899 ili 3,30%.1

Cilj velikosrpske ideologije i politike bio je formiranje etnički čiste srpske države, a mogao se ostvariti samo izvršenjem zločina, uključujući i zločin genocida nad Bošnjacima kao najteži oblik zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava. S obzirom na položaj i respektabilan privred-no-ekonomski potencijal, Brčko je bilo od “strateškog značaja“ za velikosrpske planove, zbog čega je po svaku cijenu trebalo formirati etnički čiste srpske prostore.

Struktura sadržaja studije sistematizirana je u četiri poglavlja koja prezentiraju i razmatraju osnovne aspekte genocida u Brčkom. Prilike u Brčkom do agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, događaje koji su prethodili zločinima, učešće Srbije i Crne Gore u planiranju zločina i u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu, izvršenje zločina, oblici, obim i karakteristike počinjenih zločina, te žrtve zločina (ubijeni), kao i odgovornost za izvršene zločine. U posebnom dijelu studije – Prilozi - prezentiran je samo jedan dio relevantne dokumentacije kojom raspolaže Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu: ukupno 83 dokumenta, od toga 17 svjedočenja preživjelih žrtava genocida u Brčkom, 44 fotografije, 33 novinska članka i 3 geografske karte. Na osnovu sistematski izložene relevantne građe, osmišljene i prezentirane u logički konzistentan tekst, u ovoj studiji izložena su bitna saznanja o genocidu nad civilima – Bošnjacima i zločinima nad Hrvatima u Brčkom u periodu 1992-1995. godine.

Kao i agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu, i genocid u Brčkom je planski, ciljano i siste-matski realiziran, što potvrđuju rezultati naučnog istraživanja.

Posebna dimenzija zločina nad civilima Brčkog jesu oblici zločina poput ubijanja, a posebno masakriranje, odnosno iživljavanje nad žrtvama, što najbolje pokazuju svjedočenja preživjelih prezentirana u ovoj studiji.

1 NACIONALNI SASTAV STANOVNIŠTVA, rezultati za Republiku po opštinama i naseljenim mjestima 1991, Statistički bilten br. 234, Državni zavod za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, decembar/prosinac 1993, str. 27-28.


U realizaciji genocidnih namjera agresoru nisu bile dovoljne samo prijeke egzekucije, zatočenja i zlostavljanja, nego su planski nanošene i materijalne štete na infrastrukturnim, stambenim i pratećim objektima.

Na temelju rezultata istraživanja, u ovoj studiji ukazano je i na osnovne elemente odgovornosti za zločine u Brčkom. Međutim, ova studija nije imala ambiciju da ulazi u pitanja pojedinačne odgovornosti i odgovornosti za izvršene zločine, ali je ponudila naučne argumente - dokaze koji će nesumnjivo biti značajni i za kompetentne institucije, a prvenstveno Međunarodni krivični sud u Haagu.

Prema dosadašnjim rezultatima istraživanja, podaci o 403 ubijena civila Brčkog s pratećim doku-mentima i svjedočenjima potvrđuju opravdanost teze da su u Brčkom u periodu 1992-1995. godine počinjeni brojni zločini protiv čovječnosti i međunarodnog prava, uključujući i najteži oblik zloči-na, zločin genocida. Shodno tome, neophodno je naglasiti da je osnovna razlika zločina genocida od ostalih zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava ta da iza zločina genocida stoji država, odnosno državne vojne, policijske i druge strukture. Dakle, genocid je planirani i dobro organizirani zločin na državnom nivou kojem prethode radnje, kao što su stereotipske slike plasirane, prije sve-ga, putem medija, a zatim vojne i druge akcije koje imaju za cilj djelimično ili potpuno uništenje određene nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe kao takve.

Bitno je naglasiti da zločin genocida ima za cilj da se fizički istrijebi određena nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa kao takva, da se ukloni, izbaci, isključi iz države, društva, zemlje, teritorije, iz nečijeg sela, malog ili velikog grada. Nadležnost za donošenje odluke o tome kada, gdje, kako, kojim tempom i na kojim područjima se to treba uraditi prepuštena je posebnim i provjerenim kadrovima. Detaljne pripreme i planovi dobijaju svoj oblik tek onda kada se donese jedna odluka ili više njih o generalnoj politici.

Temeljem toga proces genocida dobija zamah, izlazi iz početne faze i napreduje kroz proces planiranja i kroz prve organizirane napore da se ti planovi realiziraju u praksi, ka sljedećoj fazi, u kojoj sve više postaje realnost. Genocidna djela i postupci veoma brzo prelaze u rutinu. Proces planiranja postaje sve intenzivniji, planovi se sve više sprovode u praksi, zločini pojedinačnih pokolja, koji su se u početku činili slučajnim, zbijaju se u jedan zločin, zločin najvišeg ranga - zločin genocida.

Stručnjaci za genocid zapazili su određenu pojavu koja redovno prati proces genocida i koja odabranu grupu obično zatiče nespremnom. Naročito na početku takvog procesa, pa čak i kasnije, kada je taj proces već uveliko u toku i kada je postao donekle uočljiviji, mnogim žrtvama i dalje je teško uvidjeti i shvatiti šta se događa i šta će se dogoditi. Čovjek još teže može zamisliti i doći do zaključka da neko od njegovih radnih kolega, poznanika, komšija ili drugih ljudi, koje igrom slučaja poznaje, planira i izvršava njegovo uništenje. Mnogi ovo ne mogu razumjeti ni desetljećima, pa ni stoljećima nakon izvršenog genocida, što predstavlja opasnost da se ta pojava ponovi, jer je genocid najsloženija empirijska društvena pojava koja manifestira pravilnosti ponavljanja.

Ova je studija svojim rezultatima empirijskog istraživanja potvrdila teorijske spoznaje o geno-cidu. Nastala je nakon izučavanja raznih teorijskih modela problematike genocida i kao rezultat empirijskog istraživanja, na mjestu izvršenja zločina, u Brčkom, Bosna i Hercegovina. Studijom


su obuhvaćena 403 ubijena Brčaka (civila) s njihovim do sada poznatim osnovnim identifika-cionim podacima, te mjestima ukopa i identifikacije, zatim faksimili raznih dokumenata vezanih za planiranje, organiziranje, izvođenje i prikrivanje zločina, kao i 17 autentičnih izjava neposrednih preživjelih žrtava zločina u Brčkom.

Prikupljanjem podataka o zločinima protiv čovječnosti i međunarodnog prava u Republici Bosni i Hercegovini na kraju XX stoljeća i njihovom obradom i analizom, segmentarno, djelimično ili u cijelosti, po raznim osnovama, bave se razne ustanove, komisije, domaća i međunarodna udruženja i organizacije.

Kada je u pitanju Brčko, evidentne su značajne razlike u podacima o broju ubijenih civila. U ovoj studiji došli smo do broja od 403 ubijena civila, ne računajući oko 100 Bošnjaka ubijenih prilikom rušenja pješačkog Savskog mosta, za koje još nisu utvrđeni identifikacioni podaci, i više desetina civila koji se nalaze na spisku nestalih osoba. Ukupan broj žrtava svih kategorija za područje Brčkog još nije konačno utvrđen. Istraživanja ove vrste traju godinama. Inače je u dosadašnjim istraživanjima pažnja, uglavnom, usmjerena na utvrđivanje broja ubijenih/prisilno nestalih, odnosno samo na jedan oblik zločina – ubijanje (ubistvo), tj. ubijeni.

Važno je također naglasiti da je određeni broj civila, usljed s namjerom nametnutih teških uv-jeta agresije i genocida, umro tokom agresije i opsade Brčkog u periodu 1992–1995. godine, što, prema Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, predstavlja akt genocida. Prema dosadašnjim saznanjima, 14 osoba je u takvim uvjetima umrlo u periodu 1992–1995. godine: Bise-rović (Idriz) Faik, Dervišević (Suljo) Sead, Handarić (Rizah) Huso, Jašarević (Mehmed) Ibrahim, Korjenić (Halil) Sahba, Lević (Rizo) Muharem, Merdanović (Omer) Ševko, Mujkić (Sejfo) Fadila, Mulaahmetović (Suljo) Nedžad, Osmanović (Šaćir) Kadira, Ridžalović (Selim) Alija, Ridžalović (Mehmed) Feza, Šadić (Avdo) Ibrahim, Tursić (Mujo) Fatima...

Bavljenje naučnim istraživanjima raznovrsnih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, pored općih znanja, zahtijeva i određena specijalističko-tematska (sa)znanja, čime su se do sada bavila rijetka istraživanja, koja imaju svojstva naučnih i koja mogu izdržati naučnu kritiku. To zahtijeva da se mnogi ali i brojniji naučno kompetentni istraživači navedenim problemom bave u narednim godinama, pa i decenijama. Zbog toga je sve što je napisano u ovoj studiji otvoreno za dobronamjerne primjedbe, prijedloge i sugestije.

U svakom slučaju, studija Genocid u Brčkom 1992-1995. podsticajno je i stimulativno nauč-no djelo za istraživanje svih oblika zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava na području Brčkog i šire tokom agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995. Bez obzira na svoju nedovršenost kada je u pitanju broj ubijenih, studija dokazuje da je zločin genocida u Brčkom, u periodu 1992-1995. godine, planiran i pripremljen, te izvršen organizirano i sistematski. Ovaj zločin jedan je od najstravičnijih zločina počinjenih nad Bošnjacima za vrijeme agresije na Repub-liku Bosnu i Hercegovinu i koji u svom konačnom zbiru pokolja počinjenih u svim okupiranim mjestima i gradovima u opsadi predstavlja ono što se zove genocid nad Bošnjacima u Republici Bosni i Hercegovini 1992-1995.


Višestruke su funkcije ove naučne studije, među kojima su mogućnosti sociološkog, psihološkog i političkog učenja na primjeru genocida nad Bošnjacima, kao i izvođenje pouke kako se zločin genocida ne bi ponovio, ali i kako bi se mogao društveno prevenirati.

Autor projekta i rukovodilac istraživanja Genocid u Brčkom 1992-1995. je dr. Rasim Mura-tović, naučni savjetnik, direktor Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu.

Autori ove knjige, dr. Rasim Muratović i mr. Ermin Kuka, posebnu zahvalnost izražava-ju Udruženju logoraša Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, Udruženju porodica nestalih, nasilno odvedenih i ubijenih Bošnjaka Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, kao i Bošnjačkoj zajednici kulture “Preporod“ Brčko, bez čije pomoći ovaj projekt ne bi mogao biti realiziran.

I. DIO

BRČKO –PRILIKE PRIJE I POSLIJE

AGRESIJE SRBIJE I CRNE GORE NA BiH


1. Osnovne karakteristike razvoja Brčkog

Grad Brčko nalazi se u sjeveroistočnom dijelu Bosne i Hercegovine, smješten na desnoj obali rijeke Save i zauzima površinu od 493,3 km2. Zahvaljujući svom geografskom položaju, privrednim i svim drugim kapacitetima i resursima kojima raspolaže, Brčko predstavlja privredni, ekonomski i kulturni centar Bosanske Posavine.

U prošlosti, pa i danas, Brčko je vodenim putem, rijekom Savom, bilo glavna plovna i riječna veza s Bosanskim Brodom na zapadu i Beogradom na istoku. Zahvaljujući takvom geografskom položaju, Brčko je bilo treće po veličini riječno pristanište Bosne i Hercegovine (poslije Bosanske Gradiške i Bosanskog Broda). Pored rijeke Save, područje Brčkog raspolaže i drugim vodenim tokovima, jer ima i rijeku Brku, te manje rječice i potoke (Tinja, Lomnica, Zovički potok), kao i nekoliko manjih vodotoka.

Brčko je i središte i sjecište glavnih prometnica, kako u Bosni i Hercegovini tako i prema susjednoj Republici Hrvatskoj i Republici Srbiji. Prema zapadu Brčko je povezano putnom ko-munikacijom s Banjom Lukom i dalje, prema jugu je preko Lopara i Majevice povezano s Tuzlom. Prema istoku Brčko je povezano s Bijeljinom i dalje sa Zvornikom, Srebrenicom, Vlasenicom i dru-gim mjestima. Sa svoje sjeverne strane Brčko je mostom na Savi spojeno s mjestom Gunja u susjed-noj Republici Hrvatskoj. Novoizgrađenim mostom Brčko je povezano s Vinkovcima željezničkim kolosijekom. Brčko je cestovno dobro povezano s tri glavna grada i centra BiH i susjednih država: sa Sarajevom, od koga je udaljeno oko 200 km, Beogradom (170 km) i Zagrebom (270 km).

Željeznički putni pravac Brčko – Tuzla – Banovići, s ukupnom dužinom od 90 km, koji dolazi iz pravca Republike Hrvatske (Vinkovaca), jednim svojim dijelom u dužini od 30,7 km prolazi i kroz teritoriju Brčkog. Pored ovog pružnog pravca, željezničku mrežu u Brčkom sačinjavaju i mreže industrijskih kolosijeka koje povezuju Luku i neke industrijske zone sa samim gradom i ostatkom države.

U geostrateškom smislu, Brčko zauzima veoma značajan položaj, s obzirom na to da je ujedno i glavna kopnena ruta između centralne i jugoistočne Evrope, kao i da je najveća riječna luka u Bosni i Hercegovini preko koje se odvija riječni promet i transport prema Republici Srbiji i dalje. Rijeka Sava je međunarodno plovna rijeka, a Luka u Brčkom od 2006. godine ima međunarodni status.

Povoljan geografski položaj Brčkog ujedno ga čini i prirodnom sponom između Posavine i Panonske nizije s planinsko-kotlinskom unutrašnjošću Bosne i Hercegovine. Brčko se nalazi na nadmorskoj visini od 96 metara, dok većina geografskog prostora ne prelazi nadmorsku visinu od 20 metara.

Kao naselje Brčko se počelo razvijati kod stare skele na Savi. U osmanskim dokumentima Brčko se prvi put spominje kao selo 1548. godine, kada je izgrađen tvrdi put od Tuzle do Brčkog. Početkom transporta soli iz Tuzle Brčko postaje značajno tranzitno središte za izvoz soli i drugih roba u Slavoniju i Srijem.


Potpisivanjem Beogradskog mira 1739. godine, Brčko je na Komanovoj karti ugarskih zemalja iz 1730. godine označeno kao mjesto Barka, odnosno brčanska tvrđava. Godine 1821. formiraju se brčanske mahale. Od osnivanja Dunavskog parobrodarskog društva 1830. godine, koje je u Brčkom imalo svoju agenciju i Luku na rijeci Savi, Brčko postaje trgovačko središte.

Austrougarske trupe zauzele su Brčko i okolne brčanske krajeve 17. septembra 1878. godine, stavivši ga pod svoju vojnu upravu. Tokom austrougarske vladavine Brčko je bio relativno moderan grad u koji su dolazili trgovci iz Evrope. Trgovina je bila glavna djelatnost stanovništva. Također, u tom periodu izgrađeni su mnogi infrastrukturni objekti poput zgrada, hotela, željezničkih mostova, objekat Zemaljske banke i Trgovačke akademije, kao i brojni drugi objekti. Godine 1869. Brčko je preko Tuzle telegrafski spojeno sa Sarajevom, a električnu energiju dobilo je 1899. godine izgradnjom elektrane na obali Save. Brčko je u tom periodu imalo Turski i Austrougarski konzulat.

Za vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevina SHS), a kasnije i Kraljevine Jugosla-vije, Brčko je bilo u sastavu Drinske banovine, a pred kraj Kraljevine, uvođenjem reformi, Brčko je zajedno s Posavinom ušlo u sastav Hrvatske banovine.

U periodu Drugog svjetskog rata (1941-1945) Brčko je bilo u sastavu tzv. Nezavisne države Hrvatske (NDH). Tokom tog perioda, Brčko je bilo meta stalnih napada četnika. To potvrđuje i Izvještaj komande Domobranske posade Brčko, od 27. novembra 1941. godine, u kome se, pored ostalog, kaže: “Zapovedništvo posade Brčko, satnik Rešleger javlja 27/XI u 1,30 H: Noćas oko 2 sata četnici napali s. Koraj i oko 6 sati ga zauzeli, zapalili i počeli klati i pljačkati. Navodno ubijeno oko 100 osoba (žena i djece i muškaraca)...“2

Sedmog aprila 1945. partizani su oslobodili Brčko. Za vrijeme Socijalističke federativne republi-ke Jugoslavije Brčko doživljava svoj ekonomski procvat. Osnivaju se osnovne i srednje škole, kao i Ekonomski fakultet, otvaraju se robne kuće, formiraju se moderna stambena naselja, rade tvornice i kombinati koji zapošljavaju ogroman broj stanovništva brčanskog područja, itd.

Sve do 1992. godine Brčko je bila jedna od većih općina u okviru Socijalističke republike Bosne i Hercegovine. Dejtonskim mirovnim sporazumom3, potpisanim u decembru 1995. godine, odlučeno je da se za područje Brčkog ustanovi Arbitražni tribunal. Konačna odluka o statusu Brčkog donesena je 5. marta 1999. godine, kojom je formiran (8.3.2000. g.) poseban distrikt na cjelokupnoj predrat-noj teritoriji općine Brčko. Na taj način Brčko je uređeno kao posebna administrativno-teritorijalna jedinica pod direktnim suverenitetom Bosne i Hercegovine i proglašeno distriktom.

Konačno, Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine je u martu 2009. usvojila I amandman na Ustav Bosne i Hercegovine (novi član IV (4)) kojim se Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine uspostavlja kao jedinica lokalne samouprave, čime je omogućeno okončanje međunarodne su-pervizije. U skladu s navedenim amandmanom, Brčko Distrikt Bosne i Hercegovine ostaje pod suverenitetom države Bosne i Hercegovine u oblastima koje se nalaze u nadležnosti institucija Bosne i Hercegovine, a teritorija Brčko Distrikta proglašena je zajedničkom svojinom oba entiteta

2 Kompletan Izvještaj vidjeti u: Vladimir Dedijer – Antun Miletić, Genocid nad Muslimanima 1941-1945, drugo izdanje, Svjetlost, Sarajevo, 1990, str. 77. 3 Dejtonski mirovni sporazum – Aneks 2, JP NIO Službeni list RBiH, Sarajevo, 1995, str. 50.


(Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske), bez mogućnosti njene podjele na nacio-nalnoj, odnosno etničkoj osnovi. Treba napomenuti da se pod „svojinom oba entiteta“ ne podra-zumijeva njihovo pravo na podjelu Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, koji je i po Konačnoj arbitražnoj odluci i Statutu Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine i Amandmanom I Ustava Bosne i Hercegovine „jedinstvena jedinica lokalne samouprave pod suverenitetom države BiH“.

Utvrđivanje konačnog statusa Brčko Distrikta, odnosno njegovo inkorporiranje u ustavnu struk-turu Bosne i Hercegovine, bio je jedan od pet ciljeva od čijih ispunjenja ovisi zatvaranje Ureda viso-kog predstavnika, a koje je postavilo Vijeće za implementaciju mira u februaru 2008.4

2. Definicije pojmova vezano za zločine

U ovom dijelu knjige treba definirati pojmove: stratište, mjesta nezakonitog i nehumanog za-točenja civila, logor, odnosno koncentracioni logor, geto, te pojam logoraš.

„Stratište je (povijesno gledano) uzdignuto postolje obično na kakvu trgu koje služi za jav-no izvođenje pojedinačne kazne; gubilište“, ili po naknadnom shvatanju, „mjesto gdje je oduzet život mnogim ljudima.“5

Pod pojmom mjesta nezakonitog i nehumanog zatočenja civila podrazumijevamo sve objekte i prostore u Brčkom u koje su privođeni i zatvarani civili u periodu 1992-1995. bez provedenog pravnog postupka hapšenja i zatvaranja u skladu s važećom zakonskom regulativom. „Stanovništvo je zlostavljano na različite načine, a do sada je utvrđeno 82 osnovna oblika zločina. Uvjereni smo da tu nije kraj.“

„Logor – mjesto sakupljanja velikog broja na silu dovedenih ljudi u cilju iskorištavanja njihova rada i likvidacije.“6

„Koncentracijski logori su veći ograđeni prostori koji služe za mjesta masovnog zatočenja ljudi. Za razliku od zatvora, gdje su kažnjenici smješteni na određeno vrijeme na temelju odgovarajuće sudske presude, u koncentracione logore (odnosno logore) se masovno sabiru čitave društvene sku-pine koje progoni totalitarni režim ili represivna vlast zbog političkih razloga, odnosno ideološke, nacionalne, vjerske ili rasne netrpeljivosti... Većina tih logora danas su obilježena mjesta (u Brčkom je to logor Luka – nap. autorâ) spomena na žrtve jednog od najstrašnijih zala čovječanstva.“ U jed-noj drugoj definiciji ističe se: „interniranje u koncentracione logore sprovodilo se po diskrecio-nom pravu organa uprave vlasti bez prethodnog ispitivanja i dokazivanja krivice.“7

4 Više o Brčkom u: Jusuf Kadrić, Brčko – genocid i svjedočenja, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 1998; Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, Brčko, 2009; www.bdcentral.net. 5 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, drugo dopunjeno izdanje, Brčko, 2010, str. 91. 6 Isto.7 Isto.


Geto – zasebno odvojeno gradsko područje (ili područje općine – nap. autorâ) u kojem su Ži-dovi slobodno stanovali ili pod prisilom... od ostalog dijela grada geto je bio odvojen zidinama sa nekoliko prelaza koji su se noću zatvarali; „sociološki – dio grada (odnosno općine – nap. autorâ) u kojem pretežno živi manjina zbog socijalnih, rasnih, nacionalnih, ili vjerskih pritisaka.“8

Pojam logoraš u najkraćem se definira kao zatočenik u logoru. U Savezu logoraša Bosne i Hercegovine utvrđeno je da „status logoraša ima svaka osoba, građanin BiH, i strani državljanin, koju su tokom rata u Bosni i Hercegovini, pripadnici vojnih i paravojnih formacija koje su djelovale na području Bosne i Hercegovine u periodu od 1992. do 1995. godine, prisilno odveli i internirali na određena mjesta zatočenja, ili koncentracione logore u i izvan Bosne i Hercego-vine, a kojoj su pri tome bila uskraćena elementarna ljudska prava zagarantovana univerzalnom Deklaracijom o ljudskim pravima i Konvencijom o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida...“9 Za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992-1995. uz neviđena zlostavljanja u logorima i drugim zatočeničkim centrima širom Bosne i Hercegovine zatočeno je preko 200.000 civila, a 30.000 je ubijeno. U Republici Bosni i Hercegovini registrirano je preko 600 koncentracionih logora i drugih mjesta zatočenja, među kojima su naročito poznati: MANJAČA, OMARSKA, TRNOPOLJE, KERATERM, LUKA-BRČKO, BATKOVIĆ, KPD FOČA, SUŠICA-VLASENICA, KULA-SARAJEVO, DRETELJ, HELIODROM, GABELA, ŽEPČE, DRMALJEVO...“ 10

Ovome treba dodati da je „prema podacima Saveza logoraša Bosne i Hercegovine kroz logore u Srbiji, uglavnom kroz onaj u Šljivovici i Mitrovom Polju, prošlo ukupno oko 1.000 nedužnih civila, dok je tužbu protiv Srbije do sada podnijelo 77 logoraša“.11

3. Događaji u Brčkom i oko njega koji su prethodili zločinima i genocidu

S ciljem realizacije planova i zadataka o formiranju srpske paradržave na prostoru Bosne i Herce-govine, a potom njenom priključenju Srbiji i Crnoj Gori (velikoj Srbiji), JNA i druge srpske formaci-je planirale su i kasnije ostvarile zauzimanje Brčkog i proglasile tzv. Srpsku opštinu Brčko koja je ušla u sastav tzv. SAO Semberije i Majevice. Za prvog načelnika tzv. Srpske opštine Brčko imenovan je Đorđe Ristanić. Srpska opština Brčko formirana je “23. decembra 1991, a javno je počela da funkcioniše 2. maja 1992, nakon okupacije jezgra grada, u kojoj je krizni štab, a potom Ratno predsjedništvo obnašalo odnosno djelovalo umjesto srpske Skupštine opštine.“12

„Tajno formiranje Srpske opštine Brčko (23.12.1991) bilo je sastavni dio plana brčanskog SDS-a za vojnu okupaciju sjevernog dijela ove opštine i grada. Ovaj plan je urađen u saradnji sa 8 Isto.9 Isto, str. 92.10 AIIZ, inv. br. 2-4877, Savez logoraša u Bosni i Hercegovini, Narativni dio dokumentarnog filma „Logori smrti“.11 Uporedi: Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, str. 91-92; Ton Zwan, „Oslobođenje“ – Srebrenica okrugli sto, 11. jula 2010, str. 24.12 Muhamed S. Mujkić, Rušenjem ustavnog poretka BiH 1992. godine stvorena je paradržava RS, Brčko, 2013, str. 94.


komandom Kasarne/Garnizona JNA u Brčkom koja je raspolagala sa ogromnim vojnim potenci-jalima za pješački i oklopni puk lociranih u Brčkom i okolini. Također je bilo planirano formiranje Srpske Teritorijalne odbrane (TO), što je ostvareno u aprilu 1992. godine. U maju 1992. godine sve jedinice Srpske TO sa oko 3.400 pripadnika pripojene su novoformiranoj (12. 5. 1992.) ‘Vo-jsci Republike Srpske’ (VRS), koje su bile pod jedinstvenom komandom oficira JNA brčanske Kasarne.“13

Uporedo sa formiranjem Srpske opštine Brčko, Srpska demokratska stranka (SDS) je, uz pomoć JNA, formirala i Teritorijalnu odbranu Srpske opštine Brčko, za čijeg komandanta je imenovala Boška Maričića, dotadašnjeg potpredsjednika SDS-a Brčkog. Prema njegovim riječima “SDS je učinila sve da srpskom narodu u Bosni i Hercegovini objasni da se sa Bošnjacima ne može živjeti, da im se ne može vjerovati, da je formiranje Srpske Republike najefikasniji način rješenja srpskog pitanja u Bosni i Hercegovini“.14

Zbog potpunog povjerenja u JNA, Bošnjaci, Hrvati i ostali u Brčkom su vjerovali da do okupa-cije grada i agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu ipak neće doći. Ranija agresija JNA na Sloveniju, a zatim i na Hrvatsku nije bila dovoljan znak da ista, odnosno još teža i gora sudbina čeka Bošnjake, Hrvate i ostale u RBiH.

Već početkom 1991. primjetno je značajno povećanje broja vojnika i materijalno-tehničkih sred-stava JNA na području Brčkog, koji su dolazili sa ratišta u Sloveniji i Hrvatskoj i počeli se sta-cionirati na tom području. Kada su oficiri JNA uvidjeli da se Bošnjaci i Hrvati ne žele odazivati mobilizacijama za odlazak na ratišta u Hrvatskoj, počeli su naoružavati domaće srpsko stanovništvo i upadati i pretresati kuće bošnjačkih i hrvatskih porodica. Sve naoružanje dijeljeno Srbima u Brč-kom bilo je od JNA ili je bilo oduzeto od Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine na području Brčkog i drugim mjestima koje je okupirala JNA. U svim tim okupatorskim aktivnostima JNA je imala podršku rukovodstva i simpatizera SDS-a, osnovanog 1991, a čiji je predsjednik bio Radovan Karadžić.

Pored podrške SDS-a, već tada srpska JNA je imala i podršku i Srpske pravoslavne crkve i njenog sveštenstva. Tako je npr. Glavni štab Srpskih vojnih formacija Dragana Vasiljkovića, zvanog ka-petan Dragan, bio smješten u Pravoslavnoj crkvi u Srpskoj Varoši.15

Još prije početka otvorene agresije i napada na Brčko, JNA je uz podršku lokalnog SDS-a zau-zela sve bitne kote oko grada. JNA je “prema Gradu i bošnjačkim i hrvatskim selima okrenula više artiljerijskih diviziona, među kojima je bilo i teških haubica 155 mm, a u pripravnosti je čekalo 60 tenkova“.16 Sve ove aktivnosti bile su usmjerene u cilju ostvarenja tihe okupacije grada i njegova kasnijeg potpunog zauzimanja uz vršenje masovnih zločina, prije svega nad Bošnjacima, uključujući i genocid.

13 Uporedi: Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla (2. izdanje), str. 56-58.14 Isto, str. 114.15 Jusuf Kadrić, nav. dj., str. 279.16 Isto, str. 34.


Odmah nakon provedenog referenduma za suverenu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu (29. 2-1. 3. 1992) i njenog međunarodnog priznanja, brčanski SDS je, u okviru sveukupnih aktivnosti te stranke u državi čiji je vrhunac proglašenje paradržavne tvorevine Srpske republike Bosne i Hercegovine, iznio zahtjev za podjelu općine Brčko na nacionalnoj osnovi. Čelnici Stranke demokratske akcije (SDA) i Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) u Brčkom pristaju na pregovore, ali ne s namjerom podjele grada, već s namjerom izbjegavanja rata. Međutim, “uvjeren u sigurnu pobjedu srpskog projekta, SDS Brčkog se u pregovorima ističe sa krajnje nerealnim zahtjevima“, a što se posebno odnosilo na “teritorije srpskog dijela opštine i apsurdnim idejama podjele grada po etničkom prin-cipu“.17

Brčanski SDS je vodio pregovore pod stalnom prijetnjom predstavnicima SDA i HDZ-a da će, ukoliko ne pristanu na etničku podjelu grada, doći do rata. Predsjednik SDA u Brčkom je bio dr. Ibrahim Ramić, HDZ-a Mijo Anić, a SDS-a Milenko Vojinović Beli. Zbog potpunog utjecaja Slobodana Miloševića na politiku i praksu SDS-a u Brčkom, kao i Franje Tuđmana na HDZ, nisu postojale gotovo nikakve šanse da se postigne dogovor o ključnim pitanjima tih triju vladajućih političkih stranaka. SDS je djelovao pod potpunim utjecajem političkog i vojnog vrha iz Beogra-da, a čije je djelovanje bilo u pravcu realiziranja velikosrpskih planova.

Nedugo nakon prvih pokušaja pregovaranja i dogovaranja o situaciji u Brčkom, postalo je očigledno i jasno da su ovi pregovori, koje je tražio brčanski SDS, bili samo farsa i uvertira u kasniju agresiju i druge zločine. Pregovorima je srpska strana samo dobijala na vremenu kako bi što detaljnije i temeljitije uokvirila svoje planove i pripreme za agresiju koje su bile u završnim fazama.

Uvertira za potpuno stvaranje Brčkog kao čisto srpskog prostora bila je i podjela policije u Brčkom na etničkoj osnovi, odnosno pretvaranje brčanske policije u čisto srpsku policiju Brčkog. Za načelnika srpske Stanice javne bezbjednosti (SJB) Brčko početkom maja 1992. imenovan je Dragan Veselić, a “prvi komandant rezervnog sastava srpske policije u Brčkom bio je Petar Đokić, bivši milicioner i uoči rata istaknuti dužnosnik SDS-a, koji je 02. 06. 1992. imenovan za komandira Stanice milicije srpske opštine Brčko“.18

U tom periodu predstavnici SDS-a u Brčkom u kontinuitetu su održavali zatvorene i tajne sastanke na kojima su, pored ostalog, donijeli i “genocidni plan po kojem se trebalo svo nesrpsko stanovništvo u Brčkom pobiti i protjerati, a ono što ostane nije smjelo preći ukupan procenat 10%“.19

Krećući u ostvarivanje navedenog cilja, već 17. aprila 1992. JNA i oružane formacije SDS-a su “artiljerijom i oklopnim jedinicama opkolile Brčko, u kome se, inače, nalazio jak vojni garni-zon“.20 17 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, (1. izdanje), str. 63.18 Muhamed S. Mujkić, Rušenjem ustavnog poretka BiH 1992. godine stvorena je paradržava RS, str. 92. Petar Đokić je aktuelni predsjednik Socijalističke partije Republike Srpske.19 AIIZ, inv. br. 5043; J. Kadrić, nav. dj., str. 25-26.20 Smail Čekić, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu - planiranje, priprema, izvođenje, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu i Kult B, Sarajevo, 2004, str. 738. Oklopne jedinice JNA bile su stacionirane na glavnoj raskrsnici koja vodi prema Brčkom.


Čin potpune okupacije i agresije na Brčko potvrđen je 30. aprila 1992. kada su u rano jutro, u 4.45 sati, dignuta u zrak oba mosta na Savi koja su povezivala Brčko sa susjednom Hrvatskom (most koji je povezivao Brčko i Gunju, te željeznički most na pruzi Tuzla – Vinkovci). Tom prilikom poginulo je više od stotinu ljudi koji su se zatekli na mostu. Tim činom, Brčko je ostalo bez sjeverne putne komunikacije, tako da je već početkom maja 1992. “u saradnji sa JNA i Srbijom (i obratno), Krizni štab SDS-a Brčko preuzeo potpunu kontrolu nad Opštinom i izdao ultimatum nesrps-kom stanovništvu da preda oružje“.21 Uz to, istog dana je JNA postavila svoje tenkove i oklopne transportere u cijelom Brčkom.

Prije rušenja mostova mjesto Gunja u Republici Hrvatskoj bilo je prvo utočište i zaštita progna-nim Bošnjacima iz Brčkog koji su na vrijeme spoznali šta im se priprema.

Miniranju i rušenju mostova na Savi prethodila je obmanjujuća priča kako će tog dana (30. apri-la 1992), navodno, preko tih mostova iz Hrvatske u Brčko “biti prebačeni ‘hosovci’ (pripadnici Hrvatskih oružanih snaga iza kojih je stajala Hrvatska stranka prava) i ‘zenge’ (pripadnici Zbora narodne garde Hrvatske) pomiješani sa civilima“. Očito je bilo kako je agresor i raznim propa-gandnim pričama lansiranim u javnost želio opravdati čin okupacije Brčkog i kasnije zločine nad nesrbima. Važno je, također, napomenuti kako je samo dan prije miniranja mostova, 29. aprila 1992. održana sjednica Skupštine Srpske opštine Brčko na kojoj je izabrano Ratno predsjedništvo. Na ovoj sjednici su iznijete i “analize i ocjene postignutog stanja“, a na Ratno predsjedništvo su “prenešena sva ovlaštenja Skupštine, dok se ne stvore mirnodobski uslovi života“.22 Sve navedene aktivnosti predstavljale su političku podlogu i verifikaciju okupacije grada i vršenja brojnih progona i zločina.

Nakon toga, pripadnici JNA su, zajedno s drugim oružanim formacijama iz Srbije i Crne Gore, te domaćim srpskim vojnim jedinicama, zauzeli sve vitalnije objekte u gradu, čime su u potpunosti preuzeli kontrolu nad gradom bez jačeg i organiziranog otpora.23

Branioci Brčkog, pripadnici TO Brčkog, imali su veoma skromno naoružanje, tako da su bili prisiljeni izbjegavati veće oružane sukobe. Prvi otvoreni oružani sukobi dogodili su se 1. maja 1992. kada je agresor sa sjeveroistoka općine izvršio oružani napad na naselje Dizdaruša, naseljeno većinskim bošnjačkim stanovništvom, te 2. maja 1992. kada je napadnuto gradsko naselje Kolobara. Branioci su uspjeli izdržati napade do ranih jutarnjih sati 4. maja 1992. kada su se, zbog žestokih napada agresora, morali povući na područje Meraja (i krug Stare bolnice). Branioci grada uspostavili su liniju odbrane u dužini od 8 km: od Gluhakovca, Mujkića, Meraja, Klanca, Broda, Dizdaruše do Begovače.

U informaciji Štaba TO RBiH od 10. maja 1992. Sarajevo, upućenoj Ministarstvu NO RBiH i Predsjedništvu RBiH, stoji: “Kroz Tuzlu je prošla oko 11:00 sati velika kolona u pravcu Brčkog i Bijeljine (najvjerovatnije iz Doboja), vuku PA topove i oklopna vozila. Situacija u Brčkom je kritič-

21 ICTY, Predmet: IT-02-61, paragraf 634; S. Čekić, nav. dj., str. 536; AIIZ, inv. br. 2-4625, Ratno predsjedništvo Srpske opštine Brčko, Pregled događaja i stanja sa ocjenom postignutog stepena izvršenja, str. 1.22 Hamid Deronjić, Rat za Brčanski koridor, Sarajevo, 2008, str. 43.23 AIIZ, inv. br. 2-4625, Ratno predsjedništvo Srpske opštine Brčko, Pregled događaja i stanja sa ocjenom postignutog stepena izvršenja, str. 1.


na i dalje. Vrši se masakr nad civilnim stanovništvom.“24 Plan SDS-a i srpskih okupatorskih snaga bio je da najprije okupiraju Brezovo Polje, Brčko, Gorice, Krepšić – duž obale Save, a potom cijelu općinu kao sastavni dio srpskog koridora širokog (po dubini) 20-25 km.

S tim u vezi se u listu CIM – list “SAO Semberije i Majevice“ navodi da “dok ovo pišemo (7. maj) srpski teritorijalci u Brčkom kontrolišu gotovo čitav grad, a manje borbe se povremeno vode u dijelu predgrađa zvanog Klanac“, te nastavlja izjavom Ace Spasojevića zvanog Bendžo, članom elitne Srpske nacionalne garde iz Bijeljine, koji je rekao da “do bolnice je sve čisto i do nje možete doći kroz Brčko maltene na biciklu jer smo sve to očistili“.25

Uporedo s prvim oružanim napadima, agresor je počeo vršiti masovne zločine nad Bošnjacima i Hrvatima, kao i sistemskom i planiranom pljačkom javne i privatne imovine Brčkog i njegovih stanovnika. Sva opljačkana imovina i oprema šleperima je odvezena u Bijeljinu i Srbiju.

Nakon početnih napada agresor je, tokom maja i juna 1992, u kontinuitetu vršio napade na gradska naselja u kojima su Bošnjaci činili apsolutnu većinu. Tridesetog aprila 1992. JNA, uz pomoć lokalnih srpskih vojnih formacija, zauzima Brezovo Polje, gdje odmah formira geto u kome su vršena mučenja civila i silovanja Bošnjakinja s područja Brčkog.

U nastojanjima stvaranja Posavskog koridora koji bi spajao “Srpsku krajinu“ sa “srpskim teritorijama“ na istoku, agresor je uključio svu raspoloživu vojsku i materijalno-tehnička sredstva. Ključ tog koridora bio je zauzimanje dijela općine i grada Brčko. Akciju za probijanje tog koridora agresor je, nakon okupacije Brčkog, započeo “14. juna 1992. godine, kada je general Momir Talić iz Banja Luke naredio potpukovniku Novici Simiću, tadašnjem načelniku Štaba Prve oklopne brigade i komandantu Taktičke grupe 1, da probije koridor prema Srbiji preko Trebave do 28. juna (Vidovdan)“.26

U skladu s navedenim, JNA i srpske kolaboracionističke snage su 28. juna 1992, kao što je i rečeno u prethodnoj naredbi, probile uzak koridor kod Brčkog (Posavski koridor), koji im je kasnije služio kao polazna osnova i prednost u okupaciji i zauzimanju oko 30 % prostora općine Brčko. Probojem Posavskog koridora agresor je spojio jedinice Istočnobosanskog korpusa i je-dinice Prvog krajiškog korpusa na pravcu između Bosanskog Šamca i Modriče. Proboj koridora srpsko-crnogorski agresor označio je kao “stratešku tačku“ dalje okupacije Bosne i Hercegovine i vršenja svih oblika zločina.27 „Naši planovi za budućnost su da ... proširimo koridore prema Kra-jini, naročito ovaj u Brčkom...“28

24 Vahid Karavelić, Agresija na Bosnu i Hercegovinu (sjeveroistočna Bosna 1991. do 1992), Institut za istraživanje zlo-čina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2004, str. 278. (Arhiv ARBiH – VF BiH, GŠA 19/IX-3-24-1-17).25 CIM - list SAO Semberije i Majevice, br. 265, god. XII (I), 15. 5. 1992, str. 16.26 Hamid Deronjić, nav. dj., str. 49-50. Talić je tada, navodno, poručio Simiću: “Napravi mi koridor, makar bio kao staza.”27 Isto, str. 50.28 Robert Donia, Iz Skupštine Republike Srpske 1991.-1996, University press. Magistrat/Fondacija istina, pravda, pomirenje, Sarajevo/Tuzla, 2012, str. 58.


O značaju Brčkog i općenito Posavskog koridora u velikosrpskim planovima govori i izjava Radoslava Brđanina, predsjednika Kriznog štaba tzv. Autonomne regije Krajina, koji je na 40. sjednici Skupštine Republike Srpske, održanoj 10. i 11. maja 1994. godine u Brčkom, rekao kako “jednostavno oko Brčkog nema pogodbe, bez Brčkog nema Republike Srpske niti Republike Srpske Krajine. Mi moramo reći svijetu da mi nismo ratnički raspoloženi, ali svijet mora znati sljedeće: da sve i jedan Srbin mora postati kamikaza u odbrani Brčkog“.29

Most između Brčkog i Gunje (Republika Hrvatska) srušen 30. aprila 1992. godine

4. Srpsko-crnogorska okupacija Brčkog

O učešću oružanih formacija i grupa iz Srbije i Crne Gore (Savezne republike Jugoslavije) u agresiji na Bosnu i Hercegovinu i genocidu nad Bošnjacima postoji brojna relevantna dokumenta-ciona građa. Tu su svakako i dokumenti koji govore o učešću navedenih oružanih formacija i na ratištu na području Brčkog.

Grad i dio općine Brčko, zbog svog geostrateškog položaja, oduvijek su bili na meti i udaru nepri-jatelja Bosne i Hercegovine, te velikodržavnih projekata i njihovih direktnih provoditelja. Područje 29 Husejin Omerović, Zločin genocida na području općine Brčko 1992.-1995, u Zbornik radova Genocid u Bosni i Her-cegovini – posljedice Presude Međunarodnog suda pravde, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međun-arodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2011, str. 995-1032.


Brčkog imalo je tu nesreću da se nađe na takvom mjestu koje je trebalo u potpunosti etnički očistiti, jer je bilo veoma značajan koridor u planu stvaranja velike Srbije. Brčko je trebalo postati srpskim gradom i glavnim koridorom koji će spajati sve srpske krajeve zapadno od Srbije.

S tim u vezi, Franjo Tuđman i Slobodan Milošević su se sastali 26. marta 1991. u Karađorđevu, gdje su u tajnosti dogovorili “normalizaciju hrvatsko–srpskih odnosa“, odnosno podjelu Bosne i Hercegovine između Srbije i Hrvatske, radi formiranja “velike Srbije“ i “velike Hrvatske“.30 Prema dogovoru u Karađorđevu, područje Bosanske Posavine (kome pripada i Brčko) i područje Kupresa trebali su biti mjesta razgraničenja srpske i hrvatske kolaboracionističke državne tvorevine.

Nakon Karađorđeva formirani su, u skladu s tim dogovorom, srpsko-hrvatski timovi, radi detaljni-je razrade politike podjele Bosne i Hercegovine (da usaglase mape podjele Bosne i Hercegovine između Srbije i Hrvatske). Sa hrvatske strane bili su: dr. Dušan Bilandžić, Josip Šentija (ubrzo je dao ostavku) i Zvonko Lerotić, a sa srpske: dr. Smilja Avramov, akademik Kosta Mihailović i Vladan Kutlešić. Zadatak tih grupa bio je da “dijele Bosnu, ne na tri nego na dva dijela – srpski i hrvatski. Muslimanski se dio nije spominjao“.31 Oktobra 1991, dok je artiljerija Novosadskog korpusa rušila Vukovar, u Zagrebu je boravila delegacija rukovodstva Srbije, na čelu s dr. Smiljom Avramov, specijalnom savjetnicom Slobodana Miloševića, a u Beogradu delegacija Hrvatske, na čelu s Hrvojem Šarinićem, šefom kabineta Franje Tuđmana.32

Brčko je trebalo osigurati “kontinuitet tzv. srpskih zemalja na tlu bivše Jugoslavije putem glavne komunikacije koja ide od Srbije – Bijeljine – Brčkog – Lončara prema Krajinama”.33

Uporedo s izvođenjem agresije na Republiku Hrvatsku 1991. godine, počela je mobilizacija rezervista JNA i na području Bosne i Hercegovine, a kojoj su se Srbi masovno odazivali. Povlače-njem snaga JNA s područja Slovenije, a kasnije i Hrvatske, ogroman dio tih snaga i tehnike smješten je na područje Brčkog. Oružje je odmah dijeljeno srpskom stanovništvu na području Brčkog, a posebno po okolnim srpskim selima.34

Mobilizacija od strane JNA za učešće na ratištima u Hrvatskoj bila je uzrokom i prvih incident-nih situacija, s obzirom na to da su Bošnjaci i Hrvati odbili odazvati se takvoj mobilizaciji. Takva prva situacija dogodila se “16. septembra 1991. godine prilikom mobilizacije 395. haubičkog diviziona”,35 koji je trebao biti upućen na ratište u Hrvatsku. Pošto su Bošnjaci i Hrvati odbili učestvovati u tome, naredne mobilizacije JNA obuhvatale su samo Srbe. Stoga je komanda JNA u 30 Šire o ovome vidjeti: Ciril Ribičič, Geneza jedne zablude – ustavnopravna analiza formiranja i djelovanja Hrvatske zajednice Herceg–Bosna, Sarajevo, Sejtarija, 2000, str. 23, 97 i 98; Ilija Radaković, Besmislena YU ratovanja, str. 120-123, Društvo za istinu o antifašističkoj narodnooslobodilačkoj borbi u Jugoslaviji (1941.-1945.), Sarajevo, 2000; L. Silber – A. Little, Smrt Jugoslavije, Radio B-92, Beograd, 1996, str. 147-148; Miloš Minić, Dogovor u Karađorđevu, Rabic, Sarajevo, 1998, str. 21-104; Hrvoje Šarinić, Svi moji tajni pregovori sa Slobodanom Miloševićem, Globus, Za-greb, 1999, str. 41-42; Smai Čekić, Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu - planiranje, priprema, izvođenje, In-stitut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu i Kult B, Sarajevo, 2004.31 Sejo Omeragić, Dogovoreni rat, Proton, Sarajevo, 2000, str. 13; Miloš Minić, nav. dj., str. 33-39.32 Sejo Omeragić, nav. dj., str. 1-15.33 Brčko 1992.-1993. – slike rata, Muslimanska društva i institucije općine Brčko, str. 5.34 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, (1. izdanje), str. 61.35 Jusuf Kadrić, nav. dj., str. 29.


Brčkom tokom 1991. koristila odbijanje Bošnjaka i Hrvata da idu na ratišta u Hrvatskoj i Sloveniji, te konstantno i temeljito u narednom periodu naoružavala isključivo pripadnike srpskog naroda.36

Glavnu ulogu u aktivnostima mobilizacije, obuke i podjele naoružanja srpskom stanovništvu na području Brčkog imala su tri oficira JNA: potpukovnik Pavle Milinković, komandant Brčanskog garnizona, kapetan Momčilo Petrović, komandant za bezbjednost, i rezervni major Milisav Miluti-nović, komandant Opšinskog štaba Teritorijalne odbrane Brčkog.37 Pored njih, u tome su još učest-vovali sljedeći oficiri JNA iz Brčanskog garnizona: Predrag Manojlović, Stevan Nikolić, Miodrag Kostić, Dragomir Todorović, Slobodan Milenković, Milorad Jovović, Radoje Bekčić, Marko Subo-tin, Dušan Subotić, Milovan Adamović i Momir Cvetković.38

Oni su, između ostalog, organizirali i “odlazak Srba iz Brčkog na obuku u Bubanj Potok kod Beograda. Obuka je trajala dva mjeseca”.39 Pored navedenog, oficiri JNA su ”planirali i organizirali izmještanje jedinica JNA u srpska sela Pelagićevo, Žabari, Obudovac, Ražlje-vo, Potočari i Donji Brezik”, uključujući i “izvođenje agresorskih borbenih dejstava srpskih oružanih formacija i zločine nad civilima bošnjačke i hrvatske nacionalnosti”,40 a sve u cilju formiranja tzv. Srpske opštine Brčko u kojoj ne bi bilo mjesta za one koji nisu Srbi.

Pavle Milinković, komandant srpskih oružanih snaga u Brčkom, prema pisanju CIM-a, lista SAO Semberije i Majevice, od 15. juna 1992. godine, jeste “iskusni vojnik koji konce ratnih dejstava u Brčkom i okolini drži u svojim rukama”. U izjavi za navedeni list on tvrdi da će se tih dana izvršiti “čišćenje kompletnog grada” od nesrpskog stanovništva, ističući nadalje kako očekuje da “za par dana očistimo Brčko i okolinu” čime će koridor prema Krajini biti “čistiji”.41

Činjenica je da je JNA već od početka 1991. godine aktivno učestvovala u okupaciji Brčkog. Tako su ujesen 1991. godine snage JNA, uz podršku lokalnog SDS-a, postavile punktove oko grada kojima su pod svojom kontrolom držali cijeli grad, te počeli s verbalnim, a kasnije i fizičkim maltre-tiranjima i ubistvima Bošnjaka. Pošto su još mnogo ranije (proljeće 1991. godine) potpuno razoruža-li Teritorijalnu odbranu Brčkog, aktivno su istim oružjem masovno naoružavali srpsko stanovništvo.

Također, uz učešće i posredstvo JNA, u oktobru 1991. godine na područje Brčkog dolaze “instruktori” ili “specijalci” kapetana Dragana s isključivim zadatkom formiranja i obuke vojnih formacija sastavljenih od lokalnog srpskog stanovništva Brčkog. Tako, u Brčko, pored ostalih, dolaze sljedeći pripadnici JNA: “Saša Stojanović, Serđo, braća Rade i Božo Božić, Simo Radovanović, i drugi.”42 Svi oni su bili i aktivni učesnici agresije na Hrvatsku.

Sve navedene aktivnosti JNA i drugih oružanih formacija s područja Srbije i Crne Gore bile su usmjerene na formiranje još jedne srpske autonomne oblasti, kao političko-teritorijalnih temelja 36 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, (1. izdanje), str. 63.37 Isto, str. 65.38 AIIZ, inv. br. 2-4625, Ratno predsjedništvo Srpske opštine Brčko, Pregled događaja i stanja sa ocjenom postignutog stepena izvršenja, str. 1.39 AIIZ, inv. br. 5032.40 Smail Čekić, nav. dj., str. 615-616.41 CIM - list SAO Semberije i Majevice, br. 266, god. XII (I), 15. 6. 1992, str. 12.42 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, (1. izdanje), str. 63.


provođenja agresije i genocida nad Bošnjacima. Pošto su stvorili sve neophodne preduvjete, krajem novembra 1991. godine formirana je Srpska autonomna oblast Semberija i Majevica, koju su činili gradovi Bijeljina, Ugljevik i Lopare. Od 26. novembra 1991. godine u njen sastav su ušla “i srpska naseljena mjesta koja gravitiraju ovoj autonomnoj oblasti, a pripadaju opštinama Brčko, Tu-zla, Kalesija, Zvornik i Srebrenik”.43 Za predsjednika “Vlade” SAO Semberije i Majevice izabran je inžinjer Đorđe Arsenović. Dakle, već tada se govori o “srpskim naseljenim mjestima” u kojima prema samom nazivu nije moglo biti mjesta prije svega za Bošnjake nad kojima su kasnije vršeni brojni oblici zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, uključujući i genocid kao najteži oblik zločina.

Okupacijom Brčkog i njegovim uključivanjem u sastav navedene tzv. Srpske autonomne oblasti, okončana je početna faza okupacije Brčkog i agresije, koje je, u narednoj fazi, trebalo “očistiti”, prije svega, od Bošnjaka i to vršenjem masovnih zločina nad njima, uključujući i zločin genocida.

O geopolitičkom značaju Brčkog govori i činjenica da je ono tokom cijelog perioda agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu bilo u centru pažnje agresora i “žila kucavica” povezivanja svih “srpskih oblasti”, odnosno stvaranja velike Srbije. Tako je Slobodan Milošević, predsjednik Srbije, na traženje političkog i vojnog rukovodstva kolaboracionističke Srpske Republike Bosne i Herce-govine, na sastanku Vrhovnog saveta odbrane Savezne republike Jugoslavije 29. augusta 1995, “na posebnom papiru ispisao da su to: (1) što širi severni koridor (posebno kod Brčkog), (2) kompaktnost teritorije, (3) što više gradova i (4) izlaz na more” glavni prioriteti koje će zastupa-ti na konferenciji s predstavnicima Kontakt-grupe o pitanju Bosne i Hercegovine.44

5. Učešće oružanih formacija iz Srbije i Crne Gore

Pored stalnih formacija JNA, u agresiji i genocidu na području Brčkog i cijele Bosne i Hercego-vine učestvovale su i druge oružane formacije s teritorije Srbije i Crne Gore. Tako su u okupaciji Brčkog, pored JNA, učestvovale i druge oružane snage iz Srbije, i to: arkanovci, šešeljevci, Beli orlovi, Panteri, kao i mnogi drugi. Sve te oružane formacije učestvovale su i u ratu u Sloveniji i Hrvatskoj, tako da su svoje snage i opremu samo dislocirali na područje Brčkog.

Prije samog miniranja oba brčanska mosta na rijeci Savi, u grad je ušlo oko “600 srpskih speci-jalaca. Nosili su crvene beretke i pripadali su oružanim formacijama Dragana Vasiljkovića”,45 poznatog pod nadimkom kapetan Dragan. Ove jedinice predvodili su Saša Stojanović, Radivoje i Božo Božić, svi iz Srbije. Dolazak u većem broju raznih oružanih formacija iz Srbije i Crne Gore na ratište u Brčkom zabilježen je početkom maja 1992, a nosili su različite uniforme s različitim oznakama i grbovima. Svi oni su kao “dobrovoljci” dolazili iz Niša, Valjeva, Šapca i drugih gradova 43 Javnost, 14. decembar 1991, str. 2. 44 Smail Čekić, nav. dj., str. 572.45 AIIZ, inv. br. 5020; Isto, inv. br. 2-4625, Ratno predsjedništvo Srpske opštine Brčko, Pregled događaja i stanja sa ocjenom postignutog stepena izvršenja, str. 1.


iz Srbije i Crne Gore i bili su smješteni u kasarnu u Brčkom, uz odobrenje i saradnju s JNA.46 Prva njihova vojna akcija bila je rušenje pješačkog i željezničkog Savskog mosta u Brčkom, te je tim činom označen početak rata i vojne okupacije Brčkog i okoline. Pješački Savski most bilo je prvo stratište (gubilište) u Brčkom, kao “mjesto gdje je oduzet život mnogim ljudima”, na kojem je u ranu zoru 30. aprila 1992. godine od posljedica snažnih eksplozija za nekoliko sekundi smrtno stradalo oko 100 ljudi – nedužnih civila. Međutim, treba napomenuti da su za izvršenje ovog vojnog zadatka, odnosno masovnog ratnog zločina, koji su zajednički planirale vojne i civilne vlasti paradržavne Srpske opštine Brčko, trebale višesedmične pripreme…

Dakle, epilog prvog zločinačkog čina bio je oko stotinu ubijenih civila na pješačkom Savskom mostu. Tijela najvećeg broja smrtno stradalih civilnih žrtava rata odnijela je hladna Sava, dok su tjelesni ostaci sakupljeni na mjestu zločina – na ulicama i krovovima okolnih zgrada kasnije završili u vrećama od kojih su neke nestale a neke smještene u Komemorativnom centru u Tuzli. One se i danas nalaze na tom mjestu i niko, osim brčanskog Udruženja porodica nestalih, nasilno odvedenih i ubijenih Bošnjaka Brčko Distrikta BiH, ne pokazuje interes za identifikaciju tih žrtava.47

Prema do sada prikupljenim podacima na području predratne općine Brčko, u susjednim i drugim općinama bilo je, izuzev koncentracionog logora Luke, oko 20 mjesta privremenog nezakonitog zatočenja Brčaka nesrpske nacionalnosti. Radi se o sljedećim mjestima i logorima: motel “Bosna”, podrumi bolnice i Doma zdravlja, Hadži-Pašina džamija i Bijela džamija, Garnizon JNA, zgrada bivšeg brčanskog SUP-a, odnosno SJB Brčko, hotel “Posavina”, d.d. “Laser”, Bescarinska zona (kod Farme), Fiskulturni dom “Partizan”, restoran “Vestphalija”, Brezovo Polje, OŠ “Lončari”, sa-lon namještaja u Capardama, prodavnica ZZ u Pelagićevu, MZ Obudovac, vikendice u Potočarima, OŠ “Jelenka Voćkić” Brčko, logor Batković, Pravoslavna crkva Pelagićevo…48

Navedene oružane snage, uz učešće domaćih srpskih oružanih formacija, uz aktivnu pomoć i podršku snaga JNA, izvršile su okupaciju Brčkog, genocid nad Bošnjacima, kao i brojne zločine nad Hrvatima. Njihovo aktivno učešće potvrđuje i izjava vojvode Mirka Blagojevića za list CIM, od 15. juna 1992, gdje je rekao kako “danas na prostorima Srpske republike Bosne i Hercegovine ratuju i ratovaće svi Srbi zajedno, bez obzira kojoj vojsci pripadaju”. Definirao je i njihov za-jednički cilj, a on je “da očuvaju slobodu Srpske republike Bosne i Hercegovine”. Mirko Blago-jević bio je komandant boraca Srpske radikalne stranke s područja SAO Semberije i Majevice, kao i predsjednik Regionalnog odbora ove stranke za sjeveroistočnu Bosnu.49

Vojna formacija “Crvene beretke”, koja je bila pod komandom kapetana Dragana Vasiljkovića, krajem aprila i početkom maja 1992. na sve glavne lokacije u gradu Brčkom postavila je svoje snajperiste, a uz podršku drugih srpskih formacija učestvovala je u prisilnom progonu i ubistvima bošnjačkih i hrvatskih civila, kao i u zauzimanju ključnih objekata Brčkog, poput radiostanice, lokalne TV, te zgrade pošte i policije. Da bi ojačali i ubrzali okupaciju Brčkog i stvaranje etničkih 46 AIIZ, inv. br. 5020; Isto, inv. br. 2-4625, Ratno predsjedništvo Srpske opštine Brčko, Pregled događaja i stanja sa ocjenom postignutog stepena izvršenja, str. 1.47 Uporedi: Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, drugo dopunjeno izdanje, str. 98-104.48 Isto, str. 107.49 CIM - list SAO Semberije i Majevice, br. 266, god. XII (I), 15. 6. 1992, str. 20.


srpskih područja, u Brčko je došlo i “devet autobusa sa srpskim gardistima” koji su dočekani u Garnizonu JNA u Brčkom. Uz njih je došla i jedinica “četničkog vojvode Mirka Blagojevića i jedna jedinica Šešeljevih radikala”.50

U napadima na Brčko 1. maja 1992, kao i narednih dana, pored aktivnih i rezervnih pripadnika JNA/Vojske Jugoslavije (Savezne republike Jugoslavije), te lokalne srpske Teritorijalne odbrane i policije, učestvovali su i “Arkanovi Tigrovi”, kao i pripadnici “specijalnih snaga MUP-a Srbije, pod komandom Živojina Ivanovića”.51

Pored navedenih oružanih formacija i jedinica, u agresiji i okupaciji Brčkog učestvovala je i tzv. Martićeva srpska milicija iz Kninske krajine. Ova jedinica je, zajedno s pripadnicima JNA i drugim srpskim oružanim formacijama, vršila brojne masovne zločine, kako na području Brčkog tako i širom Bosne i Hercegovine. Na područje Brčkog je u junu 1992. došlo ukupno 150 srpskih vojnika s kninskog ratišta. To je obrazlagano činjenicom da se “Bijeljina brani u Brčkom preko kojeg se Srpska Republika Bosna i Hercegovina mora povezati sa kninskom krajinom”,52 a sve s ciljem stvaranja velike Srbije koja će biti etnički čista srpska teritorija.

Jedna od potvrda učešća oružanih formacija i grupa iz SR Jugoslavije jeste i dokument pronađen kod “agresorskog vojnika Petra Zelena, iz Bačke Palanke, koji je poginuo na ratištu u Brčkom”. Kod njega je pronađena “potvrda Vojne pošte 9840 Brčko, u kojoj stoji da se pomenuti ’vojni obveznik’ nalazi na ratištu u sastavu dobrovoljačke čete iz Novog Sada, kao i bedž s natpisom Bačka Palanka – Gerila”.53 Tu potvrdu je potpisao Mirko Žugić, komandant spomenute čete.

Učešće vojnika s područja Srbije potvrđuje i pisanje lista CIM, koji u članku od jula 1993. piše kako “Predrag Čubrilo Peki, srpski borac iz Odžaka u Vojvodini, nije se ni časa dvoumio” da učestvuje u agresiji i genocidu. Ostavivši sve u Vojvodini, “pohitao je da brani srpsku nejač, najprije u Hrvatskoj, a zatim u Republici Srpskoj”, te da je već “šest i po mjeseci pripadnik Specijalne brigade Garde Panteri”.54

Svi tzv. dobrovoljci iz Srbije i Crne Gore, uključeni u posebne grupe oružanih formacija, bili su smješteni i raspoređeni na svim okupiranim dijelovima Republike Bosne i Hercegovine, uključujući i područje okupiranog grada i dijela općine Brčko.

6. Logistička pomoć i podrška

Pored pomoći u ljudstvu, odnosno pored direktnog vojnog učešća vojnika i jedinica JNA, Srbija i Crna Gora i logistički su bile uključene u agresiju na Bosnu i Hercegovinu i okupaciju Brčkog. Tako

50 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, 1. izdanje, str. 65.51 ICTY, Predmet: br. IT-02-54-T, paragrafi 633-639.52 AIIZ, inv. br. 2-507.53 Dnevni izvještaj, br. 107, 9. august 1992.54 CIM - list SAO Semberije i Majevice, br. 16, god. II, juli 1993, str. 13.


su na područje Brčkog slane ogromne količine naoružanja i vojne opreme, kako s ratišta iz Slovenije i Hrvatske tako i direktno s područja Srbije i Crne Gore.

Posebno je u tim aktivnostima učestvovala Republika Srbija odakle se redovno dovozilo naoružanje i municija domaćim srpskim kolaboracionističkim jedinicama koje su učestvovale u okupaciji Brčkog i genocidu nad Bošnjacima i agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Brojna dokumentacija potvrđuje navedene činjenice. Tako su, pored ostalog, 13. maja 1992. godine za potrebe garnizona u Brčkom iz Vojne pošte 5053-19 iz Beograda dostavljena sljedeća materijalno-tehnička sredstva:

- metak 7,62 mm 74.100 komada- trenutna mina 600 komada- tromblonska mina 160 komada- kumulativna mina M-57 4 komada- metak za protivavionski top 30 mm 1.600 komada- metak za top kalibra 20 mm 2.400 komada- metak 20 mm GMZ 1.500 komada- ručna bomba M-75 108 komada- ručna bomba PPM-79 12 komada55

Da bi vršio “sigurno“ doturanje naoružanja i opreme s područja Srbije i Crne Gore, agresor je ko-ristio razne metode i tehnike, među kojima je i doturanje uz pomoć helikoptera. Agresor je, s ciljem dovoženja novih vojnih snaga i doturanja materijalno-tehničkih sredstava i opreme, “koristio i he-likoptere sa oznakama UNPROFOR-a i Ujedinjenih nacija“. Tako, “krajem juna 1992. u selo Bukvik (područje Brčkog) je sletio jedan takav helikopter“.56 Na području tog sela bio je lociran bataljon VRS s oko 400 boraca. Snabdijevanje ove jedinice u kontinuitetu je nastavljeno i tokom druge polovine juna. Kasnije je Brčko postalo glavnim mjestom za doturanje i pregrupisavanje no-vog ljudstva i materijalno-tehničkih sredstava iz Srbije i Crne Gore, odakle su se dalje raspoređivali po ratištima na području Bosne i Hercegovine.

S tim u vezi, krajem juna 1992. iz Beograda je, “na osnovu obavještenja potpukovnika Predra-ga Manojlovića, komandanta kasarne u Brčkom, za potrebe garnizona u Brčkom i Bosanskom Šamcu dovezena municija“, a sve za potrebe “srpske teritorijalne odbrane Brčko“. Navedenu dostavu municije su odobrile “starješine JNA iz Beograda: Janjić, Radivojević i Stanišić. Pored toga, JNA je srpskim zločincima na brčanskom ratištu pružala i kadrovsku pomoć, angažujući vojne starješine iz Srbije“.57

Agresor je iz Srbije i Crne Gore dovlačio i teško naoružanje. Na putu od Brčkog prema Bijeljini, u mjestima Vranovača i Omerbegovača, “dana 18. oktobra 1992. stiglo je novih 12 tenkova“ koji su se kasnije kretali prema unutrašnjosti zemlje.55 AIIZ, inv. br. 2-50756 Smail Čekić, nav. dj., str. 924.57 Isto, str. 924-925.


Branislav Filipović zvani Šumar imao je ovlaštenja od JNA da iz Beograda obezbjeđuje tešku municiju za srpsku Teritorijalnu odbranu Brčko. Brojne srpske formacije na području sjeverne Bosne naoružavao je Sava Janković, komandant 17. korpusa JNA.58 U zoni odgovornosti 17. korpusa bile su razmještene sljedeće komande i jedinice:

- Komanda 17. korpusa sa prištapskim jedinicama u Tuzli; - 92. motorizovana brigada, 497. inžinjerski puk, 4. oklopna brigada, 454. mješoviti protuo-

klopni artiljerijski puk, 17. laki artiljerijski puk protivvazdušne odbrane, 17. bataljon Vojne policije, 17. bataljon veze, 17. automobilski bataljon, 17. sanitetski bataljon i komanda stana u kasarni „Husinska buna“ u Tuzli;

- 395. motorizovana brigada i 22. partizanska brigada / 38. partizanska divizija u kasarni „Veljko Lukić Kurjak“ u Brčkom;

- 6. motorizovana brigada (iz 4. korpusa), Komanda 11. partizanske divizije i 19. partizanske brigade / 11. partizanska divizija u kasarni „4. juli“ u Doboju;

- 327. motorizovana brigada, 129. laka pješadijska brigada (kasnije se dislocira u Tuzlu), 18. partizanska brigada /11. partizanska divizija, 670. pontonirski bataljon (iz Bosanskog Broda) u kasarni „Zdravko Čelar“ u Derventi;

- 17. mješoviti artiljerijski puk (nastao od 12. mješovitog artiljerijskog puka iz Vinkovaca i 14. mješovitog artiljerijskog puka iz Ribnice), 17. pontonirski bataljon, Komanda 38. partizanske divizije, 17. partizanska brigada /38. partizanska divizija u kasarni „Fadil Jahić Španac“ u Bijeljini;

- 14. partizanska brigada /11. partizanska divizija bila je raspoređena u Travniku;- u zoni odgovornosti 17. korpusa nalazila se Komanda Vojnog okruga i 24 OpŠTO (Opštinskog

štaba Teritorijalne odbrane)... itd.59

S obzirom na to da se sjeveroistočno od Brčkog, u naselju Pelagićevo, nalazilo Istureno komand-no mjesto 17. korpusa JNA, postojala je izuzetno velika logistička podrška jedinicama JNA, kao i drugim oružanim formacijama iz Srbije i Crne Gore, te domaćim srpskim vojnim formacijama i dobrovoljačkim jedinicama SDS-a. Stoga, grad je od početka okupacije bio okružen tenkovima i artiljerijom agresora, a Garnizon JNA u Brčkom je pretvoren u “zborno mjesto zločinaca“60.

Krajem juna 1992. starješine JNA iz Beograda (Janjić, Radivojević i Stanišić) odobrile su dostavu novih količina municije i materijalno-tehničkih sredstava za potrebe srpske Teritorijalne odbrane Brčkog.61 Komandant TO srpskog Brčkog bio je Boško Maričić, potpredsjednik Opštinskog odbora SDS Brčko.

58 AIIZ, inv. br. 2-784; Dnevni izveštaj, br. 78, 17. juli 1992, u: Husejin Omerović, nav. dj., str. 995-1032.59 Faid Hećo, Uloga Jugoslovenske narodne armije u agresiji na Bosnu i Hercegovinu, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2005, str. 120-121.60 Hamid Deronjić, nav. dj., str. 15.61 Isto, str. 15.


Upućivanjem ljudstva i materijalno-tehničkih sredstava iz Srbije i Crne Gore u Bosnu i Herce-govinu rukovodio je Savezni sekretarijat narodne odbrane (SSNO). Potvrda za to jeste i činjenica da je “potpukovnik Stevan Nikolić, zvani ‘Kriger’, krajem juna 1992. obavijestio Srećka Radova-novića (rezervnog majora) kako je general Delić iz Beograda, uz saglasnost generala Mladića odobrio pojačanje agresorskih jedinica u Pelagićevu“,62 (općina Gradačac) naselje nedaleko od Brčkog. Sve navedene i brojne druge aktivnosti bile su usmjerene protiv, prije svega, bošnjačkog naroda, uz planirano etničko čišćenje tzv. srpskih teritorija od nesrpskog stanovništva, uključujući i genocid.

7. Etiologija i geneza genocida

U julu 2010. godine znanstvenik Ton Zwaan je u Srebrenici prezentirao svoju studiju O etiologiji i genezi genocida i drugih masovnih zločina uperenih protiv određenih grupa63 u kojoj je definirao „proces genocida“. Po njegovom mišljenju:

„Proces genocida predstavlja niz događaja koji se odvijaju prema određenom obrascu za koji se može uočiti da ima svoje faze, i kojeg odlikuje izvjesna i njemu svojstvena ‘unutrašnja logika’. Proces genocida ima svoj početak, struktuiran tok i svoj kraj (podv. – autori). Kao prvo, mora da se definiše ciljna grupa (žrtve se obično biraju isključivo na osnovu toga što pripadaju nekoj grupi ili kategoriji), koja je određena kao meta progona ili uništenja. Kao drugo, mora da se izvrši eksproprijacija imovine pripadnika te grupe; kao treće, oni moraju da budu koncentrisani na jed-nom mjestu; kao četvrto, moraju da budu deportovani; i na kraju, značajan broj njih mora da bude ubijen. Iako u stvarnosti ove faze mogu vrlo brzo da se odvijaju jedna za drugom, u zavisnosti od okolnosti, uočeno je da prve faze procesa progona mogu da se odvijaju sasvim javno, dok su kasnije faze u najvećem broju slučajeva obavijene velom tajnosti.“

Molimo uvaženu/og čitateljku/čitaoca da na osnovu opisanog „procesa genocida“ našeg ličnog poimanja ratnih stradanja u Brčkom donese svoj sud da li je i u Brčkom zabilježen „proces genoci-da“.

Po našem mišljenju, u Brčkom je “proces genocida“ imao “svoj početak, strukturiran tok i svoj kraj“.

• Početak – rušenje savskih mostova i okupacija grada.• Strukturiran tok – etničko čišćenje, nezakonito zatvaranje civila u 20-ak mjesta zatočenja,

logora i koncentracioni logor Luka.• Kraj – pretvaranje Brčkog od multietničkog mjesta (sa oko 20% Srba) u 92 % srpski grad.

62 Smail Čekić, nav. dj., str. 897.63 Ton Zwaan, O etiologiji i genezi genocida i drugih masovnih zločina uperenih protiv određenih grupa, dnevni list Oslobođenje, Sarajevo, 11. 7. 2010, str. 24.


Vezano za „proces genocida“ treba, shodno navedenim tačkama tog procesa, na primjeru Brčkog pojasniti i sljedeće:

„Kao prvo“ – definirana je glavna ciljna grupa - nesrpsko stanovništvo - kao meta progona i uništenja; prognano je preko 25.000 nesrpskog stanovništva, uglavnom Bošnjaka, ubijeno, ‘unište-no’ na stotine civila.

„Kao drugo“ – u eksproprisane, nasilno uzete privatne kuće i stanove prognanika useljeno je oko 32.000 Srba iz 128 općina bivše SFRJ.

„Kao treće“ – nesrpsko civilno stanovništvo bilo je koncentrirano početkom maja u 20-ak mjesta nezakonitog zatočenja, logora i getu u Brezovom Polju, a potom, počev od 7. i 8. maja (i 17. juna) 1992. „na jednom mjestu“ u koncentracionom logoru Luka Brčko.

„Kao četvrto“ – Muslimani/Bošnjaci, Hrvati, Romi i Albanci bili su na razne načine deportirani unutar i izvan područja grada i općine Brčko.

„I na kraju“ – na stotine civila je ubijeno, bačeno u Savu i masovne grobnice, desetine žena i djevojaka silovano, nekoliko hiljada civila mučeno, premlaćivano i opljačkano.

Također treba napomenuti da „genocid nije pojedinačan zločin, ubistvo iz nehata ili (samo) koristoljublja“; genocid je zločin „planiran odozgo“, iza kojeg stoje institucije društva: državni aparat, crkva, inteligencija, vojska, političke elite. Na čelu svih državnih institucija samoproglašene Srpske republike Bosne i Hercegovine, odnosno Republike Srpske, stajao je Radovan Karadžić, predsjednik SDS-a i RS-a, Vrhovni komandant Vojske RS-a i neprikosnoveni vođa bosanskih Srba. Ovome treba dodati da bosanski Srbi, sa SDS-om i bivšom JNA na čelu, nisu u nezavisnoj, suverenoj i međunarodno priznatoj državi Bosni i Hercegovini vodili „otadžbinski rat“, kako je nekada tvrdio Radovan Karadžić i kako danas ponavljaju aktuelni predsjednik SDS-a Mladen Bosić i Milorad Dodik, predsjednik entiteta Republika Srpska (koji je po definiciji „rat za odbranu nezavisnosti i cjelovitosti države“, u konkretnom slučaju Republiku Bosnu i Hercegovinu), već agresorski, okupatorski rat protiv vlastite države BiH u cilju njenog uništenja kao države.64

Na osnovu činjenica o strahotama i žrtvama rata u ovom, kao i drugim poglavljima ove knjige, utemeljenih na brojnim dokumentima Haškog tribunala i domaćih sudova, kao i citiranim knjigama, časopisima i novinama – može se zaključiti da su srpski nacionalisti u Brčkom uz brojne zločine protiv čovječnosti počinili i zločin genocida. U prvoj optužnici Međunarodnog krivičnog suda u Haagu protiv najvećeg brčanskog zločinca Gorana Jelisića, on se u prvoj tački teretio za zločin genocida. Međutim, sporazumom o izjašnjavanju o krivici, Jelisić je oslobođen spomenute optužbe, a izjasnio se da je kriv po ostalih 40 tačaka optužnice. U optužnici Haškog tribunala protiv Slobodana Miloševića, „suci su 16. juna 2004. godine donijeli odluku da na osnovu dokaza Tužiteljstva zadrže svih 66 tačaka optužnice, među njima i optužnicu za genocid u Brčkom, Prijedoru, Sanskom Mostu, Srebrenici, Bijeljini i Bosanskom Novom“. U zaključku se ističe: „Optuženik je znao za genocidni plan zajedničkog zločinačkog poduhvata i dijelio je s njegovim članovima namjeru uništenja dijela muslimanskog stanovništva kao skupine na teritorijama BiH za koje je bilo predviđeno da se uključe 64 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, drugo dopunjeno izdanje, str. 153-154.


u srpsku državu... Miloševićeva smrt 11. marta 2006. lišila je žrtve suđenja. Ako Milošević nije proglašen krivim, time ipak nije izmakao pravdi. Umro je u zatvoru, sustigla ga je vlastita prošlost, optužen je za genocid i zločine protiv čovječnosti u Hrvatskoj i Bosni.“65

Geografska karta Bosne i Hercegovine

65 Isto, str. 152.


Mapa Bosne i Hercegovine (s označenim entitetima i Brčko Distriktom BiH)

Mapa Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine


8. Neposredne pripreme i izvršenje zločina

Utvrđivanje uzroka i ciljeva napada na Brčko moguće je postići kroz sistematsko promatranje i analizu općeg konteksta agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, kao i kroz događaje prije i tokom napada.

Ostvarenje politike SDS-a o stvaranju etnički čistog prostora za Srbe i uspostavljanja “Srpske republike Bosne i Hercegovine“ uključivalo je, pored ostalog, i vršenje masovnih zločina, uključu-jući i genocid. Jedan od prvih gradova koji je osjetio rezultate i svu žestinu takve politike bio je i grad Brčko koji se među prvima našao na udaru agresora. Za sve to, SDS je iza sebe imao podršku političkog i vojnog vrha SR Jugoslavije (Srbije i Crne Gore), kako materijalno-tehničku tako i po-dršku u vojnoj sili (ljudstvu).

U međupresudi Haškog tribunala od 16. juna 2004. u predmetu Milošević, između ostalog, navodi se “da postoji dovoljno dokaza da je u Brčkom, Prijedoru, Sanskom Mostu, Srebrenici, Bijeljini, Ključu i Bosanskom Novom izvršen genocid, te da je Milošević bio učesnik u udruženom zločinačkom poduhvatu... čiji su cilj i namjera bila da se djelimično unište bosanski Muslimani“.66

Na području Brčkog počinjeni su brojni masovni zločini u kojima su srpske vojne formacije iz Republike Srpske, Srbije i Crne Gore ubile najveći broj Bošnjaka te manji broj Hrvata. Zločini nad civilnim stanovništvom Brčkog vršeni su kroz ubistva, zatvaranja u koncentracione logore, mučenja, silovanja i druge oblike nečovječnog postupanja.

Zvanično, napad na Brčko agresor je izveo u ranim jutarnjim satima 30. aprila 1992. i to miniranjem i rušenjem dvaju mostova preko rijeke Save prema susjednoj Republici Hrvatskoj. Prilikom rušenja pješačkog mosta na njemu se nalazio veliki broj izbjeglica. Prema izjavama brojnih svjedoka, komadi njihovih tijela bili su raspršeni po rijeci Savi, kao i oko samog mosta. U svom svjedočenju “Isak Gaši je govorio o razgovoru koji je imao sa izvjesnim Radetom Božićem, pripadnikom Crvenih beretki (elitna jedinica policijskih snaga Srbije), tokom kojeg je Božić rekao da je on bio komandant operacije dizanja u vazduh mosta na rijeci Savi i da mu je jako žao da je mnogo civila stradalo u toj operaciji. Rekao je da su osobe puštene da pređu most prije nego što su trebale biti puštene, a da su oni morali da dignu most u vazduh“.67

Dizanje mostova u zrak i prekidanje putne komunikacije Brčkog prema susjednoj Republici Hrvatskoj bio je početak organiziranog terora, hapšenja i vršenja masovnih zločina nad Bošnjaci-ma i djelimično nad Hrvatima na području Brčkog.

66 Miloševiću dokazan genocid - Međupresuda Haškog tribunal od 16. juna 2004, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2007, str. 100-107; Muhamed S. Mujkić, Rušenjem ustavnog poretka BiH 1992. godine stvorena je paradržava RS, str. 74.67 ICTY, Predmet: IT-00-39 (Svjedočenje Isaka Gašija na suđenju Krajišniku, u Približavanje MKSJ-a lokalnim zajedni-cama u Bosni i Hercegovini, Transkripti konferencije Brčko 8. maja 2004, Služba za medije/komunikacije, Sekretarijat MKSJ-a, 2009, str. 6).


Od 2. maja pa do kraja juna 1992. pripadnici srpskih vojnih formacija “nasilno su upadali u muslimanske, hrvatske i romske kuće, izbacivali iz njih civilna lica i odvodili ih u Garnizon JNA i druge sabirne centre, te u logor Luku počev od 8. maja 1992“.68

U samom gradu i predgrađima u Brčkom tokom mjeseca maja i nadalje formirani su mnogi logori u kojima su ubijani Bošnjaci i Hrvati. U tim logorima su u kontinuitetu vršeni najveći zločini, počev od tortura, premlaćivanja i silovanja, pa do ubijanja nedužnih civila. Najveći broj ubistava dogodio se u zloglasnom logoru Luka, u kome je bilo zatočeno od 1.800 do 3.000 civila.

Planirana, sistemska masovna ubistva, uglavnom Bošnjaka, intenzivirana su nakon maja i juna 1992, kada ubistva postaju “selektivna i odvijaju se pod okriljem noći“, na način da se zarobljeni civili odvode u “specijalno pripremljene radne logore“,69 ne samo na području Brčkog. Primjer za to je logor u Batkoviću kod Bijeljine u koji je odvedeno na stotine Bošnjaka. Prije samog čina ubijanja zarobljenici su bili fizički i psihički maltretirani i iscrpljivani teškim fizičkim radom.

Pored ubistava u logorima, civili su ubijani i na ulicama i kućnim pragovima. Masovno su strijeljani, a tijela ubijenih su bacana u rijeku Savu i u masovne grobnice. Navedene činjenice potvrđuju izjave mnogih svjedoka. U jednoj od izjava kaže se da su “dvadesetdrugog maja 1992. godine na vrata mojih roditelja došli srpski policajci, razvalili ih, ušli u kuću i zaklali mi oca“.70

Da bi utvrdili količinu “obavljenog posla“, odnosno rezultate ostvarivanja planskog i organizira-nog cilja protjerivanja i genocida nad Bošnjacima, Srbi su krajem juna 1992. organizirali popis sta-novništva.71 Prema tom popisu, u gradu Brčko preko 90% stanovništva su trebali biti Srbi. Zvanični rezultati ovog popisa nikada nigdje nisu objavljeni, a i nije bilo ni potrebe za tim, jer su se i na taj način Srbi uvjerili da su u potpunosti ostvarili svoj cilj o etnički čistom prostoru Brčkog u kome nije bilo mjesta za nesrbe.

Mjesta izvršenja najmasovnijih zločina u Brčkom bili su logori i mjesta zatočenja: Luka, bolnica, Hadži-Pašina i Bijela džamija, firma “Laser“, hotel “Posavina“, Kasarna JNA, zgrada bivšeg SUP-a, Sportska dvorana “Partizan“, restoran “Westphalija“, Brezovo Polje, restoran “Fast food“, hotel “Galeb“ i Zanatski centar. Prema nekim podacima kroz brčanske zatvore i logore prošlo je preko 10.000 ljudi,72 od čega oko 3.000 civila kroz koncentracioni logor Luka. U njima je fizički i psihički maltretirano i ubijeno na stotine civila, uglavnom Bošnjaka.

Agresor nije birao sredstva da ostvari svoje ciljeve ubijanja i protjerivanja nesrpskog stanovništ-va. Pored djelovanja na kopnu, agresor je po civilnom stanovništvu i civilnim objektima u Brčkom djelovao i iz zraka. Taj zadatak provodila je avijacija Vojske Jugoslavije (VJ), čiji su borbeni avioni polijetali s aerodroma u Banjoj Luci. Tako je avijacija VJ od 12. do 15. septembra 1992. borbeno

68 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, 1. izdanje, str. 66.69 Brčko 1992.-1993. – slike rata, Muslimanska društva i institucije općine Brčko, str. 13.70 AIIZ, inv. br. 5016, Izjava S. I. (cijelu izjavu vidjeti u: J. Kadrić, nav. dj., str. 245-248).71 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, 1. izdanje, str. 67.72 .: Ratni zločini u Bosni i Hercegovini – Izvještaj Helsinki Watcha, “Zločini u zatočeničkim objektima”, II dio, Sara-jevo, 1993, str. 191-209.


djelovala, pored ostalog, i po slobodnim teritorijama Brčkog. U tim napadima “razoreni su mnogi privredni i stambeni objekti“, te je “od posljedica bombardovanja poginulo 25 lica, među kojima jedna trudnica i dvanaestero djece, dok su 32 civila ranjena“.73

Nadalje, agresor je “18. septembra po civilnim ciljevima slobodne brčanske teritorije upotreblja-vao zapaljive projektile, usljed čega je stradalo naselje Brka, te je više civila zadobilo opekotine, a desetine kuća je zapaljeno“. Tako je u bombardiranju Brčkog 19. septembra 1992. ubijen “tride-setjedan civil (dvanaest žena, osmero djece i jedanaest muškaraca). Slobodna teritorija brčanske opštine, na kojoj se nalazilo oko 40.000 civila, bila je 20. septembra poprište žestokog vazdušnog napada, prilikom kojeg su od posljedica dejstava ‘kasetnih’ i ‘napalm’ bombi poginula četrdesetdva civila, a osamdesetšest ih je ranjeno. Vazdušni napadi agresora na civile i civilne objekte slobodne brčanske teritorije vršeni su i 28. septembra 1992. kada su agresorski avioni izvršili bombardiranja u četiri navrata“.74

Hapšenja i odvođenja uglavnom bošnjačkih civila u gradu Brčkom, kao i njihovo odvođenje u logore, maltretiranja kojima su podvrgnuti, te nasilje i ubistva počinjena za kratko vrijeme, po-kazuju “raširenu ili sistematičnu prirodu napada na civilno stanovništvo Brčkog“.75 Na suđenju u Haagu Goran Jelisić, jedan od glavnih aktera zločina nad Bošnjacima u logoru Luka u Brčkom, “objasnio je da mu je po dolasku u Brčko šef srpskog Kriznog štaba dao listu Muslimana i rekao mu da ubije što je više Muslimana moguće“. Prema izjavama svjedoka, “lice genocida bilo je lice Gorana Jelisića“.76 On je sam sebe nazivao “srpskim Adolfom“.

Silovanje žena bila je jedna od komponenti genocida u Bosni i Hercegovini. Silovanje je imalo za cilj “oslobađanje“ i “čišćenje“ “srpskih“ dijelova Bosne i Hercegovine. Silovanje je imalo trudnoću kao praktični cilj. U koncentracionim logorima, fabričkim halama, školama, hotelima i svuda gdje su se masovna silovanja odvijala, žene su bile silovane sve dok se ne konstatira trudnoća. Abortus je bio isključen. Bila je ovo fiktivna eliminacija dječijeg genetskog porijekla. “Rađanjem Srba“ na ovaj način, ustvari, nastojao se nasilnim putem mijenjati identitet i djeteta i majke kao jedne cjeline. Silovane žene zadržavane su u logorima do poodmakle trudnoće kada više nije bilo moguće izvršiti prekid neželjene trudnoće kako bi “Turkinje mogle roditi Srbe“. Dželati su čin silovanja, kao poseban i strateški veoma važan cilj genocida u Bosni, rado izvršavali pred drugim članovima familije. Silovane su majke pred djecom, kćerke pred majkama, očevima i braćom. Belma, Sada, Subha i Milada žene su koje su svoje novo utočište našle u Norveškoj, imale su volju da otvore svoja srca i da ispričaju šta im se dogodilo. Više o ovome vidjeti u knjizi Bosna, naše zaboravljeno dijete77.

73 Smail Čekić, nav. dj., str. 787.74 Isto, str. 787. (Avijacija JNA je polijetala s aerodroma u Banjoj Luci, a prilikom bombardiranja koristila je najrazličiti-je naoružanje: “kasetne“ i “napalm“ bombe, rakete “vazduh-zemlja“, “fugasne“ aviobombe, bombe “krmače“).75 ICTY, Predmet: IT-95-10 (Transkript sa suđenja Goranu Jelisiću, u “PRIBLIŽAVANJE MKSJ-a LOKALNIM ZA-JEDNICAMA U BOSNI I HERCEGOVINI“, Transkripti konferencije Brčko 8. maja 2004, Služba za medije/komunik-acije, Sekretarijat MKSJ-a, 2009, str. 48.76 Isto, str. 44. 77 Catherine Burgess og Askell Romsloe, Bosnia vårt glemte barn (Bosna naše zaboravljeno dijete), Sypressforlag, Oslo, 1995.


Sveobuhvatnost, tempo i organizacija agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu pokazuju da je sve to bilo striktno i dobro isplanirano, što je kasnije i dokumentirano, naročito kroz priznanja jednog broja glavnih aktera da je sve planirano u Beogradu.

Mnogi Miloševićevi raniji saradnici priznali su da postoje planovi za genocid u Bosni. Jedan od njih, Borislav Jović, bivši srbijanski predstavnik u kolektivnom Predsjedništvu SFRJ, kaže: “Mi-lošević i ja smo razgovarali o tome. Mi nismo razgovarali ni s kim drugim o tome. Mi smo instruirali Generalštab o pregrupisavanju jedinica. Jedna mogućnost bila je da svi koji su rođeni u Bosni budu prebačeni u Bosnu. Deset dana poslije oni su objasnili nama da je sve naređeno izvršeno efikasno, iako vojska u principu ne voli nešto što se kosi sa njenim internim pravilima. Povlačenje JNA iz Bosne 1992. godine bilo je kozmetičko: 80.000 oficira i vojnika bivše JNA bilo je sada organizovano kao Vojska Republike Srpske. To je bilo planirano mnogo ranije.“78

Pored fizičkih i psihičkih maltretiranja, teroriziranja, mučenja, pljačkanja i ubistava, posebno tre-ba naglasiti i zločin silovanja brojnih djevojaka i žena uglavnom bošnjačke nacionalnosti u Brčkom. U Brčkom je silovano više od 500 djevojaka i žena, a to se organizirano događalo na više lokaci-ja. Najzloglasnije lokacije na kojima su vršena masovna i sistematična silovanja bila su: restoran “Westphalija“, hotel “Galeb“, bar Doma kulture i kinosala “Oslobođenje“, koncentracioni logor Luka, privatne kuće Bošnjaka, itd.

Sve ove činjenice o izvršenim zločinima nad uglavnom bošnjačkim civilima u Brčkom govore kako je agresor organizirano i sistematski pristupio planu “čišćenja Brčkog od nesrba“. To potvrđuje i izjava srpskog vojvode Mirka Blagojevića koji je rekao da “sve zadatke Kriznog štaba Srpske opštine Brčko često izvršavamo. Mi smo ovdje došli tiho i neprimjetno, a za kratko vrijeme moji borci postali su legende“.79 I upravo tako, za kratko vrijeme, počinili su toliko masovnih i pojedinačnih zločina u Brčkom koji su bili nezamislivi civiliziranom čovjeku na kraju XX stoljeća.

Govoreći o zločinima u Brčkom, Pretresno vijeće u sudskoj presudi Haškog tribunala protiv Gorana Jelisića jasno je reklo da okolnosti pod kojima su počinjena krivična djela za koje se tereti optuženi izgledaju “osobito podlo i odvratno“. Pretresno vijeće je istaklo “gnusnu, zvjersku i sadističku prirodu ponašanja Gorana Jelisića. Njegovo hladnokrvno ubijanje i maltretiranje ljudi svjedoči o dubokom preziru prema čovječanstvu i pravu na život“.80 Goran Jelisić je jednoglasnom presudom Pretresnog vijeća Haškog tribunala proglašen krivim i osuđen na kaznu zatvora od četrdeset (40) godina.81

Zločini i genocid u Brčkom planirani su i pripremljeni, te izvršeni organizirano i sistematski. Oni spadaju u red najstravičnijih zločina počinjenih nad Bošnjacima za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Razmjere agresije i genocida na područje grada i općine Brčko bile bi daleko veće da se u cijelosti ostvario plan srpskih nacionalista o okupaciji cijele općinske teritorije, te da nije organizirana Patriotska liga, a potom krajem aprila Teritorijalna odbrana, koja je u maju prerasla

78 Kjell Arild Nilsen, Europas svik (Evropska izdaja), Spartacus Forlag AS, Oslo, 1996, str. 24.79 CIM - list SAO Semberije i Majevice, br. 266, god. XII (I), 15. 6. 1992, str. 20.80 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, 1. izdanje, str. 377.81 ICTY, Predmet: IT-95-10 (Goran Jelisić).


u 108. brčansku (kasnije motorizovanu) brigadu sastavljenu uglavnom od Bošnjaka, Hrvata i Roma. Zahvaljujući tome, od srpskih okupatora spašeno je oko 40 seoskih naselja sa preko 50.000 domi-cilnog stanovništva i nasilno prognanih Brčaka i izbjeglica. U odbrani Brčkog i 2/3 teritorije općine svoje živote položilo je 556 boraca Armije Republike Bosne i Hercegovine.

II. DIO

OBLICI, OBIM IKARAKTERISTIKE POČINJENIH

ZLOČINAI GENOCIDA U BRČKOM


1. Zločin nad civilima na području Brčkog

Zločini izvršeni nad civilnim stanovništvom u Brčkom predstavljaju najteže oblike zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava. “Prema biltenima Državne komisije za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima u Bosni i Hercegovini, u koncentracionom logoru u Brčkom i okolnim područjima ubijeno je najmanje 3.000 ljudi“.82 Naknadno je utvrđeno da se broj ubi-jenih civila kreće od 500 do 700 žrtava.

Civili u Brčkom, najvećim brojem Bošnjaci, ubijani su na ulici, na kućnom pragu, kao i u logori-ma specijalno pripremljenim za te namjene. Mnogi civili stradali su i na slobodnoj teritoriji usljed nasumičnih i stalnih agresorskih bombardiranja i granatiranja. Svakim danom ginulo je na desetine nedužnih bošnjačkih civila koji su spas od agresora tražili na slobodnim područjima Brčkog.

O oblicima, sadržaju, razmjerama i karakteristikama počinjenih zločina govore, pored ostalog, i izjave mnogih svjedoka tih zločina. Jedan od svjedoka tih zločina nad civilima u Brčkom kaže:

“Ostao sam u svojoj porodičnoj kući u naselju Mujkići u Brčkom i poslije rušenja mosto-va 30. aprila, ne znajući šta će se desiti. Od 1. maja sa porodicom i još mnogo mojih komši-ja skrivao sam se u podrumu kuće H. Z., jer su Srbi počeli granatiranje Mujkića. 2. maja granatiranje je pojačano, tako da su od jedne granate koja je pala na kuću H. Z. teško ranili suprugu komšije Reše i nešto lakše S. J. Rešinu ženu je geler ranio u grudi i ruku. Rešo ju je prebacio kolima u bolnicu. Sutradan, 3. maja i ja sam morao u bolnicu jer sam dobio jak na-pad bubrega. Na ulazu u bolnicu vidio sam veću grupu naoružanih Srba, neću pretjerati ako kažem da ih je bilo tridesetak. Jedan od njih me uhvatio za bradu, opsovao balijsku majku i obećao da će me poslati u džamiju. Ne znajući šta ću u džamiji, da je već tamo logor, nasmijao sam se, na što mi je on udario šamar. Uveli su me u bolnicu.“83

Na osnovu brojnih podataka, činjenica i izjava svjedoka, opravdano se može reći kako su na području Brčkog, za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu, počinjeni brojni zločini s namjerom da se pobije i protjera sve nesrpsko stanovništvo. Također, nad zarobljenim civilima, uglavnom bošnjačke nacionalnosti, vršen je i okrutni zločin nanošenja teških tjelesnih i duševnih povreda, što se posebno događalo u brojnim logorima na području Brčkog.

Centar agresije u Brčkom, kao i mjesto prihvata prvih srpskih “dobrovoljaca“, bila je Srpska pravoslavna crkva. Još 1. maja 1992. godine viđeno je kako iz nje izlaze naoružani ljudi u unifor-mama, s oznakama „arkanovaca“ i drugih paravojnih grupa, i ulaze u kuće Bošnjaka, odvode ljude, postavljaju barikade... Pop Slavko Maksimović bio je jedan od najutjecajnijih ljudi u okupiranom gradu i jedan od glavnih eksponenata provođenja velikosrpske politike koja je, pretvorena u vojno djelovanje, počinila najveće zločine u historiji Brčkog. Osnovni kriteriji za određenje žrtve bila je nacionalna identifikacija. Dovoljan je bio uvid u ličnu kartu pa da neko bude osuđen na smrt. Svi 82 Tilman Zülh, Etničko čišćenje – genocid za “veliku Srbiju“, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca/ Bosanski kulturni centar, Sarajevo, 1996, str. 106. Također navodi kako je u ljeto 1992. godine u logoru Luka u Brčkom oko 3.000 ljudi (5% žena i djece) našlo smrt.83 AIIZ, inv. br. 5011, Izjava Dž. D.


preživjeli civili su kao jedini razlog zlostavljanja navodili taj što su bili muslimani... Od preko 65% Bošnjaka, koliko ih je živjelo u gradu (Brčko) prije okupacije (1992), nakon provedenog etničkog čišćenja trebalo ih je ostati samo 5%, zapisao je prof. Enes Pašalić, prvi Brčak koji je autor knjige o genocidu u ovom gradu.84 Ovaj plan srpskih nacionalista u potpunosti je ostvaren zločinima i genocidom u ratu i agresiji 1992-1995. godine kada je Brčko postalo, kako je napisano u Konačnoj arbitražnoj odluci za Brčko, “de facto 100-postotno srpski grad“.85

Dakle, iz brojnih svjedočenja žrtava, domaćih i stranih znanstvenika i publicista, kao i optužbi osumnjičenih ratnih zločinaca – može se tvrditi da se i u Brčkom dogodio zločin genocida. Pri tome, kako je u svojoj knjizi o genocidu i etničkom čišćenju u Bosni i Hercegovini napisao Norman Cigar, autor mnogobrojnih radova o bivšoj Jugoslaviji, „treba napomenuti da u slučaju kada je broj ubi-jenih manji nego u drugim slučajevima genocida, nema preciznog brojčanog praga koji treba preći da bi neko mogao govoriti o ‘genocidu’... Genocid ne podrazumijeva uništenje čitave grupe... Ključ je namjerno uništenje ili pokušaj uništenja velikog broja nevinih ljudi, čiji je jedini grijeh da pripada-ju određenoj grupi. Postoje obimni dokazi da su srpske vlasti zaista željele i planirale eliminaciju bosanskih Muslimana u cjelini“86.

2. Mjesta nezakonitog zatočenja, logori i koncentracioni logor Luka u Brčkom

Na području Brčkog pripadnici srpskih vlasti i VRS-a su planski i sistematski organizirali i uspostavili brojna mjesta nezakonitog zatočenja, logore i koncentracioni logor Luka, u koje su odvođeni zarobljeni civili, uglavnom Bošnjaci. U logore, pored muškaraca, odvođene su žene, djeca i starci, što dokazuje kako agresor nije birao koga će zarobiti i smjestiti u brojna mjesta nezakonitog zatočenja i logore. Svakodnevno je u zatvore i logore odvođeno na desetine i stotine bespomoćnih civila, u kojima su mnogi ubijeni ili su usljed teških tortura i mučenja podlegli povredama. Najveće golgote, mučenja i najveći broj ubistava dogodio se u zloglasnom logoru Luka u Brčkom, kasarni JNA i koncentracionom logoru Batković kod Bijeljine.

2.1. Koncentracioni logor Luka Najzloglasniji logor za civilno stanovništvo s područja Brčkog bio je logor Luka, u kojem su Srbi

počinili najteže zločine. Logor Luka dobio je naziv po predratnoj riječnoj luci na obali rijeke Save. 84 Enes Pašalić, Genocid našeg doba, Ljubljana, 1995, str. 69-70.85 Osnovni pravni tekstovi u vezi s Brčko Distriktom Bosne i Hercegovine – (Konačna odluka Arbitražnog tribunala, 5. mart 1999.) pf. 18, str. 240.86 Norman Cigar, nav. dj., str. 144.


Ta luka bila je najveća predratna riječna luka u Bosni i Hercegovini, kako po količini transportovane robe tako i po infrastrukturnim objektima i hangarima kojima raspolaže.

Prema Izvještaju Tadeusza Mazowieckog o stanju ljudskih prava na teritoriji bivše Jugoslavije navodi se kako su pripadnici VRS-a tokom maja i juna 1992. u logoru Luka ubili između 2.000 i 3.000 civila Brčkog, uglavnom Bošnjaka - muškaraca, žena i djece.87

Logor Luka otvoren je 7. maja 1992, a prema dostupnim podacima zatvoren je 9. jula 1992. Logoraši su u njemu spavali na komadima papira i na samom betonu, u krajnje nehumanim uvjeti-ma. U logoru su se tokom sredine 1992. svakodnevno mogli čuti jauci zatvorenih civila i konstantni pucnji, a Srbi su leševe ubijenih, uglavnom Bošnjaka, bacali u rijeku Savu. Transport ostalih tijela do masovnih grobnica, koja su izbacivana sa stražnje strane objekta Luke, vršen je kamionima iz RO “Bimeks“.

Svake noći odvođeno je na desetine, pa čak i po stotinu civila na strijeljanje. Svi oni ubijani su na krajnje svirep i brutalan način. Pored čina strijeljanja, ubistva u logoru vršena su i “klanjem ljudi nad šahtom ili pak udarcima željeznom šipkom“. Prema raspoloživim podacima, u Brčkom je samo u periodu “od 5. maja do 25. maja 1992. ubijeno /je/ preko 1.500 ljudi“.88

Svjedok tih zločina kazuje:“Sjećam se, bila je nedjelja, 10. maj. Taj dan su donijeli jagnjad, jarad i alkohol opljačkan

iz prodavnica. Cijeli dan su jeli i pili. Dva puta su ušli u hangar. Prvi put kada su ušli brojali su od jedan do tri, s tim što su prvi i treći izlazili, a drugi je ostajao, a drugi put kada su došli, izvodili su svakog trećeg. Svi koji su izašli, bili su ubijeni. Izdvojili su, zatim, dvojicu da sklone leševe, onda bi i njih ubili, pa opet dvojicu – pa opet ubili. To su ponovili tri noći uzastopno. Bio je to najkrvaviji period u Luci. Tada su ubili na stotine ljudi.“89

Jedan od glavnih zapovjednika logora Luka bio je Goran Jelisić zvani Adolf, kojeg je Haški tri-bunal pravosnažno osudio na 40 godina kazne zatvora zbog ubistava, okrutnih postupanja pljački (kršenja zakona i običaja ratovanja) te nehumanih djela (zločini protiv čovječnosti). Prema presudi Pretresnog vijeća Goran Jelisić je svakog dana “od otprilike 7. maja do početka jula 1992. često potpomognut čuvarima logora, dolazio u glavni hangar logora Luka gdje je držana većina zatočenika, birao ih za isljeđivanje, a zatim premlaćivao i često ubijao“.90

Pored Jelisića, mučenja i ubijanja u logoru Luka vršili su Ranko Češić, Rajko Rajčić, te Monika (Bore) Ilić91, djevojka monstrum koja je “ubijala ljude vadeći im utrobu razbijenom flašom“.92 87 Tadeusz Mazowiecki, Izvještaj o stanju ljudskih prava na teritoriji bivše Jugoslavije, E/CN.4/1993/50, 10. februar 1993.88 Brčko 1992.-1993. – slike rata, Muslimanska društva i institucije općine Brčko, str. 21-22.89 AIIZ, inv. br. 5011, Izjava Dž. D.90 ICTY, Predmet: IT-95-10 (Goran Jelisić).91 Monika (Bore) Ilić, rođena 1974. godine, učenica srednje škole, kći Bore Ilića i Vere Simonović. Tokom agresije udala se za ratnog zločinca Gorana Jelisića, zvanog Adolf. Karakteristično za ovaj dvojac je da su se odmah poslije okupacije grada Brčkog uključili u torturu klanja i ubijanja nedužnih Brčaka. Kao krvavi pečat za ovaj grad ostat će njihovi zločini počinjeni u logorima Luka, Partizan, prostorijama “Interšpeda“, te u hotelu “Posavina“.92 Nusret Isanović, Genocid nad Bošnjacima sjeverne i sjeveroistočne Bosne – izjave stradalnika, u Vrijeme beščašća –


Te 1992. godine Monika je imala svega 17 godina, a bila je glavna “asistentica“ Jelisiću u ubijanju i mučenju nedužnih civila. Početkom maja 1992. Monika je, zajedno s Goranom Jelisićem, “pred srušeni savski most izvela grupu nenaoružanih Brčaka kako bi ih strijeljali.... Ovaj dvojac je iz automatskih pušaka izvršio strijeljanje“. Jedini preživjeli bio je Dževad Mujkić, koji je ranjen preplivao Savu i došao u Republiku Hrvatsku, a potom na slobodnu brčansku teritoriju. Mujkić je poginuo “20. maja 1993, kao borac 3. bataljona 108. mtbr.“.

Inače, Goran Jelisić se sam hvalio kako je ubio 175 Bošnjaka, te da mora ubiti još 25 kako bi dostigao cifru od 200 ubijenih, a zločinac Rajko Rajčić se hvalio da je napravio specijalni nož za klanje Bošnjaka.

Prema svjedočenju Osmana ef. Kavazovića, predratnog imama džamije Azizije u Brezovom Polju, Goran Jelisić je u noći 15. maja 1992. godine u upravi koncentracionog logora Luka, ulazeći u kancelariju gdje se nalazio ef. Kavazović, rekao: “Ovo mi je bio 83-ći ubijeni do sada... Pomislio sam da ću ja biti 84-ti... Zatim mi je Goran rekao: ‘Igrajmo ruski rulet...’ Stavio mi je pištolj na prsa. Mislio sam da mi je došao kraj života i u sebi sam proučio kelime i šehadet. Zamolio sam Allaha da mi smrt bude s dinom i imanom... Srećom metak nije opalio...“ Efendiji Kavazoviću su nudili da slobodno iziđe iz Luke, što je on odbio, rekavši da želi ostati i dijeliti sudbinu (više stotina) logoraša-džematlija iz Brezovog Polja. U logoru Luka ostao je sve do zatvaranja logora (09. 07. 1992) odakle su svi logoraši sprovedeni u koncentracioni logor Batković, gdje je ef. Kavazović bio sve do 13. oktobra 1992.93

Jedan od svjedoka mučenja i zločina u logoru Luka, koje su nad brčanskim civilima nesrpske nacionalnosti najviše činili Jelisić i Monika, kazuje:

“Najviše me je tukao Goran Jelisić, ali su me naizmjenično tukli neki Ivan, onda Ilija iz Bara i policajac Dragan iz Brčkog, kojeg sam ranije poznavao. Zajedno sa mnom tukli su i Andriju Tufekčića iz Brezika. Tukli su nas mlaznicama od šmrka i debelim crnim kablovima. Doveli su i doktora Belog (Milenko Vojinović, predsjednik SDS-a Brčko, op.a.), da vidi koliko možemo izdržati. Cijelu noć su nas tukli. Pošto smo izgubili svijest, prekrili su nas nekim plahtama misleći da smo umrli. Glava nam je bila otekla, nos iskrivljen, lice unakaženo, a uši su bile veće od šaka. Prišla je Monika i otkrila nas. Kada je ustanovila da smo živi, prosula je kiselinu po nama. To nas je strašno ujelo, jer smo već bili u ranama.“94

Pored navedenih, među glavnim monstrumima u logoru Luka bio je i Ljubiša Savić zvani Mauzer.95 On se hvalio kako je “u Pančevu, završio školu mučenja, specijalizirajući klanje i genocid nad Bošnjacima krajem dvadesetog stoljeća, KDM “Preporod“ i Centar za istraživanje ratnih zločina i zločina genocida nad Muslimanima Zenica, Zenica, 1994, str. 72. (Ova tvrdnja/navod nije potvrđena pravosnažnom sudskom presudom Suda Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine 2014. godine).93 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, (1. izdanje), str. 284-290.94 AIIZ, inv. br. 5011, Izjava A. D.95 Ljubiša (Đorđa) Savić, rođen 11. augusta 1958. godine u Bijeljini. Po zanimanju socijalni radnik. Tokom agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu bio komandant lokalne srpske vojne formacije “Panteri“. Lično je rukovodio i učestvovao u progonima, hapšenjima, mučenju i ubistvima bošnjačkog stanovništva u Bijeljini, Brčkom i drugim mjestima Bosanske Posavine. Zbog navedenih “ratnih zasluga“, kasnije postaje načelnik Uprave policije MUP-a Republike Srpske i lider novoformirane Demokratske stranke Republike Srpske. Ubijen 7. juna 2000. godine, u Bijeljini, pod nerazjašnjenim


amputacije organa“. Nadalje, tvrdio je da “u njegovim rukama i nijem mora progovoriti“, da je u logoru Luka držao “obuku za klanje logoraša“, te da je “kada su mu mjerili vrijeme, u jednoj minuti zaklao 17 zatočenika i da je u Luci poklao na stotine balija“.96

Logoraše koje su fizički i psihički maltretirali i mučili Srbi su izvodili pred hangare logora i tu ih klali ili ubijali hicima iz pištolja. Masovna klanja vršena su i dana 12. juna 1992 (drugi dan velikog muslimanskog praznika Kurban-bajrama). Prema izjavi jednog od zarobljenih četnika, koji je u to vrijeme bio dežurni koljač u logoru Luka, on sam je ubio preko 80 ljudi (nepouzdano svjedočenje) ubodom noža ispod sljepoočnice ili udarcima čekićem po glavi.97

U logoru Luka je nad velikim brojem bošnjačkih žena i djevojaka vršeno spolno nasilje. Silovane su djevojke i žene starosti od 13 do 60 godina starosti. I tu se nije radilo o silovanju iz požude, već o “velikosrpskoj proizvodnji potrebe za obeščašćivanjem jednog naroda, ponižavanjem njegova ženskog roda, računajući na proizvođenje duboke i trajne kolektivne traume zbog osjetljivosti muslimanske porodične etike spram ovog oblika poniženja“.98

Jedna od silovanih žena u logoru Luka (S.V.) kazuje:“Ja sam silovana više puta i na više mjesta, uglavnom zbog toga što im nisam htjela otkriti

gdje krijem novac i druge dragocjenosti. Odmah po okupaciji grada silovali su me u mojoj kući u naselju Grčica. Učinili su to Dragan i Zoran. Zoran je bio iz Paraćina u Srbiji. Prethodno su me tukli. Silovana sam poslije toga u logoru Luka. Tu me je silovao Konstantin Simonović, tada komandant logora. Silovao me je u svojoj kancelariji, gdje sam služila kafu. Kancelarija mu je bila puna noževa, makaza, kablova od struje, pendreka i drugih sredstava za mučenje. U logoru Luka me je silovao i jedan vojnik iz Srbije, koga su zvali Dugi.“99

Dana 18. maja 1992. zapovjednu kontrolu nad logorom Luka preuzela je brčanska Služba javne bezbjednosti (SJB), koja je smijenila Gorana Jelisića i na njegovo mjesto imenovala silovatelja Konstantina Simonovića. On je nastavio ondje gdje je Goran Jelisić stao s vršenjem zločina i masovnih mučenja i tortura nad civilima u logoru Luka.

Treba naglasiti kako koncentracioni logor Luka u Brčkom nikada nije posjetila nijedna od delegacija Međunarodnog komiteta crvenog križa. Nedolazak u ovaj logor međunarodna zajednica je pravdala time da je “18. maja 1992. godine, predstavnik ICRC-a, Frederic Maurice poginuo u napadu na humanitarni konvoj ICRC-a u Sarajevu“100, zbog čega su privremeno povukli svoje predstavnike iz Bosne i Hercegovine. Koncentracioni logor Luka zatvoren je 9. jula 1992. godine, a svi logoraši sprovedeni su u koncentracioni logor Batković kod Bijeljine.

okolnostima (Više u: Faid Hećo, nav. dj., str. 166).96 Muharem Omerdić, Prilozi izučavanju genocida nad Bošnjacima, Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini/El-Kalem, Sarajevo, 1999, str. 183.97 Izjava Cvijetina Maksimovića u dokumentarnom filmu “Postcard from Brčko“, Reporter Cathy Moore, Editor: John Masterson, RTE 1994.98 Brčko 1992.-1993. – slike rata, str. 25.99 AIIZ, inv. br. 5016, Izjava S. V. (cijelu izjavu vidjeti u: J. Kadrić, nav. dj., str. 273-274).100 Husejin Omerović, nav. dj., str. 1018.


Koncentracioni logor Luka

Unutrašnjost jedne od hala/hangara koncentracionog logora Luka


2.2. Bolnica - mjesto nezakonitog zatočenja

Bolnica u Brčkom bila je jedan od prvih objekata koje su Srbi zauzeli i stavili pod svoju kontrolu. Odmah po zauzimanju u njoj se smjestila jedna od tri čete srpske vojske, čiji je komandant bio Lju-biša Savić zvani Mauzer iz Bijeljine. Pored te namjene, podrumi bolnice korišteni su za zatvaranje zarobljenih bošnjačkih i hrvatskih civila s područja Brčkog. Tu su, uglavnom, zatvarani stariji ljudi koje su srpski vojnici konstantno terorizirali, maltretirali i tukli.

O tim mučenjima govore svjedoci koji su bili zarobljeni u ovom svojevrsnom zatvoru. Tako jedan od njih kaže:

“Bolnica je bila strah. Nije se smjelo ni hodati. Imali smo jedan tranzistor i naizmjenično smo ga slušali. Krili smo ga ispod jastuka da ga ne bi pronašli i bacili, a nas kaznili. Sjećam se dobro jednog čovjeka, mislim da se zvao Fehim, koji je nekad radio u bolnici. Bio je teški plućni bolesnik. Strašno su ga tukli. U bolnici su, uglavnom, bili stariji ljudi. Ipak, to Srbe nije sprečavalo da ih svakodnevno maltretiraju. Sjećam se slučaja kada je ubijen srpski snajperis-ta na krovu bolnice, prvak Srbije u streljaštvu, kako su rekli. Sve nas bolesnike pobacali su na pod i uperili puške, prijeteći da će nas pobiti. Dvojica teških bolesnika su umrla: komšija Rizo je bio teški plućni bolesnik, a Faik Biserović astmatičar.“101

Tokom maja i juna većina zarobljenika iz ovog logora prebačena je u zloglasni logor Luka. To, pored ostalih, potvrđuje i sljedeća izjava jednog zatočenika:

“Mene su svaki dan tukli, a u bolnici sam proveo devet dana. Jednog dana izveli su nas pedeset i šest na strijeljanje. Kada su nas postrojili uza zid bolnice i podigli puške da gađaju, naišao je komandant brčanskog Garnizona Pavle Milinković i rekao da stanu. Tražio je da dovezu autobus i voze nas za Brezovo Polje. Odvezli su nas u Luku.“102

101 AIIZ, inv. br. 5011, Izjava Dž. D.102 AIIZ, inv. br. 5039, Izjava A. M.


Mjesto nezakonitog zatočenja “Dom zdravlja“

2.3. Mjesto nezakonitog zatočenja Hadži-Pašina (drvena) džamija

Hadži-Pašina džamija nalazila se u brčanskom naselju Kolobara. Naselje Kolobara snage VRS-a napale su 2. maja 1992, a zauzele 4. maja 1992. Odmah po zauzimanju, pripadnici vojne formacije Ljubiše Savića Mauzera formirali su zatvor u kome su većinom zatvorene starije osobe, žene i djeca iz brčanskih naselja Mujkići, Meraja, Gluhakovca i Kolobare. Žrtve su natjerane da uđu kroz pro-zore na kojima su prethodno razbijena sva stakla.

O uslovima i torturama u ovom mjestu nezakonitog zatočenja svjedočili su preživjeli. U jednoj od izjava kaže se sljedeće:

“Govorili su da će od nas stotinu pedeset u džamiji ostaviti pet-šest, a sve ostale pobiti, da balije i ne treba da žive. Naveče su se uvlačili i, dok smo spavali, ostavljali ispod tepiha noževe. Sutradan bi dolazili i dizali tepihe govoreći da žele da provjere da li šta krijemo. Normalno, nalazili su ono što su ostavili. Onda su vikali: ‘To ste vi, balije, sakrili, htjeli ste, znači, da nas koljete!’ Raspitivali bi se ko je tu spavao, a onda bi ga tukli. Imali su spiskove imućnijih ljudi, vlasnika lokala ili dobrih automobila. Odvodili su ih jednog po jednog preko puta u Medicinski centar. Tamo su ih tukli, oduzimali vrijednosti koje su imali uza se i prisiljavali da otkriju šta imaju kod kuće. Išli su sa njima kućama i na njihove oči ih pljačkali. Danju su


nas tukli, a noću zveckali oružjem da nam ne daju zaspati, i tako stalno upozoravali da nas svakog trenutka mogu ubiti. Vadili su bajonete kao da namjeravaju istog trenutka to i učiniti. Moglo se čuti kako jezivo zvuči nož kada ga izvlače iz korica.

Drugi dan po našem dolasku u Hadži Pašinu džamiju, zaspali smo poslije ponoći, iscrpljeni glađu i strahom. Neko je viknuo: ‘Ljudi, bježite, kolju nas!’ U tom trenutku jedan čovjek je iskočio kroz prozor, a drugi je pokušao da to učini. Srpski stražar je primijetio ovog drugog i pucao. U mraku se mogao vidjeti svijetleći metak kako ga pogađa u leđa. Nismo znali ko je pogođen. Ujutro je onaj što je pucao, zvali su ga Mišel, naredio da pogledamo kroz prozor i vidimo ko je taj ‘što je otegao papke’. Moj brat je ustao i pogledao. Prepoznao je Zikreta Suljića. Zikretov mlađi brat počeo je da plače. Mišel je rekao da smo mi dobro prošli, da su oni bili izvukli osigurače od bombi i da je još samo neko pokušao da bježi, bacili bi bombe na nas. Zikret je ležao mrtav dva dana, niko mu nije prilazio. Bilo je vruće, pa su se već drugi dan počele muhe da skupljaju. Nisu htjeli da ga sklone radi upozorenja da i nas to čeka ako slično pokušamo.“103

Među brojnim zločincima i mučiteljima zatočeni bošnjački civili prepoznali su Milenka Radušića zvanog Pijevac i Jelenka Gojakovića.104

Civili iz ove džamije kasnije su kamionima prebacivani u kasarnu, te u d.d. “Laser“ Brčko.

Mjesto nezakonitog zatočenja Hadži-Pašina džamija

103 AIIZ, inv. br. 5018, Izjava S. R.104 Jusuf Kadrić, Brčko – genocid i svjedočenja, str. 141. (AIIZ, inv. br. 4999, Izjava T. K.).


2.4. Mjesto nezakonitog zatočenja d.d. “Laser“

Baza brčanskog Autoprevoznog preduzeća d.d. “Laser“ je 1992. godine pretvorena u mjesto ne-zakonitog zatočenja oko 500 Bošnjaka. Tu su bili izloženi konstantnoj torturi i mučenjima, a veliki broj logoraša je ubijen. Najveći krvolok ovog logora bio je Goran Jelisić zvani Adolf, poznat po gnusnim zločinima nad zarobljenicima u koncentracionom logoru Luka, a uz njega je bio i Ranko Češić, također poznat po ubistvima i masovnim silovanjima bošnjačkih žena i djevojaka.

Prema tački 1. Optužnice Gorana Jelisića teretilo se da je “u maju 1992, s namjerom da uništi veći ili znatni dio bosanskog muslimanskog naroda kao nacionalne, etničke ili vjerske grupe, sistemski ubijao muslimanske zatočenike unutar autobusnog preduzeća ‘Laser’, Stanice policije Brčko i u logoru Luka“. Nadalje, navodi se kako je 5. ili 6. maja 1992. Goran Jelisić u pratnji više vojnika ušao u zgradu autobusnog preduzeća „Laser“ u Brčkom i rekao zatočenicima da je on „srpski Adolf“. Nakon toga je “izveo iz zgrade muslimanskog zatočenika Kemala Sulejmanovića, poznatog i kao Cemo, pucao u njega i ubio ga“.105

Citirane navode iz optužnice iz koje je, nažalost, isključena tačka 1. po kojoj je Jelisić počinio genocid u Brčkom, Pretresno vijeće Haškog tribunala u potpunosti je prihvatilo te presudilo da je, pored ostalog, Goran Jelisić “sistematski ubijao muslimanske zatočenike u autobuskom preduzeću ‘Laser’, policijskoj stanici u Brčkom i u logoru Luka“.106

U izjavi jednog od zatočenika ovog logora stoji:“... Noću je dolazio četnik kojeg su zvali Ranko, star oko 30 godina. Prozivao bi ljude po

prezimenu i pred zgradom ih klao. Stražari bi tražili da zarobljenici legnu na zemlju tako da nam nisu više bili na vidiku nego tek kada oni odu i kada smo se mogli primaći prozoru i vidjeti ljude prerezana vrata. U susjednoj prostoriji do restorana bilo je desetak žena različitog uzrasta. Taj Ranko je silovao ženu – majku dvoje djece, a i njena majka je bila prisutna.“107

105 www.icty.org (ICTY, Optužnica: Tužilac suda protiv Gorana Jelisića, poznatog i kao Adolf, i Ranka Češića, tačka 1: Genocid i tačke 2-4: Ubojstvo Kemala Sulejmanovića).106 ICTY, Predmet: IT-95-10 (Goran Jelisić).107 Ratni zločini u Bosni i Hercegovini – Izvještaj Helsinki Watcha, “Zločini u zatočeničkim objektima”, II dio, Sarajevo, 1993, str. 186.


Ulaz u d.d. “Laser“ Brčko

Restoran d.d. „Laser“ (mjesto masovnih egzekucija Bošnjaka)


2.5. Mjesto nezakonitog zatočenja hotel “Posavina“

Hotel “Posavina“, u samom centru grada Brčkog, Srbi su odmah po okupaciji i zauzimanju grada pretvorili u mjesto nezakonitog zatočenja za bošnjačke civile. Mnogi od zarobljenika ubijeni su u tom hotelu, a preživjeli su kasnije prebačeni u privremeni logor u Fiskulturnom domu “Partizan“.

O zločinima i torturama u hotelu „Posavina“ kazuje i sljedeće svjedočenje:“Kada su nas uveli u salu starog hotela ‘Posavina’, nismo zatekli nikoga. Stolovi su bili

razbacani. Na njima je bilo mnogo ključeva, ličnih karti, pasoša, odjeće i obuće. Bilo je očito da je prije nas tu neko boravio i da je negdje odveden. Oko 17 sati tog dana, kroz prozor hotela, vidio sam kako je prema kinu ‘Radnik’ prošao kamion marke ‘Dajc’, oker boje, vlasništvo Komunalne radne organizacije ‘Sava’ u Brčkom. Kamion je ušao u prolaz između hotela ‘Posavina’ i Vijećnice. Nije imao cerade. Kada se nakon pola sata vratio, bio je pun leševa, tako da se zadnja strana nije mogla zatvoriti. To je, vjerovatno, bio odgovor gdje su završili oni koji su prije mene boravili u sali starog hotela. Ruke, noge i glave ubijenih visile su i preko karoserije. Kamion je prošao kroz centralni gradski trg i otišao u pravcu Kasarne. Prije polaska, oko kamiona je stajala grupa od pet-šest srpskih vojnika, među kojima sam prepoznao Mišu Simića, tehnologa u brčanskom ‘Bimalu’. Na sebi je imao plavi mantil sa oznakom crvenog krsta na lijevoj ruci, a na obje ruke navučene duge bijele rukavice. Samo što je kamion prošao kroz centar grada, iz zgrade SUP-a je izašao srpski vojnik i izveo mladića starog oko trideset godina, modrog od udaraca. Odveo ga je pred kino ‘Radnik’. Ubrzo su se čula dva pucnja. Taj koji ga je ubio ušao je, zatim, kod nas u salu hotela. Bio je visok oko 175 centimetara, na glavi je imao crnu pletenu kapu, a u ruci držao ‘škorpion’. Stražare koji su nas čuvali upitao je: ‘Jesu li i ovi za mene?’ Odgovorili su da nismo. Na izlasku okrenuo se i rekao: ‘Ovo mi je danas pedeset i prvi kojeg sam ubio.’ Otišao je u zgradu SUP-a. U Sali starog hotela ‘Posavina’ ostali smo još oko pola sata, a zatim smo prebačeni u Fiskulturni dom.“108

108 AIIZ, inv. br. 4998, Izjava O. H.


Mjesto nezakonitog zatočenja hotel “Posavina“

2.6. Privremeni logor Fiskulturni dom “Partizan“

Jedan od prvih logora formiranih za zatvaranje i mučenje civilnog stanovništva u Brčkom bio je u sportskoj dvorani “Partizan“ u centru grada. Ovaj privremeni logor formirali su pripadnici Crvenih beretki i vojvode Blagoje Simikića iz Bijeljine, tzv. Srpske dobrovoljačke garde Ljubiše Savića Mauzera.

Pripadnici ovih vojnih formacija su prema pripadnicima nesrpskog stanovništva u Brčkom djelovali, pored ostalog, i na način da su formirali “prvi, pomoćni sabirno-egzekutorski logor, u sportskoj hali Partizan gdje su osim psiho-fizičke torture Bošnjaci Brčkog bili masovno eliminirani. Dana 07. 05. ujutro, nekoliko svjedoka je ispred igrališta Partizana vidjelo desetine leševa“.109

U ovom logoru, pored ostalih, vršeni su i posebni oblici mučenja. Tako su bošnjački muškarci koji su imali više djece bili izloženi udarcima između nogu, a mnogi od njih su čak i kastrirani.

109 Brčanska sloboda, Tuzla, 29. 9. 1995, str. 11. (Izlaganje Asima Mujkića na kolokviju “Brčko - interes Bosne”).Pored navedenog, pripadnici srpskih vojnih formacija djelovali su i na način da su:

1. nasumično masovno ubijali po kućama, stanovima, ulicama uz masovnu pljačku i silovanja, i 2. formirali prve sabirne logore u kome su se vršila tzv. ispitivanja uz masovno korištenje brutalnosti.

Jedan od svjedoka ubistava u ovom logoru, majka ratnog zločinca Miše Čajevića, profesorica u brčanskoj Gimnaziji, pričala je kako je, prolazeći ispred igrališta Partizan, vidjela 300 do 400 leševa.


Također, zločinci su često birali po nekoliko ljudi kojima bi se govorilo da će biti ubrzo ubijeni. Nuđene su im i cigarete kako bi im vrijeme brže prošlo.

O torturama i zločinima u ovom logoru govore i mnoge izjave svjedoka, među kojima je i ona u kojoj se kaže:

“Sjećam se kad su iz fiskulturne sale izveli trojicu ljudi i odmah ih na pragu ubili. Poslije toga su izveli pet-šest momaka, starosti između devetnaest i dvadeset i tri godine. Očevi su im tu sjedili. Kada su ih vratili, bili su na granici života i smrti. Nisu mogli da govore, čak ni da sjede. Mučili su nas na razne načine. Zahtijevali su da kleknemo na koljena i pjevamo četničke pjesme, tjerali da se krstimo. Postave mitraljez ispred nas i viču: ‘Krstite se, balije!’ Jednom čovjeku, koji je po mojoj procjeni imao oko 70 godina, dali su da čita četničku pjesmu, zapravo da je pjeva. On je rekao da ne vidi bez naočara. Vikali su: ‘Balijo, ne znaš ćirilicu!’ Kaže: ‘Znam, star sam, ne vidim bez naočara.’ Natakli su mu sunčane naočare, smijali se i tražili da čita. Počeli su da ga udaraju i on je pao. Onih pet-šest momaka koje su tukli izveli su iz sale. Čuo se rafal i dreka – momci se nisu vratili. Neke su ubili iz puške, a neke zaklali. U Fiskulturnom domu su bili uglavnom obični, porodični ljudi, van svake politike, koji su se brinuli samo kako da prežive. Sva naša krivica bila je u tome što smo Muslimani – Hrvata je bilo svega dvoje-troje. Bio si kriv što god si rekao. Oni su jednostavno željeli da nas poubijaju, unište. Prisluškivao sam jedan njihov razgovor i čuo za plan da u Brčkom može ostati svega 5% Bošnjaka i Hrvata.“110

Za ubistvo peterice bošnjačkih muškaraca u sportskoj dvorani „Partizan“ približno 5. maja 1992. osuđen je i zločinac Ranko Češić, koji je, nakon priznanja krivice u Haškom tribunalu, osuđen na 18 godina zatvora.

110 Jusuf Kadrić, nav. dj., str. 166-168. (Izjava Dž. Š.)


Privremeni logor Fiskulturni dom “Partizan“

2.7. Mjesto nezakonitog zatočenja kasarna JNA Brčko

U samom centru Brčkog nalazila se kasarna Jugoslavenske narodne armije, koja je prije samog napada na Brčko predstavljala centralno mjesto okupljanja i stacioniranja vojnih formacija i nji-hovih materijalno-tehničkih sredstava kojima su okupirali i napali grad. Po zauzimanju centralnog dijela grada, dio ove kasarne odmah je pretvoren u najveći prostor za zarobljene civile iz grada. Inače, u Brčanskom garnizonu bila su locirana dva puka JNA – pješadijski i oklopni.

Prostorije u okviru kasarne čija je namjena promijenjena za potrebe privremenog logora bile su “restoran, kinosala, spomen-soba i zatvorske ćelije“.111

Jedan od svjedoka koji je prošao kroz ovaj logor kaže:“Pod je bio betonski, ali je po njemu bilo dušeka na koje smo mogli sjesti i leći. Na pro-

zoru i vratima stajale su rešetke, kao i u svakom zatvoru. Ubrzo po našem ubacivanju u zatvorske ćelije došao je kapetan Momčilo Petrović, pomoćnik komandanta za bezbjednost u Brčanskom garnizonu, i rekao da je situacija u gradu veoma teška, da nemaju kontrolu nad nekim oružanim formacijama, da su čak i oni prinuđeni da obezbjeđuju kasarnu, da su ušle neke paravojne formacije i zauzele grad, te da JNA s njima nema, navodno, ništa, pa 111 Isto, str. 149.


prema tome ne može im ni komandovati. Kasnije sam vidio da su te ‘paravojne formacije’ normalno živjele u kasarni, jele, pile i spavale i odlazile u akcije ‘čišćenja’ grada. Petrović je prišao Ivanu Krndelju i rekao da ni slučajno ne smije zapjevati pjesmu ‘Ustaj bane Jelačiću’, a meni se okrenuo i rekao: ‘Ne znam kako ću tebe spasiti, jer ti si Zelene beretke naoružavao.’ Time se, vjerovatno, htio ograditi od onoga što nam se u nastavku moglo desiti. Nakon dva dana boravka u zatvorskoj ćeliji, prebacili su nas u spomen–sobu kasarne. Trećeg ili četvrtog maja, ne mogu se tačno sjetiti, znam da smo još boravili u zatvorskoj ćeliji, doveli su tržišnog inspektora Amira Novalića, zvanog Fric, i jednog momka, u gradu poznatog kao Sarajka. Obojica su bili pretučeni, pogotovo Amir koji je bio sav u modricama. Smjestili su ih u ćeliju do nas. Stalno su ih tukli, a oni su ječali. Nagonili su ih da pjevaju četničke pjesme. Nakon dva-tri dana nismo ih više čuli. Kasnije sam saznao da su ih obojicu ubili. U spomen-sobi, gdje su nas prebacili, na prozorima su bile deke kako ne bismo mogli vidjeti šta se dešava u krugu kasarne. Mi smo kradom provirivali. Jednog dana u krug kasarne je ušao kamion brčanskog Komunalnog preduzeća ‘Sava’ sa otvorenom prikolicom. Prikolica je bila puna leševa. Šta su sa leševima uradili nisam vidio i nije mi poznato.“112

Prema podacima i izjavama svjedoka, samo u kinosali kasarne bilo je smješteno između 500 i 600 zarobljenih bošnjačkih i manji broj hrvatskih civila s područja Brčkog. Mnogi od njih su kasnije prebačeni u koncentracioni logor Luka.

Među najzloglasnijim srpskim zločincima koji su vršili psihička i fizička maltretiranja zatvoreni-ka bio je Pero Rikanović zvani Rikan. Njega je Osnovni sud Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine 2010. osudio na kaznu zatvora od 5 (pet) godina i 6 (šest) mjeseci, jer je, pored ostalog, prema “za-robljeniku Enesu Hadžiću u prostorijama kasarne u Brčkom, sa još nekoliko NN vojnika, nanosio velike patnje i istog mučio“, zatim na isti način u septembru 1992. zlostavljao i mučio “Fahrudi-na Čauševića, Mehu Ćirića, Šefika Hasanovića, Sabahudina Islamovića, Sabriju Delalića, Envera Džaferovića i Salku Rizvanovića“113.

2.8. Mjesto nezakonitog zatočenja Stanica javne bezbjednosti Brčko

Po okupaciji i zauzimanju gradova u Bosni i Hercegovini, među prvim objektima koje je agre-sor zauzimao bili su objekti Sekretarijata unutrašnjih poslova (SUP-a). Takav scenario dogodio se i u Brčkom. Međutim, odmah po zauzimanju grada, zgradi SUP-a u Brčkom dodijeljena je još jedna namjena, pored one policijske. Naime, od prvog dana okupacije grada zgrada SUP-a u Brčkom pretvorena je u posebno mučilište. Bošnjaci su dovođeni na ispitivanja, zadržavani kao zarobljenici, a nad njima su vršene masovne fizičke i psihičke torture, mučenja, a pojedini zaro-bljenici su i ubijeni. 112 AIIZ, inv. br. 5015, Izjava M. H.113 Osnovni sud Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, Predmet: broj 96 0 K 005425 10 K, od 28.5.2010. (Pero Rikanović zvani Rikan).


Prvi zarobljenici zatvora u zgradi bivšeg SUP-a bili su policajci bošnjačke i hrvatske nacionalno-sti koji su se zatekli u zgradi kada je okupirana i zauzeta. Prvu noć zarobljeni brčanski policajci proveli su u hodnicima zgrade, a sutradan, tačnije “2. maja 1992. dolazi jedan oficir JNA“ koji naređuje da svi zarobljeni policajci “dođu na prozivku“114, poslije koje im je rečeno da više ne rade u policiji, a nakon toga su ih zaključali u podrumske prostorije zgrade bivšeg SUP-a odnosno srpske SJB.

Tokom mjeseca maja, zgrada SJB ličila je na “streljanu odakle se čula stalna pucnjava iz pješadijskog naoružanja, jezivi krici umirućih ljudi i jauci mučenika“. Tako je, samo “5. maja u 16 sati ubijeno pet mladih Brčaka, a ostalih 27 nakon toga čistilo je trotoar i melo ulicu pjevajući Ne volimo te, Alija...“.115 Kasnije su pripadnici VRS-a i monstruozni zločinac Goran Jelisić likvidirali njih 26, dok je samo jedan logoraš (N.S.) preživio.

Jedini preživjeli svjedok, opisujući torture, mučenja i ubistva u zgradi bivšeg SUP-a kaže:“...Ponovo sam počeo da čistim staklo okolo i metem ulicu. Srbi su jednog po jednog uvodili,

ispitivali i ubijali. Ona gužva na koju su reagovali bila je zbog pokušaja bjekstva Jašarevića. Stigli su ga. Goran Jelisić ga je odveo do kuće Džindića, između ‘Agrobanke’ i zgrade SUP-a i ubio jednim metkom u potiljak... Neko od srpskih policajaca naredio mi je da uđem u zgradu SUP-a. Ispred portirnice ležao je mrtav Amir Novalić, zvani Fric. Na sebi je imao ljetne pan-talone i šarenu majicu. Vidno je bio iznakažen udarcima. Pošto mu je glava bila malo okrenuta u stranu, vidio sam kako mu iz nosa i usta curi krv. I on je imao rupu u potiljku, što znači da je od toga i umro...“116

114 Admir Posavljak, Brčkom su ubijali dušu, Brčko, 2011, str. 167.Osam prozvanih policajaca bili su: Zlatko Jašarević, Kadrija Avdić, Dubravko Bijelić, Mirsad Haseljić, Asim Šahman, Smajil Livadić, Ivan Krndelj i Marko Dragičević.115 Isto, str. 213. 116 AIIZ, inv. br. 5013, Izjava N. S. (Širu izjavu vidjeti i u: Jusuf Kadrić, nav. dj., str. 155-164.)


Zgrada Stanice javne bezbjednosti (SJB) bivšeg SUP-a Brčko

Predvorje pakla zgrade SJB (bivšeg SUP-a) Brčko


2.9. Geto Brezovo Polje

Brezovo Polje je do 1992. bila jedna od mjesnih zajednica općine Brčko. Udaljeno je 14 kilome-tara od Brčkog, a većinu stanovništva su činili Bošnjaci. Odmah po okupaciji grada naselje Brezovo Polje pretvoreno je u klasični geto117 za Bošnjake. U tom getu su “internirani Bošnjaci iz grada, i gdje su živjeli pod posebnim nadzorom, kontrolom i ponižavajućim uslovima“ koji se mogu porediti s klasičnim nacističkim “getom u Varšavi ili getom Terezijanštata“.118 Bošnjački zatočenici bili su obavezni javljati se dva puta tokom dana u vojni štab kako bi bili pod stalnim nadzorom okupatora. Izvan ovog geta, zatočeni Bošnjaci nisu mogli živjeti niti stanovati.

Na više lokacija u Brezovom Polju bilo je zatočeno preko 2.000 Bošnjaka, odakle su kasnije prebacivani autobusima u ostale logore. Svakim danom tokom mjeseca maja, pa sve do polovine juna 1992. autobusima su Bošnjaci prebacivani iz Brezova Polja u brčanski koncentracioni logor Luka. Nakon ukidanja logora Luka (9. jula 1992. g.) skoro svi zatočenici prebačeni su u koncentracioni logor Batković kod Bijeljine, dok je nekolicina bošnjačkih civila zadržana u getu radi kasnije razmjene zarobljenika.

Mnogi od zatočenika kasnije su ponovo vraćani u Brezovo Polje na prinudni rad, gdje su bili podvrgnuti stalnim mučenjima i maltretiranjima. Tu činjenicu potvrdio je i Osnovni sud u Brčkom, u predmetu protiv zločinca Pere Rikanovića zvanog Rikan. Sud je, pored ostalog, dokazao da je Pero Rikanović “u mjesecu junu 1992. godine zarobljenog civila Edina Ibrahimovića, vodeći iz logora Luka na prisilni rad u Brezovo Polje, u Brezovom Polju, u dva navrata istog tukao i to šamarima, kundakom puške, nogama i rukama po cijelom tijelu, pri čemu je Ibrahimović morao stajati mirno držeći ruke niz tijelo, nanoseći mu tako velike patnje“.119

Također, Haški tribunal je u presudi protiv Gorana Jelisića konstatirao i dokazao da su mnoge žene, djeca i starije osobe, zatočene u Brezovom Polju, bile izložene nehumanim i nečovječnim pos-tupanjima. Posebno su stradanju u ovom zatočeničkom logoru bile izložene žene, što je konstatirano i u Izvještaju Helsinki Watcha iz 1993. Većina mlađih žena i djevojaka, koje su bile zadržane radi razmjene, kasnije je silovana, a o sudbini mnogih od njih se ni danas ništa ne zna.

Treba naglasiti da je, odmah po protjerivanju Bošnjaka iz Brezova Polja, brčanski SDS sistema-tski i organizirano to mjesto počeo naseljavati srpskim izbjeglicama, posebno onim koje su dolazile s područja srednje Bosne koja je bila pod kontrolom Armije RBiH i HVO-a. Na taj način, u potpunosti je promijenjena etnička karta stanovništva na prostoru Brezovog Polja, a samim time i područja Brčkog.

117 GETO (tal. ghetto) dio grada koji su u Italiji, Njemačkoj i dr., vlasti određivale Židovima za stanovanje; ovaj dio grada bio je u srednjem vijeku sasvim odvojen od drugih dijelova (Šime Anić, Nikola Klaić, Želimir Domović, Rječnik stranih riječi – tuđice, posuđenice, izrazi, kratice i fraze, Sani-Plus, Zagreb, 2002, str. 495).118 Brčanska sloboda, Tuzla, 29. 9. 1995, str. 11. (Izlaganje Asima Mujkića na kolokviju “Brčko - interes Bosne”).119 Osnovni sud Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine, Presuda broj: 96 0 K 005425 10 K, od 28. 5. 2010.


2.10. Koncentracioni logor Batković

U koncentracionom logoru Batković u blizini Bijeljine bilo je zatočeno oko hiljadu Brčaka. To je bio najveći koncentracioni logor na području Bijeljine, udaljen od ovog grada oko 12 kilometara. U njemu je u periodu 1992–1995. bilo zatočeno ukupno oko 4000 logoraša. Više od 80 logoraša je ubijeno, a mnogi od njih se i danas vode kao nestali. Zapovjednik logora bio je istaknuti zločinac Savo Čakić. Ovaj logor nalazio se i u evidenciji Međunarodnog crvenog krsta.

Ovo je bio radni koncentracioni logor; logoraši su korišteni kao roblje za rad na poljoprivrednim dobrima i radionicama srpskih zločinaca, a često su odvođeni i na prve linije fronta gdje su kopali rovove, tranšeje, a korišteni su i kao živi štit u akcijama agresora na području Majevice, a mnogo-brojni logoraši su i svakodnevno mučeni, pa i ubijani.

Prema izjavama preživjelih svjedoka “uvjeti u logoru su bili vrlo teški. Jedan hljeb se dije-lio na četrnaest dijelova, bez osnovnih higijenskih uvjeta i ljekarskog nazora. Posjete nisu bile dozvoljene“.120 Mnogi logoraši su, usljed takvih uslova, oboljeli od raznih bolesti, a najviše od dizenterije.

Nakon imenovanja Konstantina Simonovića za zapovjednika koncentracionog logora Luka, umjesto Gorana Jelisića, većina logoraša iz Luke odvedena je u logor Batković. Cilj je bio da se čim prije zatvori koncentracioni logor Luka, jer je bio najavljen dolazak istražitelja međunarodne zajednice i Međunarodnog crvenog krsta koji su željeli doći u Brčko i lično se uvjeriti u činjenice o pokoljima Bošnjaka u ovom logoru. Nakon toga su “9. jula 1992. godine u Batković deportovani i posljednji logoraši iz konc-logora smrti ‘Luka’ kada je ovaj logor i zvanično zatvoren“.121

Zločinci su se masovno iživljavali nad zatočenim civilima u koncentracionom logoru Batković. Tuče i batinanja bile su stalna pojava, a u tim isljeđivanjima učestvovali su pripadnici raznih srpskih vojnih jedinica i formacija. Logoraši su odvođeni i ubijani noću. U svim tim zlodjelima pojedinač-no su se isticali Vojkan Đurković, Dragan Cobić, Petar Dmitrović, upravnik logora, Đoko Pajić, upravnik logora nakon Dmitrovića, Ljubiša Mišić, komandir voda straže za obezbjeđenje u logoru, Đorđe Krstić, zamjenik upravnika logora. Svi oni su bili pripadnici Vojske Republike Srpske.

U decembru 1992. godine iz koncentracionog logora Manjača kod Banje Luke u koncentracioni logor Batković autobusima RS-a sproveden je 531 logoraš. Linija kretanja autobusa bila je Banja Luka – Bosanska Gradiška – Srbac – Brčko – Bijeljina – Batković. Prema riječima Nihada Ključani-na, bivšeg logoraša Manjače i Batkovića, „u konclogoru Batković bili smo oko godinu dana. Samo u jednom danu ubijeno je 19 naših logoraša (iz Sanskog Mosta i Prijedora) koji su odvedeni na Majevicu i pobijeni“. (Izjava je data 16. marta 2013. g. prilikom posjete bivših logoraša Batkoviću.)

Protiv Dmitrovića, Pajića, Mišića i Krstića Okružni sud u Bijeljini je 16. februara 2012. potvrdio optužnicu koju je u novembru 2011. podiglo Okružno tužilaštvo u Bijeljini i to za ubistva i batinanje zatvorenika u logoru Batković. 120 http://www.bhkr.se/wp-content/uploads/2012/05/Batkovic.pdf.121 Admir Posavljak, nav. dj., str. 315.


U izjavi jednog od preživjelih svjedoka koji je prošao kroz mučenja i torture u logoru Batković stoji:

“Sve logoraše su dočekivali četnici postrojeni u špalir, tako da su ih pri prolazu mogli uda-rati čizmama, palicama, motkama debljine flaše od kisele vode i to po svim dijelovima tijela. Taj metod fizičkog mučenja se ponavljao sve vrijeme logorovanja i to izjutra prije nego se pođe na prisilan rad i uveče po povratku sa prisilnog rada.“122

Koncentracioni logor Batković, Bijeljina

2.11. Radna obaveza 16 logoraša po naređenju Radovana Karadžića

Priča o logoru Batković nastavlja se, između ostalog, 6. novembra 1992. godine, kada VOJ-NA POŠTA 7102 – Bijeljina, na osnovu naređenja predsjednika Predsjedništva Republike Srpske Radovana Karadžića, br. 01-827/92 od 8. septembra 1992. godine, te komande ove Vojne pošte, br. 11/1369-2-225 od 17. septembra 1992. godine, pismenog ZAHTJEVA Jugoslavenskog rečnog brodarstva (JRB) – Beograd, br. 7775 od 2. novembra 1992. godine, o preuzimanju u RADNU OBAVEZU lica u Sabirnom centru Batković, donosi sljedeće REŠENJE o upućivanju 16 logoraša (po imenu i prezimenu) iz Brezovog Polja u radnu obavezu u JRB Beograd počev od 7. novembra 1992. pa dalje. Protiv ovog Rešenja nije dopuštena žalba.122 Brčko 1992.-1993. – slike rata, str. 22.


“Ovaj dokument zorno dokazuje kako su logoraši korišteni kao robovi. Dokument smo dosta-vili i glavnom tužiocu (Haškog tribunala) Seržu Bramercu. Vjerujemo da će Haško tužilaštvo ispitati sve u vezi s ovim dokumentom i da će on biti korišten kao dokaz protiv R. Karadžića“ – kazao je za Avaz predsjednik Saveza logoraša Bosne i Hercegovine Murat Tahirović. Haškom tribunalu je također dostavljen i ISKAZ Enesa Rašidovića (56) iz Brezovog Polja, jednog od 16 logoraša upućenih na prisilan rad iz logora Batković u JRB Beograd. “U Srbiji sam ostao godinu dana. Radio sam u Pančevu, čuvao šlepove, brodove, čistio krug i radio druge slične poslove. Spavao sam na šlepu gdje sam radio. I ja i ostalih 15 Brezopoljaca tretirani smo i radili smo u JRB-u kao robovi“ – kaže, između ostalog, Rašidović.

3. Silovanje žena dio projekta genocida nad Bošnjacima

U do sada objavljenim knjigama o ratnim zločinima u Brčkom, uključujući i silovanje žena, između ostalog je navedeno da su srpski zločinci silovali žene – Bošnjakinje/muslimanke na raznim mjestima u brčanskoj i drugim općinama Bosne i Hercegovine. U gradu Brčkom silovanja Bošnjakinja vršena su u: lokalu „Vestfalija“, hotelu „Galeb“ (sadašnja „Jelena“), baru Doma kulture, bivšem kinu „Oslobođenje“, logoru Luka, u privatnim kućama, podrumima i avlijama, u naseljima Kolobara, Meraje, Ciganluk, Srpska Varoš, zatim u Brezovom Polju, Capardama kod Zvornika, pa čak i u autobusima i u šumama.

Tačan broj silovanih Brčanki još nije utvrđen, kao ni broj silovatelja, među kojima su se, kako je navedeno u do sada objavljenim knjigama o ratnim zločinima u Brčkom, isticali: Konstantin Si-monović Kole, Ranko Češić, Kosta Kostić, Mile Gatarević Bolero, Dragan Živković Travolta, Go-ran Petrović, Nikola Vujić, te brojni silovatelji iz Srbije i Semberije, odnosno Bijeljine i Ugljevika. Najveći broj bio je iz mjesta izvan Brčkog i neki od njih poznati su samo po nadimcima ili po imenu koje bez prezimena ne znači ništa za potvrđivanje identiteta ovih zločinaca koji su počinili zločine protiv čovječnosti.

Silovanje žena muslimanki - Bošnjakinja bilo je sastavni dio genocidnog projekta dr. Radovana Karadžića, Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i samoproglašene, protivustavne paradržavne tvorevine – Srpske republike Bosne i Hercegovine, odnosno, Republike Srpske, po kojem je u Republici Bosni i Hercegovini, pa i u Brčkom, trebalo uništiti, poniziti, obeščastiti i obezvrijediti sve što je muslimansko i islamsko, posebno ženu kao simbol bošnjačke porodice i naroda, društva i islama. “Ovo nije (bio) samo moralni, već i politički zločin.“

Silovanje žena, osim genocida, u odnosu na sve druge zločine je, po općem mišljenju, najveći zločin protiv čovječnosti. Silovati ženu, po ocjeni mnogobrojnih uglednih naučnika, pisaca i novinara, znači silovati i nju, i njenu porodicu, i njenu širu familiju, i prijatelje, i njenu užu i širu etničku zajednicu, njen narod, ubiti njen svijet i dušu, i nju kao „ženu – majku života“, kako je u jednom svom tekstu napisao prof. dr. fra Luka Markešić. Upravo zato u svakoj knjizi o zločinima


treba pisati o strahotama koje su preživjele mnogobrojne silovane žene i njihove porodice, koje su o tome i dobrovoljno svjedočile, uz odgovarajuću zaštitu njihovog identiteta.

Treba napomenuti da prije genocidnih ratova u Bosni i Hercegovini i Ruandi silovanje nije bilo međunarodno pravno ni definirano. Tek je jedna sudska presuda Međunarodnog suda nazvala silovanje pravim imenom: “Silovanje je fizički napad seksualne prirode, počinjen nad osobom pod okolnostima prisile“, kako je ovaj pojam definirao časni sudija Navanethem Pillay iz Južnoafričke Republike, član Međunarodnog tribunala za ratne zločine u Ruandi. Tribunal je smatrao definiranje silovanja svojom dužnošću budući „da ne postoji (nije postojala – nap. autorâ) ni jedna općeprihvaćena definicija ovog pojma u međunarodnom pravu... Silovanje je oblik agresije (i) ... centralni elementi zločina silovanja ne mogu biti sadržani u mehaničkom opisu subjekata i dijelova tijela“.123

Ovo je prva takva definicija koja se ne ograničava na označavanje spolova ili dijelova tijela. Tribunal je napravio presedan odlukom iz 1998. godine „da okolnosti prisile ne moraju obavezno uključivati silu, te se u njih ubrajaju i prijetnje i zastrašivanje“... „Kao i tortura i silovanje predstavlja povredu digniteta ličnosti“, rekao je sudija Pillay. Prof. dr. Rita Maran iznijela je još jedan izuzetno važan stav: „Silovanja koja su doživjele hiljade žena u Bosni tokom troipogodišnjeg rata, kao i ona o kojima govore izvještaji o trenutnim događajima (1998. i 1999. godina – nap. autorâ) na Kosovu, sada je moguće jasnije sagledati u njihovom pravom liku: kao dio etničkog čišćenja i sastavni dio genocida.“124

Također treba napomenuti da je „nakon ratova na Balkanu i u Ruandi, Vijeće sigurnosti UN-a usvojilo Rezoluciju 1325 o ženama, miru i sigurnosti, a u junu 2008. Rezoluciju 1820, koja osuđu-je upotrebu silovanja i drugih oblika nasilja zasnovanog na spolu, navodeći ovaj oblik nasilja kao prijetnju međunarodnom miru i sigurnosti. Od zemalja članica UN-a se traži da učine sve što je u njihovoj moći da zaustave nasilje i zaštite žene i djevojčice u konfliktnim područjima. Ali na terenu se stvari sporo mijenjaju ili se nikako ne mijenjaju. Dogovoreno se ne sprovodi u djelo.“125

U dokumentaciji Međunarodnog krivičnog suda za ratne zločine u bivšoj Jugoslaviji (pod bro-jem: 00741408), u dokumentu pod naslovom „Pregled događaja i stanja sa ocjenom postignutog stepena izvršenja“, s potpisom predsjednika Ratnog predsjedništva Srpske opštine Brčko Đorđa Ristanića, između ostalog se navodi: „Sve ove aktivnosti pratila su silovanja, samovoljna ispi-tivanja ljudi, davanja sumnjivih izlaznica iz grada (vjerovatno uz dobra naplaćivanja) i što je najdrastičnije ima indicija da su pripadnici nepoznatih (srpskih) formacija izvršavali egzekuciju (ubijanje – nap. autorâ) ljudi.“ U prvom, vojnom dokumentu126 također se spominje silovanje žena. Navodi se: „U grad su nahrnuli raznorazni ‘patriotski‘ orijentisani pojedinci koji su pod izgovorom ‘odanog srpstvu‘ ustvari vršili pljačku, silovanje i kao posljedicu toga ubistva bez

123 Uporedi: Molila sam ih da me ubiju: zločin nad ženom Bosne i Hercegovine, Savez logoraša Bosne i Hercegovine/Centar za istraživanje i dokumentaciju, Sarajevo, 1999, str. 72-73.124 Isto, str. 73.125 Oslobođenje, Sarajevo, 03. 07. 2009.126 AIIZ, inv. br. 2-4756


opravdanog razloga... Po izjavi predsjednika opštine Ristanić Đorđa ubijeno je 300 ljudi. On se lično ne uzbuđuje zbog toga... već se naprotiv javno hvalio.“

U dosadašnjim optužnicama i presudama u Osnovnom sudu Brčko Distrikta BiH, Konstantinu Simonoviću zvanom Kole i Kosti Kostiću, osuđenim za počinjene ratne zločine u Brčkom, navedeno je da su kažnjeni i za silovanje V.S. (Simonović), za silovanje S.R. (Kostić), a presude za silovanje izrečene su i ratnim zločincima Nikoli Vujiću, Ranku Češiću, Fikretu Hasanoviću i Pepi Paviću. Međutim, treba napomenuti da su, u prva tri slučaja, imenovanim izrečene jedinstvene presude za veći broj raznih vrsta počinjenih ratnih zločina, te da Simonoviću i Kostiću nije posebno suđeno za silovanje, kao za zločin protiv čovječnosti.

I u izmijenjenoj optužnici ratnog zločinca Radovana Karadžića (uhapšenog u Beogradu i prive-denog u Haški sud u julu 2008. godine), u kojoj je optužen i za ratni zločin genocida u 10 općina Bosne i Hercegovine, među kojima se nalazi i Brčko, Karadžić se tereti i za zločin silovanja i seksualnog nasilja (u periodu od 31. 3. do 31. 12. 1992. godine), te za zločin genocida u Srebrenici u ljeto 1995. godine.127 Inače, do februara 2002. godine Međunarodni krivični sud u Haagu je za zločin silovanja osudio „Dragoljuba Kunarca, Radomira Kovača i Zorana Vukovića iz Republike Srpske... za masovna silovanja bosanskih muslimanki, kao i za zločine protiv čovječnosti. Zbog toga je 22. veljače/februara 2002. historijski datum u legalnoj povijesti Europe“.128 Bili su to, ustvari, prvi muškarci kojima su izrečene presude Haškog tribunala za masovna silovanja u Bosni i Hercegovini.

U vrijeme najvećih zločina silovanja Bošnjakinja širom Republike BiH, najutjecajnija žena na prostoru naše države i samoproglašene paradržave Srpske republike BiH bila je prof. dr. (bioloških nauka) Biljana Plavšić, koju je nakon rata Međunarodni krivični sud u Haagu osudio za počinjene ratne zločine u RBiH. Ona nije nikada ni spomenula silovanje Bošnjakinja, po uzoru na svog vožda ljekara-psihijatra Radovana Karadžića, koji je, inače, negirao zločine silovanja. „Karadžić je tvrdio da nema dokaza da su žene bile silovane i označio optužbe za silovanje kao užasnu laž.“129

Kada govorimo o silovanju žena, spomenut ćemo i razmišljanje Azre Merdžan, koja, između ostalog, piše: „Razmišljala sam zašto žene šute o zločinu nad njima? Zašto sebi ne olakšaju situaciju kroz razgovor sa ljudima, ljekarima? U razgovoru sa ženama, uglavnom Bošnjakinjama, došla sam do spoznaje da one silovanje skrivaju misleći da će, u suprotnom, osramotiti svoje sinove i da će ih onda oni željeti osvetiti... I našla sam još jedan odgovor: Misle, ako budu pričale o tome da bi time ojačale moral drugih, a oslabile svoju poziciju ili oslabile ukupan moral naroda kojem pripadaju.“130

Koliko su neki ljudi i pojedini državni organi vlasti još uvijek ravnodušni prema zločinima silovanja pokazuje i primjer da su tokom 2008. godine ratna silovanja u Bosni i Hercegovini bila motiv talijanskim producentima za snimanje porno filma, koji se silovanjem žena bavi kao erotskim motivima isključujući motive seksualnog nasilja i zločina. Ovaj film pod naslovom “Bilo jednom u bivšoj Jugoslaviji“ mogli su kupiti pretplatnici Max TV Zagreb za oko 2,50 eura i nije ga moguće

127 Oslobođenje, Sarajevo, 24. 9. 2008.128 Slavenka Drakulić, Oni ne bi ni mrava zgazili, Semizdat B92, Beograd, 2004, str. 31.129 Norman Cigar, nav. dj., str. 113.130 Molila sam ih da me ubiju: zločin nad ženom Bosne i Hercegovine, str. 448.


više naći na tržištu. Niko od izdavača ovog filma, kao ni drugih ljudi koji su gledali ovo filmsko zlodjelo, nije pomislio „da je ovo novo poniženje žena-žrtava silovanja u Bosni i Hercegovini“.131

Nadamo se da će svjedočenja i ispovijesti silovanih žena koje su imale hrabrosti da u brojnim knjigama i pred raznim državnim komisijama i skupovima kažu i barem približno opišu šta su sve preživjele i proživjele kada je nad njima vršen ovaj najveći zločin protiv čovječnosti, te da će kod najvećeg broja ljudi probuditi uspavanu savjest i ravnodušnost prema svim ženama koje su doživjele ovakvu i sličnu ratnu sudbinu.

Opisujući u romanu Holokaust silovanje jedne 18-godišnje djevojke koje su izvršila dva silovatelja, poznati pisac Gerald Green, između ostalog, piše: „Izvrgli su je raznim oblicima seksualnog nasilja, nastranosti, prisiljavali je da izvršava činove o kojima se ne mogu prisiliti da pišem.“132 Smatramo da treba pisati o detaljima „seksualnog nasilja, nastranostima“ silovatelja nevinih djevojaka, kćerki, majki, starica, pa čak i muškaraca u proteklom ratu.

Također treba spomenuti da Amnesty International – međunarodna organizacija za ljudska prava – u svom izvještaju pod nazivom „Čija pravda? Žene BiH još čekaju“ procjenjuje da je tokom rata u našoj zemlji silovano između 20.000 i 50.000 žena. Pred domaćim sudovima i Haškim tribunalom do sada je procesuirano tek 30 slučajeva silovanja. Niti jedna poslijeratna vlada u Bosni i Herce-govini nije učinila ništa kako bi ispunila svoje obaveze i omogućila ženama – žrtvama silovanja da ostvare pravo na pravdu.

3.1. Restoran “Westphalija“

Zloglasni restoran “Westphalija“ nalazio se uz sami put koji povezuje Brčko s Brezovim Poljem. Odmah po zauzimanju grada pripadnici VRS-a su ovaj restoran pretvorili u klasični logor i bordel u kojem su organizirano i sistemski mučene i silovane brojne bošnjačke djevojke i žene, čak i one koje nisu bile još ni punoljetne. Nad njima su vršeni svi oblici seksualnog zlostavljanja i masovnih tortura.

Restoran je nezakonito prisvojila i otvorila Vera Simonović, poznata brčanska prostitutka, majka zločinca i silovatelja Konstantina Simonovića, te Monike Ilić, zvane „djevojka monstrum“, koja je poznata po zločinima u koncentracionom logoru Luka.

U ovom bordelu Vera Simonović okupljala je četničke zlikovce i monstrume koji su na najsvirepiji način postupali sa zarobljenim ženama i djevojkama, gdje su, pored silovanja, nad njima vršili i masovna mučenja nezamisliva čovječanstvu u XX stoljeću (masakriranje tijela, odsijecanje dojki, unutrašnjih i vanjskih organa).

Stravični krici silovanih i mučenih bošnjačkih žena i djevojaka stalno su se mogli čuti. Mnoge od silovanih i mučenih Bošnjakinja u ovom bordelu nisu uspjele preživjeti, jer su ih odmah ubijali oni 131 Oslobođenje, Sarajevo, 03. 10. 2008.132 Gerald Green, Holokaust, GZH, Zagreb, 1979, str. 109.


koji su se nad njima iživljavali i koji su ih silovali. Tih dana su se u dvorištu “Westphalije“ stalno mogli vidjeti leševi nagih Bošnjakinja na kojima su bili uočljivi tragovi sadističkih mučenja i tortura vršenih nad njima.

Pripadnici VRS-a i pripadnici “različitih srpskih naoružanih vojnih jedinica (tzv. srpski specijalci), tjerali su brčanske Srbe da siluju bošnjačke žene i djevojke. Iskazivali su potrebu za zlostavljanjem i uništavanjem na najperverzniji način, radi obnavljanja srpske mitske prošlosti“.133 Srpski zločinci nisu dolazili u taj “bordel“ samo da bi zadovoljili svoje spolne nagone, već da bi zadovoljili i svoje usplahirene i razjarene duše i htijenja. Silovatelji su bili pripadnici različitih srpskih vojnih jedinica s područja Semberije, te susjednih republika Srbije i Crne Gore. Kada su u pitanju domaći srpski silovatelji, najistaknutiji među njima su bili Mile Gatarević zvani Bolero, Dragan Živković zvani Travolta, Goran Petrović, kao i mnogi drugi.

Prema Izvještaju Helsinki Watcha u restoranu “Westphalija“ je silovano više stotina Bošnjakinja.134

Jedna od preživjelih Bošnjakinja silovanih u “Westphaliji“, u svom svjedočenju kazuje:“Došli su u po bijela dana po mene, N. D., dvadesetogodišnju djevojku. Naredili su mi da

pođem s njima trojicom, naoružanih civila, Srba. Pitala sam ih, ne krijući strah i uzbuđenje: ‘Gdje da pođem i gdje to hoćete da me odvedete?’ Nasmijali su se glasno i jedan od njih, kojeg kao i ostalu dvojicu, nisam nikad u životu vidjela, kratko je odgovorio: ‘Vodimo te u kupleraj, Turkinjo.’ Potom su me zgrabili i onako uplašenu i iznenađenu odvukli iz kuće i strpali u neko vozilo. Vrištala sam i pokušavala da se iščupam iz njihovih ruku, ali u tome nisam uspjela. Odvezli su me izvan grada u jedan lokal, za koji sam poslije saznala da je zloglasna ‘Vestfali-ja’...

... Ponovo sam reagovala i vrišteći na sav glas udarala sam silovatelja i nogama i rukama, gdje sam stigla. Njega to nije ni malo zbunjivalo, već je izgleda to shvatao kao igru i pripremu za ono zbog čega je došao. Svojim snažnim rukama je parirao mojim udarcima i pustio je da istrošim snagu. U međuvremenu, strgnuo je s mene suknju i majicu, tako da sam bila polugola – u gaćicama i grudnjaku. Ubrzo je i to potrgao i ja sam na tom prokletom ležaju zgrčeno leža-la potpuno gola. Uhvatio me je za obje ruke i izdigao ih iznad moje glave, a svojim koljenima i tijelom, pritiskao je moje noge dok ih nije doveo u vodoravan položaj...

... Udarao me je sve dok nisam ostala bez svijesti, što sam, u posljednjem trenutku svijesti doživjela kao olakšanje, jer sam pomislila da je po mene došla smrt, koja se smilovala i oslo-bodila me moje tragične sudbine...“135

133 Husejin Omerović, nav. dj., str. 1019.134 Ratni zločini u Bosni i Hercegovini – Izvještaj Helsinki Watcha, Zločini u zatočeničkim objektima, II dio, str. 220-222.135 Kompletnu izjavu vidjeti u: Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, str. 156-164.


3.2. Hotel “Galeb“

Još jedno od zloglasnih mjesta na kome su vršena masovna i sistematična silovanja Bošnjakinja bio je i hotel “Galeb“, danas hotel “Jelena“.

Monstruoznim i krvoločnim “srpskim zločincima poslužio je kao mjesto zatočenja-zatvor i bor-del“ u kome su se seksualno, fizički i psihički “iživljavali nad bespomoćnim Bošnjakinjama“.136 Pored toga, zločinci su tjerali zarobljene Bošnjakinje da ih gole poslužuju.

Hotel “Galeb“, danas hotel “Jelena“ (sadašnji izgled)

3.3. Salon namještaja u Capardama

Masovna silovanja Bošnjakinja s područja Brčkog, posebno Brezovog Polja, od strane srpskih zločinaca dešavala su se i u naselju Caparde kod Zvornika. U Capardama je bilo smješteno nekoliko stotina srpskih vojnika iz Srbije i Crne Gore.

Bošnjakinje su na tu lokaciju autobusima dovedene u drugoj polovini mjeseca juna 1992, u većini slučajeva iz Brezovog Polja. Prije no što su ih zatvorili, zločinci su im oduzeli sve vrijedne stvari koje

136 Muharem Omerdić, nav. dj., str. 187.


su imale uz sebe (nakit, devize i drugo). Bošnjačke djevojke izvedene su iz veće grupe civila (žena, djece, starijih osoba) upućene na razmjenu. Izdvojene djevojke smještene su u salon namještaja u Capardama, klasični logor za djevojke i žene. Tu je bilo smješteno preko 50 bošnjačkih djevojaka.

O gnusnim djelima seksualnog zlostavljanja u Capardama najbolje govore izjave silovanih bošnjačkih djevojaka koje su uspjele preživjeti ta zlostavljanja. Jedna od njih kaže:

“Spuštao se prvi mračak pa je u Salonu namještaja zapaljena svijeća, koja je gorjela između nas zatočenica i četničkih spodoba koje su već bile puštene da uđu u ovaj zatvor za djevojke. Nedugo zatim, oni su počeli jedan po jedan ustajati i nasilu izvoditi djevojke napolje, izvan salona. Svaka od njih je pokušala da bježi, da se otima i suprotstavlja i nogama i rukama, ali su onako iscrpljene i nemoćne brzo bile savladane i ‘smirene’, poneka od njih i šamarima i drugim grubim udarcima. Poslije sam saznala da su neke od njih vođene u napuštene kuće, neke u barake, neke u obližnju šumu i da su sve na grub način silovane uz mnogo prolivene nevine djevojačke krvi. Jedna od njih je i umrla od posljedica tog zločinačkog čina.“137

Slično se dešavalo i u sali kina “Oslobođenje“. Ova kinosala je 1992. pretvorena u mjesto masovnih seksualnih zlostavljanja bošnjačkih djevojčica, djevojaka i žena. Također i u ugos-titeljskom objektu “Fast food“ u Brčkom srpski zločinci su intenzivno i u kontinuitetu masovno zlostavljali i mučili Bošnjakinje. Sva navedena mjesta samo su dio svih onih mjesta koja su zločinci koristili za masovna, organizirana i sistematska silovanja i seksualna zlostavljanja u Brčkom.

Prema nezvaničnim podacima, tokom agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu u Brčkom je silovano preko 500 bošnjačkih žena, djevojaka i djevojčica. Pojedine su ubijene ili umrle, dok većina preživjelih još i danas nosi traume iz tog perioda. Također, mnoge od njih još nikad nisu objelodanile zločin silovanja i seksualnog zlostavljanja nad njima. Teško je očekivati da će se ikad utvrditi precizan i tačan broj silovanih Bošnjakinja na području Brčkog.

4. Masovne grobnice

Bilans stradanja civilnog stanovništva na području Brčkog oslikavaju i masovne grobnice. Cilj agresora i zločinaca bio je uklanjanje leševa s mjesta na kojima su pobijeni, kako bi se prikrili masovni zločini i masovna ubistva od domaće, a posebno međunarodne javnosti i međunarodnog javnog mnijenja.

Do danas su na području Brčkog otkrivene dvije masovne grobnice ubijenih uglavnom Bošnjaka tokom 1992, i to jedna primarna i jedna sekundarna masovna grobnica.

Primarna masovna grobnica je bila na Svinjsko-peradarskoj farmi, RO “Bimeks“ Brčko, na periferiji grada. Cvjetko Ignjić, forenzički tehničar iz Brčkog, u svojstvu svjedoka na suđenju Mići Stanišiću izjavio je kako se “u ogromnom procentu radilo o civilima“, među kojima je bilo i devet

137 Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, 1. izdanje, str. 175.


žena. Nadalje, Ignjić kaže da je “od maja do jula 1992. godine izvršio identifikaciju više od 200 leševa koji su nakon ‘forenzičke obrade’ zakopavani u masovnu grobnicu kraj farme Bimeks-a“.138

Tijela ubijenih Bošnjaka i Hrvata iz primarne masovne grobnice, kao i iz pojedinačnih grobnih mjesta su, ističe Muhamed S. Mujkić139, pod velom tajnosti tokom agresije iskopana bagerima, natovarena u kamione i u dubokim noćnim satima istovarana i zatrpavana u duboku sekundarnu masovnu grobnicu na periferiji (hrvatskog) sela Gorice, udaljenog šest kilometara od Brčkog. Svaka masovna grobnica najmanje je četverostruki zločin počinjen prema svakoj nehumano i necivilizacijski sahranjenoj civilnoj žrtvi agresije. Prvo, to je zločin prema mrtvim tijelima žrtava, odnosno njihovim tjelesnim ostacima. Drugi zločin je iskopavanje “mašinerijom“, bagerima sahranjenih žrtava, čime je izvršeno miješanje njihovih posmrtnih ostataka u cilju lišavanja identiteta ubijenih ljudi. Treći zločin predstavlja namjeru da se premještanjem tijela, odnosno posmrtnih ostataka ubijenih sakriju počinjeni zločini nad nedužnim civilima i onemogući odgovornost srpskih zločinaca. Četvrti zločin je da se onemogući porodicama ubijenih da, nakon pronalaska grobnica, iskopavanja tijela, odnosno posmrtnih ostataka i utvrđivanja njihovog identiteta (DNK analizom) na dostojanstven način sahrane svoje najmilije.

Masovna grobnica na Farmi „Bimeks“ Brčko

138 http://www.sense-agency.com/tribunal139 Uporedi: Muhamed S. Mujkić, Brčko – sedam krugova pakla, 1. izdanje, str. 654.


Tijela ubijenih Bošnjaka dovezenih kamionom u masovnu grobnicu na farmi “Bimeks“

Druga masovna grobnica na području Brčkog pronađena je na lokalitetu sela Gorice. Ovo je sekundarna masovna grobnica u koju su, prema raspoloživim dokazima, dovezeni skeletni ostaci prethodno pokopani u primarnoj masovnoj grobnici na farmi, vjerovatno tokom 1993. Ekshumacija tijela ubijenih iz ove masovne grobnice započela je u novembru 2006, kada je grobnica i otkrivena. Na tijelima ekshumiranih posmrtnih ostataka bile su vidljive prostrijelne rane koje ukazuju na način na koji su ubijani nedužni brčanski civili. Specifičnost ove masovne grobnice je bila ta što su tijela bila otkrivena na dubini od 70 cm pa do 4 metra.

Ukupan broj ekshumiranih posmrtnih ostataka iz ovih dviju masovnih grobnica je 277, od čega je 115 kompletnih i 162 nekompletna tijela. Do sada je u nekoliko masovnih i pojedinačnih grobnica pronađeno oko 350 tijela. S obzirom na to da se na području Brčkog traga za 122 nestale osobe, ovi podaci govore kako postoji najmanje još jedna ili više masovnih grobnica koje kriju tijela nestalih Brčaka.


Masovna grobnica Gorice









Pored navedenih masovnih grobnica, jedna od najvećih brčanskih masovnih grobnica, uglavnom Bošnjaka, jeste rijeka Sava u koju su srpski zločinci svakim danom bacali na desetine ubijenih civila s područja Brčkog. O tome govori i izjava jednog od zarobljenih svjedoka:

“Jedne prilike ušao je u hangar srpski stražar i tražio dva dobrovoljca. Ustali smo Mehmed P. i ja. Poveo nas je iza hangara. Tu smo našli mrtvog čovjeka. Nismo ga mogli pre-poznati jer mu je lice bilo iznakaženo od udaraca. Iz malog mozga mu je curila krv, što znači da je neposredno pred naš izlazak bio ubijen. Naredio nam je da ga uzmemo za ruke i noge i ponesemo za njim. Nosili smo ga do obale rijeke Save i tu nam je naredio da ga spustimo. Pogledao je na drugu obalu, a onda naredio da ga bacimo u vodu, što smo i uradili. Kada smo se vraćali, Mehmed se naslonio na mene tražeći da ga pridržim. Pozlilo mu je, jer je u ubijenom prepoznao svog komšiju.“140

Poznati Brčak Mika Simikić, učesnik NOR-a, javno je govorio da “rovokopači ne mogu nako-pati grobova koliko je Muslimana pobijeno u gradu“. Slično je govorio i Spasoje Simikić, radnik Bimala, izjavljujući da se “ubijeni Muslimani ne ukopavaju svi redom, već da jedan dio njih odlazi niz Savu“.141

Pored toga, veliki broj leševa srpski zločinci su spalili kako bi se prikrio svaki trag zločina. Leševe su spaljivali u kafileriji i na drugim mjestima. Na desetine leševa zločinci su, prije kopanja većih grobnica, zatrpavali i na okolnim smetljištima, kojih je 1992. bilo veoma mnogo.

O navedenom jedan od svjedoka kaže:“Jednog dana prišli su mi Pero Dakić i njegov zet. Vozili su kamion za smeće. Rekli su mi:

‘Ajde, Alija, sa nama da nešto istovariš.’ Otišli smo na smetljište. Iz bubnja nije sve smeće ispalo. Pogledao sam i vidio da se u bubnju nalazi nekoliko ljudskih tijela. Iza kamare gdje se istresalo smeće ležalo je nezatrpano pet-šest leševa.“142

Jedan od prvih svjedoka genocida u koncentracionom logoru Luka Alija Lujinović je 2. augus-ta 1992. godine američkom publicisti Royu Gutmanu, između ostalog, izjavio: „Zatvorenicima su zapovijedili (stražari logora Luke) da ubijene logoraše odvezu u Tvornicu umjetnog đubriva. Luji-nović kaže da zatvorenici nisu bacali tijela (ubijenih) u peć, ali da imaju razloga vjerovati da su tijela bila kremirana za životinjsku hranu, jer tog dana zrak u Brčkom je tako smrdio da se nisu smjeli otvarati prozori.“143

140 AIIZ, inv. br. 5019, Izjava S. R.141 Brčanska sloboda, broj 1/31, januar 1995, str. 17.142 AIIZ, inv. br. 5039, Izjava A. M.143 Roy Gutman, Svjedok genocida, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Zenica, 1995, str. 95.


5. Pokrštavanje Bošnjaka u Brčkom

Značajan korak učinjen prije izvršenog genocida bile su aktivnosti Srpske pravoslavne crkve. Ona je cijelo vrijeme bila ideološki nosilac zločina, o čemu je 1. februara 1995. Željko Ražnatović Arkan izjavio: “Mi se borimo za našu veru, za srpsku ortodoksnu crkvu.” U isto vrijeme kada je Međunarodni sud za ratne zločine u Haagu optužio Radovana Karadžića za genocid, Srpska pravoslavna crkva odlikovala ga je i proglasila za viteza i “jednog od prvih sinova našeg gospoda Isusa Hrista koji radi za mir”. U jednom pravoslavnom manastiru nadomak Sarajeva blagoslovljen je Vojislav Šešelj, četnički vojvoda, dok su njegove pristalice izgovarale imena sela koja su “sravnili sa zemljom”.

Blagoslovljen od Srpske pravoslavne crkve i okružen crkvenim zastavama i znamenjima, Slobo-dan Milošević je na Kosovu polju 1989. obećavao da Srbi više nikad neće biti poraženi.

Srpska pravoslavna crkva bila je, dakle, drugi centralni ideološki faktor, poslije Srpske akademije nauka i umetnosti, u razvoju srpskog nacionalizma. Bošnjake-muslimane smatrali su “defektnim ljudima koji su izdali svoje prave srpske korene”. “Bošnjaci Muslimani biće priznati kao narod i kao ljudi jedino onda kada se vrate ponovo ortodoksnom kršćanstvu.”144

Među brojnim oblicima zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava nad Bošnjacima, zločinci su vršili i prisilna i masovna pokrštavanja. Centralnu ulogu u tome je imalo sveštenstvo Srpske pravoslavne crkve u Brčkom na čelu s popom Slavkom Maksimovićem. Pop Maksimović zauzimao je posebno mjesto i ulogu u zločinima masovnog prevođenja Bošnjaka u pravoslavlje, čime je iskazao svoju izuzetno nehumanu, nečasnu i nečovječnu ulogu. Pored njega, u tim aktivnostima učestvovao je i pop Mihajlo iz brčanskog sela Bosanske Bijele.

Navedene činjenice potvrdio je i sam pop Maksimović koji je u izjavi za jedan dnevni list rekao da je “u Brčkom u 1992. godini pokrstio 60 Bošnjaka, ali u 1993. godini manje”, i dodao: “Ti preo-braćenici to čine misleći time spasiti glavu.”145

Mnogi zarobljeni Brčaci opirali su se pokrštavanju, pa su ih zločinci odmah ubijali. Ipak, neki su pod pritiscima popustili. Tako su “Zinki Čudić promijenili ime u Aleksandra”, a na isto je pod pritiskom pristao i Enes Ajanović. Nadalje, “Fikret zvani Binto uzeo je ime Dragan Gavrilović, a Seferu, koji je prije agresije na Bosnu radio kao vozač u ‘Bimeksu’, dali su ime Saša”.146

Zanimljiv je slučaj Vasifa Sulejmanovića, do agresije direktora lokalne brčanske televizije i vlasnika fotografske radnje “Foto-Bosna”. On je pokrštavanjem dobio ime Vasilije Bičakčić te je počeo raditi u korist srpskih vlasti. Čak je učestvovao u maltretiranjima pojedinih Bošnjaka. Ipak, ni to mu nije pomoglo, jer je nedugo nakon toga ubijen. Slično je bilo i sa Nedžadom Ikićem, koji je pokrštavanjem dobio ime Dejan. Kasnije se on pokazao kao jedan od mučitelja, pljačkaša i palikuća svojih prijatelja, komšija, sunarodnjaka.

144 Muharem Omerdić, nav. dj., str. 82.145 Admir Posavljak, nav. dj., str. 243.146 Jusuf Kadrić, Brčko – genocid i svjedočenja, str. 280-281.


6. Srbi koji su pomagali Bošnjacima i Hrvatima u Brčkom

Činjenica je da je, pored brojnih srpskih zločinaca koji su ubijali, mučili, silovali, palili i uništavali tokom agresije i okupacije Brčkog u periodu 1992–1995, bilo i onih Srba koji su se protivili takvoj politici i praksi. Neki od njih su čak i javno govorili o tome, nastojeći zaštititi svoje komšije Bošnjake i Hrvate s kojima su zajednički živjeli. Nažalost, mnoge od tih čestitih brčanskih Srba, koji nisu željeli pogaziti svoj moralni i ljudski dignitet i čovječnost stajući u odbranu svojih komšija, dočekala je ista sudbina kao i na stotine nevino ubijenih Bošnjaka i Hrvata Brčkog. Ubili su ih isti oni srpski zločinci koji su ubijali i nedužne brčanske Bošnjake i Hrvate samo zato što su stali u odbranu svojih komšija i što nisu željeli da ih iko s njima zavadi.

Među istaknutim Srbima koji su stali u odbranu svojih komšija Bošnjaka i Hrvata u Brčkom, a koji su zbog tog čovječnog cilja ubijeni, bili su: Mihić (Mihajlo) Petar, Pavlović (Konstantin) Dobrivoje, Simikić (Savo) Gajo, Simikić Joca, Stevanović (Borislav) Đoko, izvjesni Slavko, te još mnogi drugi.

Srbin Petar Mihić, koji je bio član SDS-a u Brčkom, povukao se iz članstva te stranke, jer se nije slagao s njenom politikom i praksom. Razočaran zločinačkom politikom SDS-a, počeo je javno govoriti da se odriče stranke i kako će za sve počinjene zločine odgovarati rukovodstvo SDS-a. Nakon povlačenja iz stranke sve više je pomagao brčanskim Bošnjacima i Hrvatima. Zbog takvog pristupa i djelovanja, jednog jutra pronađen je ubijen iz vatrenog oružja. Ubistvo se dogodilo 1992.

Srbin Joca Simikić odbio je mobilizaciju koju je provodio SDS i nije želio uzeti oružje. Pored toga, javno je govorio mnogim Srbima u Brčkom da ne uzimaju oružje, zagovarajući mir. Grupa četnika ga je prevarom odvela u motel “Majevička kuća“ početkom 1992. gdje su ga mučki ubili.

Još jedan član SDS-a koji je stao u odbranu Bošnjaka i Hrvata Brčkog bio je i Stevanović (Borislav) Đoko, iz sela Gornje Dubravice nadomak Brčkog. Naime, Đoko je u svoje selo Gornje Dubravice pred agresiju došao iz Slovenije. “Protjeran je kad i svi Jugoslaveni koji nisu Slovenci. Kući su bili supruga i dvoje djece predškolskog uzrasta... Smatran je uglednim te mu je ubrzo po povratku iz Slovenije stigla i politička ponuda – da bude predstavnik Srpske demokratske stranke u svom selu. Nije se mnogo dvoumio. Prihvatio je ponudu misleći da ga glava od toga ne može boljeti... Aliji, kojem neću navoditi prezime, spasio je život tako što ga je prevezao preko granice da se spoji s porodicom. Naravno, brzo će se to pročuti među Bošnjacima koje su tih dana progonili kao zečeve.

Smajl Ribić će zatražiti istu uslugu. Smajl je bio sekretar Stranke demokratske akcije Opštine Brčko koji će iz grada otići u Šatoroviće, rodno selo, gdje se osjećao sigurnije i gdje ni srpska vojska ni policija nisu imali pristupa. Međutim, kad je uvidio da zadugo u Bosni nigdje neće biti sigurno-sti te da se sa porodicom koja je bila u Njemačkoj isto toliko dugo neće vidjeti, odlučio je da ode. Za prevoz preko granice zamolio je Đoku, a ovaj je na to pristao. Bila je prva polovina maja 1992, mostovi u Brčkom su dignuti u zrak, formiran je logor Luka, u njega zatvaraju Bošnjake i Hrvate, sve to znali su Đoko i Smail, ali su vjerovali jedan u drugog i u vlastiti uspjeh. Na jednom od brojnih


punktova u selima oko Brčkog zaustavljeni su, privedeni u policiju gdje su ih satima uz neosnovane optužbe i premlaćivanje isljeđivali srpski policijski inspektori, i na kraju im obojici izrekli smrtne kazne koje su se već narednog dana morale izvršiti u logoru Luka. Đokino tijelo je s tijelima ubijenih Bošnjaka bačeno u masovnu grobnicu na lokalitetu farma u blizini Brčkog.“147

Kako je Đoko nastupio prilikom pokušaja spašavanja Bošnjaka Smaila Ribića govori i podatak da je “Mićo Stevanović, Đokin brat, jedne prilike bio u društvu čovjeka iz policije koji je znao neke stvari o Đokinom ubistvu. Nije mu se predstavio kao Đokin brat nego je svog kolegu zamolio da ovog navede na priču o Đokinom slučaju. Taj je rekao da je Đoki nuđeno da prepusti Smajla i da se vrati“.148 I ovaj nastup govori koliko je bilo srce i moralni dignitet Đoke, koga nije zanimala ni vjera ni nacija, već na prvom mjestu čovjek i njegov život.

Također, u nedavno objavljenoj knjizi Bosanska lista149, autora Kenana Trebinčevića i Susun Shapiro, pod posebnim naslovom “Nova Bosanska lista“ navedeno je više imena brčanskih Srba kojima autori posebno zahvaljuju za to što su živi uspjeli napustiti Brčko. Inače, porodica Trebinčević jedna je od posljednjih bošnjačkih porodica koja je uspjela živa napustiti Brčko.

Ovo su samo neki od Srba koji su pomagali svojim komšijama Bošnjacima i Hrvatima da prežive golgote koje su zadesile nesrpsko stanovništvo u Brčkom. Nažalost, taj ljudski čin ih je koštao života. Činjenica je da ovo nisu jedini Srbi koji su pomagali brčanskim Bošnjacima i Hrvatima, te da je bilo još takvih pojedinaca koji su se oduprli politici i praksi zločina i genocida nad nedužnim brčanskim civilima.

Treba spomenuti Matiju Stevića, prvoborca Narodnooslobodilačkog rata 1941-1945, koji je u svojoj vikendici u selu Pukiš, nedaleko od Brčkog, najprije od srpskih nacionalista spasio petočlanu porodicu Numana Salkovića, zatim Muhameda Đulića i njegovu suprugu, te učestvovao u spašavan-ju i razmjeni 50-ak Bošnjaka iz jednog autobusa s vatrene linije prema Čeliću, za isto toliko srpskih civila iz brčanskog sela Cerik. Također treba spomenuti i dr. (hirurga) Čedomira Čedu Popovića, koji je radeći u brčanskoj bolnici pružao zdravstvene usluge ne samo Srbima već i Bošnjacima, Hrvatima i Romima, zbog čega ga je pred pacijentima premlatio samozvani major Ljubiša Savić Mauzer. Batine od srpskih nacionalista dobio je i Stevan Nedić, dipl. ing., zbog toga što je pomagao svojim prijateljima Bošnjacima u naselju Burića Brdo u gradu, itd.

7. Materijalne štete na civilnim objektima

Pored masovnih ubistava i drugih nečovječnih postupanja srpskih zločinaca nad nesrpskim sta-novništvom na području Brčkog u periodu 1992–1995, uključujući i zločin genocida, srpsko-crno-gorski agresor, potpomognut domaćim srpskim oružanim formacijama, vršio je i masovna razaranja

147 Muhamed S. Mujkić, Rušenjem ustavnog poretka BiH 1992. godine stvorena je paradržava RS, str. 189-190.148 Isto, str. 191.149 Kenan Trebinčević - Susan Shapiro, Bosanska lista, TKD Šahinpašić, Sarajevo, 2014, str. 323.


samoga grada, gradskih naselja, infrastrukturnih i drugih kulturno-historijskih objekata. Na taj način nastojao je u potpunosti izbrisati kako materijalne tako i duhovne korijene bošnjačkog stanovništva. Agresori nisu birali sredstva kojima su vršili masovna razaranja grada, a posljedica toga bila su i masovna stradanja civilnog stanovništva.

Brčko je u toku svoje dugogodišnje historije više puta rušeno i pljačkano. S obzirom na svoj položaj, samo ga je austrougarska vojska tri puta pustošila i rušila (1683-1699, 1717-1718. i 1739). Također, i tokom Drugog svjetskog rata pretrpilo je značajna oštećenja, kao i većina drugih gradova na prostoru Bosne i Hercegovine. Još veća i dosad najteža razaranja grad je doživio tokom agresije i okupacije u periodu 1992–1995.

Prema raspoloživim podacima srpski okupator je samo na brčanska naselja Omerbegovača, Diz-daruša, Klanac, Rijeka, 4. juli, Broduša, Brod, Suljagića Sokak, Meraje, Ivici i Gluhakovac (slobo-dna teritorija) ispalio “preko 250.000 granata raznih kalibara”, a prema evidencijama “samo u toku jednog sata srpski okupator ispalio preko 130 različitih projektila”.150

Dakle, u izvršenju genocida u Brčkom agresor je, pored eliminacije nesrpskog stanovništva na području Brčkog, sistematski, organizirano i ciljano radio i na eliminaciji spomenika bošnjačke du-hovne i kulturne tradicije i njihovih vrijednosti, čime je uništen “stoljećima baštinjeni i izrađivani identitet grada Brčkog”.151 Cilj je bio, između ostalog, potpuno uništenje višestoljetnog bosanskog multikulturnog i multietničkog društva i institucije komšiluka prepoznatljive u cijelom svijetu.

Agresor je u okviru realizacije svojih zločinačkih i genocidnih ciljeva u potpunosti ili djelimično uništio na hiljade civilnih stambenih objekata koji su pripadali bošnjačkom i hrvatskom stanovništ-vu Brčkog, zatim već spomenuta dva mosta na Savi, na desetine tvorničkih i industrijskih objekata (npr. tvornica obuće “Izbor”), škola, zdravstvenih ustanova (npr. ambulanta u Gornjem Zoviku), javnih ustanova, kao i na desetine najvrednijih objekata islamske arhitekture (džamija), među njima i sve tri gradske džamije – Savsku, Bijelu i Hadži Pašinu džamiju.

7.1. Uništenje vjerskih objekata Na području Bosne i Hercegovine tokom agresije srušeno je ukupno 1.437 objekata islamske

arhitekture, od čega 1.114 džamija. U potpunosti je srušeno 614 džamija, a 307 džamija je oštećeno. Srušeno je i 218 mesdžida, 69 mekteba i 37 turbeta. Iz navedenih podataka se vidi da se, u slučajevi-ma uništavanja objekata islamske arhitekture, radilo o planiranom, organiziranom i sistematskom uništavanju i razaranju.

U Brčkom su za jedan dan, 17. augusta 1992. u vremenskom razmaku od 40 minuta (1610, 1620 i 1650), srušene zajedno s temeljima tri gradske džamije. Tako su, navedenim redoslijedom sruše-ne “Džedid džamija, u narodu poznata kao ’Bijela džamija‘, Atik džamija, poznata kao ’Savska 150 Brčko 1992.-1993. – slike rata, str. 30.151 Brčanska sloboda, Tuzla, 29. 9. 1995, str. 11. (Izlaganje Asima Mujkića na kolokviju “Brčko – interes Bosne”).


džamija‘ i Hadži-Pašina džamija, koju su u Brčkom zvali ’Drvena‘ ili ’Stara džamija’”.152 Džedid džamija nalazila se u gradskom naselju Kolobara, Atik džamija nalazila se na obali rijeke Save, kod utoke rijeke Brke u rijeku Savu, a Hadži-Pašina džamija kod Doma zdravlja. I ove činjenice su jedan od bitnih dokaza politike i prakse genocida nad Bošnjacima na području Brčkog.

Prije samog rušenja, zločinci su Hadži-Pašinu džamiju pretvorili u logor za zarobljene Bošnjake i Hrvate, a Džedid (Bijelu) džamiju koristili kao kafanu u kojoj su vršeni najgnusniji oblici nečov-ječnog postupanja prema civilima. Poslije rušenja, na mjestu Džedid džamije, Hadži-Pašine i Atik džamije zločinci su napravili travnjake i parkirališta. Na takav način su nastojali potpuno zatrti is-lamske korijene Bošnjaka.

Bitno je naglasiti i činjenicu da je zločinačkom činu rušenja Hadži-Pašine džamije u naselju Kolobara prisustvovalo i tadašnje ratno rukovodstvo tzv. Srpske opštine Brčko, na čelu s predsjedni-kom općine Đorđem Ristanićem i predsjednikom SDS-a dr. Milenkom Vojinovićem Belim.

Pored navedenih gradskih džamija, zločinci su porušili i džamije u brčanskim naseljima: Omer-begovača, Rijeke (koja je bila u izgradnji), Brod, Dizdaruša, Šatorovići, kao i munaru džamije u Gornjem Rahiću (uništenu tokom bombardiranja avijacije JNA).

Također, u brčanskom naselju Brezovo Polje (pretvorenom u klasični geto za Bošnjake tokom okupacije Brčkog) postojale su dvije džamije. Te džamije su bile “mala džamija sa drvenom mu-narom i Azizija. Aziziju džamiju sagradili su prognani muslimani iz Srbije 1862. godine. Jedini je objekat ove vrste na Balkanu građen u baroknom stilu”.153 Obje ove džamije agresori su srušili ne-koliko mjeseci nakon potpunog zauzimanja Brezovog Polja.

Na području Brčkog je, prema raspoloživim i pribavljenim podacima, u potpunosti uništeno ukupno 11 džamija, te 1 mesdžid, dok je ukupno 10 džamija i 7 mesdžida pretrpjelo velika oštećenja. Pored navedenih, na području okupiranog Brčkog porušeni su i svi drugi objekti vjekovne islamske arhitekture i naslijeđa i uništena kompletna arhiva Islamske zajednice.

152 Jusuf Kadrić, nav. dj., str. 280.153 Nusret Isanović, nav. dj., str. 78.


Aviobombardiranjem srušena džamija u Gornjem Rahiću

Minirana džamija u Rijekama


Minirana Atik (Savska) džamija

Obnova Savske džamije


Džedid (Bijela) džamija prije rušenja 1992. godine (obnovljena nakon uspostave Distrikta)

Uništena džamija u Omerbegovači (kasnije je minirana i munara)


Pored džamija, agresor je pokušao minirati i gradsku katoličku crkvu Presveto srce Isusovo, izgrađenu 1891. Međutim eksploziv se nije aktivirao, pri čemu je pravi razlog bio taj što se crkva nalazila u neposrednoj blizini bivše kasarne JNA, pa je postojala mogućnost oštećenja kasarne. Ipak, crkva je pretrpjela značajna oštećenja usljed granatiranja, a kasnije je i opljačkana.

Obnovljena crkva Presvetog srca Isusova u Brčkom

Na području brčanskog dekanata, pored spomenute gradske katoličke crkve, bilo je i preko 20 manjih crkava, kapela i župnih kuća koje su, za razliku od crkve Presvetog srca Isusova, doživjele značajna oštećenja, a neke je agresor u potpunosti zapalio i srušio.154

154 Navedeni podaci preuzeti su iz arhive Udruženja obitelji nestalih, nasilno odvedenih i ubijenih Hrvata Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine.


Uništena crkva u Boderištu (župa Boće)

7.2. Pljačkanje imovine

Srpski zločinci i agresori su, pored ostalih, na području Brčkog u periodu 1992–1995. vršili i masovne, strateški razrađene i organizirane pljačke i prisilna oduzimanja materijalne, pokretne i nepokretne imovine nesrpskog stanovništva. U početku, zločinci i pljačkaši su nasilno upadali u bošnjačke i hrvatske kuće, prisilno oduzimajući sve vrijednosti. Nakon potpunog protjerivanja nesrpskog stanovništva s okupiranih dijelova grada, zločinci su pristupili potpunom pljačkanju na-puštenih kuća i njihovom zaposjedanju. Čak su se međusobno obračunavali, pa nekad i fizički, u dokazivanju “vlasništva” nad prisilno oduzetom imovinom protjeranih Bošnjaka i Hrvata.

Sve pljačke bile su unaprijed pripremljene i planski razrađene, na način da “prvo zauzmu jedan stan ili kuću i na vrata stave cedulju da je stan useljen. Sutradan dođu sa kamionima ili zaprežnim kolima, opljačkaju namještaj i odvezu ga”.155 Ovakav scenario stalno se ponavljao dok grad u potpu-nosti nije opljačkan i opustošen. U ovim zločinima posebno su se isticali Goran Jelisić zvani Adolf, zatim Mile Gatarević zvani Bolero, Nedžad Ikić (pokrštavanjem dobio ime Dejan), kao i mnogi drugi.

155 Admir Posavljak, nav. dj., str. 246.


Pretresno vijeće Haškog tribunala je u presudi Goranu Jelisiću zvanom Adolf, pored ostalog, na-velo da je “krao novac, ručne satove, nakit i druge dragocjenosti zatočenika po njihovom dolasku u logor Luka, pritom prijeteći smrću onima koji ne predaju sve što imaju“.156

Također, na isti ili sličan način opljačkana je i sva pokretna i nepokretna imovina brčanskih pre-duzeća i velikih tvorničkih i industrijskih kombinata. Sva opljačkana imovina i mašine su kamioni-ma odvožene u Bijeljinu i susjedne republike Srbiju i Crnu Goru.

O pljačkama postoje brojna svjedočenja preživjelih Brčaka, a u jednom od njih stoji:“Prvi su u pljačku išli arkanovci i draganovci. Oni su iz stanova uzimali zlato, novac i nakit.

Iza njih su išli odabraniji Srbi iz Brčkog koji su uzimali televizore, videorekordere, muzičke linije. Preostalo su kupili Srbi iz okolnih sela. Oni su uzimali odreda. Pljačkalo se sve. Uz kuće i stanove, pljačkali su i društvene ustanove i preduzeća.”157

156 ICTY, Predmet: IT-95-10 (Goran Jelisić).157 AIIZ, inv. br. 5032, Izjava L. L.

Documents

GENOCID U BRČKOM 1992-1995. - institut-genocid.unsa.ba - Brcko I DIO.pdf · Kao i agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu, i genocid u Brčkom je planski, ciljano i siste matski