8
GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ RETTILI U L-AMFIBJI TAL-GŻEJJER MALTIN Kitba u ritratti ta 1 Arnold Sciberras Disinji ta f Jeffrey u Romario Sciberras Kważi r-rettlli u l-amfibji kollha tal-gżejjer Maltin matul is-snin ntqai fuqhom ghajdut u inqalghu dwarhom qlajjlet minhabba l-apparenza, il-mod kit jiċċaqalqu, Jew il-mod kif jikkomunikaw. Hafna minn dawn il-qiajjiet huma ta' xehta negattiva u ftit li xejn ghenu biex dawn l-organizmi joktru u jiżeghdu fis-selvaġġ. L-artiklu fuq dan is-suġġett li ġie ippublikat fl-aℏℏar 'lmnara' ġabar dak kollu li i n s t a b f u q il-gremxula ta 1 Malta. Dan ix-xogℏol preżenti se jiġbor il-bqija tar-rettili ta' M a l t a k i f u k o l l l-amfibji. XI MAĠA OĦRA FUQ IL- GREMXUL... Mill-aħħar kitba 'I hawn ġbart xi affarijiet oℏra fuq il-gremxui. Kif semmejna, il-kulur li jkollha din I- ispeċi fi żmien in-namra huwa wieℏed li jiġbed l-gℏajn, u barra li kien hawn Maltin li joqtlu I- gremxul bil-wadab, kien hawn xi barranin li xtaqu jieℏdu xi eżemplar l u r a l e j n pajjiżhom gℏal xi raġuni jew ohra imma sabuha diffidi jakkwistawhom minℏabba il-ℏeffa li gℏandhom. Kien hawn nies li pruvaw diversi sistemi (li hafna minnhom kienu jintużaw ukoll ghall-ghasafar fosthom wahda imsejha turmentlna). Fl- 1843 ġie ddukumentat minn ċertu George Waring li kien q e d iżur pajjiżna u baqa' mistagℏgeb bl- isbuℏija ta' dawn l-annimali, iżda sabha diffidi li jaqbad xi eżemplari. Kien uża sistema magℏrufa bhala 'blow-pipe' li kien juża f pajjiżu fuq h l e j j a q o h r a . Din kienet tikkonsisti fi tliet biċċiet kanen (biex ikun ehfef li ġġorrhom) li jintramaw fwaℏda u jlahhqu t u l t a ' b e j n w i e h e d u iehor 90cm (il-ℏxuna mhix maghrufa). Kienet tigi ikkargata b'boċċi żg ℏar ta' tafal ippressat. Wiehed jimmira lejn il-priża f jonfoh bis- sahha u peress li l-boċċa tat-tafal tkun maghmula eżatt biex tiġri ġol-kanna, l-arja kienet tisparaha b'sahha kbira lejn il-priza. Mhux magℏruf gℏala ried jiehu dawk I- eżemplari li storda jew qatel lura miegℏu imma jghidlek li hadhom l u r a l e j n d a r u ġo f l i x k u n w i e s a ' ta' l-inbid. L-istess metodu intuża biex qabad il-wiżg ℏa tal- kampanja. Fl-istess dokument hemm miktub li dan huwa sport pjaċevoli u minn banda huwa irhas mill-qtil ta* l-ghasafar. Mill- kitba dan l-awtur juri li ma tantx kien joghġbu l-qtil ta 1 l-ghasafar imma ma jsibiex daqshekk bi kbira li joqtol hlejjaq żghar bhal rettili. F l - i s t e s s k i t b a isemmi ukoll li Itaqa' ma hafna xahmet I-art u ma' serp wiehed. It-tieni ℏa ġa li ġbart rigward il-gremxula hija I- unika rabta ta' dan ir-rettili mal- meditìna. Wiehed mill-hafna rimedji ghall-felul lejn Ghajn Tuffieha u anke xi partijiet mill- Mellieha kien li tinqabad gremxula u tinqasam min nofs, hajja, fuq il-felula u mbaghad bija toghrok id-demm shun. Mhuwiex maghruf fliema epoka dan kien isir. L-aℏhar ℏa ġa li ġbart huma żewġt iqwiel marbuta ma' dan I- annimal u frazi: Ghawdxi żokrati l-gremxul hasbu k a vati, li jfìsser li l-Ghawdxi huwa rghib wisq. Min ghandu l-faham mlblul kull xkumvata Jahsibha gremxul li jfìsser li min ikollu t- tort qatt ma jghix bil-kuxjenza kwieta u jahseb hazin fkollox. II- frazi li ġbart hi ghal xi hadd li jkun qieghed jiehu hsieb jew ghassa ma' xejn, ma' xi ℏa ġa li mhix importanti jew jahdem fxi post diżabitat. Tismaghhom jghidulhom lit dawn in-nies: dak xoghlu ghassa mal-gremxul Tintqal f hafna inℏawi f Malta tant li ġieli inkitbet fxi stejjer lokali miktubin bil-Malti. IL-WIŻA' Fil-gżejjer Maltin ghandna żewġ speċi ta' wiża'; il-wiżgha tal- kampanja (Tarentola maurìtanica)) li tlahhaq t u l t a ' madwar 15cm u il-wiżg ℏa tad- djar (Hemidactylus turcicus) I i tlahhaq t u l t a ' madwar 10cm. Barra id-daqs, id-differenza bejniethom h i j a v a s t a , f o s t h o m il- kulurì u il-qaghda. Fil-waqt l i i l - wiżgha tal-kampanja ghandha il- ġilda tixbah lil d i k t a ' kukkudrìl, tad-djar m'ghandiex dawk il-qxur daqshekk horox u lewnha hu minn vjola ċar ghal roża skur li jaghti l-impressjoni li hi trasparenti. F'certu postijiet f ġisimha j e k k w i e h e d j a r a h a sew, huwa vera li t i s t a ' t a r a l-forma ta' l-organi ta' ġewwa speċjalment i n - n a h a p o s t e r j u r i lejn iż-żaqq. Id- differenza li wiehed ghandu jfittex sakemm jidra jaghraf dawn I- ispeċi hija dik tad-dwiefer (ara I- ewwel k i t b a ) . B l a d u b j u t a ' x e j n i l - wiża' huma l-iktar rettili mistkerrha f pajjiżna. Minnbarra I- istruttura taghhom u l-hila li jitilghu ma' uċuh lixxi hafna, h a f n a j g h i d u l e k u jemmnu li dawn ghandhom x i t i p t a kolla ma saqajhom u d a n m'hu minnu xejn. Il-hila li ghandha il-wizgha biex titla' ma dawn l-uċuh huwa meravilja tan-natura ghax fil- verita xejn m'hu daqshekk lixx. 195

GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

  • Upload
    others

  • View
    6

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬RETTILI U L-AMFIBJI TAL-GŻEJJER MALTIN

K i t b a u r i t r a t t i t a 1 Arnold Sciberras D i s i n j i t a f Jeffrey u Romario Sciberras

Kważi r - r e t t l l i u l - a m f i b j i k o l l h a tal-gżejjer M a l t i n m a t u l i s - s n i n n t q a i f u q h o m g h a j d u t u i n q a l g h u d w a r h o m q l a j j l e t m i n h a b b a l - a p p a r e n z a , i l - m o d k i t j i ċ ċ a q a l q u , J e w i l - m o d k i f j i k k o m u n i k a w . H a f n a m i n n d a w n i l - q i a j j i e t h u m a t a ' x e h t a n e g a t t i v a u f t i t l i x e j n g h e n u b i e x d a w n l - o r g a n i z m i j o k t r u u j iżeghdu f i s - s e l v a ġ ġ .

L - a r t i k l u f u q d a n i s - s u ġ ġ e t t l i ġ i e i p p u b l i k a t f l - a ℏ ℏ a r ' l m n a r a ' ġ a b a r d a k k o l l u l i i n s t a b f u q i l - g r e m x u l a t a 1 M a l t a . D a n i x - x o g ℏ o l preżenti s e j i ġ b o r i l - b q i j a t a r - r e t t i l i t a ' M a l t a k i f u k o l l l - a m f i b j i .

XI MAĠA OĦRA FUQ IL-GREMXUL...

M i l l - a ħ ħ a r k i t b a ' I h a w n ġ b a r t x i a f f a r i j i e t o ℏ r a f u q i l - g r e m x u i . K i f

s e m m e j n a , i l - k u l u r l i j k o l l h a d i n I -

i s p e ċ i f i żmien i n - n a m r a h u w a w i e ℏ e d l i j i ġ b e d l - g ℏ a j n , u b a r r a l i

k i e n h a w n M a l t i n l i j o q t l u I -

g r e m x u l b i l - w a d a b , k i e n h a w n x i

b a r r a n i n l i x t a q u j i e ℏ d u x i

eżemplar l u r a l e j n pajjiżhom g ℏ a l

x i r a ġ u n i j e w o h r a i m m a s a b u h a d i f f i d i j a k k w i s t a w h o m m i n ℏ a b b a

i l - ℏ e f f a l i g ℏ a n d h o m . K i e n h a w n

n i e s l i p r u v a w d i v e r s i s i s t e m i ( l i

h a f n a m i n n h o m k i e n u jintużaw u k o l l g h a l l - g h a s a f a r f o s t h o m w a h d a i m s e j h a t u r m e n t l n a ) . F l -1 8 4 3 ġ i e d d u k u m e n t a t m i n n ċ e r t u G e o r g e W a r i n g l i k i e n q e d iżur pajjiżna u b a q a ' m i s t a g ℏ g e b b l -

i s b u ℏ i j a t a ' d a w n l - a n n i m a l i , iżda s a b h a d i f f i d i l i j a q b a d x i eżemplari. K i e n uża s i s t e m a m a g ℏ r u f a b h a l a ' b l o w - p i p e ' l i k i e n

juża f pajjiżu f u q h l e j j a q o h r a . D i n k i e n e t t i k k o n s i s t i f i t l i e t b i ċ ċ i e t k a n e n ( b i e x i k u n e h f e f l i

ġ ġ o r r h o m ) l i j i n t r a m a w f w a ℏ d a u

j l a h h q u t u l t a ' b e j n w i e h e d u i e h o r

9 0 c m ( i l - ℏ x u n a m h i x m a g h r u f a ) .

K i e n e t t i g i i k k a r g a t a b ' b o ċ ċ i ż g ℏ a r t a ' t a f a l i p p r e s s a t . W i e h e d

j i m m i r a l e j n il-priżaf j o n f o h b i s -s a h h a u p e r e s s l i l - b o ċ ċ a t a t - t a f a l t k u n m a g h m u l a eżatt b i e x t i ġ r i ġ o l - k a n n a , l - a r j a k i e n e t t i s p a r a h a b ' s a h h a k b i r a l e j n i l - p r i z a . M h u x m a g ℏ r u f g ℏ a l a r i e d j i e h u d a w k I -

eżemplari l i s t o r d a j e w q a t e l l u r a m i e g ℏ u i m m a j g h i d l e k l i h a d h o m

l u r a l e j n d a r u ġ o f l i x k u n w i e s a ' t a ' l - i n b i d . L - i s t e s s m e t o d u intuża b i e x q a b a d il-wiżgℏa t a l -

k a m p a n j a . F l - i s t e s s d o k u m e n t

h e m m m i k t u b l i d a n h u w a s p o r t

p j a ċ e v o l i u m i n n b a n d a h u w a i r h a s m i l l - q t i l t a * l - g h a s a f a r . M i l l -k i t b a d a n l - a w t u r j u r i l i m a t a n t x k i e n j o g h ġ b u l - q t i l t a 1 l - g h a s a f a r i m m a m a j s i b i e x d a q s h e k k b i k b i r a l i j o q t o l h l e j j a q żghar b h a l r e t t i l i . F l - i s t e s s k i t b a i s e m m i u k o l l l i I t a q a ' m a h a f n a x a h m e t I - a r t u m a ' s e r p w i e h e d . I t - t i e n i ℏ a ġ a l i ġ b a r t r i g w a r d i l - g r e m x u l a h i j a I -u n i k a r a b t a t a ' d a n i r - r e t t i l i m a l -meditìna. W i e h e d m i l l - h a f n a r i m e d j i g h a l l - f e l u l l e j n G h a j n T u f f i e h a u a n k e x i p a r t i j i e t m i l l -M e l l i e h a k i e n l i t i n q a b a d g r e m x u l a u t i n q a s a m m i n n o f s , h a j j a , f u q i l - f e l u l a u m b a g h a d b i j a t o g h r o k i d - d e m m s h u n . M h u w i e x m a g h r u f f l i e m a e p o k a d a n k i e n i s i r . L - a ℏ h a r ℏ a ġ a l i ġ b a r t h u m a żewġt i q w i e l m a r b u t a m a ' d a n I -a n n i m a l u f r a z i : G h a w d x i żokrati l - g r e m x u l h a s b u k a v a t i , l i jfìsser l i l - G h a w d x i h u w a r g h i b w i s q . M i n g h a n d u l - f a h a m m l b l u l k u l l x k u m v a t a J a h s i b h a g r e m x u l l i jfìsser l i m i n i k o l l u t -t o r t q a t t m a j g h i x b i l - k u x j e n z a k w i e t a u j a h s e b h a z i n f k o l l o x . I I -f r a z i l i ġ b a r t h i g h a l x i h a d d l i j k u n

q i e g h e d j i e h u h s i e b j e w g h a s s a m a ' x e j n , m a ' x i ℏ a ġ a l i m h i x i m p o r t a n t i j e w j a h d e m f x i p o s t diżabitat. T i s m a g h h o m j g h i d u l h o m l i t d a w n i n - n i e s : d a k x o g h l u g h a s s a m a l - g r e m x u l T i n t q a l f h a f n a i n ℏ a w i f M a l t a t a n t

l i ġ i e l i i n k i t b e t f x i s t e j j e r l o k a l i m i k t u b i n b i l - M a l t i .

IL-WIŻA'

Fil-gżejjer M a l t i n g h a n d n a żewġ s p e ċ i t a ' wiża'; il-wiżgha t a l -k a m p a n j a (Tarentola maurìtanica)) l i t l a h h a q t u l t a ' m a d w a r 1 5 c m u i l-wiżgℏa t a d -

d j a r (Hemidactylus turcicus) I i

t l a h h a q t u l t a ' m a d w a r 1 0 c m .

B a r r a i d - d a q s , i d - d i f f e r e n z a

b e j n i e t h o m h i j a v a s t a , f o s t h o m i l -

kulurì u i l - q a g h d a . F i l - w a q t l i i l -

wiżgha t a l - k a m p a n j a g h a n d h a i l -ġ i l d a t i x b a h l i l d i k t a ' kukkudrìl, t a d - d j a r m ' g h a n d i e x d a w k i l - q x u r d a q s h e k k h o r o x u l e w n h a h u m i n n v j o l a ċ a r g h a l roża s k u r l i j a g h t i l - i m p r e s s j o n i l i h i t r a s p a r e n t i . F ' c e r t u p o s t i j i e t f ġ i s i m h a j e k k w i e h e d j a r a h a s e w , h u w a v e r a l i t i s t a ' t a r a l - f o r m a t a ' l - o r g a n i t a ' ġ e w w a s p e ċ j a l m e n t i n - n a h a p o s t e r j u r i l e j n iż-żaqq. I d -d i f f e r e n z a l i w i e h e d g h a n d u j f i t t e x s a k e m m j i d r a j a g h r a f d a w n I -i s p e ċ i h i j a d i k t a d - d w i e f e r ( a r a I -e w w e l k i t b a ) . B l a d u b j u t a ' x e j n i l -wiża' h u m a l - i k t a r rettili m i s t k e r r h a f pajjiżna. M i n n b a r r a I -i s t r u t t u r a t a g h h o m u l - h i l a l i j i t i l g h u m a ' u ċ u h l i x x i h a f n a , h a f n a j g h i d u l e k u j e m m n u l i d a w n g h a n d h o m x i t i p t a k o l l a m a s a q a j h o m u d a n m ' h u m i n n u x e j n . I l - h i l a l i g h a n d h a i l - w i z g h a b i e x t i t l a ' m a d a w n l - u ċ u h h u w a m e r a v i l j a t a n - n a t u r a g h a x f i l -v e r i t a x e j n m ' h u d a q s h e k k l i x x .

195

Page 2: GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

J e k k w i e h e d j a r a w i ċ ċ t a ' -n g h i d u a h n a - h ġ i e ġ a t a ℏ t

m i k r o s k o p j u q a w w i j i n n o t a l i f d a k

i ċ - ċ o k o n x o r t a i k u n h e m m f l i t t h a r b i t . D a k h u l i j i p p e r m e t t i l i l d a w n i r - r e t t i l i j i g g r a n f a w u j a q b d u . J e k k b l - i s t e s s m o d n a g ℏ t u ℏ a r s a l e j n i l - p a l i t a ' i d e j n u

s a q a j n il-wiżgℏa n i n n u t a w l i l - f i l i

t a l - m a r k i t a s - s w a b a ' ( d a w k l i f i l -

b n i e d e m j i s s e j j ℏ u fingerprints)

t a g ℏ h a h u m a f o n d i f e r m u j e k k

t ℏ a r e s b e j n d a w n i l - f i l i s s i b

q i s h o m b ℏ a l g a n ċ i j i e t m i k r o s k o p i ċ i l i j q a b b d u m a ' I -i ċ k e n t i k m i x a t a l - w i ċ ċ l i j k u n u f u q u . H a w n m i n n j g ℏ i d l e k l i

g ℏ a n d h o m s a q a j h o m b ℏ a l

'suckers1. G h a l k e m m d a n m h u x

eżatt i m m a f i r - r e a l t a l - i s t r u t t u r a t a s - s i e q t i f f o r m a u k o l l x i t i p t a ' v a k u m l i t k o m p l i t g ℏ i n l i l l - g a n ċ j i e t b i e x i s - s i e q t q a b b a d .

I l - w i z g ℏ a d e j j e m k i e n e t m e q j u s a

b ℏ a l a a n i m a l i k r a h , moqżież u diżkustanti. M h u x l - e w w e l d a r b a l i t i s m a ' l i l x i ℏ a d d j g h i d l e k ' q i s h a

wiżgℏa d i n d a q s k e m m h i k e r h a '

F l - a n t i k k i e n u a n k i j a s s o ċ j a w h a m a l - m a r d t a l - ġ i l d a f o s t h o m i l -ġ d i e m . D a n m i n ℏ a b b a i d - d e h r a

t a l - ġ i l d a speżjalment d i k t a l -wiżgℏa t a l - k a m p a n j a u l - m o d k i f

tinża' l - ġ i l da l - q a d i m a . Il-wiża' j inżgℏu l - ġ i l da f b i ċ ċ i e t żgℏar u

t w a l i m d e n d l i n , m h u x b ℏ a s - s e r p ,

l i jinża' l -ġ i lda s ℏ i ℏ a , u l a n q a s

b h a l l - g r e m x u l a j e w i r - r e t t i l i l - o ℏ r a

l i j inżgℏu b ' m o d d i f f e r e n t i u h a f n a

d r a b i t a g h t i d e h r a t a1 x i h a ġ a

m a n d a p e r e s s l i i l - ġ i l d a l - a n t i k a t k u n b a j d a . B i e x t k o m p l i t g ℏ a x x a q k o l l o x , b i e x m a t a ℏ l i

x e j n d a w n i l -b i ċċ ie t i d d u r g ℏ a l i h o m u t i k o l h o m , a l l u r a t i d h e r

i z j e d b h a l a a n i m a l m a h m u ġ . G . D e s p o t t ( n a t u r a l i s t a M a l t i ) f l - 1 9 1 5 k i t e b l i s a b h a d i f f i d i b i e x i s i b t f a l j i ġ b r u l u x i w i z a ' g h a l l - s t u d j i t i e g h u . J i e n s t e s s n i f t a k a r l i l n a n n t i t g h i d l i b i e x m a n a q b a d x w i z a ' b ' i d e j j a g h a x j i s t g h u i m a r d u l i i l - ġ i l da - h a ġ a l i m ' h i m i n n h a x e j n . M e t a k o n t q e d n i ġ b o r d a n i t - t a g ℏ r i f i n d u n a j t u k o l l

l i lill-wiżgha t a d - d j a r h a w n h a f n a j a h s b u h a l i h i l - f e r h tal-wiżqha t a l -

I d t a ' wiżgha m i n n t a h t .

S i e q t a ' g r e m x u l a m i n n f u q

k a m p a n j a u j a h s b u l i h i wiżgℏa

m a r i d a l i w a s l e t b i e x t m u t .

F i e h m u n i g h a l a j a h s b u h e k k u

q a l u l i l i i l - ġ i l d a t i b d a t i d d a j j e f a l l u r a i s s i r t r a s p a r e n t i u j i b d e w j i d h r u l - a f f a r i j i e t t a ' ġ e w w a .

Q l a j j a ' o h r a i n t e r e s s a n t i h i l i m e t a wiżgℏa t i x x e m m e x h a f n a i l - ġ i l d a t a g h h a t i n h a r q i l h a , t i b j a d i l h a u t i n t e l a b i t - t i k e k h o m o r . D a n h u k o l l u m i n n u i m m a m ' g h a n d u x e j n x ' j a q s a m m a x - x e m x . Il-wiżgha f i l g ℏ o d u k m i e n i t i s k u r a l - k u l u r t a l -

ġ i l d a b i e x t a s s o r b i k e m m j i s t a ' j k u n m a l a j r e n e r g i j a m i s - s h a n a t a x - x e m x . L i j i ġ r i w a r a h u l i k i f t a s s o r b i biżżejjed e n e r ġ i j a , t i ċ ċ a r a l - k u l u r t a g h h a b i e x b ' x i m o d t i k k o n t r o l l a n a q r a t -t e m p e r a t u r a t a g h h a . I r r i d u inżommu f r a s n a l i i r - r e t t i l i h u m a a n i m a l i t a ' d e m m k i e s a h u d a w n

1 9 6

m a j i k k o n t r o l l a w x i t - t e m p e r a t u r a t a ' ġ i s i m h o m b h a l n a , i m m a ġ e n e r a l m a n t i t - t e m p e r a t u r a t k u n fl-istess j e w f t i t g r a d i d i f f e r e n z a m i l l - a m b j e n t t a ' m a d w a r h o m . I t -t i k e k h o m o r m ' h u m a x e j n h l i e f t i p t a ' q u r d i e n żgℏir h a f n a ( l i

p r o b a b b l i h u l - i s t e s s l i j i n s t a b f u q

i l - g r e m x u l s p e ċ j a l m e n t t a ' gżejjer żgℏar ) l i f t e m p e r a t u r i n o r m a l i

s s i b u f l - i r k e j j e n t a l - ġ i s e m ( b ℏ a l

b e j n i s - s w a b a ' , t a h t l - a b t t a ' l - i d u

t a s - s i e q , m a d w a r l - g h a j n u ℏ d e j n

i t - t o q b a t a l - w i d n a ) u m e t a t o g ℏ l a

t - t e m p e r a t u r a d i n i l - q u r d i e n a

t i n f i r e x m a l - ġ i s e m .

G ℏ a j d u t i e ℏ o r m a g ℏ r u f h a f n a h u l i

l-wiżgℏa t o q t o l l - g ℏ a s a f a r t a l -

g a ġ ġ a b i l - q a t a ' l i t a g ℏ t i h o m j e w

b i l - k r u h a t a g h h a m e t a j a r a w h a u

t i s r a q i l h o m i l - b a j d . M a n a ℏ s i b x l i

d i n t a ' l - aℏℏa r żviluppat m i x - x e j n g ℏ a x n e m m e n l i g ℏ a s f u r ( b ℏ a l t a '

l - g ℏ a n a ) j i s t a ' j i t g e r r e x u j i n ℏ a s a d

m i n n w i z g ℏ a l i t i s t a ' t l a ℏ h a q ċ e r t u d a q s i j i e t p j u t o s t i k b a r m i l l -g ℏ a s f u r . I n s i b h a d i f f i d i b i e x

n e m m e n l i t i s r a q i l - b a j d g h a x d a n

i r - r e t t i l i ġ e n e r a l m e n t j a t t a k k a priża l i t i ċ ċ a q l a q b ℏ a l b a ℏ r i j i e t ,

n e m u s , eċċ. M a n e s k l u d i x i l - f a t t l i h u p o s s i b l i l i wiżgha k b i r a h i k a p p a d t i b i a ' b a j d a t a ' g h a s f u r t a d n d a q s t a ' l - g ℏ a n a s p e ċ j a l m e n t j e k k i k u n h e m m riha l i t a t t i r a h a ( b h a l x i b a j d m i f q u h ) i m m a i n -n u m r i t a ' l - a t t a k k i h u m a n e g l i ġ i b l i u m h u x k i f j g ℏ i d u - l i m a t h a l l i x

b e j t a b i k w i e t h a .

I s e m m u u k o l l l i l-wiżgha, m e t a t k u n f x i d i f f i k u l t a j e w f x i ġ l i e d a , twerżaq. D a n h u m i n n u g h a x m e t a t i n q a b a d t a g h m e l d a n i l -h o s s t a ' twerżiqa i r q i q a . M a g a i n t e r e s s a n t i h i l i n - n i e s j a f u l i I -wiżgℏa g h a n d h a i l s i e n t w i l

biżżejjed b i e x t i l g ℏ a q g h a j n e j h a .

D a n h u m i n n u g h a x b i e x d a n I -

a n n i m a l iżomm g h a j n e j h i m x a r r b i n , j i l g h a q h o m . I l - k p i e p e l t a ' l - g h a j n e j n f d a n l - a n n i m a l m a jeżistux u d a k h u w a l - u n i k a s o r s m i n n f e j n j i s t g h u j i x x a r b u . L -i s t e s s j i n t q a l g h a d - d e n b m e t a j i n q a t a ' ( b h a l d i k t a l - g r e m x u l a ) l i j i d g h i ; i m m a m a t i s s e m m i e x I -i s t o r j a t a ' żewġt i d n u b . D a n j i s t a '

Page 3: GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

j k u n g h a x il-każi t a ' żewġt i d n u b f u q il-wiżgha h u m a h a f n a a k t a r r a r i m i l l i fil-każ t a l - g r e m x u l .

Il-wiżgha m i n n m i n d u ġ i e t i d d o k u m e n t a t a l - e w w e l d a r b a , ġ i e t m e q j u s a b h a l a a n i m a l i k r a h u m i s t k e r r a h . W a r i n g f l - 1 8 4 3 j i d d e s k r i v i h a b ℏ a l a k e r h a u

a n n i m a l l i j i d h e r f e r o c i u d - d e h r a

t a ' g h a j n e j h a h i t a ' a n n i m a l k a t t i v .

I l i u m g ℏ a l k e m m b l - e d u k a z z j o n i

h a f n a n i e s j a f u l i d a n i r - r e t t i l i

h u w a t a ' ġ id u j i d ℏ o l f i d - d j a r g h a l -

priża t i e g h u , x o r t a w a ℏ d a m a

j r i d u h x f d a r h o m g ℏ a x g ℏ a d h a w n

m i n j e m m e n lì l-wiżgℏa t i s t a '

t a q a ' f u q u j e w a k t a r m o d

u m o r i s t i k u t a q a f h a l q d a w k i n -

n i e s l i j o r q d u b ' ℏ a l q h o m m i f t u ℏ .

IX-XAĦMET L-ART

F ' M a l t a i n s i b u s p e ċ i w a ℏ d a m i n n

d i n i l - f a m i l j a ( S c i n c i d a e ) . I x -

x a ℏ m e t I - a r t t a ' M a l t a Chalcids

ocellatus h u w a w i e h e d m i n n

d a w k i r - r e t t i l i l i h u m a m e q j u s a

b ℏ a l a s p e ċ i p r i m i t t i v a g h a x g h a n d h o m h a m e s t i s w a b a u h u m a q o s r a . L - i s e m L a t i n ocellatus i f i s s e r g h a j n u d i n t a q b e l g h a l d a n l - i s p e ċ i g h a x d a h r u m i m l i t i k k e k s u w e d b ' t i k k a o ℏ r a ġ o f i h o m b a j d a l i t a g h t i i d -d e h r a t a ' g h a j n . D a n l - a n n i m a l h u w a t a w w a l i u m i b r u m u g h a l k e m m j i d h e r t o n d i m m a g h a n d u x o r t a e r b a ' n a h a t . L - i s e m t a 1 d a n l - a n n i m a l b i l - M a l t i z v i l u p p a g h a x j a g h t i d - d e h r a t a ' g r e m x u l a k b i r a m i m l i j a x a h a m t i t k a x k a r m a ' l - a r t . F ċ e r t i i r h u l a n s i b u l i l m i n j i r r e f e r i g h a l i h b h a l a z a l z e t t j e w m a z z i t t a l - h i t a n (fBirżebbuġa) u d a w k l i m ' h u m i e x i n t i z i f i n - n a t u r a j i t f i x k l u h a f n a l - i s e m t a ' x a h m e t I - a r t m a ' h a n z i r l - a r t ( w o o d l o u s e ) l i h u w a t i p t a ' k r u s t a ċ . I x - x a h m e t l - a r t i l u h a f n a i p p e r s e g w i t a t fpajjiżna. B a r r a l i k i e n j i n q a b a d u j i n q a t e l g h a l x e j n b ' x e j n u b ' d i v e r s i m o d i , k i e n u k o l l j i n q a b a d g h a l l - użu m e d i ċ i n a l i . D a n , x i b d i e w a k i e n u j i p p r u v a w j o l q t u h b i l - m i n ġ e l j e w z a p p u n j e w x i g h o d d a o h r a t a r -r a b a ' . D a n l - a n n i m a l j o ℏ r o ġ m i n n

x i h a j t t a s - s e j j i e g h n o f s u b a r r a m i t - t o q b a j i x x e m m e x j e w j i s t e n n a x i s e r b u t n e m e l g h a d d e j u j o q g h o d i n a q q a r m i n n u u k i f j a r a x i d e l l r i e s a q v i ċ c i n j i d h o l l u r a b ' s a h h a k b i r a . M e t a j i d h o l b ' I u r a d i f f i d i j i n q a b a d , i m m a m e t a j d u r b i e x j i d h o l - h e m m ġ e n e r a l m e n t k i e n i l a q q a t h a . K i e n j i n q a t e l u k o l l b l - i s t e s s s i s t e m a t a l - g r e m x u l a j i ġ i f i e r i j i s p a r a w l u b i l - w a d a b , iżda m i n n f l o k j i n t r e m e w , d a w k l i k i e n u j k u n u i m d a q q s i n ( m h u x a n q a s m i n n 1 0 c m ) k i e n u j i n ġ a b r u u j i t t i e ℏ d u g ℏ a n d l-ispiżjar. I l - ℏ l a s

k i e n i k u n t a ' m h u x a k t a r m i n n

żewġ s o l d i u m e t a k i e n j i n q a b a d x i w i e h e d k b i r f o r s i k o n t t a k k w i s t a t l i e t a ( 1 2 - i l s o l d j a g ℏ m l u x e l i n , 5

ċenteżmi t a l - l u m ) . S k o n d i n d i v i d w u l i k e l l i m t , l - a n n i m a l r i e d g h a l l i n q a s i k u n g h a d u s h u n j e w j i d h e r m ' i l u x m e j j e t b i e x l-ispiżjar k i e n j a ċ ċ e t t a h . I m m a h a f n a d r a b i l-iżpiżjar k i e n i r i d u m e j j e t g h a x i l -m a g g o r a n z a t a ' d a w n i n - n i e s k i e n u j ibżgℏu m i n n u j e w jitqażżuh h a j .

S k o n d i n f o r m a z z j o n i l i i r n e x x i l i n i k s e b , m i x - x a h m e t l - a r t k i e n j i t t i e h e d x i t i p t a ' żejt l i k i e n j o ℏ r o ġ m i x - x a ℏ a m t i e g ℏ u . D a n iż-żejt k i e n j i t h a l l a t m a ' x i s u s t a n z a o h r a m e h u d a m i l l - i s t e s s x a h a m , k i f u k o l l m a ' x i f d a l i j i e t m a h r u q i n t i e g h u , u d i n i t - t a h l i t a k i e n e t i s s e r v i b h a l a f o r m a t a ' l o p p j u . I x -x a h a m t i e g h u j i n g h a d u k o l l l i k i e n j g ℏ i n n i s a h a w l i n ( i n f e r t i l i ) i s i r u

g ℏ a m m i e l a u p r o l o f i ċ i . I n g r e d j e n t i o h r a m i n n u k i e n u jintużaw g ℏ a l l -

p r o b l e m i t a ' l - g h a j n e j n . K i e n u

u k o l l j e m m n u ( s a f e j n s i b t j i e n

m i n g h a j r p r o v i x j e n t i f i ċ i ) l i x -x a h a m t a ' t a ℏ t i l - ġ i l d a t i e g h u k i e n j g h i n l i l m i n h u q a r g h i j e w f a r t a s b i e x j i t l a g h l u x a g h r u u d a w k l i q e d j i t f a r t s u b i e x j i q f i l h o m . M h u x eżatt m a g h r u f a m e t a b e d a l-użu t a x - x a h m e t I - a r t f i l - m e d i c i n a i m m a s k o n d d o k u m e n t i l u żgur a k t a r m i l l - 1 8 4 3 . I l - q b i d t a ' d a n i r ­r e t t i l i g h a l d a w n l - i s k o p i j i e t d a m s e j j e r żgur s a s - s e b g h i n i j i e t t a s -s e k l u l - i e ℏ o r u d a n i k k o n f e r m a j t u

m a ' p e r s u n a l i fi t f u l i t h a k i e n e t

t a q b a d i x - x a h m e t g h a l d a w n I -

i s k o p i j i e t l i s e m m e j n a . I l - q t i l t a '

d a n i r - r e t t i l i n a q a s h a f n a fìd-

d i s g h i n i j i e t m e t a ġ ie p r o t e t t m a l -b q i j a t a r - r e t t i l i l - o h r a , z d i e d e t I -e d u k a z z j o n i f u q d a w n i l - ℏ l e j j a q .

I l i u m g h a d h a w n h a f n a m i n n

j a h s e b l i i x - x a h m e t l - a r t g h a n d u

ġ i l d a t l e q q g h a x j i r h i ż-żejt m i l l -p o r i t a l - g i l d a b i e x i k u n j i s t a ' jiżloq. D a n m h u x e j n m i n n u g h a x d a n i r -r e t t i l u m a j i r h i l - e b d a żejt i m m a g h a n d u i l - q x u r i l e q q u m i n n h o m i n f u s h o m . L - i s t r u t t u r a t a ' k i f h u m i b n i d a n l - a n n i m a l h i k e m m x e j n d i f f e r e n t i m i s - s r i e p u m i l - g r e m x u l g h a x i l - ġ i l d a f i h a n f i s h a q i s h a t a r k a t a ' p r o t e z z j o n i g h a l i h . L i k e l l e k t a r a x i x a h m e t l i i l u f t i t m e j j e t , m a l a j r t i n n o t a l i m a j k u n x h e m m b i s s l - i s k e l e t r u t i e g h u ( l i g ℏ a l l - p r o p o r z j o n t a ' d a n l - a n n i m a l

h u z g ℏ i r u d g h a j j e f ) i m m a j k u n

h e m m u k o l l l h a f n a d r a b i l - q x u r t a '

b a r r a g h a d h o m s h a h .

T i s m a ' u k o l l m i n n j g h i d l e k l i j e k k

t a q t a l u s a q a j h j e w d e n b u j e r g g ℏ u

j i t i l g ℏ u . M a r r i d x n i d h o l fil-moral

t a l - h a ġ a i m m a żgur l i d a n m h u x m i n n u . I d - d e n b v e r u j e r ġ a ' j i t l a ' i m m a b i l - m o d h a f n a u i n q a s e f f i ċ ċ j e n t i m i n n d a k t a ' g r e m x u l a . J g h i d u l e k u k o l l l i j e k k j i g d m e k x a h m e t l - a r t j a q b a d m i e g ℏ e k u

m a t a q a l g h u b ' x e j n , u t r i d

i t t a j j a r l u r a s u b i e x t a q a l g h u u f e j n

j i g d m e k j i n t e f a h l e k h a f n a . H u w a

m i n n u l i d a n l - a n n i m a l g h a n d u

ġ i d m a v e r u b ' s a h h i t h a . M a r r i d u x n e s k l u d u l - f a t t l i d a n j i e k o l f r o t t u i n s e t t i b ' q o x r a i e b s a s a a n k i b e b b u x , i m m a j i s t a ' w i e h e d j e v i t a l i j i n g i d e m b i l l i m a j m i s s u x j e w j i t t a n t a h g h a l x e j n . I x - x a h m e t ġ e n e r a l m e n t j a ℏ r a b u j i r t i r a j e k k

i k u n j i s t a ' . D a n i r - r e t t i l i m h u x

valenuż u m ' g h a n d u x fih x i l i k w i d i l i j i r r i t a w . I m m a q a t t m a t i s t a ' t g h i d x i j k u n g h a d u k e m m k i e l . Ħ a ġ a o h r a n t e r e s s a n t i l i s m a j t m i l - Q r e n d i u Birżebbuġa h i l i x -x a h m e t l - a r t j i e k o l i l - q x u r t a l - b a j d t i e g h u g h a l h e k k m a s s i b x b a j d t i e g h u , u l i jżoqq u k o l l i l - f r i e h . D a n m h u x m i n n u . X e j n a f f a t t u . I r - r a ġ u n i h i l i i x - x a h m e t h u w a I -u n i k a r e t t i l i fpajjiżna l i m a j b i d x i m m a j w e l l e d , a l l u r a q a t t m a t i s t a '

1 9 7

Page 4: GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

i s s i b b a j d t i e g h u . D i n i l - q l a j j a ' t o r s i q a m e t g h a x m h u x l - e w w e l d a r b a t a r a x i w i e h e d m i n n h o m j i ġ r i b ' x i b a j d a t a ' x i a n i m a l i e h o r ġ o h a l q u p e r e s s l i d a n j i e k o l k u l l m a j i s t a ' j l a q q a t . M i n n n a h a I -o h r a m a nahsìbx l i h u m i n n u l i jżoqq i l - f r i e h g h a x i l - m a ġ ġ o r a n z a t a ' d a w n i r - r e t t i l i j a b b a n d u n a w iż-żgℏar t a g h h o m u ġ i e l i j k u n j k u n h e m m a n k e każi t a ' k a n n i b a l i z m u . I m m a m h u x I -e w w e l d a r b a l i s s i b x i x a h m e t a d u l t q r i b iż-żgℏar t a g h h a .

H a ġ a i n t e r e s s a n t i ( l i h a f n a n i e s i n n u t a w h a b h a l i ) h i l - p a s s i l i j h a l l i w a r a j h d a n l - a n i m a l . D i n a n k i ġ i e l i s s e m m i e t f x i k i t b i e t . D a n i r -r e t t i l i , s p e ċ j a l m e n t m e t a j i ġ r i f u q i r - r a m e l , i h a l l i w a r a j h m a r k a l i t i x b a h d i k l i j h a l l i ' t y e f t a ' r o t a . J e k k m a t k u n x t a f l i h u m a m a r k i t a x - x e h m e t t a ℏ s e b l i h u m a t a '

r o t a g h a x g ℏ a n d e k ℏ a ġ a ℏ o x n a

f i n - n o f s m a g ℏ m u l a m i n n ġ i s m u u ℏ a f n a t i k k e k maż-żewġt i ġ n u b m a g ℏ m u l i n m i n n s a q a j h . A ℏ n a n -

n a t u r a l i s t i n a f u l i f K e m m u n a

jeżistu x a ℏ m e t l - a r t p j u t t o s t i k b a r

m i n n d a w k t a ' M a l t a . F i l w a q t l i

h u m a l - i s t e s s s p e ċ i t a ' x a h m e t ( s a f e j n n a f u s ' i s s a ) , l - i k b a r x a h m e t l i q a t t ġ e w i r r e k o r d j a t i , k e m m f d a k l i h u t u l u a n k e h x u n a , k i e n u m i n n K e m m u n a . J i s t a ' j k u n l i d a w n h u m a ġ e n e t i k a l m e n t d i f f e r e n t i i m m a j i s t a ' j k u n u k o l l l i d a w n j i n g ℏ a t a w

a k t a r ċ a n s l i j g ℏ i x u ! B i e x n a g h l a q

b i t - t a j j e b f u q d a n l - a n n i m a l : d a n I -

a h h a r i l - p o p o l a z z j o n i t i e g h u

f M a l t a r e ġ g ℏ e t b d i e t tiżdied u i s s a b ' k u n t e n t i z z a n g h i d l i a n k i b e d a j i d h e r f ċ e r t u l o k a l i t a j i e t f e j n k i e n i l u m a j i d h e r i s - s n i n .

IL-KAMALEONT

M i n n d i n i l - f a m i l j a f M a l t a i n s i b u s p e ċ i w a h d a . D i n h i i l - k a m a l e o n t l i n s i b u f l - E w r o p a (Chamaeleo chamaeleon). D a n i r - r e t t i l i m h u x m i n n d e j j e m k i e n j i n s t a b M a l t a . I n ġ a b h a w n b e j n 1 - 1 8 4 6 u 1 - 1 8 6 5 m i n n x i m i s s j u n a r j i p r o t e s t a n t i . M i n n d a k iż-żmien Ï h a w n d a n I -

a n n i m a l i n f i r e x u s a b p o s t u f l -

a m b j e n n a t u r a l i M a l t i f e j n

j i k k o m p e t i g h a l l - a n q a s m a ' r e t t i l i

o h r a p e r e s s l i j i p p r e f e r i s - s i g a r u

l - a m b r u x x e l l i f i l - w a q t l i l - o h r a j n

i h o b b u l - a r t u l - h i t a n . I z d a x o r t a x i

k u l t a n t h u w a t a ' d a n n u g h a x

m e t a j s i b r u h u b ' n u q q a s t a ' i n s e t t i

u f a m b j e n t r i s t r e t t m a ' h l e j j a q

o ℏ r a ( b ℏ a l eżem p j u - f u q K e m u n e t t ) , h e m m h e k k d a n I -a n n i m a l j i k k a ċ ċ j a u k o l l i l - g r e m x u l l i d a w n h u m a p o p o l a z z j o n i e n d e m i k a t a l - p o s t a l l u r a h u m a v u l n e r a b l i g h a l b i d l i e t b h a l d a w n . K a p a ċ i j l a ℏ ℏ a q t u l t a ' m a d w a r

3 0 c m i m m a h a f n a d r a b i f p a j j i z n a

i n s i b u h ġ e n e r a l m e n t f e r m iżgℏar.

I b i d ġ o l - b e j t a m a d w a r h m i s t a x - i l b a j d a .

G h a l k e m m x i d a r b a j e w o h r a l i l d a n l - a n n i m a l k u l h a d d s e m a ' b i h , i l - m a g g o r a n z a t a n - n i e s q a t t m a r a w w i e h e d . W a h d a m i l l -r a ġ u n i j i e t p r o b a b l i h i l - h i l a t a ' d a n l - a n n i m a l l i j i n ℏ e b a f l - a m b j e n t l i

q i e g ℏ e d f i h p e r m e z z t a l - k u l u r i

t i e g h u u i l - m o d k i f j i m x i . M e t a d i n

i l - k r e a t u r a t i p p r o v a t i n h e b a m i l l -

g h a d u j e w mill-priża s a h a n s i t r a t i m x i l - q u d d i e m u l u r a b l - i s k o s s i q i s h a w e r q a f i r - r i ħ . Ħ a f n a j a h s b u

l i s k o n d f u q x i e x i k u n d a n I -

a n n i m a l ġ i s m u i b i d d e l i l - k u l u r a w t o m a t i k a l m e n t i m m a d a n m h u x m i n n u . B a r r a l i j b i d d e l i l -k u l u r b i e x j i n h e b a , j b i d d l u u k o l l b i e x j u r i l - e m o z z j o n i j i e t . I m m a I -a k t a r l i juża l - k u l u r h u b i e x j i k k o m u n i k a m a ' s ℏ a b u . F i l w a q t l i

k a m a l e o n t k a l m i s s i b u t a ' k u l u r i l -

h a x i x , w i e h e d i r r a b j a t i s s i b u

m i n f u h , b ' ℏ a l q u m i f t u h u t a ' k u l u r

i s w e d . H a f n a j a h s b u l i j e k k i s s i b u

f u q i l - m a d u m a b j a d u h u j k u n t a '

k u l u r g r i z c a r a l l u r a j k u n w a s a l

b i e x i m u t . H a w n m i n j a ℏ s e b

g ℏ a l h e k k l i l - m a d u m j o q t o l l i l d a n

l - a n n i m a l . F i l - v e r i t a i l - m a d u m m a

j a g h m e l x e j n l i l d i n i l - h l e j q a ,

i m m a k a m a l e o n t e b a j d a n i h a f n a

( u g h a j n e j h f i l - h o f r a ) j i n d i k a l i i l -

m e w t h i v i ċ i n . M i n b a r r a d i n t a l -m a d u m a , j i s s e m m a w k o l l l i j e k k t a g h m l u f u q l - a h m a r i m u t . S k o n d ċ e r t u n i e s , m e t a l - k a l a m e o n t e j k u n f u q l - a h m a r t a n t j i p p o m p j a i l -v i n i b i e x j i h m a r l i j m u t . D a n m ' h u

x e j n m i n n u i m m a b i s s f a n t a s i j a . L - i m m a ġ i n a z z j o n i k u l t a n t t h o b b t i g r i b i n a .

T i s m a ' h a f n a m i n j g h i d l e k l i I s i e n u h u d a r b t e j n i t w a l m i n n u , u a n k i t l i e t a ; l i j k u n r o m b l u u i m b a g h a d j i s p a r a h ' I b a r r a b i l l i j o n f ℏ u ; u a n k e l i d a n l - a n n i m a l

m ' g h a n d u x s n i e n i m m a h a n e k

b ' s a ℏ ℏ t u . S k o n d l - a h h a r s t u d j i l i

s a r u , i l s i e n d a n l - a n n i m a l k a p a c i

j l a h h a q 6 6 f i l - m i j a t a t - t u l t a ' ġ i s m u u d e n b u flimkien. I l s i e n u m h u x r o m b l u , i m m a i p p a k k j a t q i s u g h o n q t a ' 'straw' f u q b i e c a q a r q u ċ a . K i f j a r a il-priża t i e g h u , g h a j n e j h ( l i k a p a c i i d u r u 3 6 0 g r a d ) j i f f u k a w i t - t n e j n f u q u u b ' s a h h a t a ' m u s k o l u i p p u m p j a t b i d - d e m m I s i e n u j i s t i r a . F i l - p o n t a g h a n d u ℏ o f r a b i bżieq i w a ℏ h a l . I I -

priża t e ℏ e l m a ' I s i e n u u h u j i ġ b d u l u r a . S n i e n g h a n d u filliera f u q u f i l l i e r a i s f e l , b ' t o t a l t a ' m i t t s i n n a ż g ℏ a r h a f n a . D a w n h u m a p a r t i

m i l l - g ℏ a d a m t a x - x e d a q ( f k e l m a

w a h d a g h a n d u x e d a q l i h u w a

f o r m a t a ' s e r r i e q ) . I s - s n i e n m a

jintużawx b i e x i q a t t a il-priża i m m a b i e x j a f f i ġ h a u j k i s s i r h a b i e x t k u n t i s t a t i n b e l a ' s ℏ i ℏ a .

H a f n a q a l u l i l i l - k a m a l e o n t h u w a

t r u x g h a x t o q o b t a l - w i d n e j n

m ' g h a n d u x . M i n k e j j a l i t i n s t e m a '

s t r a m b a d a n h u w a m i n n u g h a x

d a n l - a n n i m a l h u w a w i e h e d m i l l -

Sleq ta' kamaleonte

!9<S

Page 5: GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

f t i t r e t t i l i l i m a j i s i m g h u x . M h u x b i s s t a n b u r m ' g h a n d u i m m a s a h a n s i t r a l a n q a s t o q b a t a l - w i d n e j n . S k o n d h a f n a x j e n t i s t i d a n i r - r e t t i l u j h o s s b i s s xì v i b r a z z j o n i l i j i r ċ i ev i m i n n x i h s e j j e s u m i n n x i c a q l i e q l i j i n z e r t a j a h b a t m a ' ġ i s m u . N g h i d u h a k i f i n h i , t a n t g h a n d u g h a j n e j h iżebbġu 1 h i n n u ' I h a w n u t a n t g h a n d u h i l a j g h i x m i s t o h b i l i d a w n b i s s h u m a biżżejjed b i e x j i kkaċċ ja u j i p p r o t e ġ i r u h u .

H a f n a j g ℏ i d u l e k l i g h a n d u b i s s żewġt i s w a b a ' h o x n i n f k u l l p a l a t ' i d u u t a ' s i e q u b i e x j a q b a d m a s - s i ġ a r . D a n m ' h u w i e x eżatt g ℏ a x j e k k w i e ℏ e d j i n n o t a i s - s i e q s e w w a j i n t e b a h l i

h e m m ℏ a m e s t i d w i e f e r f u q k u l l s i e q . K u l l d i f e r jirrapreżenta s u b g ℏ a l i x i d a r b a k i e n séparât, i m m a l i i s s a n g h a q a d m a ' t a ' m a ġ e n b u b i e x j a d a t t a a h j a r g h a l l - h a j j a f u q i s -s iġa r . L - i d e j n t a ' q u d d i e m g ℏ a n d h o m żewġ s w a b a ' m a g h q u d i n f u q i n - n a h a t a ' ġ e w w a u t l i e t a m a g h q u d i n f u q i n -n a h a t a ' b a r r a . I s - s a q a j n g h a n d h o m l - i s t e s s ℏaġa i m m a b i l - k o n t r a .

J g h i d u l e k u k o l l l i m a j g h i x f u q i s -s i ġa r taċ-ċ i t ru g h a x i r - r i ℏa t a l - f r o t t t i s t o r d i h . H u w a m i n n u l i f x i ġ n i e n m i m l i ċ i t ru d a n l - a n n i m a l m a j k a m p a x fil-tul, i m m a m h u x i r - r i h a t a l -f r o t t l i t a g ℏ m i l l u l -ℏsa ra iżda i n -n u q q a s t a ' i k e l l i j s i b f u q i s -s iġa r . F ' M a l t a l - k a m a l e j o n t e s s i b u l-iżjed j i t g h a x x a q f u q x i x i t l a tal-bużbież j e w x i t a m a r i s k , i m m a s s i b u w k o l l f u q h a f n a s iġa r a h r a .

S a f t i t żmien i l u k o n t g h a d e k i s s i b u j i n b i e g h f u q i l - m o n t i . N i f t a k a r h o m i b i g h u h x i t l i e t l i r i M a l t i n . B i e x j a q b d u h k i e n u j f i t t x u h l - i k t a r b i l - l e j l -g h a x j e k k t i t f a ' d - d a w l f u q s i ġ ra l i f u q h a j k u n h e m m d a n l - a n n i m a l , m a l a j r j i n k i x e f g h a x i d - d a w l j i r r i f l e t t i l u r a m i n n f u q u . H a f n a l i k i e n u j r a b b u d a n l - a n n i m a l k i e n u j a g h l f u h i t -t a d a m . I t - t a d a m i l - k a m a l e o n t e m a j i k l u x , g h a x j i e k o l i n s e t t i b i s s , u k i e n j i sp iċċa j m u t f i f t i t g i m g h a t . F o r t u n a t a m e n t d a w n l - a f f a r i j i e t H u m , b i t - t a g h l i m l i h a w n , s a r u x i ℏaġa t a ' d a r i .

IS-SRIEP TA' MALTA

M e l a P a w l u q a b a d q a b d a z k u k n i e x f a u t e f a g h h o m f i n - n a r . M a z -z k u k k i e n h e m m l i f g h a , l i m a l l i h a s s e t i s - s h a n a , h a r ġ e t u q a b d e t

m a ' id P a w l u . I n - n i e s tal-gżira, k i f r a w i l - l i f g h a i m d e n d l a m a ' i d u , b d e w j g h i d u w i e h e d l i l l - i e h o r , " d a n i r - r aġe l żgur x i q a t t i e l , g h a x g h a d li h e l i s h a m i l - b a h a r , i l - ġ u s t i z z j a m a h a l l i t u x j g h i x " . I m m a h u f a r f a r i l - l i f g h a ġ o n -n a r u m a ġ r a l u x e j n . H u m a s t e n n e w li j a r a w h j i n t e f a h j e w j a q a ' u j m u t f d a q q a . W a r a l i d a m u j i s t e n n e w u r a w l i m a ġ r a l u e b d a déni, b i d l u I I -h s i e b u b d e w j g h i d u li k i e n x i a l l a . ( A t t i 2 7 - 2 8 , 3 - 6 )

D i l - k i t b a t ' h a w n f u q , b a r r a li h i t a ' I-v a l u r r e l i ġ j uz , h i j a l - i k t a r k i t b a q a d i m a l i s s e m m i r - r e t t i l i fpajjiżna. D a n i t - tagℏr i f q a j j e m h a f n a k w i s t j o n i j i e t u m i s t o q s i j i e t j e k k q a t t x eżistew f M a l t a s r i e p velenużi. D i n i l -k i t b a f l - A t t i t a ' l - A p p o s t l i t r i d t g h i d l i n - n i e s l i k i e n u j g h i x u f M a l t a t a ' d a k iż-żmien k i e n u j a f u l i jeżistu f o s t n a s r i e p valenużi. I m m a m ' h a w n x e j n l i j i d d o k u m e n t a li f M a l t a q a t t eżistew s r i e p b h a l d a w n . M a n i s t g h u x n e s k l u d u l i s e t g h u eżistew, i m m a l a n q a s f o s s i l i q a t t m a n s t a b u j e w x i f o r m a t a ' i n d i k a z z j o n i tal-preżenza t a g h h o m fpajjiżna, b h a l m a n s t a b u t a ' r e t t i l i o h r a f o s t h o m f k i e r e n t a ' I-a r t , g r e m x u l ġgan t i , r o s p i , żrinġijiet, u o ℏ r a j n . M i n n - n a h a l - o h r a n - n i e s li ġ e w m a ' P a w l u żgur i l t a q g ℏ u x i d a r b a j e w o h r a m a ' s r i e p valenużi mill-pajjiżi l i k i e n u ġe j j i n m i n n h o m u m a n i s t g h u x n e s k l u d u i l - f a t t l i b a r r a m i n n pajjiżna h a w n s r i e p li j i x b h u i l -l i f g h a l i h u m a valenużi. K i f żviluppat i l -ġ ra j ja eżatt t i b q a ' m i s t e r u i m m a h u w a f i żgur li m i n j g h i d l i M a l t a m ' h a w n x s r i e p j e w h l e j j a q o h r a valenużi i k u n q e d jiżbalja.

H a w n h a f n a m i n j g h i d l e k li m a l - ġ r a j j a t a ' S a n P a w l u m e t a ℏ a r a q i l - l i f gℏa neℏℏa i l - v a l e n u m h u x b i s s t a s - s r i e p t a ' M a l t a i m m a t a l - ℏ l e j j a q k o l l h a t a ' d i n il-gżira. J e k k m a n i d ℏ l u x f l - a s p e t t reliġjuż m a l a j r n i n d u n a w l i d a n m h u x m i n n u g h a x jeżistu d i v e r s i t i p i t a ' h l e j j a q t a l - b a h a r f M a l t a l i h u m a valenużi. G ℏ a d h a k i f i n s t a b e t r i ċ e n t e m e n t b r i m b a valenuża u s a h a n s i t r a g h a n d n a s e r p valenuż ( a r a I -pa r t i f u q i t - t e l e s k o p u ) . I s s a j e k k i l - v e l e n u j a s a l x b i e x j o q t o l b n i e d e m j e w l e , d i k h a ġ a o h r a , i m m a l - f a t t h u w a l i g h a n d n a h l e j j a q valenużi f M a l t a .

I l i u m f M a l t a jeżistu e r b a ' s p e ċ i t a ' s r i e p . D a w n h u m a :

! 99

I l - l i f g h a (Zamanis sitala), l-iżjed s e r p m a g h r u f fil-gżejjer M a l t i n . H a f n a iżda m a j i k k u n s i d r a w h i e x b h a l a s e r p . M a n a f x g h a l i e x . F t i t h u m a d a w k l i j a f u eżatt k i f i n h i l i f g h a , i m m a m e t a t i t k e l l e m m a n - n i e s , h a f n a j g h i d u l e k l i I- l i f g h a m h i x s e r p . D a n m h u x m i n n u . I I - l i f g h a h i j a s e r p mżewwaq b ' h a f n a I w i e n i b b a z a t i f u q i l - k a n n e l l a c a r . Iżjed m a t i x j i e h i l - l r f g h a iżjed t i s b i e h . K a p a ċ i t l a h h a q t u l t a ' a k t a r m i n n 1 5 0 c m D a n i s - s e r p , b h a l s r i e p o h r a q i e g h e d d e j j e m j o n q o s , i m m a f i l w a q t l i t n e j n m i s - s r i e p l - o h r a k i e n u d e j j e m a k t a r s k a r s i , i l - l i f g h a a n k i j i e n n i f t a k a r h a a k t a r k o m m u n i . H u m t r i d t a g h m e l w e g h d a b i e x t i n z e r t a w a h d a . B a r r a l i h i j a i m s e m m i j a fil-b i b b j a , jeżistu d i v e r s i g ℏ a j d u t u q w i e l f u q h a . L-iżjed q a w l p o p o l a r i h u : Thallix il-lifgha tidhoi fkomtok/Th obbok. J iġ i f i e r i t a g h t i x k u n f i d e n z a l i l m i n j i s t a ' j d a h h l e k fl-i n k w i e t . I l - l i f g h a , b h a s - s r i e p k o l l h a m i l l - i s t o r j a t a ' A d a m u E v a 'I h a w n , g h a n d h a f a m a ℏażina. Q a w l j i x b h u i m m a m h u x d a q s h e k k m a g h r u f h u : Min id ah hai il-lifgha Fkomtu, ittemmu, l i jfìsser l i m i n j i s t i e d e n I-i n k w i e t , j e w j a g h m i l h a m a ' m i n h u t a ' q a t t a g h n i , j iġ i f i l - g h a l i

l s - s e r p l - i s w e d (Hierophis viridiflavus) h u w a l - i k b a r s e r p u I-a k t a r li g h a d e k i s s i b f i l - k a m p a n j a . M i n n d e j j e m k i e n k o m u n i iżjed m i l l -o h r a j n , u p e r e s s l i i s s a k o l l o x q e d j o n q o s iżjed a l l u r a j i s p i k k a . D a n i s -s e r p ġ e n e r a l m e n t j i l h a q t u l t a ' 1 5 0 c m . I m m a , b h a l fil-każ t a x -x a h m e t l -a r t , f u q K e m m u n a s i b t eżemplari t w a l s a a n k i 2 3 7 c m . M i n -n a h a l - o h r a , l-eżemplari li s i b t G h a w d e x k i e n u p j u t o s t iżghar m i n n t a ' M a l t a . L-eżemplari li r a j t t a l -gżejjer t a ' S a n P a w l t e r g a ' k i e n u f e r m iżgℏar, u d a n j g h o d d k e m m g h a s - s e r p l - i s w e d u k e m m g h a l -l i f g h a li u k o l l t i n s t a b h e m m h e k k . I I -k u l u r t a ' d a n i s - s e r p ( k i f j i s s u ġ ġ e r i x x i i s m u ) m e t a j k u n a d u l t h u i s w e d i m m a m e t a i k u n żghir u g h a d u q e d j i k b e r i k u n t a ' d i v e r s i I w i e n d i f f e r e n t i . G h a l h e k k h a w n h a f n a m i n i h a w w a d i l - f e r h t a s - s e r p l - i s w e d m a ' l i f g h a żghira. L - i k t a r g h a j d u t p o p o l a r i f i gżiritna g h a l d a n l - i speċ i h i l i s - s e r p j a g h m e l g h a l - h a l i b . A l l u r a h u w a t a ' p e r i k l u g h a t - t r a b i - g h a x i k o l l h o m i l -ℏal ib ġo h a l q h o m - u j e k k i s i b t a r b i j a , j i d h o l ġo h a l q h a m i n h a b b a i r - r i h a t a l -h a l i b u j i f g a h a . D a n m h u m i n n u x e j n u t u l i r - r i ċ e r k a g h a l d i n i l - k i t b a m a

Page 6: GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

s i b t l - e b d a i n d i k a z z j o n i l i d a n h u v e r a . I m m a d a n h u g h a j d u t p o p o l a r i f h a f n a l o k a l i t a j i e t f M a l t a .

H a w n h a f n a m i n j g h i d l e k l i s - s e r p I-i s w e d t o q t l u b i s s b ' d a q q a t a ' q a s b a f u q r a s u . D i n q a l u h i e l i h a f n a b d i e w a u m a s i b t x d i l - f e h m a m i n n f e j n h i ġe j j a . Żgur li m a t g h o d d x g h a l żmienna m e t a i k t a r h e m m c a n s l i d a s - s e r p i l a q q a t x i h a s l a ċ o m b . I s -s e r p h u w a t a ' p r o b l e m a k b i r a g h a n -n a s s a b a , u p e r e s s l i s - s e r p l - i s w e d h u l - a k t a r k o m u n i , n - n a s s a b a h a f n a d r a b i j a r a w l i l u b h a l a d a k l i g h a m l i l h o m i l - h s a r a . G h a l s e r p l i j k u n g ℏ a d d e j i f i t t e x il-priża, g ℏ a s f u r m a g h l u q ġ o g a b j e t t a d a q s t i k k a , ġ o n o f s g ℏ a l q a m a l - a r t , u m a j i s t a ' j a ℏ r a b m i n n i m k i e n , h u w a priża faċ l i u t e n t a z z j o n i k b i r a . A l l u r a h a f n a d r a b i s - s e r p j i d h o l g ℏ a l i h u j i b i l g h u . I m m a m b a g h a d m a j k u n x j i s t a j o ℏ r o g , g h a x i k u n h x i e n b l - g h a s f u r ġ o żaqqu. F i l - m a ġ ġ o r a n z a tal-każi i l a q q a t h a m ' g ℏ a n d i n - n a s s a b , u gℏa l d i r - r a ġ u n i ( g ℏ a l k e m m m h u x d i n b i s s ) s - s r i e p q e g ℏ d i n d e j j e m j o n q s u . I s -s e r p i k u n f i l - ġ e n n a t a ' I -a r t m e t a j s i b r u ℏ u f x i g ℏ a l q a miżrugℏa, n g ℏ i d u a ℏ n a b i l - q a m ℏ , p e r e s s l i d i n t a t t i r a h a f n a ġ r i e d e n . H a f n a H u m j i f h m u l i d a n h u t a ' ġid k b i r fil-kontrol t a l -g r i e d e n . I m m a j e w g h a x jibżgℏu m i n n u , j e w g h a x j i s h e t ( g h a n d n a t e n d e n z a l i n e m m n u l i k u l l ℏaġa

s e w d a , b h a l b a h r i j a , j e w q a t t u s , t i s h e t j e w iġġib l - i s f o r t u n a ) , j e w g h a l x i r a ġ u n i o h r a s - s e r p j i sp iċċa j l a q q a t h a . P e r e s s l i s s i b u f d a n i t - t i p t a ' a m b j e n t , i l t q a j t m a l - q a w l : Is-serp l-iswed fit-tiben issibu jitkiswed'.

M a n a f x eżatt x i t f i s s e r iżda t a w n i d i v e r s i s p j e g a z z j o n i j i e t l - a k t a r f o s t h o m l i s - s e r p h a w n i k u n f p o s t u , k o m d u f i t - t i b e n u h a f n a d r a b i t k u n I-a h h a r s w i d i j a l i j h a l l i k t a r a d a n i s -s e r p q a b e l jiżgiċċa.

It-teleskopu ( Telescopus fallax) h u w a f e r m i n q a s m a g h r u f g h a x h u f e r m a k t a r s k a r s m i n n l - e w w e l t n e j n . H u w a l - u n i k u s e r p l i - g h a n d n a li m a j o q t o l x il-priża t i e g h u b i l l i j i f g a h a i m m a b i l l i j i w e l e n a h a . I h o b b j i e k o l r e t t i l i o h r a , f i l w a q t l i t - t l i e t a l - o h r a iżjed i ℏ o b b u j ℏ u f u g h a l l - m a m m i f e r i żgℏar b h a l m ' h u m a l - ġ r i e d e n . J o ℏ r o ġ l - a k t a r b i l - l e j l . J i n t a g ℏ r a f m a l a j r m i l l -h a b b a f g h a j n e j h l i g h a n d h a g h a m l a t a ' d i k t a ' q a t t u s u j l a h h a q t u l t a ' m h u x a k t a r m i n n 1 2 0 c m s a 1 4 0 c m . P e r e s s l i d a n i s - s e r p m h u x d a q s t a n t m a g h r u f l - e b d a g h a j d u t j e w h a ġ a o h r a m a r n e x x i e l i n i ġ b o r f u q u h l i e f b i s s l i h a w n m i n j i r r e f e r i g h a l i h b h a l a l-lifgha ta' bil-lejl.

Is-serp l-ahdar (Hemorrhois algirus) h u w a l - i n q a s m a g h r u f f o s t i s - s r i e p t a ' M a l t a . G h a n d u l e w n m a j a g h t i x f i l -

g h a j n . K u l u r u h u griż b i d - d b a b a r s u w e d u m e t a j i x j i e h , f u q i n - n a h a p o s t e r j u r i t a ' r a s u jiżdied i l - k u l u r i k h a l . B h a l a t u l h u w a l-iżghar f o s t i s -s r i e p l o k a l i u j l a h h a q m a d w a r 1 0 0 c m . P r o b a b b l i l i , b h a t - t e l e s k o p u , i n ġ a b M a l t a b i l - v a p u r i t a l - m e r k a n z i j a f l - e w w e l g w e r r a d i n i j a f e j n i s t a b i l i x x a r u h u n - n a h a t a l - b e l t u l - p o r t i j i e t t a l -q r i b f e j n , s a l - l u m , g h a d e k l - a k t a r l i s s i b u . J i n s t a b u k o l l f n u m r u t a j j e b f x i ġ o n n a l - be l t , i m m a l - b q i j a r a r i k u l l i m k i e n . M i n - n a h a l - o h r a , t -t e l e s k o p u h u w a r a r i w k o l l , i m m a i n f i r e x a n k i s a l - G h a d i r a . H a f n a n i e s l a n q a s j a f u l i jeżisti, i m m a x i w h u d m i l l - l s l a u m i l l - B i r g u q a l u l i k e m m i l -d a r b a l i l - l i f g h a t a ' m a x - x t u t i s i b u h a b h a l a l-lifgha il-griża P r o b a b b l i j k u n u q e d j i r r e f e r u g ℏ a s - s e r p I-a h d a r .

AFFARUIET OHRA ASSOĊJATI MAS-SRIEP.

Q a w l M a l t i l i h u a s s o ċ j a t m a s - s r i e p j g h i d : ln-nies ta' l-art} sriep ta' l-art, l i j f i s s e r l i l - b d i e w a ( i n - n i e s t a ' l - a r t ) j g h a d d u h a j j i t h o m f l - g h e l i e q i b h a s -s r i e p , u x - x o g h o l t a n t j a ℏ q a r h o m l i d a h a r h o m j i t g ℏ a w w e ġ u f l - a ℏ h a r i m u t u b i e x j i n d i f n u ġ o l - h a m r i j a t a ' I -a r t

M i n ℏ a b b a l -m iġ j a t a ' S a n P a w l f M a l t a , pajjiżna k i e n g h a l żmien t w i l

Gremxula ta* Kemmunett 2 0 0

Page 7: GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

i m s e m m i g h a l l - k u r a t a l - g d i m t a s -s r i e p velenużi. K e m m i l - M a l t i n u k e m m i l - b a r r a n i n k i e n u j e m m n u l i I-famużi ilsna ta' San P a w / , j e k k j i t f a r r k u u j i n s a h q u f i t r a b , k i e n u j f e j q u l i l m i n j i n g i d e m m i n n x i s e r p velenuż. L - l l s n a t a ' S a n P a w l h u m a f o s s i l i , s n i e n t a l - k l i e b i l - b a h a r t d a w k li j i s s e j h u ghajnejn is-serp h u m a r k i e k e l m i s - s i n s l a t a d - d a h a r t a ' x i h u t a k b i r a f f o s s i l i z z a t a . A n k e t r a b m e ℏ u d m i l l - a r t j e w m i l l - ℏ i t a n t a ' I-

g h a r f e j n j i n g h a d l i k i e n i k k a l z r a t S a n

P a w l , i r - R a b a t , m ℏ a l l a t mal-bżieq t a ' x i p e r s u n a l i t w i e l d e t f i l - f e s t a t a l -Konverżjoni t a ' S a n P a w l , k i e n j g ℏ i n

m i r a k o l u z i k a m e n t f i l - f e j q a n t a ' I -

i n d i v i d w u .

G h a j d u t l i j i n g h a d m h u x f M a l t a b i s s ,

u l i j i e n s m a j t u f H a i L u q a , j g h i d l i s -

s e r p j e k k t a q t a g h l u d e n b u m a j i b q a x

valenuż. X i w h u d q a l u l i l i j e m m n u l i v e l e n u j k u n n - n a h a p o s t e r j u r i t a ' d e n b u , a l l u r a j e k k t a q t a g h u l u j i b q a " j a g ℏ m e l i l -ġ id - g h a x j i e k o l i l - ġ r i e d e n u m a j k u n x p e r i k o l u z ! . N a f żgur l i I -p r a t t i k a , a l a v o l j a i l l e g a l i , g h a d h a i s s i r g h a x k e m m - i l d a r b a f d i n i l - l o k a l i t a s i b t s r i e p , s p e ċ j a l m e n t s r i e p s u w e d , b ' d e n b h o m m a q t u g ℏ . M s e j k e n s e r p ,

d i k l - a g u n i j a l i k e l l u j g h a d d i m i n n h a !

IL-FKIEREN TAL-BÀĦAR

M i n n d a w n g h a n d n a 5 s p e ċ i i r r i k o r d j a t i f l - i b h r a M a l t i n . Il-fekruna ta' Kemp, u l-fekruna tat-tikek d e h r u d a r b a b i s s , a l l u r a i t - t l i e t a I -o h r a h u m a m e q j u s a p a r t i m i l l - f a w n a M a l t i j a g h a x j i d h r u f e r m a k t a r s p i s s .

Il-fekruna tal-bahar is-sewda (Dermochelys coriacea) h i j a r a r i h a f n a fl-ibℏra t a g h n a u ġ ie t i r r e k o r d j a t a b i s s x i h d a x - i l d a r b a . J i n g h a d l i l a h a m h a m h u x t a j j e b g h a l l - i k e l . H a f n a m i l l - i s t e j j e r f u q d e h r i e t t a ' m o s t r i fil-bahar m a k i e n u x e j n h l i e f d i n i l - f e k r u n a m e t a t i x r e f g ℏ o n q h a f w i ċ ċ l - i l m a - p e r e s s l i t l a h h a q d a q s i j i e t e n o r m i t a ' m a d w a r 2 1 0 c m f i l - q o x r a t a d - d a h a r , u piż t a ' 1 f u q m i n n 3 5 0 K g ( u ġ ie l i j a s l u s a 6 0 0 K g ) . D a w n i d - d e h r i e t t a ' m o s t r i h u m a I - u n i c i g h a j d u t l i n i s t a ' n s e m m i f u q d i n i l - f e k r u n a .

M a s i b t l - e b d a g h a j d u t m a r b u t m a l -fekruna tal-bahar ll-hadra (Chelonia mydas). D i n t i x b a h h a f n a l i l l - f e k r u n a t a l - b a h a r l - k o m u n i i m m a h i j a a k b a r u i t q a l . J i n t g h a r f u m i n n x u l x i n m i l l - q x u r k u s t i l j a r i . F i l w a q t l i i l -

h a d r a g h a n d h a e r b a ' m i n n d a w n i l -q x u r , d i k i l - k o m u n i g h a n d h a h a m s a . I l - q x u r k u s t i l j a r i t a l - h a d r a h u m a w k o l l t a ' l - i s t e s s d a q s u s p i s s i k u n u m t e k t k a b i l - k a n n e l l a , j e w b ' I e w n i r -r a m a h m a r , b ' d i s i n n j i x g h e l .

Il-fekruna tal-bahar il-komuni (Caretta caretta) k i f j g h i d i s i m h a h i j a l - a k t a r l i t i d h e r f l - i b h r a M a l t i n . F l -i m g h o d d i k i e n e t u k o l l t b e j j e d ġ o x i r a m l i e t M a l t i n . M ' h e m m x x i g h i d u t s p e ċ j a i l f u q h a , i m m a l - M a l t i n j a f u p a t f l u n t a ' t a g h r i f t a ' k i f t i n q a b a d , t i s s a j j a r u t i t t i e k e l . F l - a h h a r d i l -f e k r u n a ġ ie t p r o t e t t a b i l - l i ġ l u m a t i s t a x t i n q a b a d . D a h a r i l - f e k r u n a k i e n u k o l l jintuża b h a l a d e k o r a z z j o n i , u a n k e b h a l a bażi b i e x t i t p i n ġ a x i f i g u r a j e w d i s i n n f u q h a . M a n i x t i e q x n o q g h o d n i r r e p e t i d a k l i d i ġ a ' n k i t e b , i m m a n i s s u ġ e r i x x i l i l l - q a r r e j j a r a x -x o g h o l t a j j e b t a ' S t e v e B o r g f l -I m n a r a n u m r u t l e t i n b i t - t i t l u 'Kif kienet tissajjar il-fekruna FWied il-Ghajn'.

IL-FEKRUNA TA' L-ART

M i n k e j j a l i d a w n m ' h u m i e x r e t t i l i l o k a l i u q a t t m a n s t a b u j g h i x u f i s -s e l v a ġ ġ , i l - f k i e r e n t a 1 l - a r t i l h o m j a k k u m p a n j a w i l - b n i e d e m m i n n żmien i l - q e d e m . S a a n k e l - g h a d a m t a l - q o x r a t a ' d a r h o m i n s t a b f G h a r D a l a m u p o s t i j i e t o h r a m a ' f d a l i j i e t a s s o ċ j a t i m a ' d a w k t a l - b n i e d e m . D a w n l - a n n i m a l i k i e n u u g h a d h o m ( i m m a H u m i l l e g a l i l i t a g h m e l d a n ) j i n ġ i e b u m i n n p o s t i j i e t o h r a fil-M e d i t e r r a n u l - A f r i k a t a ' f u q b i e x j i n h e l s u A i - g o n n a M a l t i n u k i e n u j i t q i e s u b h a l a b a r k a u riżq. F i l w a q t l i i l l u m j i n s t a b u d i v e r s i s p e d f M a l t a , fl-a n t i k m e t a k i e n u g h a d h o m jintużaw fis- s u p e r s t i z z j o n i j i e t u fil-mediċina ( b l a e b d a bażi x j e n t i f i k a ) k i e n h a w n l - a k t a r l-ispeèi t a ' f e k r u n a t a ' I - a r t m a g h r u f a b h a l a d i k t a ' l-ixpruni (Testudo graeca) u x i t n e j n o h r a . I l l u m i r i d i k o l l o k p e r m e s s b i e x iżżommhom u t k o m p l i t k a t t a r m i n n h o m . B i l - h r u ġ u l - e s p o r t a z z j o n i t a l - f k i e r e n m i l l - a b i t a t n a t u r a l i t a g h h o m l i s e h h e t f i l - m i t t s e n a b e j n I-1 8 8 0 u 1 - 1 9 8 0 d a w n i l - ℏ l e j j aq ġ e w fìl-p e r i k l u l i j i n q e r d u g h a l k o l l o x .

D a r i m e t a x i h a d d k i e n i k u n i b a t i b l -a ċ ċ e s s j o n i j i e t Q\ġf\er\ b ' t a l - q a m a r ) , k i e n u jużaw i d - d e m m t a ' d a n I-

a n n i m a l . K i e n u j e m m n u l i j e k k t i x r o b i d - d e m m f r i s k t a ' d i n i l - f e k r u n a , p r e f e r i b b i l m e n t w a q t l - a ċ ċ e s s j o n i n n i f i s h a j e w f t i t w a r a , k o n t t f i e q K i e n u jużaw i d - d e m m t a ' d i n i l -f e k r u n a w k o l l g h a s - s u f f e j r a . G h a l r a ġ e l m a r i d b i s - s u f f e j r a k i e n u j i e h d u d - d e m m m i s - s i e q i x - x e l l u g i j a t a ' f e k r u n a m a r a ; u g h a l m a r a m a r i d a b i s - s u f f e j r a k i e n u j i e h d u d - d e m m m i l l - ġ e w n a h t a l - l e m i n ( i l - ġ e w n a ℏ h u s - s i e q t a ' q u d d i e m ) t a ' f e k r u n a r a ġ e l . K i e n u j ġ i e g h l u l i l l - m a r i d ib i l l s e b g h u l - k b i r fid-demm u j a g h m e l s a l i b b i h f u q m i n k b e j h u f u q i r k u b b t e j h .

S i b t t l i e t q w i e l b i l - M a l t i l i fihom t i s s e m m a l - f e k r u n a : . B i e x i l - f q i r j a r a x i f a r a ġ i l - f e k r u n a t r i d t i t l a ' i t -t a r a ġ , j i ġ i f i e r i l i x - x o r t i t a l - f q i r d e j j e m t a g h t i h f u q w i ċċu u r a r i j ġ i b h a żewġ; T a h r a q d i n h a l - g h a ġ l a ' , q a l e t i l -

f e k r u n a x ' h i n t e l g h e t t a r g a u w a q g h e t t n e j n , j i ġ i f i e r i l i l - f e k r u n a p p r u v a t t a g h m e l l - a f f a r i j i e t b i l -gℏaġ la u i k t a r w a q g h e t l u r a . F o r s i verżjoni o h r a t a ' m i n j i m x i b i l - m o d j a s a l k m i e n i . S e m a n a q x e t i l - f e k r u n a j e w x i t a q l i e l j e w r i h f o r t u n a , j i ġ i f i e r i l i m e t a fis-sema j i d h e r d a k i s -s h a b l i n a f u h b h a l a d a h a r i l - f e k r u n a , s i n j a l l i j e w ġe j j a x - x i t a q a w w i j a j e w x i riefnu.

L-AMFIBJI

L - a m f i b j i h u m a h l e j j a q l i g h a n d h o m ġ i l da tiżloq u l i t i f l aℏ g h a l l - i l m a . H u g h a l h e k k l i h a f n a m i n n d a w n l - i s p e c i j g h i x u fl-ilma, u h a f n a d r a b i , g h a l k e m m m h u x l - i speċ i k o l l h a , j b i d u u jiddepożitaw i l - b a j d t a g h h o m fl-i l m a . Iż-zgℏar l i j f a q q s u m i l l - b a j d h a f n a d r a b i m a j k u n u j i x b h u x e j n l i l f-a d u l t i . N g ℏ i d u a h n a l-marżepp ( b l -Ingliż tadpole) l i h u ż-żghir taż-żrinġ, m a j i x b a ℏ x e j n liż-żrinġ. L - i speċ i t a ' a m f i b j i li n s t a b u I - f o s s i l i t a g h h o m f M a l t a i m m a l i H u m h u m a e s t i n t i m i n n pajjiżna ( g h a l k e m m j i n s t a b u p o s t i j i e t o h r a ) h u m a ir-Rospu il-Kbir (Bufo bufo) u ir-Rospu l-Ahdar (Bufo viridis). M a ' d a w n i n s t a b i f f o s s i l i z z a t u k o l l M j n i k a a m f i b j u i n d i ġ e n u M a l t i u l i g h a d u j g h i x f o s t n a i l l u m . D a n h u w a iż-Żrinġ (Discoglossus pictus) l i ġej m i n n f a m i l j a p r i m i t t i v a , u H u m t i ġbo r f i h a m a d w a r t m i e n s p e ċ i . I l - p o p o l a z z j o n i l i g h a n d n a f M a l t a t a ' d a n iż-żrinġ h i j a t a ' d i k i r - r a z z a i m s e j h a pictus u d i n t i n s t a b b i s s f u q gżiritna u fi S q a l l i j a . I l - p o p o l a z z j o n i t a ' d a n iż-

2 0 !

Page 8: GHAJDUT, QLAJJIET U FOLKLOR FUQ IR¬ U L-AMFIBJI TAL ...melitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08(2007)4=31/13s.pdf · l-wiżgℏa toqto l-gℏasafal tal- r gaġġa bil-qata

żrinġ g h a l k e m m g ℏ a d h a p j u t o s t f r e k w e n t i q i e g h d a d e j j e m t o n q o s . I r -r a ġ u n i g h a l d a n h i s e m p l i c i : i l - h s a r a lì q e d j a g h m e l i l - b n i e d e m , k e m m b i l -q e r d a t a ' l - a m b j e n t , k i f u k o l l b i l -ġb i r t a ' l-ìlma mìll-widien f e j n t g h i x d i n I I -k r e a t u r a . B a r r a m i n n h e k k i s s a g h a n d n a p r o b l e m a o h r a , l i m h i x t a ' M a l t a b i s s i m m a s a r e t p r o b l e m a d i n j i j a - l - i n t r o d u z z j o n i t a ' s p e ċ i a l j e n i l i j i s t g ℏ u jikkawżaw i l - q e r d a t a l -ℏ l e j j a q t a ' d a k i l - p o s t . C e r t i d r a w w i e t hżiena w k o l l m a g h e n u x b i e x iż-żrinġ i k o m p l i j o k t o r . D a r i , t - t f a l k i e n u j a q b d u ż-żrinġijiet, j o n f h u h o m b ' x i p a m p t a r - r o t a , m b a g ℏ a d j i f q g h u h o m b i l l i j i r f s u h o m . Iż-żrinġ k i e n j i n t e f a ℏ k e m m m i n n w a r a u k e m m m i n n quddìem. G h a d e k s a l l u m i s s i b t f a l l i f i l - h a r ġ a t a ' n h a r t a ' Ħ a d d j a q b d u l e k l-imrieżeb m i n n W i e d i l - Q l e j g h a , b i e x i m b a g ℏ a d i ℏ a l l u h o m i m u t u ġ o x i b o t t - m i n k e j j a l i d a n h u i l l e g a l i . S m a j t h o m j g h i d u k e m m - i l d a r b a l i ż-żrinġ j i s t a ' j d u m t a h t l - i l m a g h a x j i x r o b l - a r j a m i l l - i l m a , j e w g h a x g h a n d u x i p u l m u n e n o r m i . D i n m h i x eżatt. P u l m u n e n o r m i m ' g h a n d u x . H u w a v e r u iżda l i j i s t a ' j d u m t a ℏ t I -i l m a g h a x j a s o r b i x i f t i t o s s i ġ n u m i l l -ġ i l da m i l l - i s t e s s i l m a .

F i l - b i d u t a d - d i s g ℏ i n i j i e t ġ ie t i n t r o d o t t a speéi t a ' żrinġ f h a f n a l o k a l i t a j i e t t a l -gżejjer M a l t i n . W a r a l i s a r s t u d j u f u q h a n s t a b l i k i e n e t s p e ċ i l i k e l l h a bżonn l - i l m a s - s e n a k o l l h a u a l l u r a m a s e t g h a t x t g h i x k u l l i m k i e n f i gżiritna u t i n x t e r e d k i f t r i d . W i e h e d m i l l - p o s t i j i e t f e j n d i n l - i speċ i q a b d e t s e w h u w a l - G h a d i r a t a ' S a r r a f l u f G h a w d e x , f e j n i l - p o p o l a z z j o n i q i e g h d a d e j j e m t i k b e r . Iż-Żrinġ t a 1

Sarraflu (Pelophylax bedriagae) h i j a s p e c i a l j e n a f i gżiritna u p e r e s s l i q a b d e t f l - a m b j e n t M a l t i i l -k o n s e g w e n z i t a ' d a k l i g h a m i l n a b ' i d e j n a g h a d h o m m h u x d a q s h e k k m a g h r u f a . F o r t u n a t a m e n t h i j a s p e ċ i l o k a l i z z a t a u I -un ic i s t u d j i l i h a w n s ' i s s a j i n d i k a w l i t i e k o l i n s e t t i k o m u n i , i m m a t i e k o l w k o l l kważi k u l l m ' h u iżghar m i n n h a . F l - i s t e s s l o k a l i t a ' j i n s t a b u k o l l j g h i x m a g h h a iż-Żring M a l t i . P e r e s s l i m ' i l h i e x d a q s h e k k h a w n , g h a j d u t f u q d i n l - i s p e c i m a s i b t x , h l i e f l i q a b e l m a daż-żrinġ ġ ie i d e n t i f i k a t h a f n a h a s b u l i k i e n u q e d j i s i m g h u i l - h o s s t a ' x i g h a s f u r t a ' I-i l m a . K i e n h e m m m i n l a q q m u iż-żring taċ-ċ ie f - m i n h a b b a l - h o s s l i j a g h m e l .

G h a l k e m m g h a l l - b n i e d e m k o m u n i I-i m p o r t a n z a t a ' d a w n i l - h l e j j a q l i s e m m e j n a t i d h e r n e g l i ġ i b b l i , i m m a i l -preżenza t a g h h o m t i n h a s s s e w . D a w n i l - h l e j j a q tniżżlu f l - i s t o r j a t a ' M a l t a f d i v e r s i d o k u m e n t i , l o k a l i u b a r r a n i n , f k o t b a l o k a l i , s t e j j e r u h r e j j e f , u s a h a n s i t r a ġ o l - B i b b j a n f i s h a . F ' i l s i e n n a j i s s e m m e w f i l -q w i e l , u s a h a s i t r a d e h r u u k o l l f s e t t i j i e t t a l - b o l o l . I l l u m r e ġ g ℏ e t

s a r e t m o d a i t - t p i n g i j a f u q i l - ġ i s e m , i m m a m i n f l o k t a r a x i a n k r a j e w x i t i g r a ( b h a l d a r i ) H u m i s s i b m i n g h a n d u x i s e r p j e w x i g r e m x u l a . J i ġ i f i e r i d a q s k e m m h a w n m i n jibża' m i n n h o m , h a w n u k o l l m i n i h o b b h o m j e w g h a l l i n q a s h e m m x i h a ġ a l i t i ġ b i d n a l e j h o m . B ' x o r t i h a z i n a s a r m o d a w k o l l l i j k o l l o k x i s p e ċ l e z o t i k a b h a l a p e t . H u m e ℏ t i e ġ li j s i r k o n t r o l l x i e r a q f u q d a n i l - f a t t .

D a w n iż-żewġ k i t b i e t ( d i n t a l - l u m u I-o h r a t a ' l - l m n a r a t a s - s e n a l i g h a d d i e t ) n i t t a m a l i j a g h t u b i d u g h a l r i ċ e r k a s e r j a f u q i l - q l a j j i e t , l - g h a j d u t u l - f o l k l o r m a r b u t m a ' d a w n i l - h l e j j a q fpajjiżna. B l - e b d a m o d m a ridt n a g h t i l - i m p r e s s j o n i l i d a n i x - x o g h o l h u k o m p l u t .

Hajr

N i x t i e q n i b d a b i l l i n e r ġ a ' n i r r i n g r a z z j a l i l d a w k k o l l h a l i t a j t h a j r f l - e w w e l a r t i k l u , s p e ċ j a l m e n t l i l d a w k l - a n z j a n i u r - r a h l i n k o l l h a l i s s a p p o r t e w I -b u m b a r d a m e n t t a ' m i s t o q s i j i e t t i e g h i , u b i l - p a ċ e n z j a k o l l h a q a g ℏ d u j w e ġ b u n i . H a j r u k o l l l i l D r . A l b e r t G a n a d o , J o e M o r a l e s u J e f f r e y S a m m u t t a ' x i i n f o r m a z j o n i l i g ℏ a d d e w l i . F l - a h h a r i m m a m h u x I -a n q a s niżżi h a j r l i t - t f a j l a t i e g h i E s t h e r t a l - p a ċ e n z j a l i ℏ a d e t t iġr i m i e g ℏ i g ℏ a r - r i ċ e r k a u t g ℏ i n i f l - i t t a j p j a r t a ' d a n i x - x o g ℏ o l .

Referenzi

A T T A R D V . Il-iifgha ta' San Pawl,

F l i m k i e n , N u m r u 3 pġ 5 5 . ( 2 0 0 5 )

B A L D A C C H I N O A E , S C H E M B R I P J / r -Rettili u i-Amfibi tal-Gżejjer Maltin. S S C N : M a l t a , + 4 6 p ( 1 9 9 3 )

B A L D A C C H I N O A E ( S C H E M B R I P J Amfibi, Rettili, u Mammiferi fil-Gżejjer Maltin. K u l l a n a K u l t u r a l i 3 9 P I N , 2 5 8 p p . 1 0 p l s . ( 2 0 0 2 )

B O R G S . Kif kienet tissajjar il-fekruna rWied il-Ghajn, L - l m n a r a N r u . 3 0 pġ 1 4 9 - 4 5 0 ( 2 0 0 6 )

G U L I J A , G A V I N O , Repertorio di Storia Naturale. ( 1 8 5 8 )

G U L I A G . Erpetologia Mattese. I l N a t u r a l i s t a M a l t e s e , l ( 2 ) : 1 4 - 1 5 ( 1 8 5 8 )

G Ħ A Q D A B I B B L I K A M A L T I J A , ll-Bibbja.

I t — t i e n i e d i z z j o n i . C l a y t e d , U K , 3 0 9 p p

( 1 9 9 6 )

L A N F R A N C O G . G Reptiles and

Amphibians of the Mattese Islands.

M a l t a Y e a r B o o k , p . 1 9 8 - 2 0 3 ( 1 9 5 5 )

M A N D U C A , J . S , M I F S U D G . Il-Qawl

lqul,PEG, 3 1 6 p p . ( 1 9 8 9 )

S A V O N A - V E N T U R A C . Reptiles &

Amphibians in Maltese medical folklore.

C i v i l a z a t i o n 1 0 ( 1 9 8 4 )

S A V O N A - V E N T U R A C Mattese Medical

Folklore. Man and the Herpetofauna in

Malta. A Review. M a l t a M e d J , 2 ( 1 ) : 4 1 -

4 3 ( 1 9 9 0 )

S C H E M B R I P J Two-tailed Gecko. M a l t

N a t , 2 ( 1 ) : 2 5 ( 1 9 7 5 )

S C H E M B R I P J The Maltese Wail lizard

C i v i l i z a t i o n 2 7 , ( 1 9 8 6 )

S C I B E R R A S A . Reptiles - Our scaly

friends. T h e M a l t a I n d e p e n d e n t O c t o b e r

2 2n d

p g . 6 ( 2 0 0 5 )

S C I B E R R A S A & S C H E M B R I P J .

Occurrence of Alien Bedriaga's frog

(Rana bedriagae) Camerano, 1882 in

the Mattese Islands, and implications for

conservation. H e r p e t o l o g i c a l B u l l e t i n -

N u m b e r 9 5 p ġ 2 - 5 ( 2 0 0 6 )

S C I B E R R A S A . Ghajdut, Qlajjiet u Folklor fuq il-Gramxula ta' Malta . L -I m n a r a N r u . 3 0 p g 1 0 8 - 1 1 2 . ( 2 0 0 6 )

S C I B E R R A S A . L-lstorja ta'L-Amfibji Fil-Gżejjer Maltin. L - O r i z z o n t O t t u b r u 2 5 ( G Ħ a l i k p g v i i i ) ( 2 0 0 6 )

S C I B E R R A S J . Mhux Ta' Fitfla W Ħ u t t a f a ℏ a r ġ a 4 4 p g 8 B i r d l i f e M a l t a ( 2 0 0 1 )

W A R I N G , G L etters from Malta and Sicily. L o n d o n P r e s s p g 9 0 - 9 6 ( 1 8 4 3 )

2 0 2