3
L-IŻVILUPP U ĦAL BALZAN Alfred Borg Wara l-ahhar Gwerra Dinjija Malta hadet ġirja fejjieda lejn "hajja ahjar". Il-bżonn li ntejbu l-qaghda ta' pajjiżna kien jidher fkull xehta tal-hajja u fkull rokna ta 1 Malta. Imm'issa dan it- "titjib" ha xejra negattiva, u qed itellifna d-drawwiet il-qodma u tajbin, inaqqsilna il-hena ġenwina, u jeqirdilna l-wirt nazzjonali. F'din il-kitba nixtieq naghti idea tal-hajja infantili ta' rahal twelidi - Hai Balzan. Fil-Medju Evu, ℏafna gℏonja u kbarat (eżempju wieħed hu l-Gran Mastru De Paule) kienu jfittxu I- kwiet u s - s a t r a t a ' d a w k li għadhom jissejħu "it-Tlett Irħula" - Ħ'Attard, Hal Lija u Hal Balzan. It-tlett irħula jinsabu madwar erba' mili bogħod mill-Belt, u madwar erba' mili mill- Imdina. K a r a t t e r i s t i k a t a g h h o m hi li fkull wiehed minnhom issib djar kbar u antiki, kollha bi ġnien kbir bis-siġar tal-frott. Karatteristika ohra familjari ma' kulℏadd hija I- ġnien ta' Sant'Anton li proprju qiegℏed fin-nofs ta' dawn it-tliet irℏula. Ghalhekk ma setax jintgℏa żel motto aℏjar gℏar-raℏal tagℏna u isbaℏ minn dan: Hortibus undique septa li j f i s s e r " i m d a w w a r bil-ġonna minn kullimkien. Hi ℏasra kbira mela, li ℏafna minn dawn il-ġonna nqerdu fisem l-iżvilupp u minhabba r- reghba tal-bniedem. Jekk I- iżvilupp se jibqa' jiekol l-aℏℏar ġonna li f a d a l , x ' v a l u r se jibqaghlu l-motto tar-rahal?! Isem ir-raℏal tagℏna h u H a i Balzan. Hi ℏasra kbira li anke fid- dokumenti uffiċjail l-isem qed jitniżżel "Balzan" u l-kelma "Hal" qed tintrema. ll-"Hal" hi parti e s s e n z i a l i m i l l - i s e m t a r - r a h a l . Hemm diversi verżjonijiet ta' minn fejn ġie l-isem "Balzan". Erin Serracino Inglott jghid: "Jinsab bhala kunjom fl-ltalja sewwasew bℏal fil-Malti, iżda nahseb li n-nisel hu, flimkien mal-kunjom, mill-Gharbi. Qabbel l-gℏerq B-L-S bit- tanwina fil-kwadrilitteru B-L-S- N". Hal Balzan dejjem ha l-hajja minn żewġ widien. Fuq it- tramuntana hemm il-wied li jofroq minn d a k li jibda mill- inhawi tan-Naxxar u l-lklin. Jghaddi minn quddiem iċ- ċimiterju tar-rahal, u jispiċċa fil- wied ta' Birkirkra. Fil-punent hemm il-wied li jibda minn H'Attard, jghaddi minn quddiem Sant Anton, minn Triq Birbal, u jiltaqa' ma' dak li jkun ġej minn ℏdejn iċ-ċimiterju. Ghalkemm hu wiehed mill-isbah irhula, Hal Balzan hu fost l-iżg ℏar ukoll. Minn tarf sa tarf jinfirex fuq medda t a ' m a d w a r 5,600 tomna art. Mill-Lvant, il-limiti tar-rahal imissu ma' Birkirkara - bejn id- dawwara li tiehdok ghall- bajpass u Triq il-Mithna. Fin- naha tax-Xlokk, it-Triq il-Kbira tiltaqa' ma' Triq Birbal, fejn hemm il-hanut tal-laham. L- isem qadim ta' din in-naha hu: Tar-Ras. Fin-naha tan-Nofs in- Nhar i r - r a h a l j a s a i sa l-Akwidott ta' Wignacourt. Mill-gholjiet tan- naha tar-Rabat u l-lmdina sa H'Attard, l-akwidott nbena taℏt I- art. Imma kien appuntu hawnhekk, in-naha t a ' H a l Balzan li l-inġiniera ta' l-ordni kellhom iℏabbtu wiċċhom ma' k i f s e j k o m p l u j s e w q u l-ilma sal- Belt. F'Hal Balzan inbnew I- ewwel hnejjiet li fuqhom kellu jiġri l-ilma, minn-naha tat- tramuntana fejn Triq il-Kbira, hdejn il-Kunsill, tiġi kantuniera ma' T r i q i l - K b i r a t a ' H a l Lija. L- ismijiet ta' l-imghallmin inkarigati mix-xoghol nafuhom: Mastro Andrea minn Trapani, Mastro Guiseppe minn Palermo, u I-Malti Ġanni Attard. Hal Balzan ta' 50 sena ilu - Hal Balzan ta' tfuliti - kien naqra differenti milli hu Hum. II- popolazzjoni kienet ta' 2600 169 ruh. In-nies ta' madwar il-kappella ta' Santa Marija k i e n u j q i s u ruhhom li huma "minn-naha ta' fuq", filwaqt li dawk ta' madwar il-parroċċa l-qadima, qrib fejn hemm "it-Tliet Knejjes" kien "minn-naha t'isfel". Ghadek issib hafna Balzanin li gℏadhom jużaw dawn il-frażijiet. Dawn in-nahat tar-rahal, li ghadna kif semmejna, nistghu nghidu li ghadhom iżommu l-oriġinalita' taghhom. Ghadhom igawdu minn dak il-kwiet u l-mistrieℏ ta' hamsin sena ilu. Il-biċċa l-kbira tat-tibdil sar madwar il-misraℏ, u bil-ftuh ta' Triq Robert Mifsud Bonnici. Sal-bidu tal- hamsinijiet il-Misrah kien hafna iżg ℏar minn kif inhu Num. Malli toℏro ġ mit-Triq il-Kbira, hdejn il-Każin tal-Banda Marija Annunziata (il-Każin t'isfel), kont issib ruhek fil-misrah, li ma k i e n x h l i e f s a l i b it- toroq imma ftit usa' mit-toroq infishom. Mal-ġenb tal-knisja, in-naha tas- sakristija, kien hemm il-hanut ta' Madlien, il-hanut ta' Marikarm, Andre' I- parrukkier, u Ġużepp tal-laham. Il-bini li f i h k i e n h e m m dawn il-hwienet kien jasal sa quddiem Triq it-Tliet Knejjes, u bejn dan il-bini u Casa Pace u l-Każin tan- Nazzjonalisti, it-triq kienet dejqa b'mod li bniedem u karozza tal-linja hdejn xulxin ma k i e n u x j g h a d d u . Jien ghadni niftakar sewwa karozza tal-linja timxi tlikki tlikki wara pram; u tghidx kemm kont niġri meta kont ninzerta hemm wahdi u nara karozza tal-linja ġejja. Ix-xjuh ghadhom isemmulek kif darba raġel haxknitu mal- hajt karozza tal-linja u dawritu dawra m e j t , i m m a b'xorti t a j b a b a q a ' haj. Casa Pace, mal-ġenb taghha, quddiem il- Każin Marija Assunta, kellha parapet li k i e n j a s a l f t i t ' i l b a r r a m i l l - b a n k i n a . Hasra li kellu jitwaqqa' gℏax fi żmienu kien jagℏti dehra ta' lussu lill-misrah. IF parapett t a ' C a s a Pace u l-bini kollu tan- naha l-ohra tat-triq twaqqa' fil-bidu tal- hamsinijiet. B'hekk spiċċat parti minn Triq il-Knisja, li l-usa' parti taghha ma k i n i t x i k t a r m i n n t l i e t m e t r i . I l - m i s r a h beda jieℏu l-gℏamla li gℏandu Hum. FI-1 t a ' L u l j u , 1978 infethu uffiċjalment il- Bandli. L-unika parti li baqa' m i n n T r i q i l - Knisja hi l-parti fejn hemm ir-restorant A Fra Giuseppe. I nfethet Triq Guże' Bonnici, u l-bini f e j n h e m m l-Ghassa u I - Każin Laburista iddahhal flit aktar 'il ġewwa u twessa' d-dhul ghal Triq it-Tliet Knejjes. Mat-twaqqiegh tal-bini li ghadni kemm semmejt ghebu ghal kollox xi karatteristiċl u tifkiriet Balzanin. Qed n i r r e f e r i g h a l l - h a n u t t a ' P e p p i t a ' l-inbid, kien imdeffes frokna fil-bidu tat-triq. Jien, ohti u m i s s i e r i k o n n a midhla sewwa

L-IŻVILUPP Umelitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08...ghar-razzett ta' Brun - olibaqa' msemmi ghall-espressjoni: "tixbah lix-xadin ta Brunu' "a peress l ir-razzett

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: L-IŻVILUPP Umelitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08...ghar-razzett ta' Brun - olibaqa' msemmi ghall-espressjoni: "tixbah lix-xadin ta Brunu' "a peress l ir-razzett

L-IŻVILUPP U ĦAL BALZAN

Alfred Borg

Wara l-ahhar Gwerra Dinjija

Malta hadet ġirja fejjieda lejn "hajja ahjar". Il-bżonn li ntejbu l-qaghda ta' pajjiżna kien jidher fkull xehta tal-hajja u fkull rokna ta1 Malta. Imm'issa dan it-"titjib" ha xejra negattiva, u qed itellifna d-drawwiet il-qodma u tajbin, inaqqsilna il-hena ġenwina, u jeqirdilna l-wirt nazzjonali. F'din il-kitba nixtieq naghti idea tal-hajja infantili ta' rahal twelidi - Hai Balzan.

F i l - M e d j u E v u , ℏ a f n a g ℏ o n j a u

k b a r a t (eżempju w i e ħ e d h u l - G r a n

M a s t r u D e P a u l e ) k i e n u j f i t t x u I -

k w i e t u s - s a t r a t a ' d a w k l i g ħ a d h o m

j i s s e j ħ u " i t - T l e t t I r ħ u l a " - Ħ ' A t t a r d ,

H a l L i j a u H a l B a l z a n . I t - t l e t t i r ħ u l a

j i n s a b u m a d w a r e r b a ' m i l i b o g ħ o d

m i l l - B e l t , u m a d w a r e r b a ' m i l i m i l l -

I m d i n a . K a r a t t e r i s t i k a t a g h h o m h i l i

f k u l l w i e h e d m i n n h o m i s s i b d j a r

k b a r u a n t i k i , k o l l h a b i ġ n i e n k b i r b i s - s i ġ a r t a l - f r o t t . K a r a t t e r i s t i k a o h r a f a m i l j a r i m a ' k u l ℏ a d d h i j a I -

ġ n i e n t a ' S a n t ' A n t o n l i p r o p r j u q i e g ℏ e d f i n - n o f s t a ' d a w n i t - t l i e t

i r ℏ u l a . G h a l h e k k m a s e t a x

j in tgℏażel m o t t o a ℏ j a r g ℏ a r - r a ℏ a l

t a g ℏ n a u i s b a ℏ m i n n d a n :

Hortibus undique septa

l i j f i s s e r " i m d a w w a r b i l - ġ o n n a m i n n k u l l i m k i e n . H i ℏ a s r a k b i r a m e l a , l i

ℏ a f n a m i n n d a w n i l - ġ o n n a n q e r d u f i s e m l-iżvilupp u m i n h a b b a r-r e g h b a t a l - b n i e d e m . J e k k I -iżvilupp s e j i b q a ' j i e k o l l - aℏℏar

ġ o n n a l i f a d a l , x ' v a l u r s e j i b q a g h l u l - m o t t o t a r - r a h a l ? !

I s e m i r - r a ℏ a l t a g ℏ n a h u H a i

B a l z a n . H i ℏ a s r a k b i r a l i a n k e f i d -

d o k u m e n t i u f f i ċ j a i l l - i s e m q e d jitniżżel " B a l z a n " u l - k e l m a " H a l " q e d t i n t r e m a . l l - " H a l " h i p a r t i e s s e n z i a l i m i l l - i s e m t a r - r a h a l .

H e m m d i v e r s i verżjonijiet t a ' m i n n f e j n ġ ie l - i s e m " B a l z a n " . E r i n

S e r r a c i n o I n g l o t t j g h i d : " J i n s a b b h a l a k u n j o m f l - l t a l j a s e w w a s e w b ℏ a l f i l - M a l t i , iżda n a h s e b l i n - n i s e l h u , f l i m k i e n m a l - k u n j o m , m i l l - G h a r b i . Q a b b e l l - g ℏ e r q B - L - S b i t -

t a n w i n a f i l - k w a d r i l i t t e r u B - L - S -

N " .

H a l B a l z a n d e j j e m h a l - h a j j a

m i n n żewġ w i d i e n . F u q i t -t r a m u n t a n a h e m m i l - w i e d l i j o f r o q m i n n d a k l i j i b d a m i l l -i n h a w i t a n - N a x x a r u l - l k l i n . J g h a d d i m i n n q u d d i e m iċ-ċ i m i t e r j u t a r - r a h a l , u j i s p i ċ ċ a f i l -w i e d t a ' B i r k i r k r a . F i l - p u n e n t h e m m i l - w i e d l i j i b d a m i n n H ' A t t a r d , j g h a d d i m i n n q u d d i e m S a n t A n t o n , m i n n T r i q B i r b a l , u j i l t a q a ' m a ' d a k l i j k u n ġ e j m i n n ℏ d e j n i ċ - ċ i m i t e r j u . G h a l k e m m h u w i e h e d m i l l - i s b a h i r h u l a , H a l B a l z a n h u f o s t l-iżgℏar u k o l l .

M i n n t a r f s a t a r f j i n f i r e x f u q

m e d d a t a ' m a d w a r 5 , 6 0 0 t o m n a

a r t .

M i l l - L v a n t , i l - l i m i t i t a r - r a h a l

i m i s s u m a ' B i r k i r k a r a - b e j n i d -

d a w w a r a l i t i e h d o k g h a l l -

b a j p a s s u T r i q i l - M i t h n a . F i n -

n a h a t a x - X l o k k , i t - T r i q i l - K b i r a

t i l t a q a ' m a ' T r i q B i r b a l , f e j n

h e m m i l - h a n u t t a l - l a h a m . L -

i s e m q a d i m t a ' d i n i n - n a h a h u :

Tar-Ras. F i n - n a h a t a n - N o f s i n -

N h a r i r - r a h a l j a s a i s a l - A k w i d o t t

t a ' W i g n a c o u r t . M i l l - g h o l j i e t t a n -

n a h a t a r - R a b a t u l - l m d i n a s a

H ' A t t a r d , l - a k w i d o t t n b e n a t a ℏ t I -

a r t . I m m a k i e n a p p u n t u

h a w n h e k k , i n - n a h a t a ' H a l

B a l z a n l i l - i n ġ i n i e r a t a ' l - o r d n i k e l l h o m i ℏ a b b t u w i ċ ċ h o m m a ' k i f s e j k o m p l u j s e w q u l - i l m a s a l -B e l t . F ' H a l B a l z a n i n b n e w I -e w w e l h n e j j i e t l i f u q h o m k e l l u j i ġ r i l - i l m a , m i n n - n a h a t a t -t r a m u n t a n a f e j n T r i q i l - K b i r a , h d e j n i l - K u n s i l l , t i ġ i k a n t u n i e r a m a ' T r i q i l - K b i r a t a ' H a l L i j a . L -i s m i j i e t t a ' l - i m g h a l l m i n i n k a r i g a t i m i x - x o g h o l n a f u h o m : Mastro Andrea m i n n T r a p a n i , Mastro Guiseppe m i n n P a l e r m o , u I - M a l t i Ġ a n n i A t t a r d .

H a l B a l z a n t a ' 5 0 s e n a i l u - H a l B a l z a n t a ' t f u l i t i - k i e n n a q r a d i f f e r e n t i m i l l i h u H u m . I I -p o p o l a z z j o n i k i e n e t t a ' 2 6 0 0

169

r u h . I n - n i e s t a ' m a d w a r i l - k a p p e l l a t a ' S a n t a M a r i j a k i e n u j q i s u r u h h o m l i h u m a " m i n n - n a h a t a ' f u q " , f i l w a q t l i d a w k t a ' m a d w a r i l - p a r r o ċ ċ a l - q a d i m a , q r i b f e j n h e m m " i t - T l i e t K n e j j e s " k i e n " m i n n - n a h a t ' i s f e l " . G h a d e k i s s i b h a f n a B a l z a n i n l i g ℏ a d h o m jużaw d a w n il-frażijiet. D a w n i n - n a h a t t a r - r a h a l , l i g h a d n a k i f s e m m e j n a , n i s t g h u n g h i d u l i g h a d h o m iżommu l - o r i ġ i n a l i t a ' t a g h h o m . G h a d h o m i g a w d u m i n n d a k i l - k w i e t u l - m i s t r i e ℏ t a '

h a m s i n s e n a i l u . I l - b i ċċa l - k b i r a t a t - t i b d i l s a r m a d w a r i l - m i s r a ℏ , u b i l - f t u h t a ' T r i q

R o b e r t M i f s u d B o n n i c i . S a l - b i d u t a l -

h a m s i n i j i e t i l - M i s r a h k i e n h a f n a iżgℏar

m i n n k i f i n h u N u m . M a l l i t o ℏ r o ġ m i t - T r i q i l - K b i r a , h d e j n il-Każin t a l - B a n d a Marija Annunziata (il-Każin t ' i s f e l ) , k o n t i s s i b r u h e k f i l - m i s r a h , l i m a k i e n x h l i e f s a l i b i t -t o r o q i m m a f t i t u s a ' m i t - t o r o q i n f i s h o m . M a l - ġ e n b t a l - k n i s j a , i n - n a h a t a s -s a k r i s t i j a , k i e n h e m m i l - h a n u t t a ' M a d l i e n , i l - h a n u t t a ' M a r i k a r m , A n d r e ' I -p a r r u k k i e r , u Ġużepp t a l - l a h a m . I l - b i n i l i f i h k i e n h e m m d a w n i l - h w i e n e t k i e n j a s a l s a q u d d i e m T r i q i t - T l i e t K n e j j e s , u b e j n d a n i l - b i n i u Casa Pace u l-Każin t a n -N a z z j o n a l i s t i , i t - t r i q k i e n e t d e j q a b ' m o d l i b n i e d e m u k a r o z z a t a l - l i n j a h d e j n x u l x i n m a k i e n u x j g h a d d u . J i e n g h a d n i n i f t a k a r s e w w a k a r o z z a t a l - l i n j a t i m x i t l i k k i t l i k k i w a r a p r a m ; u t g h i d x k e m m k o n t n i ġ r i m e t a k o n t n i n z e r t a h e m m w a h d i u n a r a k a r o z z a t a l - l i n j a ġ e j j a . I x - x j u h g h a d h o m i s e m m u l e k k i f d a r b a r a ġ e l h a x k n i t u m a l -h a j t k a r o z z a t a l - l i n j a u d a w r i t u d a w r a m e j t , i m m a b ' x o r t i t a j b a b a q a ' h a j . Casa Pace, m a l - ġ e n b t a g h h a , q u d d i e m i l -Każin M a r i j a A s s u n t a , k e l l h a p a r a p e t l i k i e n j a s a l f t i t ' i l b a r r a m i l l - b a n k i n a . H a s r a l i k e l l u j i t w a q q a ' g ℏ a x f i żmienu k i e n j a g ℏ t i d e h r a t a ' l u s s u l i l l - m i s r a h . I F

p a r a p e t t t a ' C a s a P a c e u l - b i n i k o l l u t a n -

n a h a l - o h r a t a t - t r i q t w a q q a ' f i l - b i d u t a l -

h a m s i n i j i e t . B ' h e k k s p i ċ ċ a t p a r t i m i n n T r i q i l - K n i s j a , l i l - u s a ' p a r t i t a g h h a m a k i n i t x i k t a r m i n n t l i e t m e t r i . I l - m i s r a h b e d a j i e ℏ u l - g ℏ a m l a l i g ℏ a n d u H u m .

F I - 1 t a ' L u l j u , 1 9 7 8 i n f e t h u u f f i ċ j a l m e n t i l -B a n d l i . L - u n i k a p a r t i l i b a q a ' m i n n T r i q i l -K n i s j a h i l - p a r t i f e j n h e m m i r - r e s t o r a n t

A

Fra Giuseppe. I n f e t h e t T r i q Guże' B o n n i c i , u l - b i n i f e j n h e m m l - G h a s s a u I -Każin L a b u r i s t a i d d a h h a l f l i t a k t a r ' i l ġ e w w a u t w e s s a ' d - d h u l g h a l T r i q i t - T l i e t K n e j j e s . M a t - t w a q q i e g h t a l - b i n i l i g h a d n i k e m m s e m m e j t g h e b u g h a l k o l l o x x i k a r a t t e r i s t i ċ l u t i f k i r i e t B a l z a n i n . Q e d n i r r e f e r i g h a l l - h a n u t t a ' P e p p i t a ' l - i n b i d , lì k i e n i m d e f f e s f r o k n a f i l - b i d u t a t - t r i q . J i e n , o h t i u m i s s i e r i k o n n a m i d h l a s e w w a

Page 2: L-IŻVILUPP Umelitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08...ghar-razzett ta' Brun - olibaqa' msemmi ghall-espressjoni: "tixbah lix-xadin ta Brunu' "a peress l ir-razzett

t a ' d a n l - i m k i e n . K i e n h a n u t b i s t i l t a s s e w M a l t i . O r n a m e n t i m a k e l l u x e j n . K i e n h e m m x i żewġ i m w e j j e d t a ' l - i n j a m , b a n k m a l - h a j t , u f t i t s i ġġ i j i e t t a ' k u l l d i s i n n . B i s w i t i l -b i e b t a ' b a r r a , l i k i e n b a x x u d e j j a q k e m m j g h a d d i b n i e d e m , k i e n h e m m i l - b a n k t a l - f l u s , u w a r a j h , I -i x k a f f a t a l - M a d o n n a . L - u n i k a ℏ a ġ a li d e j j e m s a l t n e t f d a n i l - h a n u t k i e n e t i l - m i s t r i e h t a l - m o h h . I r -r a d j i j i e t u t - t e l e v i x i n k i e n u g h a d h o m ' i l b o g h o d m i n n a .

F t i t p a s s i ' l i s f e l h e m m i l - f o r n t a r -r a h a l . F i t f u l i t i , l - f u r n a r k i e n i l -m a g ℏ r u f Ġ a m m a r i n - b n i e d e m d h u l i u s e m p l i c i l i d e j j e m q e d a l i n -n i e s m i l l - a h j a r l i s e t a ' . I l - f o r n i l u j a q d i l i l l - B a l z a n i n m i l l - i n q a s m i t e j n s e n a u k i e n s a r q i s u l - g h e l m t a r -r a h a l , a n k e m i n h a b b a t - t j u b i j a t a l -hobż li Ġ a m m a r i n , b ' s e n g ℏ a k b i r a ,

k i e n j a f j a ℏ m i . S a l - b i d u t a s -

s i t t i n i j i e t , G a m m a r i n żamm i d -d r a w w a ( f i l w a q t l i ℏ a f n a f u r n a r a

a h r a k i e n u w a r r b u h a ) l i j q a s s a m i l -

ℏobż f d i k i l - k a x x a s a f r a , g ℏ o l j a x i

żewġ m e t r i , u m i ġ b u d a miż-żiemel i d u r m a t - t o r o q t a r - r a ℏ a l .

G ℏ a l k e m m l - i d e j n , l - g ℏ o d o d , u t -

t e k n i k a t a l - f o r n i n b i d l u , ℏ a ġ a w a ℏ d a m a m b i d l i t x - i t - t j u b i j a t a l -

hobż. F ' d a n i l - f o r n g h a d h o m j i n q d e w b i l - ℏ a t a b g ℏ a n - n a r , b l -

i s t e s s m o d k i f k i e n u j a ℏ d m u m i n n

m i n d u t w a q q a f .

R o q g ℏ a o h r a f e j n l-iżvilupp m o d e r n j i s t o n a , u d o n n u g ℏ a m e l f m o ℏ ℏ u l i

j k i s s e r i l - k a r a t t r u t a ' H a i B a l z a n h i

T r i q R o b e r t M i f s u d B o n n i c i . I I -

b o k k a t a ' d i n i t - t r i q ℏ a w d e t i l - h e n a

l i d e j j e m t g ℏ a x x a q n a b i h a f i r - r a ℏ a l

t a g ℏ n a . D i n i t - t r i q t i s p i ċ ċ a f i V j a l i t -T r a s f i g u r a z z j o n i , H a l L i j a , u g h a l h e k k s a r e t i d - d ℏ u l t a t - t r a f f i k u

g h a l ġ o H a l B a l z a n . I s - s i w i t a ' d i n i t - t r i q h u l i f i h a n b n i e t l - i s k o l a p r i m a r j a l i q e d t a q d i liż-żewġt i r h u l a . A n k e T r i q Guże' B o n n i c i , l i l - b o k k a t a g h h a q i e g h d a f i l - m i s r a h , t e l l f e t l - e s t e t i k a t a r - r a h a l . M h u x b i s s l i l - b i n i b l a bżonn x e j j e n i s -s e m p l i c i t a ' t a l - h a j j a t a r - r a h a l , i m m a w k o l l i ċ -ċaq l iq b l a w e q f i e n t a l -k a r o z z i t a n - n a r . B i e x i n k u n u n i s t g h u n i n q d e w b ' d a n il-"bżonn m o d e r n " , l i h a f n a d r a b i m ' h u bżonn x e j n i m m a ghażż kapr iċċuż, i t -t o r o q i l - q o d m a m a k i n u x biżżejjed, u k e l l h o m j i n h o l q u t o r o q ġ o d d a .

I t - t r i q b e j n i l - m i s r a ℏ u

S a n t ' A n t o n j i s i m h a T r i q

I d m e j d a . S a m i n n m i n d u k o n t

t i f e l d a n l - i s e m k i e n i q a j j e m i l -

kurżita' t a ' h a f n a n i e s f i r - r a h a l . S k o n d m a p e p q o d m a , l - i n h a w i t a ' b e j n B i r b a l u S a n t ' A n t o n j i s s e j h u " T a ' D m e j d a " . F i t -t e s t m e n t t a ' O r a z i o P s a i l a fl-atti t a n - N u t a r G i o v a n n i G r e c h j i s s e m m a " S c a c h D i m e i n a " j e w " T a ' D i m e i n a " f i l - k o t b a t a l -K o n f r a t e m i t a ' tar-Rużarju t a ' H a i B a l z a n .

I l - P r o f e s s u r Ġuże' A q u i l i n a j g h i d li I d m e j d a h i k o r r u z z j o n i t a ' " D i m e j n a " u jżid l i s e t a ' k i e n i s e m t a ' m a r a . I l - k e l m a " d e m e n " i n s i b u h a fir-Rego/e per la Lingua Maltese - k e l m a n u m r u 5 1 2 , t a q s i m a M a l t i -T a l j a n (A. Cassola ed. La Biblioteca Vallicelliana, Malta 1992.). Ġ a n F r a n ġ i s k A g i u s D e S o l d a n i s i s e m m i l - k e l m a " d e m e n " fid-dizzjunarju m a n u s k r i t t t i e g h u Damma tal Kliem Kartaginis mscerred fel fomm tal Maltin u Ghaucin ( 4 v o l . , 1 7 5 0 ) . S k o n d G o d f r e y W e t t i n g e r " d e m e n " h i j a v a r j a n t i t a l - k e l m a " d e m e l " , u d m e j n a h i j a l - f o r m a d i m i n u t i v a t a g h h a u l i t f i s s e r "miżbla żgℏira". Q a b e l

m a n f e t h e t " T r i q I d m e j d a " k i e n

h e m m " S q a q I d m e j d a " l i k i e n f i h

t l e t t i d j a r u r a z z e t t k b i r t a ' I -

a n n i m a l i . M e l a f r a z z e t t h e k k

k b i r , b ' ℏ a f n a r a b a ' m a g h r u f

b h a l a " t a ' D i m e i n a " m a k i n e t x

t k u n ℏ a ġ a s t r a m b a l i k e l l u j k u n h e m m x i miżbla żgℏira.

I r z i e z e t o h r a l i g h a d h o m

j i s s e m m e w h u m a T a d - D i n g a j r u ,

t a z - Z e k u k , T a ' S a j r u N i e s , u T a '

B r u n o . D i k i l - h n e j j a l i g h a d

h e m m f t a r f T r i q i l - P a p a

A l e s s a n d r u V I I k i e n e t i d - d a h l a

g h a r - r a z z e t t t a ' B r u n o - l i b a q a '

m s e m m i g h a l l - e s p r e s s j o n i :

" t i x b a h l i x - x a d i n a t a ' B r u n u "

p e r e s s l i r - r a z z e t t k e l l u x a d i n a l i

n - n i e s k i e n u m i d h l a t a g h h a

h a f n a . X t a q t k i e k u n a g h t i x i

d e t t a l j i d w a r d a w n l - i r z i e z e t

b ' i s m i j i e t u l a q m i j i e t h e k k

q o d m a , i m a m l - i s p a z j u m a

j i p p e r m m e t t i x .

I70

I r - r a b a ' l i k i e n h e m m i n - n a h a t a ' T r i q l -

I m d i n a , T r i q S a n F r a n ġ i s k , u d a w k I -i n h a w i , k i e n i m s o q q i b l - i l m a ġe j d i r e t t m i l l - A k w i d o t t t a ' W i g n a c o u r t . K u l l b i d w i k e l l u l - j u m t i e g h u m e t a j i s t a ' j i f t a h i l -k a n a l i u j i m l a l -b i r . I n - n a n n u t i e g h i k e l l u w i e h e d m i l l - i r z i e z e t t i e g h u f d a n i t - t a r f t a r -r a h a l . I r - r a z z e t t g ℏ a d d a l - e w w e l f i d e j n

i z - z i j u Ġuż i m b a g h a d f i d e j n i z - z i j u P a w l u ; u g h a l k e m m d a m h a f n a w i e q a f u k i e n i m h o l l i l i m a j i t w a q q a x , i r - r a z z e t t i m b e l a ' m i l l - i z v i l u p p m o d e m . Villa Caprice, f i T r i q S a n F r a n ġ i s k , k e l l h a t o ℏ o d l u p o s t u .

D a n k i e n r a z z e t t t i p i k u M a l t i . M a l l i t i d h o l

m i n n b i e b żgℏir k o n t i s s i b k a r m a

m d a q q s a g h a l x i g ℏ o d o d u g h a l f t a l -

b h e j j e m . F u q i x - x e l l u g t a l - k a m r a k i e n

h e m m m a q j e l g h a l l - b a r r i n , b ' e r b a '

mwieżeb j a g h t u g h a l ġ o l - b i t h a . I l - b l a t a t a ' f u q i l - b i e b t a l - m a q j e l k i e n e t e ċ ċ e z z j o n a l i : k i e n fiha s i t t p i e d i b ' e r b a * p i e d i . F i l - b r t h a , f u q i x - x e l l u g t a l - m a q j e l k i e n h e m m t a r a ġ l i j a g h t i g h a l l - g h o r f a b ' s e t a ℏ żgℏir q u d d i e m h a . K i e n h e m m

x o f f a b h a l t a s - s w a r b e j n l - g ℏ o r f a u d -

d w e j r a t a ' t a ℏ t h a , u h d e j h a b i e b l i m i n n u

t o ℏ r o ġ g h a l l - ġ a r d i n a m i m l i j a s i ġ a r miżgℏudin b i l - l a r i n ġ , b i l - l u m i , u t - t u f f i e ℏ

t a ' b e l l u d j a . I l - b i r k i e n j i m t e l a k u l l n h a r

f E r b g ℏ a m i l l - a k w i d o t t p e r m e z z t a l - k a n a l i

t a l - ġ e b e l . F u q i l - b i e b t a ' b a r r a k i e n h e m m s t a t w a t a ' a n ġ l u m i n q u x a ġ o l - b l a t a t a l - b i e b . I l - q b i e l a k i e n e t t a ' t m i e n lì r i u t i ġ i e ġ a , m h a l l s a g h a n d q a s s i s , T a s -S l i e m a .

D a w n h u m a f t i t m i l l - l a q m i j i e t l i m i f t a k a r f H a l B a l z a n m i n n t f u l i t i u l i g h a d h o m j i s s e m m e w :

T a l - L a k k u ( l - l a q a m t a l - f a m i l j a t a g h n a ) , V a l e n t t a l - H a l i b ( n a n n u w i ) , T a l - P a j s a , T a ' Ġ o s t , T a l - Ġ u r d i e n a , T a l - K a r o z z a , T a ċ -Ċ o m b , T a l - K i k , T a z - Z i p a , T a ' M a n a n a , T a ċ - Ċ i n e l l a , T a ' S o k s , T a ' T o n i il-ôdid, T a l - K a m p j u n , T a ' G a u c i B o r d a , T a t -T a ċ ċ u , T a ' Ġ e s u n a , T a ' l - G h a ġ i n , T a ' B r a m u , T a l - P i t r o l j u , T a ' S a j r u N i e s , T a l -P a t r a k k a , t a * P i j u , T a l - Q t a t e s , T a ' M a j r u , T a s - S i ċ ċ a , T a d - D e h e b , T a ' M a z z a , T a s -S a g r i s t a n , T a d - D i n g l i j a , T a l - G h a w d x i j a , T a ' G a n g a , T a l - M a s t r u d a x x a , T a ' S a j k a , T a l - M i k l u b a , T a l - Q u x l u , T a l - B a ġ l u w a , T a ' P a t u t u , T a l - P e r q u s , T a ' P a ċ a l i , T a ' M u d e s t , T a l - L o k , T a l - F a x x , T a ċ - Ċ e , T a * P e ċ k i ċ k a , T a ' K w a s , T a ' F e k i k a , T a l -K a m i n , T a s - S l u t a , T a l - M e l h .

S a f t i t s n i n i l u , f H a l B a l z a n k o n n a n i t k e l l m u b l - a ċ ċ e n t d i s t i n t t a g h n a , l i k i e n

Page 3: L-IŻVILUPP Umelitensiawth.com/incoming/Index/L-Imnara/L-Imnara. 08...ghar-razzett ta' Brun - olibaqa' msemmi ghall-espressjoni: "tixbah lix-xadin ta Brunu' "a peress l ir-razzett

żmien n f i t t x u l - i m s i e b a h t a h t I -g h e t i e b i . K e m m k i e n i k u n s a b i h i l - l e w n ℏ a d r a n i t a ' M u s b i e ℏ i l -

L e j l ! L - i m s e j k e n i n s e t t f d a q q a

w a h d a k i e n i s i b r u h u m a g h l u q

ġ o k a x x a t a s - s u l f a r i n i , j i t k a x k a r f u q x i w e r q a l i k o n n a n p o ġ ġ u l u b i e x t w e n n s u .

W a h d a m i l l - i s t e j j e r l i d e j j e m s m a j t f i t f u l i t i u l i x - x j u ℏ g h a d h o m i s e m m u h a s a l - l u m h i d-diżgrazzja t a t - 2 3 t ' O t t u b r u 1 9 0 3 . Żewġ d i l e t t a n t i t a n - n a r l i k i e n u q e d i ℏ a l l t u l - p o l v r i t a l -k u l u r fil-Każin t a ' M a r i j a A n u n n z j a t a , m e t a d a n il-Każin k i e n g h a d u b i e b m a ' b i e b m a d -d a r t a l - K a p p i l l a n , h a l l e w i l - p o l v r i j m i s s m a ' x i f j a m m a t a ' l a m p a . Bl-isplużżjoni ġ ġ a r r a f m h u x b i s s il-Każin, i m m a w a q g h e t u k o l l i d -d a r t a l - K a p p i l l a n u d a r o ℏ r a . I I -f e r u t i k i e n u 4 2 , l i m i n n h o m m i e t u s e b g h a . M i n n t a h t i t -t e r r a p i e n i n q a l g h e t l - e w w e l b a n d a l o r a tal-każin, l i f u q h a h e m m l - a r m a t a ' H a i B a l z a n . L -a r m a , l i m i n n d e j j e m k i e n e t g h a l q a l b i l - B a l z a n i n , h i m f a s s l a h e k k : Żewġ f a x x i h o d o r , f a x x a h a m r a f i n - n o f s , f u q s f o n d a b j a d .

I l -ġ i r ja gℏall-"lżvilupp M o d e m " b d i e t s a m i n n k m i e n i w a r a I-g w e r r a . G h a l l - e w w e l k i e n e t ġi r ja mrażżna, i m m a f d a w n I -aℏℏar s n i n i n t e m m k u l l rażan u l - p r o ċ e d u r i q e d j i ġ u mkażbra

k u l t u r a l i , d i n i d - d a r g h a d t i ġ l f i d e j n n i e s l i r - r e g h b a g h a l l - f l u s h i l - i d e a l w a h d i e n i t a ' h a j j i t h o m .

M i l l - b a n d a l - o h r a m a n i s t a x m a n s e m m i x l i l d a w k i l - p a l a z z i u d - d j a r a n t i k i l i q e d j i ġ u m h a r s a b ' t a n t g ℏ a q a l u i r ġ u l i j a , b h a l P a l a z z o O l i v e r ; i d - d a r t a l - K o m m e n d a t u r t a ' l - O r d n i t a ' S a n Ġ w a n n - F r a Ġużeppi Z a m m i t ; P a l a z z o S a n A n t o n i o ; P a l a z z o T e s t a f e r r a t a ; i l - P a l a z z t a l - K o m m e n d a t u r t a ' l - O r d n i t a ' S a n G w a n n - F r a V i n c e n z o B o s i o ; i d - d a r t a r - R e ġ ġ e n t ( l - a h h a r R e ġ ġ e n t K a p t a n t a l - V i r g a t a ' l - U n i v e r s i t a ' t a ' l - l m d i n a ) ; i d - d a r tar-rappreżentant t a ' H a l B a l z a n f i żmien l - i m b l o k k t a l - F r a n ċ i ż i ; L a C a s a d e l G i u c o ; C a s a d e P e t r i ; D a r i s - S e r h ; i l - v i l l a t a l - K o n t i B e m a r d u M a n d u c a ; C a s a C h i e r i c o C a e t a n u s M u s c a t ; C a s a T r e C h i e s e ; V i l l a M a r i a C o n c e t t a ; V i l l a C o r J e s u ; V i l l a S o l i t a i r e ; V i l l a W o j t y l a ; D a r A n t m a r ; u d j a r o h r a a n t i k i l i j i s t ℏ o q q i l h o m gℏożża.

H a l B a l z a n s ' i s s a g h a d u j g a w d i g h a l l a n q a s h j i e l t a l - h a j j a t a ' l - i m g h o d d i , i m m a r - r e g h b a t a l - b n i e d e m m o d e m q i e g h d a d e j j e m t a g h f a s u k u l l m i n g h a n d u g h a l q a l b u l - h a j j a t a ' r a h a l t w e l i d u g h a n d u j i d d e f e n d i h a b ' m o d s o d u o r g a n i z z a i

Referenzi:

j a g h t i n a identità'. I m m ' i s s a d a n I -a ċ ċ e n t kważi g h e b g h a l k o l l o x . I I -k b i r a h i l i h a w n m i n a n k e b i l - M a l t i j i s t h l j i t k e l l e m . Diżgrazzja i k b a r h i l i h a w n t f a l l i m a j a f u x j i t k e l l m u b i l -M a l t i . D a w n i t - t f a l q e d j i ġ u m ċ a h h d a m i l l i j i e h d u s e h e m f i l - w i r t k u l t u r a l i t a g h h o m .

M i n k e j j a ċ - ċ o k o n t i e g h u , f i t f u l i t i f H a l B a l z a n k o n t i s s i b i n - n i e s t a s -s n a j j a ' k o l l h a . M i n n j a f k e m m q d e j t l i l l - o m m i g h a n d i l - l a n d i e r , b i e x i s e w w i l i x i t o q b a f x i q i e g h t a ' b o r m a , j e w b o t t t a l - k a f e . L -i s k a r p a n k i e n i s e w w i , i f a s s a l u j a h d e n żraben t a ' k u l l d a q s . M e t a t o q r o b i l - f e s t a , i l - h a j j a t k i e n j i m t e l a b i x - x o g h o l , g h a x h a f n a k i e n jżanżnu x i s i d r i j a j e w x i q a l z i e t . I I -h a d d i e d k i e n i k u n i m h a b b a t b i x -x o g h o l f u q l - g ℏ o d o d t a r - r a b a ' ; u I -m a s t r u d a x x a , i l - b a j j a d , u l - b e n n e j k i e n u j a ℏ d m u l e k k o l l o x b l - i d e j n , eżatt k i f t r i d u i n t .

J i e n t r a b b e j t m a d w a r i t - T l i e t K n e j j e s - i n - N a h a f l s f e l . D i n I -e s p r e s s j o n i g h a d h a f h a l q h a f n a n i e s . K e l l n a h a f n a d r a w w i e t l i j i x h d u i l - h a j j a s i e l m a u ġ w e j d a l i k o n n a n g h i x u h a m s i n s e n a i l u . K u l l n h a r t a ' Ħ a d d , f r o k n a ġ o I -i s q a q t a ' q u d d i e m n a f i T r i q i l -P r o v i d e n z a , x i h a m s i n m a r a t a ' k u l l età' k i e n u j i n ġ a b r u b i e x j i l a g h b u t -t o m b l a . D i k i l - k a n t a l i e n a t a ' I -g h a j j a t t a n - n u m r i , n o f s M a l t i u n o f s T a l j a n m g ℏ a w ġ i n b l - a ċ ċ e n t M a l t i u r a h l i g h a d h a t i d w i f w i d n e j j a . I z -z i j u Ġuż k i e n j a h d e m b i l - m u t u r t a l -h a r t . M e t a j l e s t i k i e n i s u q u l e j n i d -d a r b i e x i d a h h l u ġ o r - r e m i s s a li k e l l n a . K i e n i s u q u f i t - t r i q , u m h u x j g h a b b i h f u q x i t r a k k , u f d a w k i t -t o r o q t a ' d a r i , n i e q s a m i l l - i s t o r b j u t a l - k a r o z z i t a n - n a r , m a l l i k i e n j a s a l f t a r f i r - r a h a l j i e n k o n t n i s i m g h u ġe j u k o n t i m m u r n iġr i n i l q g ℏ u . K i e n e t l - h e n a t i e g h l n i r k i b l u f u q w a r a u j s u q n i l e j n i d - d a r . Attività' o h r a l i k i e n e t ìssir t a ' s i k w i t f d a w n i t -t o r o q , v o j t a m i l l - k a x x i t a l - l a n d i f u q r o t i t a l - l a s k t u w i e q f a u b l a h a j j a b e j n i s - s i n j a l i b o j o d , k i f u k o l l m e h l u s i n m i ċ - ċ a q l i q b l a bżonn t a ' d a w n l - i m r i e k e b , k i e n e t i s - s e w q a n u l - g w i d a b i l - g h a q a l u b ' s e n g h a k b i r a t a l - m e r h l a tal-moghoż li k i e n e t t i d h o l f i S q a q t a ' P i n u . F i l -g h a x i j i e t t a r - R e b b i e g h a u s a j f i n , j i e n a u o h t i e r h i l n a n g h a d d u ż-

s p i s s . G h a l i e x i l - ġ o n n a l i k i e n u i l h o m s t a b b i l i t i m i j i e t t a ' s n i n t h a l l e w j i n b i d l u f k u l l s u r a t a ' t a p a r s i p r o g r e s s bżonjuż u h a r r i e f i ! ? G h a l i e x f l o k i l - v i l e l s b i e h l i m i n n d e j j e m t a w k a r a t t r u l i r - r a h a l i s s a n i b e t b i n i l i a k t a r j i x b a h l i l b a r u m b a r a t a l -h a m i e m ? G h a l i e x k e l l h a t i t w a q q a ' D a r B i r b a l b i e x fìokha i n b e n a s u p e r m a r k e t , bl-iskuża fi s e j k u n t a ' s i w i g h a l l - B a l z a n i n , b i e x w a r a f t i t s n i n d a n ìs-s u p e r m a r k e t g h a l a q ?

D a r o h r a q a d i m a l i q e d t i t h a l l a tiżdinga h i f e j n k i e n j o q g h o d i l -K a v a l l i e r G i a c o m o R o d r i g u e z , f i T r i q i l - P r o v i d e n z a . I d - d a r g h a n d h a g a l l a r i j a t a ' s b u h i j a e w l e n i j a u l i t o l q o t i l - g h a j n . M i n h a b b a n - n u q q a s t a ' i n t e r e s s m i n n m i n s u p p o s t i h a r e s i l - w i r t

A q u i l i n a , J o s e p h : M a l t e s e / E n g l i s h D i c t i o n a r y . S e r r a c h i n o - l n g l o t t E r i n ; l l - M i k l e m M a l t i . D i m e c h , M o n s . D u n Ġ w a n n : H a l B a l z a n . G u i l l a u m i e r , A l f i e : B l i e t u I r h u l a M a l t i n . M a p p a m i n n g h a n d i l - K u n s i l l L o k a l i t a ' H a l B a l z a n . E s p e r j e n z i u k o m u n i k a z z j o n i j i e t p e r s o n a l i .

I 7 I