¡¹°Æ¹ »¶Ä¹º° ·¿° ¶¹Á°¹ Æêà ¶¥Ë¦Á°;

P E R R Y V A N D U I J N H O V E N , ° ¦ Ã Æ Ã A M O N G O R A N G U TA N S : R E D A P E S A N D T H E R I S E O F H U M A N C U LT U R E , Æ Ã Ë C A R E L V A N S C H A I K . T H E B E L K N A P P R E S S O F H A R V A R D U N I V E R S I T Y P R E S S , © 2 0 0 4 , Ã ¦ Ä Ã ¶ ¢ Ä Ã ª º ° ¹ Æ Ã ¢ ¹ ¢ ° º Æ ¹ º Ã ¦ Ä Ã ª ¿ ¦ ¹ º Ã Æ Ã Ë º Ã ¤ ¶ ¡ ¹ Ã Ë H A R V A R D

90 S C I E N T I F I C A M E R I C A N » ° « Ã ª 2 0 0 6

H °ªËÁ¸£¹ªÆ¸ ªË»¦¶Ä¹¼ÃÄ°

Æ¿Á ÃËÄ°¡ºÃÆ°¡º¿Á ª¶ ¶Á° ¶¤Ãª

Ƹª ªÃË»°ÆÄ°ª »¦ÃĶ¹ Á° ºÄ˵¶¹

»¹° °¦Äê¢Ãº¸Æ¸ °¦°ÁƸª¸

¦áòÞìï ðïù åíåÝ÷ ïé Àîõòöðïé çòÀæïùíå ôá âéâìÝá, ïðÞôå äéëáéïìïçèíÛîá íðïòåÝ îá ëáôèçïòèõïàíå çéá íåòïìèãÝá, ìÝçå÷ áíæéâïìÝå÷ ùðÀòøïùî Þôé åÝíá-óôå ôá ðéï Ûêùðîá Þîôá óôïî ðìáîÜôè. ¦ïììÀ úñá

Ûøïùî åéäéëÛ÷ îïèôéëÛ÷ éëáîÞôèôå÷ ðïù ôïù÷ åðéôòÛðïùî îá äéáëòÝîïîôáé óôá éäéáÝôåòá åîäéáéôÜíáôÀ ôïù÷, óùøîÀ Þíö÷ áäùîáôïàî îá ìàîïùî îåïæáîÜ ðòïâìÜíáôá. »åòéëÀ âåâáÝ-ö÷ ôá ëáôáæÛòîïùî Ñëáé ôÞôå ôá øáòáëôèòÝúïùíå åùæùÜÑ, áììÀ ëáîÛîá äåî åÝîáé ôÞóï åàóôòïæï Þóï åíåÝ÷.

Æé åùîÞèóå ôèî åêÛìéêè íéá÷ ôÞóï êåøöòéóôÜ÷ äéáîïèôé-ëÜ÷ éëáîÞôèôá÷ óôïî Àîõòöðï Ü, çéá îá åÝíáóôå ðéï áëòéâåÝ÷, óôïù÷ áîõòöðÝäå÷ ðòïçÞîïù÷ íá÷; Îîá÷ ôòÞðï÷ îá áðáîôÜ-óïùíå óôï åòñôèíá åÝîáé îá åêåôÀóïùíå ôïù÷ ðáòÀçïîôå÷ ïé ïðïÝïé íðïòåÝ îá Ûøïùî åðéäòÀóåé óå Àììïù÷ ïòçáîéóíïà÷ ðïù äåÝøîïùî ùãèìÜ îïèíïóàîè ëáé îá äïàíå åÀî ïé Ýäéïé áùôïÝ ðáòÀçïîôå÷ åðÛäòáóáî ëáé óôïù÷ ðòïçÞîïù÷ íá÷. ¦ïììÀ ðïùìéÀ ëáé íè áîõòöðïåéäÜ õèìáóôéëÀ, ðáòáäåÝçíá-ôï÷ øÀòè, ôá ëáôáæÛòîïùî ðïìà ëáìàôåòá áðÞ Àììá óôèî åðÝìùóè ðòïâìèíÀôöî: ïé åìÛæáîôå÷, ôá äåìæÝîéá, ïé ðáðá-çÀìïé ëáé ôá ëïòÀëéá. ¸ Ûòåùîá Þíö÷ óôïù÷ ëïîôéîïà÷ íá÷ óùççåîåÝ÷, ôïù÷ íåçÀìïù÷ áîõòöðïåéäåÝ÷ ðéõÜëïù÷, õá áðï-äåéøõåÝ óÝçïùòá äéáæöôéóôéëÜ.

Ãé åéäéëïÝ Ûøïùî ðòïôåÝîåé ðïììÛ÷ åêèçÜóåé÷ çéá ôèî åêÛ-ìéêè ôè÷ åùæùýá÷ óôá ðòöôåàïîôá, ôè çåîåáìïçéëÜ çòáííÜ óôèî ïðïÝá áîÜëïùî ï Àîõòöðï÷ ëáé ïé áîõòöðïåéäåÝ÷ ðÝõè-ëïé (íáúÝ íå ôïù÷ Àììïù÷ ðéõÜëïù÷, ôïù÷ ìåíïàòéïù÷ ëáé ôá ìÞòé÷). Æá ôåìåùôáÝá 13 øòÞîéá, Þíö÷, ïé íåìÛôå÷ ôè÷ ïíÀäá÷ íïù óå ïùòáçëïôÀçëïù÷ Ûøïùî áðòïóäÞëèôá ïäèçÜóåé óå íéá îÛá åêÜçèóè, è ïðïÝá ðéóôåàïùíå Þôé ïäèçåÝ óå íéá éëá-îïðïéèôéëÞôåòè áðÀîôèóè ôïù åòöôÜíáôï÷ áùôïà.

°ôåìåÝ÷ õåöòÝå÷»¹° ª¸»°Áƹº¸ ¦Äꦰ£¶¹° åêÜçèóè÷ ôè÷ åùæùýá÷ ôöî ðòöôåùÞîôöî ëáõéóôÀ ùðåàõùîè çéá ôèî åðéôÀøùîóè ôè÷ áîÀðôùêè÷ óèíáîôéëñî îïèôéëñî éëáîïôÜôöî ôèî ðïìùðìï-ëÞôèôá ôè÷ ëïéîöîéëÜ÷ úöÜ÷. °ùôÜ è íáëéáâåìéëÜ ùðÞõåóè çéá ôèî åêÛìéêè ôè÷ åùæùýá÷ äÛøåôáé Þôé è åðéôùøÝá óôèî ëïé-îöîéëÜ úöÜ âáóÝúåôáé óôèî áîÀðôùêè ôöî ðéï åðöæåìñî óøÛóåöî ëáé óôèî ôáøåÝá ëáôáîÞèóè ôïù ëïéîöîéëïà çÝçîå-óõáé ÑðáòáäåÝçíáôï÷ øÀòè, Þôáî Ûîá úñï ðòÛðåé îá áðï-æáóÝóåé åÀî õá óùíðáòáóôáõåÝ Ü Þøé óå Ûîáî óàííáøï Þôáî

P E R R Y V A N D U I J N H O V E N , ° ¦ Ã Æ Ã A M O N G O R A N G U TA N S : R E D A P E S A N D T H E R I S E O F H U M A N C U LT U R E , Æ Ã Ë C A R E L V A N S C H A I K . T H E B E L K N A P P R E S S O F H A R V A R D U N I V E R S I T Y P R E S S , © 2 0 0 4 , Ã ¦ Ä Ã ¶ ¢ Ä Ã ª º ° ¹ Æ Ã ¢ ¹ ¢ ° º Æ ¹ º Ã ¦ Ä Ã ª ¿ ¦ ¹ º Ã Æ Ã Ë º Ã ¤ ¶ ¡ ¹ Ã Ë H A R V A R D

» ° « Ã ª 2 0 0 6 S C I E N T I F I C A M E R I C A N 91

CAREL VAN SCHAIK

Æà µÄ¶¼Ãª ¶Áê ïùòáçëïôÀçëïù íðïòåÝ îá ðåòÀóåé ðåòéóóÞôåòå÷ áðÞ 20.000 ñòå÷

ðáòáôèòñîôá÷ ëáé áîôéçòÀæïîôá÷ ôè íèôÛòá ôïù.

°¤

¶¥

°Á

¢Ä

ê

º°

Ä°

»°

Á¤

¹¢¸

ª

92 S C I E N T I F I C A M E R I C A N » ° « Ã ª 2 0 0 6

åëåÝîï÷ äÛøåôáé åðÝõåóè áðÞ Àììï úñï. Îôóé, ïé áðáéôÜóåé÷ ôè÷ ëïéîöîÝá÷ åùîï-ïàî ôèî áîÀðôùêè ôè÷ åùæùýá÷, äéÞôé ôá ðéï Ûêùðîá Þîôá åÝîáé ëáé ôá ðéï éëáîÀ óôï îá ëÀîïùî åðéìïçÛ÷ áùôïðòïóôá-óÝá÷, íå áðïôÛìåóíá îá åðéâéñîïùî çéá îá íåôáäÝäïùî ôá çïîÝäéÀ ôïù÷ óôèî åðÞíåîè çåîåÀ. ¿óôÞóï, ôá íáëéáâåìé-ëÀ øáòáëôèòéóôéëÀ íðïòåÝ îá íèî åÝîáé ôÞóï åùåòçåôéëÀ óå Àììå÷ çåîåáìïçéëÛ÷ çòáííÛ÷, Ü áëÞíá ëáé óå Þìá ôá ðòö-ôåàïîôá, ëáé çéá ôï ìÞçï áùôÞ è ðáòá-ðÀîö åêÜçèóè áðÞ íÞîè ôè÷ äåî åÝîáé éëáîïðïéèôéëÜ.

¶àëïìá íðïòåÝ ëÀðïéï÷ îá æáîôá-óôåÝ Àììå÷ äùîÀíåé÷ ðïù õá ðòïöõïà-óáî ôèî åêÛìéêè ôè÷ åùæùýá÷, Þðö÷ è áîÀçëè îá ëïðéÀóåé ëáîåÝ÷ çéá ôèî åêá-

óæÀìéóè ôòïæÜ÷. ªôèî ðåòÝðôöóè áùôÜ, è éëáîÞôèôá îá âòÝóëåé ôòÞðïù÷ îá æõÀ-îåé íå ðåòÝôåøîå÷ íåõÞäïù÷ óå ëòùííÛ-îå÷ ôòïæÛ÷ Ü è äùîáôÞôèôá îá õùíÀôáé ôé÷ íïîÝíö÷ íåôáôïðéúÞíåîå÷ õÛóåé÷ ôöî óèíáîôéëñî ðèçñî ôòïæÜ÷ õá Üôáî ðìåïîåëôéëÜ, ëáé åðïíÛîö÷ è åùæùýá õá áîôáíåéâÞôáî íå ôï ðÛòáóíá ðåòéóóï-ôÛòöî çïîéäÝöî óôèî åðÞíåîè çåîéÀ.

¸ äéëÜ íïù åêÜçèóè, è ïðïÝá äåî åÝ-îáé áóùíâÝâáóôè íå ôé÷ åî ìÞçö Àììå÷ äùîÀíåé÷, äÝîåé Ûíæáóè óôèî ëïéîöîéëÜ íÀõèóè. ªôïî Àîõòöðï, è åùæùýá áîá-ðôàóóåôáé íå ôèî ðÀòïäï ôïù øòÞîïù. Æï ðáéäÝ íáõáÝîåé ëáôÀ ëàòéï ìÞçï íÛóö ôè÷ ëáõïäÜçèóè÷ áðÞ ùðïíïîåôéëïà÷ çïîåÝ÷. ÌöòÝ÷ éóøùòÛ÷ ëïéîöîéëÛ÷ Ñäè-ìáäÜ, ðïìéôéóíéëÛ÷Ñ åéóòïÛ÷, áëÞíá ëáé Ûîá åî äùîÀíåé ðáéäÝ-õáàíá õá ëá-

ôáìÜêåé ÇáäÛêéï÷ øöòéÀôè÷È óôèî åîÜìéëè úöÜ ôïù. ËðÀòøïùî

óÜíåòá åîäåÝêåé÷ Þôé è äéåòçáóÝá ôè÷ ëïéîö-îéëÜ÷ íÀõèóè÷ éóøàåé ëáé óôïù÷ íåçÀìïù÷ áîõòöðïåéäåÝ÷ ðé-õÜëïù÷¯ õá éóøùòé-óôñ äå Þôé, ëáôÀ ëà-

òéï ìÞçï, ôá úñá ðïù åÝîáé îïÜíïîá åÝîáé

ëáé ëïéîöîéëÀ: íáõáÝ-îïùî ôï Ûîá áðÞ ôï Àììï

ëáéîïàòçéå÷ ìàóåé÷ óå ïéëïìïçéëÀ Ü ëïéîöîéëÀ ðòïâìÜíáôá. »å ìÝçá ìÞ-çéá, åÝíáé ôè÷ Àðïãè÷ Þôé è ðáéäåÝá ðòï-öõåÝ ôèî áîÀðôùêè ôè÷ åùæùýá÷.

ºáôÛìèêá óôèî ðòÞôáóè áùôÜ áðÞ ðìÀçéá ïäÞ, íÛóö ôöî åìñî ôè÷ äùôéëÜ÷ áëôÜ÷ ôè÷ îÜóïù ªïùíÀôòá óôèî ¹îäï-îèóÝá, Þðïù ïé óùîÀäåìæïÝ íïù ëáé åçñ

íåìåôïàóáíå ëáé íåìåôÀíå ïùòáçëïôÀ-çëïù÷. à ïùòáçëïôÀçëï÷ åÝîáé ï íïîá-äéëÞ÷ íåçÀìï÷ áîõòöðïåéäÜ÷ ðÝõèëï÷ ôè÷ °óÝá÷, áðáîôÀ íÞîï óôá îèóéÀ µÞò-îåï ëáé ªïùíÀôòá, õåöòåÝôáé äå úñï íï-îáøéëÞ. ªå óøÛóè íå ôïî ðéï çîöóôÞ óùç-çåîÜ ôïù, ôïî áæòéëáîéëÞ øéíðáîôúÜ, ï ïùòáçëïôÀçëï÷ åÝîáé íÀììïî Üòåíï÷ ðáòÀ ùðåòëéîèôéëÞ÷, ëïéîöîéëÀ äå íÀì-ìïî óùçëòáôèíÛîï÷ ðáòÀ åàõùíï÷. ¦áòÕ Þìá áùôÀ, áîáëáìàãáíå óôï óùçëåëòé-íÛîï åÝäï÷ ôé÷ ðòïüðïõÛóåé÷ ðïù åðé-ôòÛðïùî óôïî ðïìéôéóíÞ îá áîõåÝ.

¸ ôåøîïìïçÝá óôï Ûìï÷⸡¸£¸º°»¶ °Ä̹º° óôï Ûìï÷ áùôÞ äéÞôé åëåÝ Ûâòéóëå ëáôáæàçéï äùóáîÀ-ìïçá íåçÀìï÷ áòéõíÞ÷ ïùòáçëïôÀçëöî Ñóå áîôÝõåóè íå ôá äÀóè óôï êèòÞ Ûäá-æï÷ ôïù îèóéïà, ôï ùçòÞ åîäéáÝôèíá ôïù Ûìïù÷ ðáòÛøåé Àæõïîè ôòïæÜ óôïù÷ áî-õòöðïåéäåÝ÷ ðéõÜëïù÷ ëáõÕ Þìè ôè äé-Àòëåéá ôïù øòÞîïù ëáé çéá ôï ìÞçï áùôÞ íðïòåÝ îá óùîôèòÜóåé Ûîáî íåçÀìï ðìè-õùóíÞ. ¢ïùìÛãáíå óå íéá ðåòéïøÜ ëï-îôÀ óôï ªïùÀë »ðÀìéíðéçë, óôï Ûìï÷ ºìïàåô [âì. øÀòôè áòéóôåòÀ], è ïðïÝá íðïòåÝ îá áðïôåìåÝ ðáòÀäåéóï çéá ôïù÷ ïùòáçëïôÀçëïù÷, áììÀ íå ôè çìïéñäè ìÀóðè, ôèî ðìèõñòá äèëôéëñî åîôÞíöî ëáé ôèî áðïðîéëôéëÜ úÛóôè ëáé ùçòáóÝá ôïù Üôáî ëÞìáóè çéá ôïù÷ åòåùîèôÛ÷.

< à óùççòáæÛá÷ áîáëÀìùãå åëôåôáíÛîè øòÜóè åòçáìåÝöî áðÞ ôïù÷ ïùòáçëïôÀçëïù÷ óå Ûîá Ûìï÷ ôè÷ ªïùíÀôòá÷.

< ¸ åëðìèëôéëÜ áùôÜ áîáëÀìùãè (ëáîÛîá÷ äåî åÝøå ðáòáôèòÜóåé óôï ðáòåìõÞî ïùòáçëïôÀçëïù÷ óôè æàóè îá øòèóéíïðïéïàî åòçáìåÝá óùóôèíáôéëÀ) ôïî ïäÜçèóå óôè äéáôàðöóè íéá÷ ëáéîïàòçéá÷ Àðïãè÷ è ïðïÝá áðáîôÀ óôï ðáìéÞ áÝîéçíá: çéáôÝ íåòéëÀ úñá åÝîáé ôÞóï Ûêùðîá;

< à óùççòáæÛá÷ éóøùòÝúåôáé Þôé ôï ëìåéäÝ ôè÷ ùðÞõåóè÷ åÝîáé è ðáéäåÝá. Ãé åéäéëïÝ óôá ðòöôåàïîôá ïòÝúïùî ôèî ðáéäåÝá ö÷ ôè äùîáôÞôèôá îá íáõáÝîåé ëáîåÝ÷, íÛóö ôè÷ ðáòáôÜòèóè÷, äåêéÞôèôå÷ ðïù Ûøïùî áîáðôùøõåÝ áðÞ Àììïù÷. ̧ ðáéäåÝá íðïòåÝ îá ïäèçÜóåé óå óùîåøñ÷ íåçáìàôåòá åðéôåàçíáôᯠè ðáéäåÝá åëôïêåàåé Ûîá åÝäï÷ ðòï÷ Þìï ëáé íåçáìàôåòè åùæùýá.

ªàîïãè/¸ ëïéîÞôèôá ôöî ïùòáçëïôÀçëöî

Æà ¶¤Ãª º¤Ã覮 áðïôåìåÝ çéá ôïù÷ ïùòáçëïôÀçëïù÷ Ûîá áóùîÜõéóôá ðìïàóéï åîäéáÝôèíá. à óùççòáæÛá÷ ëáé ïé óùîÀäåìæïÝ ôïù áîáëÀìùãáî Þôé óå Ûîá ôÞóï ðáòá- çöçéëÞ ðåòéâÀììïî, ïé áîõòöðï- åéäåÝ÷ ðÝõèëïé, ðïù çåîéëÀ õåö- òåÝôáé Þôé úïùî íïîáøéëÜ úöÜ, åÝîáé åêáéòåôéëÀ ëïéîöîéëïÝ.

JE

N C

HR

IST

IAN

SE

N (

øÀò

ôè÷)

¯ P

ER

RY

VA

N D

UIJ

NH

OV

EN

°¦

à Æ

à A

MO

NG

OR

AN

GU

TAN

S:

RE

D A

PE

S A

ND

TH

E R

ISE

OF

HU

MA

N C

ULT

UR

E,

CA

RE

L V

AN

SC

HA

IK.

TH

E B

EL

KN

AP

PR

ES

S O

F H

AR

VA

RD

UN

IVE

RS

ITY

PR

ES

S,

© 2

00

4,

à ¦

ÄÃ

¶¢

ÄÃ

ª º

°¹

ÆÃ

¢¹¢

°º

ƹº

à ¦

ÄÃ

ª¿

¦¹º

Ã

ÆÃ

Ë º

ä

¶¡

¹ÃË

HA

RV

AR

D C

OL

LE

GE

(æ

öôï

çòá

æÝå

÷ ð

Àî

ö ë

áé

óôè

î á

ðÛ

îá

îôé

óå

ìÝä

á)

» ° « Ã ª 2 0 0 6 S C I E N T I F I C A M E R I C A N 93

Îîá áðÞ ôá ðòñôá åùòÜíáôÀ íá÷ óå áùôÞ ôï áðÝõáîï ðåòéâÀììïî íÀ÷ åêÛ-ðìèêå: ïé ïùòáçëïôÀçëïé ôïù ªïùÀë Ñïé ëÞëëéîïé áîõòöðïåéäåÝ÷ ðÝõèëïéÑ ëáôáóëåàáúáî ëáé øåéòÝúïîôáî äéÀæïòá åòçáìåÝá. ¦áòÞìï ðïù ïé ïùòáçëïôÀ-çëïé óå áéøíáìöóÝá åÝîáé íáîéñäåé÷ øòÜ-óôå÷ åòçáìåÝöî, ôï ðéï åîôùðöóéáëÞ øáòáëôèòéóôéëÞ ðïù åÝøå ðáòáôèòèõåÝ íÛøòé ôÞôå çéá ôïù÷ åìåàõåòïù÷ ïùòá-çëïôÀçëïù÷ ö÷ ðòï÷ ôè øòÜóè åòçáìåÝ-öî Üôáî Þôé çåîéëÀ äåî øòèóéíïðïéïà-óáî åòçáìåÝá. Æá úñá, Þíö÷, óôï ªïùÀë áðïôåìïàî íéá åëðìèëôéëÜ åêáÝòåóè. Ìòèóéíïðïéïàî ôá åòçáìåÝá ôïù÷ çéá äàï âáóéëïà÷ óëïðïà÷.

¦òñôïî, óùììÛçïùî íùòíÜçëéá, ôåò-íÝôå÷ ëáé ðòï ðáîôÞ÷ íÛìé [ëùòÝö÷ åëåÝ-îï ðïù ðáòÀçïùî ïé íÛìéóóå÷ øöòÝ÷ ëå-îôòÝ (Melipona beecheii)] ÑðåòéóóÞôåòï áðÞ Þìïù÷ ôïù÷ Àììïù÷ ïùòáçëïôÀ-çëïù÷ ïðïùäÜðïôå áììïà. ªùøîÀ òÝ-øîïùî ëìåæôÛ÷ íáôéÛ÷ ðòï÷ ôïù÷ ëïò-íïà÷ ôöî äÛîôòöî ãÀøîïîôá÷ çéá ëÝîè-óè óôïî áÛòá ðòï÷ ëáé áðÞ íéëòÛ÷ ôòàðå÷. »Þìé÷ ôé÷ áîáëáìàãïùî, ïé ôòà-ðå÷ áùôÛ÷ çÝîïîôáé áîôéëåÝíåîï ïðôéëÜ÷ ëáé íåôÛðåéôá, íÛóö ôïù äáëôàìïù ðïù íðáÝîåé ëáé ôé÷ óëáìÝúåé, áðôéëÜ÷ åðéõå-ñòèóè÷. ªùîÜõö÷ ôï äÀëôùìï äåî åÝîáé áòëåôÀ íáëòà, ïðÞôå ïé ïùòáçëïôÀçëïé, åðéìÛçïîôá÷ Ûîá ëìáäÝ, æôéÀøîïùî ôï

ëáôÀììèìï åòçáìåÝï. µÀúïîôÀ÷ ôï íå ðòïóïøÜ óôèî ôòàðá, ï ïùòáçëïôÀçëï÷ ôï ëéîåÝ íå ôÛøîè íðòï÷-ðÝóö, ôï âçÀúåé, ôï çìàæåé ëáé ôï âÀúåé êáîÀ óôèî ôòàðá. Æï íåçáìàôåòï íÛòï÷ ôïù ÇøåéòéóíïàÈ áùôïà çÝîåôáé íå ôï åòçáìåÝï óæèîöíÛ-îï áîÀíåóá óôá äÞîôéá ôïù áîõòöðïåé-äïà÷ ðéõÜëïù¯ íÞîï ôá íåçáìàôåòá åò-çáìåÝá, ôá ïðïÝá øòèóéíïðïéïàî ðòöôÝ-óôö÷ çéá îá áðïóðïàî ëïííÀôéá áðÞ ôé÷ æöìéÛ÷ ôöî ôåòíéôñî, ôá øåéòÝúïîôáé íå ôá øÛòéá.

à äåàôåòï÷ ìÞçï÷ çéá ôïî ïðïÝï ïé ïùòáçëïôÀçëïé ôïù ªïùÀë øòèóéíïðïé-ïàî åòçáìåÝá áæïòÀ ôïù÷ ëáòðïà÷ ôïù äÛîôòïù Neesia [Neesia aquatica]. Æï äÛ-îôòï áùôÞ ðáòÀçåé êùìñäåé÷ ëáòðïà÷ íå óøÜíá ðåîôÀçöîè÷ ëÀãá÷, íÜëïù÷ 25 ëáé ðìÀôïù÷ 10 åëáôïóôñî ðåòÝðïù. Ãé ëÀãå÷ áùôÛ÷ åÝîáé çåíÀôå÷ íå ëáæÛ óðÞòïù÷ íåçÛõïù÷ æáóïìéïà, ïé ïðïÝïé, åðåéäÜ ðåòéÛøïùî óøåäÞî 50% ìÝðï÷, åÝîáé åêáéòåôéëÀ õòåðôéëïÝ Ñíéá óðÀ-îéá ëáé ðåòéúÜôèôè ìéøïùäéÀ óå Ûîá æù-óéëÞ ðåòéâÀììïî æôöøÞ óå Àíåóå÷ ðè-çÛ÷ ôòïæÜ÷. Æï äÛîôòï ðòïóôáôåàåé ôïù÷ óðÞòïù÷ ôïù íå Ûîá ðïìà óëìèòÞ ðåòéëÀòðéï. ¿óôÞóï, Þôáî ïé óðÞòïé öòéíÀóïùî, ôï ðåòéëÀòðéï áòøÝúåé îá áîïÝçåé¯ ïé óøéóíÛ÷ óôáäéáëÀ íåçáìñ-îïùî, áæÜîïîôá÷ îá åíæáîéóôïàî ôá-ëôïðïéèíÛîå÷ óåéòÛ÷ áðÞ óðÞòïù÷,

åðÀîö óôïù÷ ïðïÝïù÷ Ûøïùî áîáðôù-øõåÝ öòáÝá ëÞëëéîá ðòïóáòôÜíáôá (åðé-óðÛòíéá) ðïù ðåòéÛøïùî 80% ìÝðï÷. ¡éá îá áðïõáòòùîõïàî ðåòéóóÞôåòï ïé Çõè-òåùôÛ÷È ôöî óðÞòöî, Ûîá ðìÜõï÷ áðÞ íùôåòÛ÷ âåìÞîå÷ çåíÝúåé ôïî ùðÞìïéðï ëåîÞ øñòï ôïù ëáòðïà. Ãé ïùòáçëïôÀ-çëïé ôïà ªïùÀë áðïæìïéñîïùî ëïîôÀ, Ýóéá ëìáäéÀ, ôá ëòáôïàî íå ôï óôÞíá ôïù÷ ëáé ôá øñîïùî óôé÷ óøéóíÛ÷ ôöî ëáòðñî. ºïùîñîôá÷ ôï åòçáìåÝï ðÀîö-ëÀôö íÛóá óôè óøéóíÜ, ëáôáæÛòîïùî îá áðåìåùõåòñîïùî ôïù÷ óðÞòïù÷ áðÞ ôïù÷ íÝóøïù÷ ôïù÷¯ óôè óùîÛøåéá áæÜ-îïùî ôïù÷ óðÞòïù÷ îá ðÛóïùî ëáôåù-õåÝáî íÛóá óôï óôÞíá ôïù÷. ªôï ôÛìï÷ ôè÷ ðåòéÞäïù, ïé ïùòáçëïôÀçëïé ôòñîå íÞîï ôá ëÞëëéîá åðéóðÛòíéá, øòèóéíï-ðïéñîôá÷ ðÀîôïôå ôèî Ýäéá ôåøîéëÜ çéá îá æõÀóïùî óå áùôÀ øöòÝ÷ îá ôòáùíáôé-óôïàî.

ºáé ïé äàï ôòÞðïé äéáíÞòæöóè÷ ëìáäéñî çéá áîáúÜôèóè ôòïæÜ÷ åÝîáé ðáîôáøïà ðáòÞîôå÷ óôï ªïùÀë. ¡åîéëÀ, ôï ÇãÀòåíáÈ óôé÷ ôòàðå÷ äÛîôòöî åÝîáé ðåòéóôáóéáëÞ ëáé äéáòëåÝ åìÀøéóôá ìå-ðôÀ ôè÷ ñòá÷¯ Þôáî Þíö÷ ïé ëáòðïÝ ôïù äÛîôòïù Neesia öòéíÀúïùî, ïé ïùòáçëï-ôÀçëïé áæéåòñîïùî ôï íåçáìàôåòï íÛ-òï÷ ôè÷ íÛòá÷ ôïù÷ êåôòùðñîïîôá÷ ôïù÷ óðÞòïù÷ áðÞ ôïù÷ ëáòðïà÷, Ü ôá åðéóðÛòíéÀ ôïù÷, ëáé íÛòá íå ôè íÛòá

ù ¦¶Ä¹ªÃƶÄù ÃËÄ°¡ºÃÆ°¡ºÃ¹ ðåòîïàî ôè úöÜ ôïù÷ øöòÝ÷ îá æôéÀøîïùî Ü îá øòèóéíïðïéïàî åòçáìåÝá. Ãé ïùòá-çëïôÀçëïé ôïà ªïùÀë áðïôåìïàî íéá åëðìèëôéëÜ åêáÝòåóè: ëáôáóëåùÀ-úïùî ðïéëéìÝá åòçáìåÝöî. Îîá áðÞ ôá ðéï äéáäåäïíÛîá åÝîáé è ôï ëìáäÝ (åðÀîö äåêéÀ) ðïù åôïéíÀúïùî çéá îá íáúÛãïùî íùòíÜçëéá, ôåòíÝôå÷ ëáé ëùòÝö÷ íÛìé. ÌöòÝ÷ ôï åòçáìåÝï áùôÞ (áòéóôåòÀ), ðïììÛ÷ æïòÛ÷ ïé ðòïóðÀõåéå÷ îá æõÀóïùî óôï íÛìé ðïù âòÝóëåôáé óå íéá ôòàðá ôïù äÛîôòïù Ñäáçëñîïîôá÷, ðáòáäåÝç-íáôï÷ øÀòè, ôèî ôòàðáÑ áðïôùçøÀ-îïùî. Ãé ïùòáçëïôÀçëïé ôïù ªïùÀë, áîôéõÛôö÷, âÀúïùî ôï åòçáìåÝï óôèî ôòàðá ôïù äÛîôòïù ëáé ëòáôñîôá÷ ôï íå ôá äÞîôéá ôïù÷ (âÛìï÷, äåêéÀ) ôï ëéîïàî ðåòÝôåøîá íðòï÷-ðÝóö. »åôÀ ôï âçÀúïùî ëáé çìàæïùî ôï íÛìé ðÀîö ôïù (Àëòè äåêéÀ).

ù ¦¶Ä¹ªÃƶÄù ÃËÄ°¡ºÃÆ°¡ºÃ¹ ðåòîïàî ôè úöÜ ôïù÷ øöòÝ÷ îá æôéÀøîïùî Ü îá øòèóéíïðïéïàî åòçáìåÝá. Ãé ïùòá-çëïôÀçëïé ôïà ªïùÀë áðïôåìïàî íéá

94 S C I E N T I F I C A M E R I C A N » ° « Ã ª 2 0 0 6

ôïù÷ âìÛðïùíå îá ðáøáÝîïùî ëáé ôï ôòÝ-øöíÀ ôïù÷ îá çÝîåôáé ðåòéóóÞôåòï ìåÝï.

¸ øòÜóè åòçáìåÝöî åÝîáé õÛíá åëðáÝäåùóè÷¦Ã¹Ãª ¶¹Á°¹ à ¤Ã¡Ãª çéá ôèî ðåòÝåòçè áùôÜ óùçëÛîôòöóè óôè øòÜóè åòçáìåÝ-öî, Þôáî ïé åìåàõåòïé ïùòáçëïôÀçëïé ïðïùäÜðïôå áììïà òÛðïùî åìÀøéóôá ðòï÷ ôè óùçëåëòéíÛîè óùíðåòéæïòÀ; °íæéâÀììïùíå Þôé ïé ïùòáçëïôÀçëïé ôïà ªïùÀë åÝîáé åççåîñ÷ åêùðîÞôåòïé ôöî Àììöî: è ðáòáôÜòèóè Þôé ïé ðåòéó-óÞôåòïé ïùòáçëïôÀçëïé óå áéøíáìöóÝá íðïòïàî îá íÀõïùî îá øåéòÝúïîôáé åò-çáìåÝá äåÝøîåé Þôé è âáóéëÜ äéáîïèôéëÜ éëáîÞôèôá çéá îá ëÀîïùî ëÀôé ôÛôïéï ùðÀòøåé.

ªëåæôÜëáíå ìïéðÞî Þôé è áðÀîôèóè íðïòåÝ îá ëòàâåôáé óôï ðåòéâÀììïî ôïù÷. Ãé ïùòáçëïôÀçëïé ðïù åÝøáî íå-ìåôèõåÝ óôï ðáòåìõÞî úïàóáî åðÝ ôï ðìåÝóôïî óå Àîùäòá ëáé æôöøÀ äÀóè,

åîñ ôï Ûìï÷ åÝîáé Ûîá íïîáäéëÀ ðìïàóéï åîäéáÝôèíá. ªå óøÛóè íå ôá äÀóè óå êè-òÞ Ûäáæï÷, ðåòéóóÞôåòá Ûîôïíá ëÀîïùî åëåÝ ôé÷ æöìéÛ÷ ôïù÷, óôé÷ ôòàðå÷ ôöî äÛîôòöî, åîñ ôï Neesia åùäïëéíåÝ íÞîï óå ðåòéïøÛ÷ ëïîôÀ óå ôòåøïàíåîï îåòÞ. ¿óôÞóï, Þóï äåìåáóôéëÜ ëáé áî æáÝîå-ôáé íéá ðåòéâáììïîôéëÜ åêÜçèóè, áùôÜ äåî äéëáéïìïçåÝ ôï ìÞçï ðïù ïé ïùòá-çëïôÀçëïé óå ðïììïà÷ ðìèõùóíïà÷ åëôÞ÷ ôïù ªïùÀë áçîïïàî ïìÞôåìá ôé÷ Ýäéå÷ ðìïàóéå÷ ðèçÛ÷ ôòïæÜ÷. Ãàôå åêè-çåÝ çéáôÝ íåòéëïÝ ðìèõùóíïÝ ðïù ôòÛæï-îôáé íå ôïù÷ ëáòðïà÷ áùôïà÷, ôï ëÀîïùî øöòÝ÷ ôè øòÜóè åòçáìåÝöî (íå áðïôÛìå-óíá æùóéëÀ îá ôòñîå ðïìà ìéçÞôåòï áðÞ ôïù÷ ïùòáçëïôÀçëïù÷ ôïù ªïùÀë). Æï Ýäéï éóøàåé ëáé çéá ôá åòçáìåÝá ÇãáòÛ-íáôï÷È óôé÷ ôòàðå÷ ôöî äÛîôòöî. ¦åòé-óôáóéáëÀ, Þôáî ïé çàòö ìÞæïé ÑçåíÀ-ôïé íå äÀóè óå êèòÞ Ûäáæï÷Ñ ëáòðï-æïòïàî íáúéëÀ, ïé ïùòáçëïôÀçëïé ôïà ªïùÀë ôïà÷ åðéóëÛðôïîôáé çéá îá ðòï-

óæÛòïùî óôïî åáùôÞ ôïù÷ áðÞìáùóè Ñëáé ëáõñ÷ íáúåàïùî ëáòðïà÷ øòèóé-íïðïéïàî åòçáìåÝá çéá îá ðÀòïùî ôï ðåòéåøÞíåîï áðÞ ôé÷ ôòàðå÷ ôöî äÛ-îôòöî. Îôóé, áæïà ôá åòçáìåÝá åÝîáé äù-îáôÞî îá øòèóéíïðïéèõïàî ëáé óôïù÷ ìÞæïù÷ çàòö áðÞ ôï ªïùÀë Ñëáé áùôÞ ôï æùóéëÞ ðåòéâÀììïî ùðÀòøåé óå Þìï óøåäÞî ôï åàòï÷ çåöçòáæéëÜ÷ åêÀðìö-óè÷ ôïù ïùòáçëïôÀçëïùÑ, çéáôÝ îá íèî åÝîáé äùîáôÜ è øòÜóè åòçáìåÝöî ïðïù-äÜðïôå;

ËðÞãè íá÷ ìÀâáíå ëáé íéá Àììè ðé-õáîÜ åòíèîåÝá, è ïðïÝá åíðåòéÛøåôáé ëáé óôï ðáìéÞ çîöíéëÞ Þôé è áîÀçëè åÝ-îáé è íèôÛòá ëÀõå åæåàòåóè÷: ôá úñá óôï ªïùÀë, úñîôá÷ óå ôÞóï íåçÀìè ðìè-õùóíéëÜ ðùëîÞôèôá, áîôéíåôöðÝúïùî ðïìà íåçáìàôåòï áîôáçöîéóíÞ óôèî åêáóæÀìéóè ôòïæÜ÷. ¶ðïíÛîö÷, ðïììÀ áðÞ ôá úñá áùôÀ õá Ûíåîáî øöòÝ÷ ôòïæÜ åÀî äåî Ûâòéóëáî ôòÞðï îá æõÀóïùî óôé÷ ðéï äùóðòÞóéôå÷ ðèçÛ÷ åîÛòçåéá÷

ÑäèìáäÜ, øòåéÀúïîôáé ôá åòçáìåÝá çéá îá íðïòÛóïùî îá ôòáæïàî. Æï ðéï éóøù-òÞ åðéøåÝòèíá åîáîôÝïî ôè÷ åëäïøÜ÷ áùôÜ÷ åÝîáé Þôé ïé çìùëÛ÷ Ü ïé ðìïàóéå÷ óå ìÝðï÷ ôòïæÛ÷ óôé÷ ïðïÝå÷ ïé ïùòá-çëïôÀçëïé Ûøïùî ðòÞóâáóè íÛóö ôè÷ øòÜóè÷ åòçáìåÝöî âòÝóëïîôáé ãèìÀ óôé÷ ðòïôéíÜóåé÷ ôöî ïùòáçëïôÀçëöî, ëáé çéá ôï ìÞçï áùôÞ ïé ïùòáçëïôÀçëïé õá

à CAREL VAN SCHAIK åÝîáé äéåùõùîôÜ÷ ôïù °îõòöðïìïçéëïà ¹îóôéôïàôïù ëáé ôïù »ïùóåÝïù ôïù

¦áîåðéóôèíÝïù ôè÷ ·ùòÝøè÷ óôèî ¶ìâåôÝá. Ùîôá÷ ÃììáîäÞ÷, áðÛëôèóå ôï äéäáëôïòéëÞ ôïù äÝðìö-

íá óôï ¦áîåðéóôÜíéï ôè÷ ÃùôòÛøôè÷ ôï 1985. Úóôåòá áðÞ ôé÷ íåôáäéäáëôïòéëÛ÷ óðïùäÛ÷ ôïù

óôï ¦áîåðéóôÜíéï ôïù ¦òÝîóôïî ëáé ôè óàîôïíè áðáóøÞìèóÜ ôïù óôï ¦áîåðéóôÜíéï ôè÷ ÃùôòÛ-

øôè÷, íåôáðÜäèóå óôï ¦áîåðéóôÜíéï Duke (µÞòåéá ºáòïìÝîá), Þðïù äéåôÛìåóå ëáõèçèôÜ÷ âéï-

ìïçéëÜ÷ áîõòöðïìïçÝá÷ íÛøòé ôï 2004, ïðÞôå åðÛóôòåãå óôïî ¦áìáéÞ ºÞóíï. ªôï âéâìÝï ôïù

Among Orangutans: Red Apes and the Rice of Human Culture (Harvard University Press, 2004)

áîáðôàóóåé äéåêïäéëÞôåòá ôé÷ éäÛå÷ ðïù äéáôùðñîïîôáé óôï ðáòÞî Àòõòï.

à ª

Ë¡

¡Ä

°¼

¶°

ª

ù º°Ä¦Ã¹ ÆÃË ¼ËÆÃË Neesia (ëÀôö, áòéóôåòÀ) áðïôÛìåóáî ðèçÜ Ûíðîåùóè÷ çéá Ûîá áëÞíè óèíáîôéëÞ åòçáìåÝï óôï ÇòåðåòôÞòéïÈ ôöî ïùòáçëïôÀçëöî ôïù ªïùÀë. Ãé åêáéòåôéëÀ õòåðôéëïÝ óðÞòïé ðåòéâÀììïîôáé áðÞ íùôåòÛ÷ âåìÞîå÷, ïé ïðïÝå÷ øòèóéíåàïùî óôï îá áðïõáòòàîïùî ôá õèìáóôéëÀ ÇõèòåùôÛ÷È óðÞòöî. ¡éá îá êåðå-òÀóïùî ôï åíðÞäéï ôöî åðñäùîöî âåìÞîöî, ïé áîõòöðïåéäåÝ÷ ðÝõèëïé ôïù ªïùÀë áðïæìïéñîïùî ëïîôÀ, Ýóéá ëìáäéÀ, ôá ëòáôïàî íå ôï óôÞíá ôïù÷ ëáé ôá øñîïùî óôé÷ óøéóíÛ÷ ôöî ñòéíöî ëáòðñî (äåêéÀ). ºïùîñîôá÷ ôï åòçáìåÝï ðÀîö-ëÀôö íÛóá óôè óøéóíÜ, ï ïùòáçëïôÀçëï÷ áðåìåùõåòñîåé ôïù÷ óðÞòïù÷ øöòÝ÷ îá ôòáùíáôé-óôåÝ. ̧ æöôïçòáæÝá óôï ëÛîôòï ëÀôö äåÝøîåé Ûîá íéëòÞ æòïàôï íå ôï åòçáìåÝï îá åêÛøåé áëÞíá áðÞ áùôÞ.

PE

RR

Y V

AN

DU

IJN

HO

VE

N °

¦Ã

ÆÃ

AM

ON

G O

RA

NG

UTA

NS

: R

ED

AP

ES

AN

D T

HE

RIS

E O

F H

UM

AN

CU

LTU

RE

,CA

RE

L V

AN

SC

HA

IK.

TH

E B

EL

KN

AP

PR

ES

S O

F H

AR

VA

RD

UN

IVE

RS

ITY

PR

ES

S,

© 2

00

4,

à ¦

ÄÃ

¶¢

ÄÃ

ª º

°¹

ÆÃ

¢¹¢

°º

ƹº

à ¦

ÄÃ

ª¿

¦¹º

à Æ

ÃË

ºÃ

¤¶

¡¹Ã

Ë H

AR

VA

RD

» ° « Ã ª 2 0 0 6 S C I E N T I F I C A M E R I C A N 95

Ûðòåðå îá ôé÷ áîáúèôïàî ðáîôïà. ¦á-òáäåÝçíáôï÷ øÀòè, ïé ïùòáçëïôÀçëïé, ïðïùäÜðïôå, åÝîáé ðòÞõùíïé îá äå-øõïàî ðïììáðìÀ ôóéíðÜíáôá áðÞ ôé÷ íÛìéóóå÷ ðòïëåéíÛîïù îá æõÀóïùî óôï íÛìé ôïù÷. ¸ åëäïøÜ, ìïéðÞî, ôè÷ áîÀ-çëè÷ äåî æáÝîåôáé ôÞóï éóøùòÜ.

ºáôÀ íÝá äéáæïòåôéëÜ åëäïøÜ, ïé óùíðåòéæïòÛ÷ áùôÛ÷ åÝîáé îÛå÷ ôåøîéëÛ÷ ðïù åðéîÞèóáî íåòéëïÝ Ûêùðîïé ïùòá-çëïôÀçëïé ëáé ïé ïðïÝå÷ óôè óùîÛøåéá äéáäÞõèëáî ëáé ðáòÛíåéîáî óôïî ðìè-õùóíÞ, ëáõÞôé ôá Àììá Àôïíá ôé÷ Ûíáõáî áîôéçòÀæïîôá÷ áùôïà÷ ôïù÷ ÇåêðÛòÈ. »å Àììá ìÞçéá, è øòÜóè åòçáìåÝöî åÝîáé õÛíá åëðáÝäåùóè÷. Îîá íåçÀìï åíðÞäéï óôè íåìÛôè ôè÷ åëðáÝäåùóè÷ óôè æàóè åÝîáé Þôé, áæïà áðïíïîñóïùíå ôé÷ ðåé-òáíáôéëÛ÷ ðáòáíÛôòïù÷, åÝîáé áäàîáôï îá ëáôáäåÝêïùíå ðåéóôéëÀ Þôé ôï ðáòá-ôèòïàíåîï úñï åðéîïåÝ åëåÝîè ôè óôéç-íÜ Ûîá ëáéîïàòçéï ôÛøîáóíá ëáé Þøé Þôé áðìñ÷ åæáòíÞúåé íéá óùîÜõåéá ôèî ïðïÝá õùíÀôáé ëáìÀ áììÀ øòèóéíïðïéåÝ óðáîÝö÷. Ãàôå íðïòïàíå îá áðïäåÝ-êïùíå Þôé Ûîá úñï Ûíáõå íéá ëáéîïàòçéá ôåøîéëÜ áðÞ Ûîá Àììï íÛìï÷ ôè÷ ïíÀäá÷ ðáòÀ Þôé Ûìùóå ôï ðòÞâìèíá íÞîï ôïù. ¦áòÞìï ðïù íðïòïàíå îá äåÝêïùíå Þôé ïé ïùòáçëïôÀçëïé óôï åòçáóôÜòéï åÝîáé éëáîïÝ îá ðáòáôèòïàî ëáé îá íáõáÝîïùî ö÷ íÛìè åîÞ÷ ëïéîöîéëïà óùîÞìïù, áù-ôÞ äåî íá÷ ìÛåé ôÝðïôá çéá ôèî åëðáÝ-äåùóè óôè æàóè Ñïàôå çéá ôï ôé çåîéëÞ-

ôåòá åÝîáé áùôÜ ïàôå ëáé íÛøòé ðïà åëôåÝîåôáé. ¡éá ôï ìÞçï áùôÞ, ïé åòåùîè-ôÛ÷ ðåäÝïù áîáçëÀóôèëáî îá äéáíïò-æñóïùî ëòéôÜòéá óàíæöîá íå ôá ïðïÝá íéá óùçëåëòéíÛîè óùíðåòéæïòÀ Ûøåé ôé÷ òÝúå÷ ôè÷ óôèî åëðáÝäåùóè.

¦òñôïî, è óùíðåòéæïòÀ ðòÛðåé îá ðïéëÝììåé çåöçòáæéëÀ, äåÝøîïîôá÷ Þôé åðéîïÜõèëå ëÀðïù¯ ëáé ðòÛðåé îá åÝîáé ëïéîÜ óôïî ôÞðï Þðïù âòÛõèëå, ñóôå îá æáÝîåôáé Þôé äéáäÞõèëå ëáé äéáôèòÜõè-ëå óå Ûîáî óùçëåëòéíÛîï ðìèõùóíÞ. Ãé øòÜóåé÷ åòçáìåÝöî óôï ªïùÀë ðìèòïàî Àîåôá ôá äàï ðòñôá ëòéôÜòéá. Æï äåàôå-òï âÜíá åÝîáé ï áðïëìåéóíÞ÷ áðìïûëñî åêèçÜóåöî ðïù ðáòÀçïùî ôï Ýäéï øöòé-ëÞ ðòÞôùðï øöòÝ÷ Þíö÷ îá åíðìÛëïùî ôèî ëïéîöîéëÜ íÀõèóè. Îøïùíå Üäè áðïëìåÝóåé ôèî ïéëïìïçéëÜ åêÜçèóè, ëáôÀ ôèî ïðïÝá Àôïíá ðïù åëôÝõåîôáé óå Ûîá óùçëåëòéíÛîï æùóéëÞ ðåòéâÀì-ìïî æõÀîïùî áîåêÀòôèôá óôèî Ýäéá äå-êéÞôèôá. »ðïòïàíå îá áðïëìåÝóïùíå ëáé ôïî çåîåôéëÞ ðáòÀçïîôá, äéÞôé ïé ðå-òéóóÞôåòïé ïùòáçëïôÀçëïé óå áéøíáìö-óÝá íðïòïàî åðÝóè÷ îá íÀõïùî îá øåéòÝ-úïîôáé åòçáìåÝá.

Æï ôòÝôï ëáé ðéï áùóôèòÞ ëòéôÜòéï åÝîáé Þôé õá ðòÛðåé îá íðïòïàíå îá âòïàíå çåöçòáæéëÛ÷ ëáôáîïíÛ÷ ôè÷ óù-íðåòéæïòÀ÷ áùôÜ÷ ïé ïðïÝå÷ îá íðï-òïàî îá åêèçèõïàî íÛóö ôè÷ åëðáÝäåù-óè÷, ëáé ïé ïðïÝå÷ äåî åêèçïàîôáé åàëï-ìá íå ïðïéïîäÜðïôå Àììïî ôòÞðï. Îîá âáóéëÞ ðòÞôùðï õá Üôáî è àðáòêè íéá÷ óùíðåòéæïòÀ÷ óå ëÀðïéá ðåòéïøÜ ëáé è áðïùóÝá ôè÷ ðÛòáî åîÞ÷ æùóéëïà æòáç-íïà. ªôèî ðåòÝðôöóè ôöî øòèóôñî åò-çáìåÝöî ôïù ªïùÀë, è çåöçòáæéëÜ ëá-ôáîïíÜ ôïù äÛîôòïù Neesia íÀ÷ Ûäöóå ëáõïòéóôéëÀ óôïéøåÝá. Æá äÛîôòá Neesia (áììÀ ëáé ïé ïùòáçëïôÀçëïé) áðáîôïàî ëáé óôé÷ äàï ðìåùòÛ÷ ôïù íåçÀìïù óå ðìÀôï÷ ðïôáíïà °ìÀ÷. ªôï Ûìï÷ ªéî-çëÝì, Þíö÷, ôï ïðïÝï âòÝóëåôáé ìÝçï îÞ-ôéá ôïù ªïùÀë ëáé óôèî Ýäéá ðìåùòÀ ôïù °ìÀ÷ [âì. øÀòôè ëÀôö áòéóôåòÀ], ôï Ûäá-æï÷ Üôáî çåíÀôï íå åòçáìåÝá, óå áîôÝ-õåóè íå ôï Ûìï÷ »ðÀôïù-»ðÀôïù, óôèî Àììè ðìåùòÀ ôïù ðïôáíïà, óôï ïðïÝï äåî íðïòÛóáíå îá åîôïðÝóïùíå åòçá-ìåÝá ðáòÀ ôé÷ ðïììÛ÷ íá÷ åðéóëÛãåé÷ óå äéáæïòåôéëÛ÷ øòïîéÛ÷. ªôï »ðÀôïù-»ðÀôïù ðáòáôèòÜóáíå Þôé ðïììïÝ áðÞ

°¢¹°µ°Æù ¦ÃÆ°»Ã¹ íðïòåÝ îá Ûøïùî óôáíáôÜóåé ôèî åêÀðìöóè ôè÷ øòÜóè÷ åòçáìåÝöî. ¡éá ðáòÀäåéçíá, ôá äÛîôòá Neesia ëáé ïé ïùòáçëïôÀçëïé áðáîôïàî ëáé óôé÷ äàï ðìåùòÛ÷ ôïù ðìáôà ðïôáíïà °ìÀ÷ (æöôïçòáæÝá), áììÀ óôï Ûìï÷ ªéîçëÝì (øÀòôè÷) ôï Ûäáæï÷ åÝîáé çåíÀôï íå åòçáìåÝᯠóôï Ûìï÷ »ðÀôïù-»ðÀôïù, óôèî Àììè ðìåùòÀ ôïù ðïôáíïà, ï çèçåîÜ÷ ðìèõùóíÞ÷ ïùòáçëïôÀçëöî øòèóéíïðïéåÝ íéá Àììè ðéï áðìÜ ëáé ìéçÞôåòï áðïäïôéëÜ ôåøîéëÜ, äÝøö÷ øòÜóè åòçáìåÝöî. »åôáîÀóôå÷ äåî íðïòïàî îá íåôáæÛòïùî ôè øòÜóè åòçáìåÝöî óôï »ðÀôïù-»ðÀôïù, äéÞôé óôï óèíåÝï áùôÞ ï ðïôáíÞ÷ °ìÀ÷ åÝîáé ôÞóï ðìáôà÷ ñóôå îá íèî íðïòåÝ îá ôïî äéáóøÝóåé ëáîåÝ÷ ïùòáçëïôÀçëï÷.

¦¸

¡¸

¡¹°

ÆÃ

Ì°

ÄÆ

¸:

PE

RR

Y V

AN

DU

IJN

HO

VE

N¯

JE

N C

HR

IST

IAN

SE

N,

PE

RR

Y V

AN

DU

IJN

HO

VE

N (

æö

ôïçò

áæ

Ýá)

96 S C I E N T I F I C A M E R I C A N

» ° « Ã ª 2 0 0 6

ôïù÷ ëáòðïà÷ Üôáî áîïéøôïÝ, çåçïîÞ÷ ðïù ùðïäèìñîåé Þôé ïé ïùòáçëïôÀçëïé áùôïÝ Ûôòöçáî óðÞòïù÷ ôïù äÛîôòïù Neesia íå ôïî Ýäéï ôòÞðï ðïù ôïù÷ Ûôòö-çáî ïé óùççåîåÝ÷ ôïù÷ óôèî ôïðïõåóÝá ¡ëïàîïùçë ¦áìïàçë óôï áðïíáëòùóíÛ-îï µÞòîåï, áììÀ åîôåìñ÷ äéáæïòåôéëÀ áðÞ ôá êáäÛìæéá ôïù÷ áëòéâñ÷ óôèî Àì-ìè ðìåùòÀ ôïù ðïôáíïà óôï ªéîçëÝì.

Æï »ðÀôïù-»ðÀôïù åÝîáé íéá íéëòÜ åìñäè÷ ðåòéïøÜ ðïù äåî ðåòéìáíâÀîåé íåçÀìï íÛòï÷ ôïù ðéï åàæïòïù åìñ-äïù÷ äÀóïù÷, ëáé çéÕ áùôÞ óùîôèòåÝ ðå-òéïòéóíÛîï áòéõíÞ ïùòáçëïôÀçëöî. °çîïïàíå ëáôÀ ðÞóïî è øòÜóè åòçáìåÝ-

öî äåî åðéîïÜõèëå ðïôÛ åëåÝ Ü äåî íðÞ-òåóå îá äéáôèòèõåÝ óôïî íéëòÞôåòï áù-ôÞ ðìèõùóíÞ. ¡îöòÝúïùíå Þíö÷ Þôé ïé íåôáîÀóôå÷ áðÞ ôèî Àììè ðìåùòÀ ôïù ðïôáíïà äåî Ûæåòáî ðïôÛ åòçáìåÝá óôï »ðÀôïù-»ðÀôïù, äéÞôé óôï óèíåÝï áù-ôÞ ï ðïôáíÞ÷ °ìÀ÷ åÝîáé ôÞóï ðìáôà÷ ñóôå ïé ïùòáçëïôÀçëïé áäùîáôïàî ðìÜ-òö÷ îá ôïî äéáóøÝóïùî. ªôá óèíåÝá ìÝçï ðéï ãèìÀ Þðïù ï ðïôáíÞ÷ åÝîáé äéáâá-ôÞ÷, ôï äÛîôòï Neesia åùäïëéíåÝ ðåòé-óôáóéáëÀ áììÀ ïé ïùòáçëïôÀçëïé ôè÷ ðåòéïøÜ÷ ôï áçîïïàî ðáîôåìñ÷, áäéá-æïòñîôá÷ ðòïæáîñ÷ çéá ôïî ðìïàóéï ëáòðÞ ôïù. ÃðÞôå, íéá åòíèîåÝá âáóé-óíÛîè óôèî åëðáÝäåùóè åêèçåÝ íå ôïî ðéï æåéäöìÞ ôòÞðï ôèî áðòïóäÞëèôè áîôéðáòÀõåóè áîÀíåóá óôïù÷ îïÜíï-îå÷ øòÜóôå÷ åòçáìåÝöî ëáé ôïù÷ áîÞè-ôïù÷ ôòïæïóùììÛëôå÷ ðïù ðòáëôéëÀ úïùî ï Ûîá÷ äÝðìá óôïî Àììï, ëáõñ÷ ëáé ôèî àðáòêè ôöî áäáñî ïíïåéäñî ôïù÷ ðéï ãèìÀ óôï ðïôÀíé.

°îåëôéëÜ çåéôîÝáó衹°Æ¹ ¦°Ä°Æ¸ÄÃË»¶ ôïù÷ åîôùðöóéá-ëïà÷ áùôïà÷ ôòÞðïù÷ øòÜóè÷ åòçáìåÝ-öî óôï ªïùÀë ëáé Þøé ðïùõåîÀ áììïà; ¡éá îá áðáîôÜóïùíå óôï åòñôèíá, ëÀ-îáíå ðòñôá íéá ìåðôïíåòÜ óàçëòéóè íåôáêà Þìöî ôöî ôïðïõåóéñî óôé÷ ïðïÝ-å÷ Ûøïùî íåìåôèõåÝ ïùòáçëïôÀçëïé. ¦á-

òáôèòÜóáíå Þôé, áëÞíá ëáé áî åêáéòïà-óáíå ôè øòÜóè åòçáìåÝöî, ôï ªïùÀë åÝ-øå ôïî íåçáìàôåòï áòéõíÞ ëáéîïôïíéñî ðïù äéáäÞõèëáî óå Ûîáî ðìèõùóíÞ. Æï åàòèíá áùôÞ äåî åÝîáé ðéõáîñ÷ ôåøîéëÞ ìÀõï÷ ôïù éäéáÝôåòïù åîäéáæÛòïîôÞ÷ íá÷ çéá áóùîÜõéóôå÷ óùíðåòéæïòÛ÷, äé-Þôé Àììå÷ ðåòéïøÛ÷ Ûøïùî íåìåôèõåÝ ðéï åîôáôéëÀ áðÞ åòåùîèôÛ÷ ðòÞõùíïù÷ îá áîáëáìàãïùî óùíðåòéæïòéëÛ÷ ëáéîï-ôïíÝå÷ ðïù ïæåÝìïîôáé óôèî ëïéîöîéëÜ íÀõèóè.

ËðïõÛóáíå Þôé ðìèõùóíïÝ óôïù÷ ïðïÝïù÷ ôá Àôïíá åÝøáî ðåòéóóÞôåòå÷ ðéõáîÞôèôå÷ îá ðáòáôèòÜóïùî Àììá

Àôïíá åî äòÀóåé õá åÝøáî ëáé íåçáìàôå-òè ðïéëéìÝá äåêéïôÜôöî áðïëôèõÛîôöî íå íÀõèóè áðÕ Þ,ôé ðìèõùóíïÝ óôïù÷ ïðïÝïù÷ ïé äùîáôÞôèôå÷ íÀõèóè÷ åÝîáé ìéçÞôåòå÷. ¦òÀçíáôé, ëáôáæÛòáíå îá åðéâåâáéñóïùíå ôèî ùðÞõåóè Þôé, óå ôïðïõåóÝå÷ Þðïù ôá Àôïíá ðåòîïàî ðå-òéóóÞôåòï øòÞîï íå Àììá Àôïíá, áùôÀ Ûøïùî íåçáìàôåòè ðïéëéìÝá ëáéîïôïíé-ñî áðïëôèõÛîôöî íå íÀõèóè ÑóøÛóè ðïù éóøàåé ðáòåíðéðôÞîôö÷ ëáé óôïù÷ øéíðáîôúÜäå÷ [âì. çòÀæèíá óåì. 98]. ¸ óøÛóè áùôÜ Üôáî ðéï Ûîôïîè óå óùíðå-òéæïòÛ÷ óøåôéëÛ÷ íå ôèî ôòïæÜ, ðòÀçíá ìïçéëÞ áæïà, çéá îá áðïëôèõïàî ïé óøå-ôéúÞíåîå÷ íå ôèî åàòåóè ôòïæÜ÷ äåêéÞ-ôèôå÷ áðÞ ëÀðïéïî Àììïî, øòåéÀúïîôáé ðåòéóóÞôåòï øòÞîï ðáòáôÜòèóè÷ åë ôïù óàîåççù÷ áðÕ Þ,ôé, çéá ðáòÀäåéçíá, è áîáçîñòéóè ëÀðïéïù æáîåòïà óÜíáôï÷ åðéëïéîöîÝá÷. ¡éá îá ôï õÛóïùíå áììéñ÷, åëåÝîá ôá Àôïíá ðïù Ûòøïîôáé óå åðáæÜ íå íéëòÞôåòï áòéõíÞ íïòæöíÛîöî áôÞ-íöî åíæáîÝúïùî, áëòéâñ÷ Þðö÷ ëáé ï ðáòïéíéñäè÷ áäÛêéï÷ øöòéÀôè÷, ìéçÞôå-òå÷ ðïìéôéóôéëÛ÷ ðáòáììáçÛ÷.

Ùôáî åêåôÀóáíå íå ðòïóïøÜ ôé÷ á-îôéõÛóåé÷ íåôáêà ôöî ôïðïõåóéñî, äéá-ðéóôñóáíå åðÝóè÷ ëÀôé Àììï. Æá âòÛæè ôöî ïùòáçëïôÀçëöî ðáîôïà ðåòîïàî ðåòéóóÞôåòå÷ áðÞ 20.000 ñòå÷ óôï æö÷ ôè÷ èíÛòá÷ ö÷ åîõïùóéñäåé÷ íáõèôåùÞ-

íåîïé óå óôåîÜ åðáæÜ íå ôé÷ íèôÛòå÷ ôïù÷. »Þîï óôï ªïùÀë Þíö÷ ðáòáôèòÜ-óáíå ëáé åîÜìéëïù÷ ïùòáçëïôÀçëïù÷ îá ðåòîïàî ðïììÛ÷ ñòå÷ íáúÝ óôè äéÀòëåéá ôè÷ áîáúÜôèóè÷ ôòïæÜ÷. ªå áîôÝõåóè íå Þìïù÷ ôïù÷ Àììïù÷ ðìèõùóíïà÷ ðïù Ûøïùî íåìåôèõåÝ ñ÷ ôñòá, ïé ïùòáçëï-ôÀçëïé óôï ªïùÀë ôòÛæïîôáî óùøîÀ íå ôèî Ýäéá ôòïæÜ ÑóùîÜõö÷ ëìáäéÀ äÛ-îôòöî çåíÀôá íå ôåòíÝôå÷Ñ ëáé íïéòÀ-úïîôáî ôèî ôòïæÜ ôïù÷ Ñôï ëòÛá÷ âòá-äùëÝîèôöî ìÞòé÷, ðáòáäåÝçíáôï÷ øÀòè. ¸ áîïòõÞäïêè áùôÜ çåéôîÝáóè ëáé áîï-øÜ åðÛôòåãå ìéçÞôåòï éëáîÀ Àôïíá îá ðìèóéÀóïùî ôá ðéï éëáîÀ óå ôÛôïéá áðÞ-

óôáóè ñóôå îá ðáòáôèòÜóïùî ôé÷ ôåøîé-ëÛ÷ áîáúÜôèóè÷ ëáé óùììïçÜ÷ ôòïæÜ÷, ðòÀçíá ðïù Ûëáîáî íå ôïî åîõïùóéá-óíÞ íéëòñî ðáéäéñî.

¸ áðÞëôèóè ôöî îïèôéëÀ ðéï áðáé-ôèôéëñî åðéîïÜóåöî, Þðö÷ åÝîáé ïé øòÜ-óåé÷ åòçáìåÝöî ðïù âòÝóëåé ëáîåÝ÷ áðï-ëìåéóôéëÀ óôï ªïùÀë, áðáéôåÝ ðéõáîñ÷ ðòïóöðéëÜ åðáæÜ íå Àôïíá áòëåôÀ éëáîÀ, ëáõñ÷ åðÝóè÷ ëáé ðïììÛ÷ åðáîá-ìÜãåé÷ ðáòáôèòÜóåöî ëáé Àóëèóè÷. ¸ åëðìèëôéëÜ óùîÛðåéá ôè÷ áîÀçëè÷ áù-ôÜ÷ åÝîáé Þôé, ðáòÞìï ðïù ôá âòÛæè íá-õáÝîïùî óøåäÞî Þìå÷ ôé÷ äåêéÞôèôå÷ áðÞ ôé÷ íèôÛòå÷ ôïù÷, Ûîá÷ ðìèõùóíÞ÷ õá íðïòÛóåé îá äéáéöîÝóåé óùçëåëòéíÛîå÷ ëáéîïôïíÝå÷ íÞîï åæÞóïî ùðÀòøïùî, åëôÞ÷ áðÞ ôé÷ íèôÛòå÷, ëáé Àììá áîåëôé-ëÀ ëïéîöîéëÀ ðòÞôùðá ôòéçàòö ôïù÷¯ åÀî íéá íèôÛòá äåî åÝîáé éäéáÝôåòá åðé-äÛêéá, ôÞôå õá ùðÀòøïùî Àììïé ðåðåé-òáíÛîïé åéäéëïÝ ôòéçàòö, ëáé ôï áîÜìéëï Àôïíï õá íðïòÛóåé îá íÀõåé ôé÷ ìåðôÛ÷ áùôÛ÷ ôåøîéëÛ÷, ïé ïðïÝå÷ ðòïæáîñ÷ äåî Ûòøïîôáé áùôÞíáôá. Îôóé, Þóï ðéï óùîå-ëôéëÞ åÝîáé ôï ëïéîöîéëÞ äÝëôùï ôÞóï ðéï ðéõáîÞ åÝîáé è ïíÀäá îá ëáôáæÛòåé îá óùçëòáôÜóåé ôé÷ Þðïéå÷ äåêéÞôèôå÷ Ûøïùî åðéîïèõåÝ, ñóôå ôåìéëÀ ïé áîåëôé-ëïÝ ðìèõùóíïÝ îá óùîôèòïàî ëáé Ûîáî íåçáìàôåòï áòéõíÞ ôÛôïéöî óùíðåòé-æïòñî.

¸ ºÃ¹Á¿Á¹º¸ »°£¸ª¸ »¦ÃĶ¹ Á° ¶ºÆ¹Á°¥¶¹ Ƹ ¢¹°Áøƹº¸ ¶¦¹¢Ãª¸

¶Áê ·¿ÃË ª¶ °Á¿Æ¶Äà ¶¦¹¦¶¢Ã

» ° « Ã ª 2 0 0 6 S C I E N T I F I C A M E R I C A N 97

¸ åòçáóÝá íá÷ óôï ðåäÝï äåÝøîåé Þôé, ðÛòá áðÞ ôèî áðìÜ åêáòôèíÛîè íÀõèóè ëáé ôïùìÀøéóôïî óôá ðòöôåàïîôá, óôï íåçáìàôåòï íÛòï÷ ôè÷ è íÀõèóè óôè æàóè íðïòåÝ îá Ûøåé ëáé íéá ëïéîöîéëÜ óùîéóôñóá. °îôéõÛôö÷, ôá ðåòéóóÞôåòá ðåéòÀíáôá óôï åòçáóôÜòéï çéá ôïî ôòÞ-ðï íå ôïî ïðïÝï ôá úñá íáõáÝîïùî Ûøïùî óôÞøï îá áðïëáìàãïùî ôèî éëáîÞôèôá ôïù áôÞíïù çéá áôïíéëÜ íÀõèóè. Ùîôö÷, åÀî ôï åòçáóôèòéáëÞ ðåÝòáíá ôïù ãù-øïìÞçïù çéîÞôáî ùðÞ æùóéëÛ÷ óùîõÜëå÷, Þðïù øéìéÀäå÷ åòåõÝóíáôá äéåëäéëïàî ôèî ðòïóïøÜ, ôï ùðïëåÝíåîï ôè÷ Ûòåù-îá÷ íðïòåÝ îá íè óùîåéäèôïðïéïàóå

ðïôÛ Þôé ùðÀòøåé Ûîá ðòÞâìèíá ðòï÷ åðÝìùóè. ªôè æàóè, ïé åîÛòçåéå÷ ôöî ðåðåéòáíÛîöî íåìñî åîÞ÷ ëïéîöîéëïà óùîÞìïù Ûøïùî ö÷ óôÞøï îá ôòáâÜêïùî ôèî ðòïóïøÜ ôïù Àðåéòïù úñïù.

Ãé ëïéîöîéëÛ÷ ëáôáâïìÛ÷ ôè÷ åùæùýá÷ù ¶Ä¶ËÁ¶ª »°ª íå ôïù÷ ïùòáçëïôÀ-çëïù÷ äåÝøîïùî Þôé è ðáéäåÝá Ñè ëïé-îöîéëÜ íÀõèóè éäéáÝôåòöî äåêéïôÜôöîÑ Þøé íÞîï áîáäåéëîàåé ôèî åùæùýá, áììÀ óôèî ðïòåÝá ôïù øòÞîïù åùîïåÝ ëáé ôèî åêÛìéêÜ ôè÷ óå Ûîáî ðìèõùóíÞ. ¢éáæï-òåôéëÀ åÝäè äéáæÛòïùî óèíáîôéëÀ óôïù÷ íèøáîéóíïà÷ ðïù ôïù÷ åðéôòÛðïùî îá íáõáÝîïùî áðÞ Àììá, áììÀ ðÀîôö÷ ôù-ðéëÀ ðåéòÀíáôá åðéâåâáéñîïùî ôèî éóøùòÜ åîôàðöóè ðïù äèíéïùòçåÝôáé Þóï ðáòáôèòåÝ ëáîåÝ÷ ôïù÷ íåçÀìïù÷ áîõòöðïåéäåÝ÷ ðéõÜëïù÷ óôè æàóè: åÝ-îáé éëáîïÝ îá íÀõïùî ðáòáôèòñîôá÷ ôé÷ ëéîÜóåé÷ ôöî Àììöî. Îôóé, Þôáî Ûîá÷ ïù-òáçëïôÀçëï÷ óôè æàóè Ü Ûîá÷ íåçÀìï÷ áæòéëáîéëÞ÷ áîõòöðïåéäÜ÷ ðÝõèëï÷ åëäèìñîåé íéá îïèôéëÀ ðïìàðìïëè óù-íðåòéæïòÀ, è éëáîÞôèôá áùôÜ Ûøåé áðï-ëôèõåÝ íÛóö íÀõèóè÷ íå ðáòáôÜòèóè ëáé ðòïóöðéëÜ÷ Àóëèóè÷, íå ôïî Ýäéï áëòéâñ÷ ôòÞðï ðïù Ûîá ðáéäÝ óùçëÛ-îôòöóå ôé÷ äéëÛ÷ ôïù äåêéÞôèôå÷. Îôóé, Þôáî Ûîá÷ ïùòáçëïôÀçëï÷ óôï ªïùÀë

Ûøåé áðïëôÜóåé ðåòéóóÞôåòá áðÞ áùôÀ ôá ôåøîÀóíáôá áðÕ Þ,ôé Ûîá÷ ìéçÞôåòï ôùøåòÞ÷ åêÀäåìæÞ÷ ôïù ëÀðïù áììïà, áùôÞ ôï Ûøåé ëáôáæÛòåé äéÞôé ôïù äÞõè-ëáî ðåòéóóÞôåòå÷ åùëáéòÝå÷ óôè úöÜ çéá ëïéîöîéëÜ íÀõèóè. »å ìÝçá ìÞçéá, è ëïéîöîéëÜ íÀõèóè íðïòåÝ îá åëôéîÀêåé ôè äéáîïèôéëÜ åðÝäïóè åîÞ÷ úñïù óå áîñôåòï åðÝðåäï.

¡éá îá åëôéíÜóïùíå ôè óèíáóÝá ôöî ëïéîöîéëñî åéóòïñî óôèî åêÛìéêè ôè÷ áîñôåòè÷ îïèíïóàîè÷, á÷ ëÀîïùíå Ûîá õåöòèôéëÞ ðåÝòáíá. °÷ æáîôáóôïàíå Ûîá Àôïíï ðïù íåçáìñîåé äÝøö÷ ëïéîö-îéëÛ÷ åéóòïÛ÷ áììÀ ôïù ðáòÛøåôáé Þóè

óôÛçè ëáé æòïîôÝäá øòåéÀúåôáé. °ùôÜ è ðåòÝðôöóè éóïäùîáíåÝ íå åëåÝîè óôèî ïðïÝá äåî ùðÀòøåé åðáæÜ íåôáêà ôöî äéáæïòåôéëñî çåîéñî Ü óôèî ïðïÝá ôá íéëòÀ ðòÛðåé îá æòïîôÝóïùî ôïî åáùôÞ ôïù÷ íÞìé÷ åçëáôáìåÝãïùî ôè æöìéÀ ôïù÷. °÷ æáîôáóôïàíå ôñòá Ûîá õèìùëÞ ôïù åÝäïù÷ ôï ïðïÝï åðéîïåÝ íéá øòÜóéíè äåêéÞôèôá ÑðáòáäåÝçíáôï÷ øÀòè, ðñ÷ îá áîïÝçåé Ûîáî ëáòðÞ ëáé îá æõÀîåé óôï õòåðôéëÞ ðåòéåøÞíåîÞ ôïù. ¸ Ýäéá õá úÜóåé Àîåôá ëáé ðéõáîñ÷ õá Ûøåé ðåòéó-óÞôåòïù÷ áðïçÞîïù÷ áðÞ Àììå÷ íèôÛ-òå÷ ôïù ðìèõùóíïà. °î Þíö÷ è äåêéÞôè-ôá áùôÜ äåî íåôáäïõåÝ óôèî åðÞíåîè çåîéÀ, ôÞôå õá åêáæáîéóôåÝ íÞìé÷ è íè-ôÛòá ðåõÀîåé.

°÷ æáîôáóôïàíå ôñòá ôèî ðåòÝðôö-óè óôèî ïðïÝá ïé áðÞçïîïé óùîïäåàïùî ôè íèôÛòá ôïù÷ çéá ëÀðïéï äéÀóôèíá ðòïôïà áæåõïàî óôèî ôàøè ôïù÷. Æá ðå-òéóóÞôåòá íéëòÀ õá íÀõïùî ôè îÛá ôå-øîéëÜ áðÞ ôè íèôÛòá ôïù÷ ëáé õá ôè íå-ôáäñóïùî ÑíáúÝ íå ôá ïæÛìè áðÞ áù-ôÜîÑ óôèî åðÞíåîè çåîéÀ. ¸ åî ìÞçö äéáäéëáóÝá ìáíâÀîåé øñòá óùîÜõö÷ óå åÝäè íå áòçÞ òùõíÞ áîÀðôùêè÷ ëáé íå-çÀìè äéÀòëåéá óôåîÜ÷ åðáæÜ÷ íåôáêà ôïùìÀøéóôïî ôïù åîÞ÷ çïîÛá ëáé ôöî áðïçÞîöî ôïù, áììÀ õá åîéóøùÞôáî óè-íáîôéëÀ åÀî ðïììÀ Àôïíá äèíéïùòçïà-óáî ëïéîöîéëÀ áîåëôéëÛ÷ ïíÀäå÷.

»ðïòïàíå îá ðòïøöòÜóïùíå Ûîá âÜíá ðáòáðÛòá. ªå úñá íå áòçÞ òùõíÞ áîÀðôùêè÷ ðïù úïùî óå ëïéîöîéëÀ áîå-ëôéëÛ÷ ïíÀäå÷, è æùóéëÜ åðéìïçÜ õá ôåÝ-îåé îá áîôáíåÝãåé íéá íéëòÜ âåìôÝöóè óôèî éëáîÞôèôá íÀõèóè÷ íÛóö ðáòáôÜ-òèóè÷ ðåòéóóÞôåòï áðÕ Þ,ôé íéá áîôÝ-óôïéøè áàêèóè óôèî éëáîÞôèôá çéá ëáé-îïôïíÝå÷, äéÞôé óå íéá ôÛôïéá ëïéîöîÝá ôï Àôïíï íðïòåÝ îá âáóéóôåÝ óôé÷ ðìÀ-ôå÷ ôöî ïíïåéäñî ôïù ôÞóï ôè÷ ðáòïà-óá÷ çåîéÀ÷ Þóï ëáé ôöî ðòïèçïùíÛîöî. £á ðåòéíÛîïùíå ìïéðÞî íéá ðòÞóõéá ôòïæïäïôéëÜ äéáäéëáóÝá óôèî ïðïÝá ôá úñá íðïòïàî îá çÝîïùî ðéï åæåùòåôéëÀ

ëáé îá áîáðôàêïùî ëáìàôåòå÷ ôåøîéëÛ÷ ëïéîöîéëÜ÷ íÀõèóè÷ ÑçîöòÝóíáôá ðïù ö÷ çîöóôÞî ùðÞëåéîôáé ôè÷ åùæùýá÷. ¶ðïíÛîö÷, è ëïéîöîéëÞôèôá ðòïäéáõÛ-ôåé Þóá åÝäè Ûøïùî ëÀðïéå÷ éëáîÞôèôå÷ çéá ëáéîïôïíÝá îá åêåìéøõïàî áîáðôàó-óïîôá÷ áîñôåòè îïèíïóàîè. °ùôÞ íá÷ æÛòîåé óôè îÛá åêÜçèóè çéá ôè äéáîïè-ôéëÜ åêÛìéêè.

¸ îÛá áùôÜ ùðÞõåóè äÝîåé îÞèíá óå Ûîá ëáôÀ ôá Àììá áéîéçíáôéëÞ æáéîÞíå-îï. ¦ïììÛ÷ æïòÛ÷ óôè äéÀòëåéá ôïù ðòï-èçïàíåîïù áéñîá ëÀðïéïé áîÛõòåãáî âòÛæè íåçÀìöî áîõòöðïåéäñî ðéõÜ-ëöî íå ôïî Ýäéï ôòÞðï íå ôïî ïðïÝï õá íåçÀìöîáî ðáéäéÀ áîõòñðöî. °ùôïÝ ïé åðïîïíáúÞíåîïé ÇëïéîöîéëïðïéèíÛ-îïéÈ áîõòöðïåéäåÝ÷ ðÝõèëïé áðÛëôèóáî íéá áêéïõáàíáóôè ðïéëéìÝá äåêéïôÜôöî, áîôéçòÀæïîôá÷ øöòÝ÷ éäéáÝôåòï ëÞðï ðïìàðìïëå÷ óùíðåòéæïòÛ÷: áîôéìáíâÀ-îïîôáî, ìÞçïù øÀòè, ôè óèíáóÝá ôïù äåé-êÝíáôï÷ Ü áëÞíá ëáé ëÀðïéá íÛòè ôè÷ áîõòñðéîè÷ ïíéìÝá÷, ëáôÀæåòîáî îá çÝ-îïùî áóôåÝïé óëáîäáìéÀòèäå÷ ëáé äèíé-ïùòçïàóáî úöçòáæéÛ÷. ¦éï ðòÞóæáôá, ôùðéëÀ ðåéòÀíáôá, Þðö÷ åëåÝîá ðïù Ûçé-îáî íå ôïî íðïîÞíðï Kanzi áðÞ ôè Sue Savage-Rumbaugh óôï ¦ïìéôåéáëÞ ¦á-îåðéóôÜíéï ôè÷ ÆúÞòôúéá, áîÛäåéêáî åîôùðöóéáëÛ÷ éëáîÞôèôå÷ åëíÀõèóè÷ ôè÷ çìñóóá÷ [âì. William Calvin, ÒThe

ù ºÃ¹Á¿Á¹ºÃ¦Ã¹¸»¶Áù °Á£Ä¿¦Ã¶¹¢¶¹ª ¦¹£¸ºÃ¹ ¦Ä°¡»°Æ¹ ¶ÌÃËÁ ¦¶Ä¹ªªÃƶİ ¦ÄêÃÁÆ°

Emergence of IntelligenceÓ, Scientific American, Ãëôñâòéï÷ 1994]. »ïìïîÞôé ôÛôïéïù åÝäïù÷ ðåéòÀíáôá Ûøïùî áðïò-òéæõåÝ ðïììÛ÷ æïòÛ÷ ìÞçö Ûììåéãè÷ åðáòëïà÷ åðéóôèíïîéëÜ÷ áùóôèòÞôè-ôá÷, áùôÛ÷ ïé äéáòëñ÷ åðáîáìáíâáîÞ-íåîå÷ ðåòéðôñóåé÷ áîáäåéëîàïùî ôï åëðìèëôéëÞ îïèôéëÞ äùîáíéëÞ ðïù ù-ðÀòøåé óôïù÷ íåçÀìïù÷ áîõòöðïåéäåÝ÷ ðéõÜëïù÷. »ðïòåÝ îá íèî ëáôáîïïàíå ðìÜòö÷ ôèî ðïìùðìïëÞôèôá ôè÷ úöÜ÷ óôè úïàçëìá, ðéóôåàö Þíö÷ Þôé áùôïÝ ïé ëïéîöîéëïðïéèíÛîïé áîõòöðïåéäåÝ÷ ðÝ-õèëïé ðòÀçíáôé Ûøïùî ðåòéóóÞôåòá ðòïóÞîôá. ªå íéá äéáäéëáóÝá è ïðïÝá óùíðùëîñîåé ôèî éóôïòÝá ôè÷ áîõòñðé-îè÷ åêÛìéêè÷, Ûîá÷ áîõòöðïåéäÜ÷ ðÝõè-ëï÷ ðïù íåçáìñîåé Þðö÷ Ûîá÷ Àîõòö-ðï÷ íðïòåÝ îá åëôïêåùôåÝ óå îïèôéëÀ åðÝðåäá ðïìà ðéï ùãèìÀ áðÞ åëåÝîá ôöî åìåàõåòöî óùîôòÞæöî ôïù.

à Ýäéï÷ ôòÞðï÷ óëÛãè÷ äÝîåé áðÀ-îôèóè ëáé óôï ðáìáéÞ åòñôèíá çéáôÝ íå-òéëÀ ðòöôåàïîôá óå áéøíáìöóÝá øòèóé-íïðïéïàî íå Àîåóè Ñëáé íåòéëÛ÷ æï-òÛ÷ ëáôáóëåùÀúïùîÑ åòçáìåÝá, Þôáî ôá ïíïåéäÜ ôïù÷ óôè æàóè äåî äåÝøîïùî îá Ûøïùî ôÛôïéå÷ ôÀóåé÷. ¸ åùòÛö÷ äéá-äåäïíÛîè Àðïãè Þôé ôá äåàôåòá äåî øòåéÀúïîôáé åòçáìåÝá Ûòøåôáé óå áîôÝ-õåóè íå ðáòáôèòÜóåé÷ óå ïùòáçëïôÀ-çëïù÷, øéíðáôúÜäå÷ ëáé ðéõÜëïù÷ ëá-ðïùôóÝîïù÷, ïé ïðïÝå÷ äåÝøîïùî Þôé Ûîá íÛòï÷ ôè÷ øòÜóè÷ åòçáìåÝöî ëáõéóôÀ ðòïóéôÛ÷ ôé÷ ðéï ðìïàóéå÷ ðèçÛ÷ ôòï-æÜ÷ óôá æùóéëÀ åîäéáéôÜíáôá ôöî úñöî Ü ôá âïèõÀ îá áîôéíåôöðÝóïùî ðåòéÞ-äïù÷ Ûììåéãè÷ ôòïæÜ÷. à çòÝæï÷ ìàîå-ôáé åÀî óùîåéäèôïðïéÜóïùíå Þôé äàï Àôïíá ôïù Ýäéïù åÝäïù÷ íðïòåÝ îá äéá-æÛòïùî åîôùðöóéáëÀ óôé÷ äéáîïèôéëÛ÷ åðéäÞóåé÷ ôïù÷, áîÀìïçá íå ôï ëïéîöîé-ëÞ ðåòéâÀììïî óôï ïðïÝï íåçÀìöóáî.

Ãé ïùòáçëïôÀçëïé åîóáòëñîïùî áù-ôÞ áëòéâñ÷ ôï æáéîÞíåîï. ¶Ýîáé çîöóôïÝ ö÷ ïé áòéóôïôÛøîå÷ áðïäòÀóåöî óôïù÷ úöïìïçéëïà÷ ëÜðïù÷, êåëìåéäñîïîôá÷ Ûêùðîá ôèî ðÞòôá ôïù ëåìéïà ôïù÷. ¦áòÕ Þìå÷ ôé÷ äåëáåôÝå÷ Þíö÷ åðÝðïîöî ëá-ôáçòáæñî áðÞ áæïóéöíÛîïù÷ åòåùîè-ôÛ÷, ïé ðáòáôèòÜóåé÷ óôï ðåäÝï Ûøïùî áðïëáìàãåé Ûîáî åêáéòåôéëÀ ðåòéïòé-óíÛîï áòéõíÞ ôåøîïìïçéëñî åðéôåùçíÀ-ôöî óå ðåòéïøÛ÷ åëôÞ÷ ôïù ªïùÀë. °éø-íáìöôéóíÛîïé Àçòéïé ïùòáçëïôÀçëïé óù-

îÜõö÷ äåî óùíâéâÀúïîôáé íå ôï çåçïîÞ÷ ôè÷ áéøíáìöóÝá÷ ôïù÷, äéáôèòñîôá÷ ðÀ-îôïôå âáõéÀ òéúöíÛîè ôèî åðéæùìáëôé-ëÞôèôá ëáé ôèî ëáøùðïãÝá ôïù÷ áðÛîá-îôé óôïù÷ áîõòñðïù÷. Ãé ïùòáçëïôÀ-çëïé áîôéõÛôö÷ ðïù çåîîéïàîôáé óå úöïìïçéëïà÷ ëÜðïù÷ äÛøïîôáé íå Àîåóè ôïù÷ æòïîôéóôÛ÷ ôïù÷ ö÷ ðïìàôéíá ðòÞ-ôùðá òÞìöî, äÝîïîôá÷ ðòïóïøÜ óôé÷

äòáóôèòéÞôèôÛ÷ ôïù÷ ÑáììÀ ëáé óôá áîôéëåÝíåîá ðïù âòÝóëïîôáé óëÞòðéá ôòéçàòö óôïî ðåòéæòáçíÛîï øñòï ôïù÷Ñ, íáõáÝîïîôá÷ îá áðïëôïàî çîñ-óåé÷ ëáé îá óùóóöòåàïùî Ûôóé íåçÀìï áòéõíÞ äåêéïôÜôöî.

¸ ëòÝóéíè ðòÞâìåãè ôè÷ õåöòÝá÷ ôè÷ Çåùæùýá÷ íÛóö ôè÷ ðáéäåÝá÷È åÝîáé Þôé åîäåøïíÛîö÷ ôá ðéï åùæùÜ úñá úïùî óå ðìèõùóíïà÷ óôïù÷ ïðïÝïù÷ ïìÞëìè-òè è ïíÀäá ùéïõåôåÝ ëáéîïôïíÝå÷ ðïù åé-óÀçïîôáé áðÞ ôá íÛìè ôè÷. ̧ ðòÞâìåãè áùôÜ äåî íðïòåÝ îá åìåçøõåÝ åàëïìá. ·ñá áðÞ äéáæïòåôéëÛ÷ çåîåáìïçéëÛ÷ çòáííÛ÷ äéáæÛòïùî ôÞóï ðïìà óôé÷ áé-óõÜóåé÷ ëáé ôïî ôòÞðï úöÜ÷ ôïù÷, ñóôå è åðéìïçÜ åîÞ÷ íïîáäéëïà íÛôòïù óà-çëòéóè÷ ôè÷ äéáîïèôéëÜ÷ åðÝäïóè÷ Üôáî áîÛëáõåî äàóëïìè. ¦òï÷ ôï ðáòÞî,

íðïòïàíå áðìñ÷ îá áîáòöôèõïàíå ëá-ôÀ ðÞóïî ïé çåîåáìïçéëÛ÷ çòáííÛ÷ ðïù ðáòïùóéÀúïùî áäéáíæéóâÜôèôá óèíåÝá åùæùýá÷ Ûøïùî ëáé ðáéäåÝá è ïðïÝá âá-óÝúåôáé óôèî áæïíïÝöóè ëáéîïôïíéñî, ëáé áîôéõÛôö÷. Æï îá áîáçîöòÝúåé ëÀ-ðïéï÷ ôïî åáùôÞ ôïù óôïî ëáõòÛæôè, çéá ðáòÀäåéçíá, åÝîáé Ûîá åìÀøéóôá ëáôáîï-èôÞ áììÀ áìÀõèôï óèíåÝï áùôåðÝçîö-óè÷, è ïðïÝá õåöòåÝôáé ëáé Ûîäåéêè áîñ-ôåòè÷ îïèíïóàîè÷. ¦áòÕ Þìå÷ ôé÷ åðá-îåéìèííÛîå÷ ðòïóðÀõåéå÷ óå ðïììÛ÷ çåîåáìïçéëÛ÷ çòáííÛ÷, ïé íïîáäéëÛ÷ ïíÀäå÷ õèìáóôéëñî ðïù Ûøïùî ðåòÀóåé ðòï÷ ôï ðáòÞî ôè äïëéíáóÝá áùôÜ íå åðéôùøÝá åÝîáé ïé íåçÀìïé áîõòöðïåé-äåÝ÷ ðÝõèëïé ëáé ôá äåìæÝîéᯠôá Ýäéá úñá ðïù íðïòïàî îá íÀõïùî îá ëáôáîïïàî ðïììÀ ôùøáÝá óàíâïìá ëáé çéá ôá ïðïÝá Ûøïùíå ôé÷ ëáìàôåòå÷ åîäåÝêåé÷ Þôé åÝîáé éëáîÀ îá áîôéçòÀãïùî íéá óùíðåòéæïòÀ Ñè âÀóè çéá íéá ðáéäåÝá âáóéúÞíåîè óôèî áæïíïÝöóè ëáéîïôïíéñî. ¸ åùÛìé-ëôè øòÜóè åòçáìåÝöî ðïù âáóÝúåôáé óôèî áæïíïÝöóè ëáéîïôïíéñî åÝîáé ðéï äéáäåäïíÛîè óôá õèìáóôéëÀ: óôïù÷ ðé-õÜëïù÷ ëáé ôïù÷ íåçÀìïù÷ áîõòöðïåé-äåÝ÷ ðéõÜëïù÷, óôá ëèôñäè ëáé ôïù÷ åìÛæáîôå÷ ÑçåîåáìïçéëÛ÷ çòáííÛ÷ óôé÷ ïðïÝå÷ è ëïéîöîéëÜ íÀõèóè åÝîáé óùîè-õéóíÛîè. ¦áòÞìï ðïù íÛøòé ôñòá íÞîï ôÛôïéïù åÝäïù÷ áðìÀ ðåéòÀíáôá íðï-òïàî îá çÝîïùî, ôá áðïôåìÛóíáôÀ ôïù÷ åîéóøàïùî ôè õåöòÝá ôè÷ åùæùýá÷ íÛóö ôè÷ ðáéäåÝá÷.

»éá Àììè óèíáîôéëÜ ðòÞâìåãè åÝ-îáé Þôé è ôÀóè çéá äèíéïùòçÝá ëáéîïôïíé-ñî ëáé è ëïéîöîéëÜ íÀõèóè ðòÛðåé îá Ûøïùî óùîåêåìéøõåÝ. ¦òÀçíáôé, ï Simon Reader, ï ïðïÝï÷ ôñòá åòçÀúåôáé óôï ¦áîåðéóôÜíéï ôè÷ ÃùôòÛøôè÷ óôèî Ãì-ìáîäÝá, ëáé ï Kevin Laland, ôïù ¦áîåðé-óôèíÝïù ôïù ªåî Íîôòéïù÷ óôè ªëïôÝá, áîáëÀìùãáî Þôé ôá åÝäè ôöî ðòöôåùÞ-îôöî ðïù ðáòïùóéÀúïùî ôé÷ ðåòéóóÞôå-òå÷ åîäåÝêåé÷ çéá ôè äèíéïùòçÝá ëáéîï-ôïíéñî ðáòïùóéÀúïùî ëáé ôé÷ ðåòéóóÞ-ôåòå÷ åîäåÝêåé÷ çéá ëïéîöîéëÜ íÀõèóè. °ëÞíá ðéï Ûííåóå÷ äïëéíáóÝå÷ âáóÝúï-îôáé óå óùóøåôÝóåé÷, çéá äéÀæïòá åÝäè, ôïù óøåôéëïà íåçÛõïù÷ ôïù åçëåæÀìïù (íåôÀ ôè óôáôéóôéëÜ äéÞòõöóè çéá ôï óöíáôéëÞ íÛçåõï÷) ëáé ôöî ëïéîöîéëñî ëáé áîáðôùêéáëñî íåôáâìèôñî. Ãé ëá-õéåòöíÛîïé óùóøåôéóíïÝ íåôáêà ôè÷ ëïé-

98 S C I E N T I F I C A M E R I C A N » ° « Ã ª 2 0 0 6

¦¤¸£Ëª»Ã¹ ªÆÃ˪ ïðïÝïù÷ ôá Àôïíá Ûøïùî ðåòéóóÞôåòå÷ ðéõáîÞôèôå÷ îá ðáòáôèòÜóïùî Àììá Àôïíá åî äòÀóåé ðáòïùóéÀúïùî ëáé íåçáìàôåòè ðïéëéìÝá äåêéïôÜôöî áðïëôèõÛîôöî íå íÀõèóè áðÕ Þ,ôé ðìèõùóíïÝ óôïù÷ ïðïÝïù÷ ïé äùîáôÞôèôå÷ íÀõèóè÷ åÝîáé ìéçÞôåòå÷. ̧ óøÛóè áùôÜ éóøàåé ëáé óôïù÷ øéíðáîôúÜäå÷ ëáé óôïù÷ ïùòáçëïôÀçëïù÷.

JE

N C

HR

IST

IAN

SE

N¯

¦¸

¡¸

: C

AR

EL

VA

N S

CH

AIK

îöîéëÞôèôá÷ ëáé ôïù óøåôéëïà íåçÛõïù÷ ôïù åçëåæÀìïù ðïììñî ïíÀäöî õèìá-óôéëñî óùíæöîïàî åðÝóè÷ íå ôèî éäÛá áùôÜ.

¦áòÞìï ðïù è îÛá áùôÜ ùðÞõåóè äåî åðáòëåÝ çéá îá åêèçÜóåé ôï åðÝíï-îï åòñôèíá çéáôÝ ïé ðòÞçïîïÝ íá÷, íÞîïé íåôáêà ôöî íåçÀìöî áîõòöðïåéäñî ðé-õÜëöî, áîÛðôùêáî ôÞóï ùãèìÜ îïèíï-óàîè, åîôïàôïé÷ è åëðìèëôéëÜ éëáîÞôè-ôá åëôÞêåùóè÷ ôöî íåçÀìöî áîõòöðï-åéäñî ðéõÜëöî óå Ûîá ðìïàóéï áðÞ ðïìéôéóíéëÜ Àðïãè ðåòéâÀììïî ëÀîåé ôï øÀóíá îá æáÝîåôáé ìéçÞôåòï åîôùðö-óéáëÞ. ̧ åêÜçèóè ôè÷ éóôïòéëÜ÷ ôòïøéÀ÷ ôè÷ áììáçÜ÷ åíðåòéÛøåé ðïììÛ÷ ìåðôï-íÛòåéå÷, ïé ïðïÝå÷ ðòÛðåé îá óùîäùá-óôïàî ðòïóåëôéëÀ íå âÀóè ôá óðÀîéá ëáé íðåòäåíÛîá áðïìéõöíáôéëÀ ëáé áò-øáéïìïçéëÀ åùòÜíáôá. ¦ïììïÝ öóôÞ- óï åòåùîèôÛ÷ ùðïãéÀúïîôáé Þôé è ëòÝóé-íè áììáçÜ Üôáî è åéóâïìÜ óôè óáâÀîá ôïù ðòñéíïù Homo, ï ïðïÝï÷ âÀäéúå Çëòáôñîôá÷È åòçáìåÝá. ¡éá îá íðïòÛ-óïùî îá êåõÀãïùî âïìâïà÷, çéá îá êåòé-úñóïùî ôé÷ óÀòëå÷ ëáé îá ùðåòáóðé-óôïàî ôá ëïùæÀòéá íåçÀìöî õèìáóôé-ëñî, Ûðòåðå îá äïùìÛãïùî óùììïçéëÀ ëáé îá áîáðôàêïùî åòçáìåÝá ëáé óôòá-ôèçéëÛ÷. °ùôÛ÷ ïé áîÀçëå÷ åîõÀòòùîáî ôè äèíéïùòçÝá ðåòéóóÞôåòöî ëáéîïôï-íéñî ëáé ðåòéóóÞôåòè÷ áììèìåêÀòôè-óè÷, íå áðïôÛìåóíá è îïèíïóàîè îá åëôéîáøôåÝ óôá àãè.

Ùôáî åêåìéøõÜëáíå óôïî óàçøòïîï Àîõòöðï, è ðïìéôéóíéëÜ éóôïòÝá Àòøéóå îá áììèìåðéäòÀ íå ôèî Ûíæùôè éëáîÞ-ôèôá çéá âåìôÝöóè ôè÷ åðÝäïóè÷. ÌòåéÀ-óôèëáî óøåäÞî 150.000 øòÞîéá áðÞ ôé÷ áðáòøÛ÷ ôïù åÝäïù÷ íá÷ ñóôå îá åíæá-îéóôïàî ðåòÝðìïëå÷ åëæòÀóåé÷ ôïù áî-õòñðéîïù óùíâïìéóíïà, Þðö÷ åëìåðôù-óíÛîá íè ìåéôïùòçéëÀ ôåøîïùòçÜíáôá (ôÛøîè, íïùóéëÀ Þòçáîá, ôáæéëÀ äñòá) [âì. Kate Wong, Ǹ áîÀäùóè ôïù óàç-øòïîïù îïùÈ, Scientific American - ¶ììè-îéëÜ Îëäïóè, ¹ïàìéï÷ 2005].

¸ Ûëòèêè ôè÷ ôåøîïìïçÝá÷ ôá ôåìåù-ôáÝá 10.000 øòÞîéá äåÝøîåé Þôé ïé ðïìéôé-óíéëÛ÷ åéóòïÛ÷ íðïòïàî îá ïäèçÜóïùî óå áðåòéÞòéóôá åðéôåàçíáôá, Þìá áùôÀ íå åçëåæÀìïù÷ ôè÷ ìÝõéîè÷ åðïøÜ÷. ¦òÀçíáôé, è ðáéäåÝá íðïòåÝ îá äèíé-ïùòçÜóåé Ûîáî îÛï îïù áðÞ Ûîáî ðáìáéÞ åçëÛæáìï.

¡ ¹ ° ¦ ¶ Ä ° ¹ Æ ¶ Ä ¿ » ¶ ¤ ¶ Æ ¸

C.P. van Schaik ëáé G.R. Pradhan, ÒA Model for Tool-Use Traditions in Primates: Implications for the Coevolution of Culture and CognitionÓ, Journal of Human Evolution, ôÞí. 44, óåì. 645-664, 2003.

C.P. van Schaik, M. Ancrenaz, G. Borgen, B. Galdikas, C.D. Knott, I. Singleton, A. Suzuki, S.S. Utami ëáé M.Y. Merrill, ÒOrangutan Cultures and the Evolution of Material CultureÓ, Science, ôÞí. 299, óåì. 102-105, 2003.

Andrew Whiten, Vicky Horner ëáé Frans de Waal, ÒConformity to Cultural Norms of Tool Use in ChimpanzeesÓ, Áature online, °àçïùóôï÷ 2005.

» ° « Ã ª 2 0 0 6 S C I E N T I F I C A M E R I C A N 99

ù ÃËÄ°¡ºÃÆ°¡ºÃ¹ ëïîôÀ óôè äùôéëÜ áëôÜ ôè÷ ªïùíÀôòá÷ åÝîáé ðïìà ðéï ëïéîöîéëïÝ áðÞ ôïù÷ ùðÞìïéðïù÷ ïùòáçëïôÀçëïù÷ ðïù úïùî ïðïùäÜðïôå áììïà. Ãé áîÜìéëïé ïùòáçëïôÀçëïé áîáúèôïàî ôè óùîôòïæéÀ ôöî ïíïåéäñî ôïù÷ óå ëÀõå äùîáôÜ åùëáéòÝá.

HE

RM

AN

D.

RIJ

KS

EN

°¦

à Æ

à A

MO

NG

OR

AN

GU

TAN

S:

RE

D A

PE

S A

ND

TH

E R

ISE

OF

HU

MA

N C

ULT

UR

E,

CA

RE

L V

AN

SC

HA

IK.

TH

E B

EL

KN

AP

PR

ES

S O

F H

AR

VA

RD

UN

IVE

RS

ITY

PR

ES

S,

© 2

00

4,

à ¦

ÄÃ

¶¢

ÄÃ

ª º

°¹

ÆÃ

¢¹¢

°º

ƹº

à ¦

ÄÃ

ª¿

¦¹º

à Æ

ÃË

ºÃ

¤¶

¡¹Ã

Ë H

AR

VA

RD