Anthony Giddens Nowoczesność i Tożsamość

Dane o oryginale:Anthony GiddensModernity and Self-Identity.Self and Society in the Late Modern AgeCopyright © Anthony Giddens 1991First published 1991 by Polity Pressin association with Blackwell PublishersReprinted 1992, 1993Projekt obwoluty, okładki i strony tytułowej STEFAN NARGIELŁORedaktor IZABELA RÓŻAŃSKARedaktor techniczny TERESA SKRZYPKOWSKACopyright © for the Polish edition byWydawnictwo Naukowe PWN SAWarszawa 2001ISBN 83-01-13549-2Wydawnictwo Naukowe PWN SA00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10tel. (0-prefiks-22) 69543-21faks: (0-prefikir-22) 826-71-63e-mail: pwn@pwn.com.plhttp://www.pwn.plVSpis rzeczyPodziękowania ........................ 1Wprowadzenie ........................ 3I. Ramy późnej nowoczesności ............ 15

Kilka ogólnych uwag o nowoczesności........ 21L o k a l i z a c j a , g l o b a l i z a c j a i t r a n s f o r m a c j a ż y c i a codziennego ......................... 30Doświadczenie zapośredniczone ............ 33Późna nowoczesność i jej parametry egzystencjalne . 40Dlaczego nowoczesność i tożsamość?......... 46II. Tożsamość. Bezpieczeństwo ontologiczne a niepokój egzystencjalny .................. 50Bezpieczeństwo ontologiczne i zaufanie ....... 51Lęk i organizacja społeczna .............. 60Pytania egzystencjalne ................. 67Ciało i świadomość................... 79Motywacja........................ 89EL Trajektoria tożsamości ...............¦ . 98Tożsamość jednostki, historia, nowoczesność ..... 104-,; Style życia i plany życiowe .............. 112- Teoria i praktyka czystej relacji ............ 122VISpis rzeczyCiało a samorealizacja ................. 137Anorexia nervosa a refleksyjność ciała ........ 142IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwo ........... 150Los, fatalizm, momenty przełomowe ......... 150Parametry ryzyka .................... 157Świadome podejmowanie ryzyka ........... 171Ryzyko, bezpieczeństwo i kokon ochronny ...... 174Ryzyko, zaufanie i systemy abstrakcyjne ....... 184Bezpieczeństwo, dewaluacja umiejętności i systemyabstrakcyjne ..................... 189

Nowe podstawy działania a problemy ekspertyzy . . 192Podsumowanie: autorytet, ekspertyza i ryzyko .... 195V. Separacja doświadczenia .............. 198Samozwrotność i obszar życia jednostki ....... 200Czynniki instytucjonalne ................ 204Obszary izolowane ................... 214Społeczne włączenie szaleństwa ............ 218Izolacja choroby i śmierci ............... 221Prywatyzacja pasji ................... 223Separacja od środowiska naturalnego ......... 225Narcyzm i tożsamość .................. 231S e n n e t t . N a r c y z m a n i e p r a w i d ł o w o ś c i charakterologiczne ....................... 231Lash. Narcyzm kulturowy ............. 234Uwagi krytyczne .................... 238Pożytki z terapii .................... 244VI. Niepokoje tożsamościowe ............. 248Wpływ ryzyka i wątpliwości .............. 248B e z p i e c z e ń s t w o o n t o l o g i c z n e , l ę k i s e p a r a c j a doświadczenia ......................... 251Czysta relacja: stresy i napięcia ............ 254„Życie w świecie": dylematy tożsamościowe..... 256Unifikacja a fragmentacja ............... 258Spis rzeczyVIIBezsilność a kontrola.................. 261Autorytet a niepewność ................ 265Doświadczenie osobiste a doświadczenie urynkowione 268Właściwa dynamika: groźba bezsensu ......... 274

Powrót wypartych treści ................ 276VII. Narodziny polityki życia .............. 285Co to jest polityka emancypacji? ........... 286Polityka życia...................... 291Polityka życia, ciało i świadomość .......... 296Życie osobiste, potrzeby planetarne .......... 300Podsumowanie: program polityki życia ........ 304Powiązania i implikacje ................ 307Słownik podstawowych pojęć ............... 314Indeks osób .......................... 319PodziękowaniaW przygotowaniu tej książki pomogło mi mniej i bardziej bezpośrednio wiele osób. Miałem to szczęście, że mogłem przedyskutować zawarte tu pomysły w ramach rozwiniętego cyklu seminariów w dwóch szczególnie stymulujących intelektualnie środowiskach: Wydziału Nauk Społecznych i Politycznych uniwersytetu w Cambridge i Katedry Socjologii Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Barbara. Jestem wdzięczny uczestnikom tych seminariów za liczne pouczające uwagi i cenne rady. Kilka osób uważnie i krytycznie przeczytało maszynopis. Jestem szczególnie zobowiązany Zygmuntowi Baumanowi, Da-vidowi Heldowi, Lewisowi A. Coserowi i Dennisowi Wrongowi. Naprawdę wiele zawdzięczam Teresie Brennan, której uwagi do maszynopisu były niezmiernie pomocne. Wpływ Deirdre Boden jest widoczny w wielu miejscach książki: wiele dały mi różne materiały i nie publikowane artykuły, które mi przez dłuższy czas przesyłała, a także bezpośrednie dyskusje. Ann Bone, która przygotowała książkę do druku, poczyniła wiele uwag stylistycznych i merytorycznych, które odmieniły tekst. Pozostałe osoby, którym

chciałbym podziękować za wkład w ostateczny kształt książki, to Richard Appelbaum, Kąty Giddens, Sam Hollick, Harvey Molotch, Helen Blunt, Avril Symonds i John Thompson.Anthony GiddensWprowadzenieivwestia nowoczesności, jej rozwoju i aktualnego kształtu jej form instytucjonalnych, zaistniała na nowo jako fundamentalny problem socjologiczny u progu dwudziestego pierwszego wieku. Związek między socjologią a pojawieniem się nowoczesnych instytucji jest znany od dawna. Współcześnie wiemy jednak, że te powiązania są bardziej złożone i problematyczne, niż kiedyś sądzono, i że ponowna analiza natury nowoczesności musi iść w parze z rewizją podstawowych założeń analizy socjologicznej.Nowoczesne instytucje różnią się od wszelkich wcześniejszych form porządku społecznego ze względu na swoją dynamikę, to, w jakim stopniu podważają tradycyjne zwyczaje i obyczaje, i na ich globalny zasięg. Nie są to jednak tylko zmiany zewnętrzne. Nowoczesność radykalnie przekształca charakter życia codziennego i zmienia najbardziej osobiste doświadczenia człowieka. Nowoczesność należy rozważać na poziomie instytucjonalnym, ale transmutacje zachodzące na tym poziomie znajdują bezpośrednie przełożenie na życie jednostek i, co za tym idzie, ich tożsamość. Istotnie, jedną z wyróżniających cech nowoczesności jest zacieśniająca się wzajemna zależność między dwoma „krańcami" bytowości i intencjonalności: czynnikami globalnymi z jednej strony i indywidualnymi dyspozycjami z drugiej. Celem tej książki jest analiza naturyWprowadzenietych wzajemnych powiązań i zbudowanie słownika pozwalających

ją uchwycić kategorii. We wprowadzeniu postaram się zarysować i streścić główne watki całego przedsięwzięcia. Taka strategia pociąga za sobą niestety konieczność pewnych powtórzeń, w tej mierze pozostaje mi więc liczyć na wyrozumiałość Czytelnika.Mimo że głównym przedmiotem rozważań jest tożsamość jednostki, nie jest to zasadniczo praca psychologiczna. Książka w przeważającej mierze koncentruje się na powstawaniu nowych mechanizmów tożsamościowych, którym nadają kształt - i przez które są zarazem kształtowane - instytucje nowoczesności. Tożsamość jednostki nie jest bezwolną, zdeterminowaną przez czynniki zewnętrzne rzeczą. Jakkolwiek lokalne byłyby konteksty działania jednostek, konstruując swoją tożsamość czynnie uczestniczą one w społecznych oddziaływaniach o globalnych konsekwencjach i implikacjach.Socjologia i nauki społeczne w szerszym rozumieniu są nierozłącznymi elementami instytucjonalnej refleksyjności nowoczesności, zjawiska o fundamentalnym znaczeniu dla zawartej w tej książce analizy. Na refleksyjność nowoczesności składają się nie tylko badania akademickie, ale także wszelkie podręczniki, przewodniki, działalność terapeutyczna i poradnictwo. W kilku przypadkach szeroko powołuję się więc na badania socjologiczne i praktyczne „przewodnik i po życ iu" n ie ty le w ce lu udokumentowania jakiejś kwesti i , i le dlatego, że są symptomatyczne dla zjawisk społecznych i trendów rozwojowych, jakie staram się ustalić. Są to bowiem nie tylko prace „dotyczące" procesów społecznych, ale materiały, które w jakimś stopniu na te procesy się składają.Ogólnie, jest to książka o charakterze analitycznym, a nie opisowym, i w kilku krytycznych momentach wywodu w celu

udokumentowania proponowanego stanowiska odwołuje się do typów idealnych. Staram się uchwycić strukturujące właściwo-Wprowadzenieści nowoczesności, które stanowią jej rdzeń i współoddziałują z refleksyjnością jaźni. Nie analizuję jednak szczegółowo, w jakim stopniu rozwinięte są niektóre ze wspomnianych procesów w określonych warunkach ani nie wskazuję na procesy przepiwne.Rozpoczynam rozdziałem, w którym zarysowuję ramy całej analizy. Wykorzystując dla ilustracji konkretne badanie, proponuję charakterystykę kluczowych aspektów rozwoju nowoczesności. Obok refleksyjności instytucjonalnej nowoczesne życie społeczne cechują procesy dogłębnej reorganizacji czasu i przestrzeni powiązane z ekspansją mechanizmów wykorzeniających, na których drodze relacje społeczne zostają wyrwane z bezpośrednich uwarunkowań i ponownie uporządkowane w skali wielkich dystansów przestrzenno-czasowych. Skutkiem takiej reorganizacji czasu i przestrzeni, wraz z towarzyszącymi jej mechanizmami wykorzeniającymi, jest wzmocnienie i glo-balizacja zaznaczających się już wcześniej przejawów nowoczesności oraz zmiana treści i natury życia codziennego.Nowoczesność jest porządkiem posttradycyjnym, ale to nie oznacza, że rękojmię tradycji i obyczaju zastąpiła pewna wiedza racjonalna. Wątpienie, które jest nierozłączną cechą nowoczesnej myśli krytycznej, przenika zarówno życie codzienne, jak i świadomość filozoficzną, tworząc ogólny wymiar egzystencjalny współczesnego świata społecznego. Nowoczesna instytucjonalizacja zasady radykalnego powątpiewania polega na dążeniu do formułowania wszelkiej wiedzy w postaci hipotez, czyli twierdzeń, które jak najbardziej mogą być prawdziwe, ale są z zasady zawsze

otwarte na rewizję i w każdej chwili mogą zostać odrzucone. Systemy zakumulowanej wiedzy specjalistycznej - będące istotnymi czynnikami wykorzeniania - reprezentują wielorakie, często wzajemnie się zwalczające i różne w swoich implikacjach źródła autorytetu. W warunkach, jak ją określam, „wysoko rozwiniętej" lubWprowadzenie„późnej" nowoczesności - w naszym dzisiejszym świecie - tożsamość, podobnie jak jej szerszy kontekst instytucjonalny, musi być tworzona w sposób refleksyjny. Realizacji tego zadania nie ułatwia oszałamiająca rozmaitość opcji i możliwości.W okolicznościach, na które składa się niepewność i konieczność wybierania, szczególne zastosowanie mają pojęcia zaufania i ryzyka. Zaufanie uważam za zjawisko kluczowe dla całego procesu rozwoju osobowości, posiadające przy tym odniesienie do mechanizmów wykorzeniających i systemów abstrakcyjnych. W swoich zasadniczych przejawach zaufanie jest bezpośrednio związane z osiąganiem pierwotnego poczucia bezpieczeństwa ontologicznego. Relacja zaufania ustanowiona między dzieckiem a opiekunami jest „szczepionką", która chroni przed potencjalnymi niebezpieczeństwami i zagrożeniami, na jakie jednostka jest narażona uczestnicząc w najbardziej nawet codziennych czynnościach. Tak rozumiane zaufanie tworzy „kokon ochronny", który stoi na straży ego w jego codziennych poczynaniach. „Unieważnia" ono potencjalne zdarzenia, które paraliżowałyby wolę działania jednostki i jej poczucie przynależności, gdyby miała je poważnie brać pod uwagę. W bardziej specyficznym wydaniu zaufanie jest środowiskiem interakcji z systemami abstrakcyjnymi, które z jednej strony odzierają życie codzienne z tradycyjnych

treści, a z drugiej ustanawiają globalizujące wpływy. Zaufanie jest tu źródłem owego „przeskoku w wiarę", którego wymaga praktyczne zaangażowanie.Nowoczesność to kultura ryzyka. Nie chcę przez to powiedzieć, że życie społeczne stało się w swej istocie bardziej ryzykowne, niż było. Dla większości ludzi w społeczeństwach rozwiniętych wcale tak nie jest. Chodzi o to, że kategoria ryzyka nabiera fundamentalnego znaczenia dla tego, jak la icy oraz wyspecjalizowani technicy organizują świat społeczny. W warunkach nowoczesności przyszłość jest bezustannie wchłanianaWprowadzenie7przez teraźniejszość w wyniku refleksyjnej organizacji obszarów wiedzy. Terytorium przysz łości zosta ło, by tak rzec, zagospodarowane i skolonizowane. Jednak taka kolonizacja z samej swej natury nigdy nie może być pełna, bo myślenie w kategoriach ryzyka jest wpisane w ocenę projektów z punktu widzenia możliwych odchyleń od spodziewanych wyników. Szacunek ryzyka skłania do precyzji, wręcz kwantyfikacji, ale jest niedoskonały z natury. Zważywszy na ruchliwy charakter nowoczesnych instytucji połączony ze zmienną i często kontrowersyjną naturą systemów abstrakcyjnych, w istocie większość szacunków ryzyka zawiera wiele niewiadomych.Nowoczesność zmniejsza ogólną ryzykowność pewnych sfer i sposobów życia, ale jednocześnie wprowadza nowe, prawie lub całkiem nieznane wcześniejszym epokom parametry ryzyka. Są wśród nich rodzaje ryzyka na wielką skalę, wynikające z globalnego wymiaru systemów nowoczesności. Świat późnonowoczes-ny - świat, który określam mianem wysoko rozwiniętej nowoczesności -

jest apokaliptyczny, ale nie przez to, że nieuchronnie zmierza ku katastrofie, tylko dlatego, że niesie ze sobą takie formy ryzyka, jakich nie znały wcześniejsze pokolenia. Bez względu na postępy negocjacji międzynarodowych i kontroli zbrojeń, ryzyko konfliktu zbrojnego ze skutkiem masowej destrukcji pozostanie dopóty, dopóki istnieć będzie broń jądrowa, lub sama konieczna do jej wyprodukowania wiedza, i dopóki nauka i technika będą zaangażowane w tworzenie nowych rodzajów uzbrojenia. W sytuacji, w której natura, jako zjawisko zewnętrzne wobec życia społecznego, w pewnym sensie sięgnęła „kresu" na skutek dominacji ludzkiej, ryzyko katastrofy ekologicznej stanowi stały element perspektywy naszego życia codziennego. Równie nieuniknionymi elementami naszego doświadczenia są także inne rodzaje ryzyka na wielką skalę, jak załamanie globalnych mechanizmów rynkowych albo powstanie totalitarnych supermocarstw.WprowadzenieW warunkach wysoko rozwiniętej nowoczesności coraz powszechniejszym zjawiskiem jest wpływ odległych wydarzeń na to, co dzieje się w bezpośredniej bliskości, oraz na strukturę wewnętrzną tożsamości jednostki. Główną rolę odgrywają tu bez wątpienia środki przekazu: materiały drukowane i media elektroniczne. Już od dawna, począwszy od pierwszych doświadczeń związanych z posługiwaniem się pismem, doświadczenie zapośredniczone kształtuje zarówno tożsamość jednostek ludzkich, jak i elementarny porządek relacji społecznych. Wzajemne przenikanie samorozwoju i systemów społecznych, z systemami globalnymi włącznie, zaznacza się coraz wyraźniej wraz z rozwojem masowej komunikacji, a w szczególności komunikacji

elektronicznej. „Świat", w którym dziś żyjemy, różni się więc pod paroma względami zasadniczo od świata, w którym żyli ludzie w minionych okresach historycznych. Pod wieloma względami jest to pojedynczy świat o jednolitych ramach doświadczenia (na przykład jeśli chodzi o podstawowe osie czasu i przestrzeni), ale zarazem jest to świat, który wytwarza nowe formy różnicowania i rozproszenia. Uniwer-sum działania społecznego, w którym media elektroniczne odgrywają główną i konstytutywną rolę, nie odpowiada jednak „hiperrzeczywistości" w sensie zaproponowanym przez Bau-drillarda. Baudrillard myli wszechobecny wpływ doświadczenia zapośredniczonego z samozwrotnością systemów społecznych nowoczesności, czyli z faktem, że systemy te stają się w większości autonomiczne i są determinowane przez ich własne konstytutywne oddziaływania.W posttradycyjnym porządku nowoczesności, w kontekście nowych form zapośredniczania doświadczenia, tożsamość jednostki staje się przedsięwzięciem refleksyjnym. Refleksyjny projekt „ja", który polega na utrzymywaniu spójnych, chociaż wciąż na bieżąco weryfikowanych narracji biograficznych, rozgrywa się w kontekście wielokrotnego wyboru zapośred-Wprowadzenie

niczonego przez systemy abstrakcyjne. Pojęcie stylu życia nabiera w warunkach nowoczesności szczególnego znaczenia. Wraz ze słabnącym oddziaływaniem tradycji i rosnącym udziałem dialektycznego współoddziaływania globalności i lo-kalności w rekonstytuowaniu życia codziennego, jednostki są zmuszone dokonywać wyborów tożsamościowych spośród różnorakich opcji. Oczywiście występują też przeciwstawne, standaryzujące

tendencje. Ich najwyraźniejszym chyba przejawem jest urynkowienie, ponieważ kapitalistyczna produkcja i dystrybucja stanowią rdzeń instytucji nowoczesności. Jednakże z uwagi na „otwarty" charakter życia społecznego, zwielokrotnienie kontekstów działania i różnorodność ośrodków „władzy" rośnie znaczenie wyboru stylu życia w konstruowaniu własnej tożsamości i organizowaniu codziennej aktywności. Głównym czynnikiem strukturacji tożsamości jednostki staje się refleksyjne planowanie życia, które ze swej natury zakłada ocenę ryzyka zapośredniczoną przez kontakt z systemami eksperckimi.Zaraz na początku należy wyjaśnić ewentualne niejasności co do związku stylu życia z planowaniem życia. Ponieważ pojęcie stylu życia zostało przejęte przez reklamę i inne środki promocji dóbr konsumpcyjnych, można odnieść wrażenie, że „styl życia" należy wyłącznie do sfery zainteresowań zamożniejszych grup czy klas. Ubodzy są w zasadzie pozbawieni możliwości dokonywania wyborów w zakresie stylu życia. Jest to pod wieloma znaczącymi względami prawdą. Kwestie klasowe i nierówności, zarówno w skali państwowej, jak i na poziomie światowym, jak najbardziej pojawiają się w ramach zawartego w tej książce wywodu. Podziały klasowe i inne fundamentalne linie podziałów społecznych, jak te związane z płcią i etnicznością, można częściowo zdefiniować w kategoriach nierównego dostępu do różnych form samorealizacji i uzyskiwania nowych podstaw działania, które zostaną omówione. Należy pamiętać, że różnica,10Wprowadzeniewykluczenie i marginalizacja są efektami nowoczesności. Kusząc możliwością emancypacji, nowoczesne instytucje kreują

jednocześnie mechanizmy tłumienia własnego „ja", a nie samorealizacji. Byłoby jednak poważnym błędem uznanie zjawisk analizowanych w tej książce za ograniczone w swoim zasięgu do materialnie uprzywilejowanych jednostek. „Styl życia" odnosi się również do decyzji i sposobów działania podejmowanych w warunkach poważnych ograniczeń materialnych. Takie style życia mogą również obejmować bardziej lub mniej świadome odrzucenie szeroko rozpowszechnionych sposobów zachowań i wzorów konsumpcji.Jednym z aspektów współoddziaływania czynników lokalnych i globalnych jest zjawisko, które nazywam „transformacją intymności". Intymność ma swoją własną refleksyjność i samo-zwrotny porządek. „Czysta relacja" ma kluczowe znaczenie jako prototyp nowych wymiarów życia prywatnego. Czysta relacja polega na tym, że rozmywają się kryteria zewnętrzne i związek jest utrzymywany jedynie dla korzyści, których sam dostarcza. W warunkach czystej relacji stosunek zaufania może się zawiązać jedynie na drodze wzajemnych zwierzeń. Innymi słowy, zaufanie z definicji nie może już być zakotwiczone w kryteriach zewnętrznych względem samego związku - jak relacje pokrewieństwa, powinności społecznej czy tradycyjnych zobowiązań. Podobnie jak tożsamość jednostki, z którą jest mocno spleciona, czysta relacja podlega długoterminowej refleksyjnej kontroli ze względu na zmiany i przekształcenia zachodzące na zewnątrz.Czyste związki opierają się na „zobowiązaniu", które jest szczególnym rodzajem zaufania. Zobowiązanie jest z kolei zjawiskiem mieszczącym się w wewnętrznej logice czystego związku i oznacza zobowiązanie wobec samego związku oraz wobec innych zaangażowanych osób. Potrzeba intymności jest

nierozłącznie wpisana w czystą relację ze względu naWprowadzenie11zaufanie, na którym się opiera. Błędem wielu komentatorów współczesnych zjawisk społecznych jest więc postrzeganie „poszukiwania intymności" wyłącznie w kategoriach negatywnych, jako reakcji na rosnącą bezosobowość powiększającego się uniwersum społecznego. Angażowanie się w czyste relacje bywa oczywiście często sposobem obrony przed napierającym światem zewnętrznym, ale z drugiej strony czyste relacje są przesycone zapośredniczonymi oddziaływaniami wielkich systemów społecznych i zazwyczaj aktywnie organizują te oddziaływania w obrębie samego związku. Ogólnie rzecz biorąc, zarówno w życiu osobistym, jak i w szerszych kontekstach społecznych, procesom przejmowania kontroli i tworzenia nowych podstaw działania towarzyszy wywłaszczenie i utrata.W takich procesach indywidualne doświadczenie i systemy abstrakcyjne wyraźnie się zazębiają. „Przekwalifikowanie się" - ponowne zdobywanie wiedzy i umiejętności - czy to w odniesieniu do spraw życia osobistego, czy do relacji społecznych w szerszym wymiarze, jest powszechną i dominującą odpowiedzią na wywłaszczający efekt systemów abstrakcyjnych. Jest to reakcja zależna od sytuacji i z reguły dostosowana do specyficznych wymogów kontekstu. Jednostki są skłonne przekwalifikować się tym gruntowniej, im radykalniejsze zmiany w ich życiu wchodzą w grę i im bardziej krytyczne są decyzje, przed którymi stoją. Jednakże przekwalifikowanie jest zawsze tylko częściowe i podatne na wpływ „rewidowal-nej" wiedzy eksperckiej i rozbieżności w opiniach samych ekspertów. Postawy zaufania oraz bardziej

pragmatyczna akceptacja, sceptycyzm, wykluczenie i wycofanie burzliwie współistnieją w przestrzeni społecznej, wiążąc jednostkowe działania z systemami eksperckimi. W dobie późnej nowoczesności nastawienia laików wobec nauki, techniki i innych ezoterycznych form wiedzy specjalistycznej wyrażają z reguły12Wprowadzeniete same mieszane uczucia szacunku i rezerwy, aprobaty i niepokoju, entuzjazmu i niechęci, które w swoich pracach wyrażają filozofowie i analitycy społeczni (także eksperci).W powiązaniu z oddziaływaniem systemów abstrakcyjnych, refleksyjność tożsamości ma zasadniczy wpływ na ciało oraz procesy psychiczne. Ciało w coraz mniejszym stopniu funkcjonuje poza samozwrotną logiką systemów nowoczesności, jako zewnętrzne i „dane", a w coraz większym stopniu samo jest refleksyjnie mobilizowane. Wszystko to. co może przypominać masowy pęd ku narcystycznej kultywacji wyglądu ciała, jest w istocie wyrazem dużo głębszej troski o czynne „konstruowanie" i kontrolę nad ciałem. Istnieje tu integralny związek między rozwojem cielesnym a stylem życia, który przejawia się na przykład w poddawaniu ciała specyficznym reżimom. Ale ważne są też inne różnorodne czynniki będące odbiciem socjalizacji mechanizmów i procesów biologicznych. W dziedzinach reprodukcji biologicznej, inżynierii genetycznej i różnego rodzaju interwencji medycznych ciało staje się przedmiotem wyborów i możliwości, które mają znaczenie nie tylko dla samej jednostki. Istnieją ścisłe powiązania między osobistymi aspektami konstruowania cielesności i czynnikami globalnymi. Techniki reprodukcyjne i inżynieria genetyczna to tyko przykładowe fragmenty ogólnych procesów

transformacji przyrody w sferę działalności ludzkiej.Nauka, technika i ekspertyza w bardziej ogólnym sensie odgrywają fundamentalną rolę w tym, co nazywam separacją doświadczenia. Dość znajomo brzmią sądy, że nowoczesność wiąże się z instrumentalnym podejściem do przyrody i że kwestie etyczne i moralne nie mieszczą się w perspektywie naukowej. Jednakże chciałbym przeformułować te zagadnienia w kontekście instytucjonalnego wyjaśnienia porządku późno-nowoczesnego, w kategoriach jego samozwrotności. Nowoczesne instytucje zmierzają ogólnie w kierunku tworzeniaWprowadzenie13środowisk działania uporządkowanych ze względu na dynamikę samej nowoczesności i oderwanych od „kryteriów zewnętrznych", czyli czynników pochodzących spoza systemów nowoczesności. Istnieje wprawdzie szereg wyjątków i tendencji przeciwnych, ale codzienne życie społeczne coraz bardziej oddala się od „prawdziwej" natury i oddziela od różnorakich doświadczeń związanych z kwestiami i dylematami egzystencjalnymi. Szaleniec, kryminalista i człowiek ciężko chory są fizycznie odseparowani od ludzi normalnych, a miejsce „erotyki" zajmuje „seksualność", która z kolei zostaje ukryta przed okiem innych. Separacja doświadczenia oznacza, że większość ludzi rzadko i przelotnie uczestniczy w zdarzeniach i sytuacjach wiążących jednostkowe życie z szerszymi kwestiami moralności i skończoności.Sytuacja ta nie wynikła, jak sądził Freud, z narastającego psychicznego stłumienia poczucia winy, wymuszonego przez nader złożony charakter nowoczesnego życia społecznego. Mamy tu raczej do czynienia z instytucjonalną represją, w której, jak

uważam, główną rolę odgrywają mechanizmy nie winy, ale wstydu. Wstyd jest blisko spokrewniony z narcyzmem, ale, jak już wspominałem, błędem jest przyjmować, że tożsamość jednostki staje się coraz bardziej narcystyczna. Narcyzm jest jednym z wielu różnorodnych mechanizmów - a w niektórych wypadkach patologii - psychicznych, które są efektem powiązań między tożsamością, wstydem i refleksyjnym projektem „ja".Indywidualne poczucie bezsensu - poczucie, że życie nie ma do zaoferowania nic godnego uwagi - staje się w warunkach późnej nowoczesności fundamentalnym problemem psychicznym. To zjawisko należy rozumieć w kategoriach wypierania pojawiających się w życiu codziennym wątpliwości moralnych, którym odmawia się odpowiedzi. „Izolacja egzystencjalna" to nie tyle oddzielenie jednostek od siebie nawzajem, ile ich14Wprowadzenieoddzielenie od zasobów moralnych koniecznych do osiągnięcia życiowej satysfakcji i pełni egzystencjalnej. Refleksyjny projekt „ja" generuje programy samorealizacji i samodoskonalenia. Jednakże dopóki te możliwości są postrzegane przede wszystkim jako kwestia rozszerzenia zasięgu nowoczesnych systemów kontroli na jaźń, pozostają pozbawione treści moralnej. „Autentyczność" staje się nadrzędną wartością i tworzy ramy samorealizacji, ale jest to proces moralnie upośledzony.Represja kwestii egzystencjalnych nie jest jednak w żadnym razie pełna. W warunkach rozwiniętej nowoczesności, kiedy systemy kontroli instrumentalnej są bardziej obnażone, a ich negatywne konsekwencje bardziej widoczne niż kiedykolwiek wcześniej, pojawiają się także różne formy przeciwdziałania jej. Wybory

stylów życia w warunkach wzajemnego powiązania kontekstów lokalności i globalizacji wiążą się z dylematami moralnymi, których - co staje się rzeczą coraz bardziej oczywistą-nie można już po prostu spychać na bok. Te kwestie wymagają nowych form politycznego zaangażowania, jakie zwiastują i jakim dają początek nowe ruchy społeczne. Promująca samorealiząję człowieka, zarówno na poziomie indywidualnym jak i zbiorowym, „polityka życia" wyłania się z cienia „polityki emancypacji".Emancypacja, ogólny imperatyw postępowego Oświecenia, w swoich różnych odmianach stanowi warunek wyłonienia się programu polityki życia. We wciąż rozdartym podziałami i naznaczonym starymi i nowymi formami przemocy świecie znaczenie polityki emancypacji nie zmniejsza się . Do dotychczasowych starań politycznych dołączają jednak nowe formy zaangażowania w politykę życia. Na zakończenie przedstawię w zarysie główne punkty programu polityki życia. Program ten wskazuje na konieczność stawienia czoła specyficznym dylematom moralnym i zmusza nas do podniesienia wykluczonych przez nowoczesną instytucjonalizację kwestii egzystencjalnych.IRamy późnej nowoczesnościJN a wstępie moich rozważań pozwolę sobie przytoczyć wyniki pewnego badania, które dość arbitralnie wybrałem spośród swoistego nurtu badań socjologicznych. Second Chances autorstwa Judith Wallerstein i Sandry Blackslee to studium rozwodu i powtórnego małżeństwa1. W swojej książce autorki charakteryzują wpływ, jaki przez mniej więcej dziesięć kolejnych lat wywierał rozpad małżeństwa na sześćdziesiąt par rodziców i ich dzieci. Zdaniem autorek jakkolwiek rozwód stanowi zagrożenie dla

poczucia komfortu i bezpieczeństwa, i jako taki jest z pewnością kryzysem życia osobistego jednostek, otwiera on zarazem nowe możliwości rozwoju osobowego i rysuje perspektywę osiągnięcia szczęścia. Separacja i rozwód, oraz ich następstwa, mogą stać się przyczyną zaburzeń psychicznych. Ale też zmiany wywołane rozkładem małżeństwa stają się okazją, aby, jak piszą autorki, „dojrzeć emocjonalnie", „zyskać nowy rodzaj kompetencji i dumy" i „wzmocnić bardziej, niż byłoby to możliwe wcześniej, więzy intymnej zażyłości".Zdaniem Wallerstein i Blackslee separacja małżeńska stanowi punkt, w którym „zastygają i krzepną pewne wyobrażenia,1 Zob. Judith Wallerstein, Sandra Blackslee, Second Chances, London 1989, Bantam. Cytaty zob. s. 293, 294, 296, 297 i 308.16/. Ramy późnej nowoczesnościjakie będą odtąd determinowały działanie jednostek. Źródłem i trwałym motywem gniewu bywa często sposób, w jaki nastąpiło rozejście się współmałżonków, jak wówczas, kiedy ktoś nagle odkrywa, że partner lub partnerka ma romans z najlepszym przyjacielem obojga, zostawia liścik, w którym jakby nigdy nic oznajmia, że wszystko jest skończone, albo z dnia na dzień zabiera dzieci i wyjeżdża, nie zostawiając adresu [...]". Bez względu na to, ile bólu i cierpienia kosztowało współmałżonków bycie razem, rozpad małżeństwa z reguły rodzi żal po stracie partnera.Z reguły też im dłużej dwoje ludzi było ze sobą, tym dłużej żal się utrzymuje. Jego przyczyną są utracone chwile spędzane razem i wspólne przeżycia oraz zaprzepaszczone nadzieje pokładane niegdyś w związku. Kiedy pojawia się żal, zranione uczucia przesłaniają wszystko i, jeżeli będą utrzymywały się zbyt długo,

mogą doprowadzić do rozpaczy i załamania psychicznego. Jak się zdaje, uczucia wywołane przez rozwód najczęściej nie znikają bez śladu z upływem lat. Nowe zdarzenia, takie jak powtórne małżeństwo albo spór o sposób wychowywania dzieci, mogą spowodować gwałtowne ożywienie dawnych emocji. Jeżeli partnerzy zachowali dość silną - choćby w przeważającej mierze negatywną - więź psychiczną, takie sytuacje zazwyczaj wzmagają przygnębienie.Zdaniem Wallerstein i Blackslee faza żałoby pomaga „pozbierać się" po rozwodzie. Każdego, komu udało się „oderwać" od współmałżonka lub współmałżonki, czeka jeszcze zadanie wypracowania „nowego poczucia «ja»", „nowego poczucia tożsamości" . W d ługotrwa łych związkach tożsamości współmałżonków są uzależnione od siebie nawzajem i, w istocie, także od samego małżeństwa. W następstwie zerwania związku każda ze stron musi więc „sięgnąć wstecz do swoich wczesnych doświadczeń, by odnaleźć inne wzory i podstawyWprowadzenie17niezbędne do osiągnięcia niezależności, umiejętności życia w pojedynkę i skorzystania z drugiej szansy, jaką stworzył rozwód".Osoba w separacji lub po rozwodzie musi mieć wiele odwagi moralnej, by spróbować nowego związku i odkryć nowe zainteresowania. Tymczasem wiele osób traci w takich okolicznościach zaufanie do własnych sądów i możliwości i jest gotowych w ogóle zwątpić w sens układania sobie życia. Takie osoby „czują, że życie to nie bajka i nigdy nie wiadomo, czym człowieka zaskoczy, więc jakkolwiek by je zaplanować, i tak nic się nie uda. Zniechęcają się do stawiania sobie nie tylko

dalekosiężnych, ale nawet doraźnych celów, a tym bardziej nie działają w kierunku realizacji zamierzeń". Przezwyciężenie tych emocji wymaga wytrwałości w pokonywaniu przeszkód i chęci zmiany dotychczasowych utrwalonych cech charakteru i przyzwyczajeń. Na to też muszą się zdobyć - zawsze głęboko zranione rozkładem domu rodzinnego - dzieci rozwiedzionych rodziców. „Dzieci rozwiedzionych rodziców — mówią Wallerstein i Balckslee - stają w obliczu trudniejszego zadania niż dzieci osierocone. Śmierć jest nieodwracalna, ale ludzie, którzy wzięli rozwód, żyją i zawsze mogą zmienić zdanie. Fantazja pojednania tak głęboko zapada w dziecięcą psychikę [...], że [dzieci] nie są w stanie oderwać się od niej dopóty, dopóki same wreszcie nie odejdą od rodziców i nie opuszczą domu rodzinnego" .Problemy osobiste, przejścia i kryzysy osobiste, związki osobiste... Jak wyraża się przez nie społeczny pejzaż nowoczesności i co mogą nam o nim powiedzieć? Są tacy, którzy powiedzieliby, że niewiele, bo to, czym są osobiste uczucia i troski, nie zależy od miejsca ani czasu. Można przyjąć, że nowoczesność znacząco zmienia środowiska społeczne jednostki, a tym samym wpływa na małżeństwo, podobnie jak na inneI18/. Ramy późnej nowoczesnościinstytucje, jednakże ludzie dalej mają swoje życie osobiste i radzą sobie najlepiej jak potrafią ze zmianami społecznymi zachodzącymi w otaczającym ich świecie. Ale czy aby na pewno tak jest? Przecież warunki społeczne ani nie są odizolowane od życia osobistego, ani też nie są jego środowiskiem zewnętrznym. Zmagając się z najbardziej prywatnymi problemami, poszczególne jednostki

czynnie odtwarzają otaczający je świat życia społecznego.Świat wysoko rozwiniętej nowoczesności z pewnością rozciąga się daleko poza bezpośrednie środowisko jednostkowych zachowań i spraw osobistych. Jest to pełen niebezpieczeństw groźny świat, do którego szczególnie stosuje się pojęcie „kryzysu" rozumianego nie tyle jako doraźne zakłócenie, ile nieprzerwanie utrzymujący się stan rzeczy. Owo „nowe poczucie tożsamości", które według Wallerstein i Blackslee trzeba wypracować po rozwodzie, jest wyrazistym przykładem skądinąd wymuszanego na nas wszystkich „odnajdywania siebie", procesu, który wymaga od jednostki czynnego udziału i przemiany.Wallerstein i Blackslee podsumowują wyniki swojego badania w rozdziale Danger and Opportunity (Niebezpieczeństwo i szansa). Chociaż tytuł ten brzmi banalnie, stosuje się nie tylko do małżeństwa i jego zmiennych kolei, ale do całego nowoczesnego świata. Sfera, jak ją dziś określamy, „stosunków osobistych" stwarza takie warunki dla rozwoju intymności i wyrażania siebie, jakich brakuje w licznych, bardziej tradycyjnych, kontekstach. Ale jednocześnie stosunki te stały się na swój sposób niebezpieczne i groźne. Wzory zachowań i sposoby odczuwania związane z pożyciem seksualnym i małżeńskim okazują się zmienne, niestałe i „otwarte". Można wiele uzyskać, ale też nie mniej ryzykując, trzeba samodzielnie przecierać szlaki na nieznanym terenie.Rozważmy na przykład szeroko dyskutowane przez Wallerstein i Blackslee zjawisko zmiany charakteru rodzin, w którychWprowadzenie19któreś z rodziców powtórnie wchodzi w związek małżeński, zaczynając na nowo nie, jak było dawniej, po śmierci partnera, ale

po rozwodzie. Dziecko w takiej rodzinie może mieć dwie matki, dwóch ojców i podwójne rodzeństwo, wraz z całym złożonym układem relacji pokrewieństwa, który wynika z wielokrotnych małżeństw rodziców. Trudności nastręcza nawet sama terminologia: czy dziecko ma nazywać macochę „mamą", czy mówić do niej po imieniu? Rozstrzyganie takich problemów może być udręką i wyczerpać psychicznie wszystkie strony - ale jest to też p r z e c i eż o k a z j a d o z a w iąz a n i a s ię n o w e g o r o d z a j u satysfakcjonujących relacji społecznych. Jednego możemy być pewni: zmiany, o których mowa, nie zachodzą gdzieś na zewnątrz. Te nowe rozszerzone więzy rodzinne zostały ustanowione przez tych samych ludzi, którzy są w nie jak najbardziej bezpośrednio uwikłani.Lęk naturalnie towarzyszy wszelkiego rodzaju zagrożeniom. Wywołują go niepokojące sytuacje lub groźba ich zaistnienia, ale z drugiej strony uczynnią on mechanizmy przystosowawcze i pobudza do działania. Autorki Second Chances często powtarzają takie określenia, jak ból, troska i żal. Jednak równie często wymieniają odwagę i zdecydowanie. Najwyraźniej życie na chybił trafił przysparza problemów i są tacy, którzy, uświadomiwszy to sobie, znajdują azyl w rezygnacji i odrętwieniu. Ale jest też wielu, którzy potrafią z większą stanowczością uchwycić nowe możliwości, jakie pojawiają się wraz z wyczerpaniem ustalonych sposobów zachowań, i umieją się zmienić. W jakim stopniu niepokoje, zagrożenia i możliwości, o których tu mowa, są nowe? Na czym polega w odniesieniu do nich wpływ wywierany przez instytucje nowoczesności? W dalszej części książki będę się starał odpowiedzieć na te pytania.Second Chances to praca socjologiczna, ale będą ją czytać nie tylko

socjologowie. Prawdopodobnie zajrzą do niej terapeuci, doradcy rodzinni, pracownicy socjalni i zainteresowani jej20/. Ramy późnej nowoczesnościtematyką przedstawiciele innych zawodów. Nieprofesjonaliści, a szczególnie osoby, które same niedawno się rozwiodły, też pewnie sięgną po tę pozycję, by odnieść zawarte w niej idee i wnioski do własnej sytuacji życiowej. Autorki dobrze zdawały sobie z tego sprawę. Mimo że książka jest zasadniczo utrzymaną w formule studium badawczego, prezentacja konkretnych wyników, jej liczne fragmenty zawierające podpowiedzi, jak się praktycznie zachować, i wskazówki, jakie podjąć kroki, są wyraźnie skierowane do czytelników, którzy właśnie znaleźli się w separacji lub są od niedawna rozwiedzeni. Jedna książka nie może rzecz jasna wywrzeć znaczącego wpływu na całość społecznych zachowań. Ale Second Chances to tylko mały fragment obfitej i od wielu lat stale ukazującej się literatury specjalistycznej i popularyzatorskiej poświęconej małżeństwu i związkom osobistym. Taka literatura jest częścią refleksyjno-ści nowoczesności, bo przyczynia się do rutynowej organizacji i reorganizacji tych aspektów życia społecznego, które są w niej relacjonowane i analizowane. Dzisiaj każdy, kto rozważa małżeństwo albo kogo spotyka rozpad małżeństwa lub długotrwałego związku, wie dobrze, chociaż niekoniecznie na poziomie świadomości dyskursywnej, „co jest grane" na społecznej scenie małżeństwa i rozwodu. Wiedza nie tyle towarzyszy faktycznym zdarzeniom, ile współtworzy je. Podobnie rzecz ma się ze wszystkimi innymi wymiarami życia społecznego w warunkach nowoczesności.Co więcej, każdy jest w jakiś sposób świadomy tej refleksyjnej

konstytucji nowoczesnego sposobu działania i jego odczuwalnych we własnym życiu efektów. Tożsamość wyznacza nam trajektorię, która przecina różne ramy instytucjonalne nowoczesności w duree zwanej kiedyś - na sposób bardziej przystający do czasów przednowoczesnych niż nowoczesnych - „cyklem życiowym". Każdy z nas nie tylko „ma", ale przeżywa swoja biografię, którą układa refleksyjnie w miaręKilka ogólnych uwag o nowoczesności21przypływu społecznych i psychicznych informacji o możliwościach życiowych. Nowoczesność jest porządkiem posttradycyj-nym, który codziennie, wraz z każdą decyzją, jak się zachować, w co się ubrać, co zjeść, i mnóstwem innych, wymusza na każdym odpowiedź na pytanie .jak żyć" i każe interpretować odpowiedzi w kategoriach własnej, rozwijającej się w czasie tożsamości.Przejdźmy teraz od poziomu życia osobistego do płaszczyzny bardziej zinstytucjonalizowanej. Koniecznym tłem dla dalszych rozważań jest charakterystyka owego niepokojącego i niespokojnego zjawiska, jakim jest nowoczesność.Kilka ogólnych uwag o nowoczesnościTerminem „nowoczesność" będę się posługiwał w bardzo ogólnym znaczeniu, jako kategorią odnoszącą się do instytucji i wzorów zachowań, których początki sięgają końca europejskiego feudalizmu, chociaż znaczący wzrost ich realnego wpływu na losy świata zaznaczył się z całą intensywnością dopiero w wieku dwudziestym. Za odpowiednik „nowoczesności" można z grubsza przyjąć „świat uprzemysłowiony", pamiętając jednak, że industrializm nie jest jej jedynym wymiarem instytucjonalnym2. Przyjmuję tu, że industrializm odnosi się do relacji społecznych

wynikających z powszechnego zastosowania surowców energetycznych i maszyn w procesach produkcyjnych. Industrial izm stanowi jedną z osi instytucjonalnych nowoczesności. Jej drugim wymiarem jest kapitalizm, czyli system wytwarzania dóbr, którego elementami są konkurencja rynkowa i urynkowienie2 Szersze omówienie najważniejszych punktów kilku kolejnych podrozdziałów można znaleźć w: Anthony Giddens, The Consequences of Modernity, Cambridge 1990, Polity Press.I22/. Ramy późnej nowoczesnościsiły roboczej. Oba te wymiary nowoczesności można analitycznie oddzielić od instytucji nadzoru, podstawy niesłychanego rozwoju władzy organizacyjnej, jaka jest związana z nowoczesnym życiem społecznym. Nadzór oznacza wszelką kontrolę ludności, czy będzie to podporządkowanie ludzi Foucaultow-skiej władzy „patrzenia", czy też kontrola przez wykorzystanie informacji w celu skoordynowania czynności społecznych. Ten z kolei wymiar nowoczesności różni się od kolejnego: kontroli środków przemocy w kontekście ..uprzemysłowienia wojny". Nowoczesność otwiera epokę „wojny totalnej", w jakiej niszczycielski potencjał uzbrojenia, szczególnie zaznaczający się istnieniem broni jądrowej, nabiera nieprawdopodobnych rozmiarów.Nowoczesność wytwarza specyficzne formy uspołecznienia, z których najdonioślejszą jest państwo narodowe. Brzmi to dość banalnie, dopóki nie uświadomimy sobie, że „społeczeństwo" stanowi podstawowy przedmiot socjologicznego poznania i temu „społeczeństwu" socjologa, przynajmniej w odniesieniu do okresu

nowoczesności, odpowiada właśnie państwo narodowe - chociaż równoważność ta rzadko jest ujawniana na poziomie teorii, pozostając z regu ły za łożeniem ukrytym. Jako ca łość socjopolityczna, państwo narodowe fundamentalnie różni się od większości porządków tradycyjnych. Może rozwinąć się jedynie jako część większego układu państw narodowych (który współcześnie przybrał charakter globalny), wykształca specyficzne rozwiązania terytorialne i mechanizmy sprawowania nadzoru i monopolizuje praktyczną kontrolę nad środkami przemocy'. W literaturze dotyczącej stosunków międzynarodowych państwa są często traktowane jak „aktorzy" - „działający", a nie „struktury". Jest też po temu pełne3 Zob. Anthony Giddens, The Nation-State and Violence, Cambridge 1985, Polity Press.Kilka ogólnych uwag o nowoczesności23uzasadnienie, bo nawet jeżeli nowoczesne państwa nie „działają" w dosłownym sensie, są one systemami zdolnymi do samokontroli, a przez to do prowadzenia spójnej polityki i realizacji planów w skali geopolitycznej. Jako takie, stanowią najlepszy przykład na inną ogólną cechę nowoczesności: narodziny organizacji. Nowoczesne organizacje wyróżniają się nie tyle ze względu na swój rozmiar czy biurokratyczny charakter, ile przez skupioną refleksyjną kontrolę, jaką na równi umożliwiają i wymuszają. Nowoczesność to nie tylko organizacje- to organizacja: regularna kontrola stosunków społecznych na nieograniczonym obszarze czasu i przestrzeni.Nowoczesne instytucje są pod wieloma kluczowymi względami odrębne w stosunku do całej gamy przednowoczesnych kultur i sposobów życia. Czymś, co w najbardziej oczywisty sposób

odróżnia epokę nowoczesną od wszystkich poprzedzających ją okresów, jest niesłychany dynamizm. Nowoczesny świat „ucieka": nie tylko tempo zmian jest nieporównanie szybsze niż w przypadku jakiegokolwiek wcześniejszego systemu, ale niespotykany jest także ich zasięg i radykalny wpływ, jaki wywierają na zastane praktyki i zachowania społeczne4.Jak wyjaśnić ów specyficznie dynamiczny charakter nowoczesnego życia społecznego? W grę wchodzą tu trzy elementy czy też zespoły elementów. Każdy z nich ma kluczowe znaczenie dla wątków rozwijanych w tej książce. Pierwszy z tych elementów określam jako rozdzielenie czasu i przestrzeni. Wszystkie kultury nabyły rzecz jasna jakiejś umiejętności mierzenia czasu i ustalania lokalizacji przestrzennej. Nie ma kultury, w której jednostki nie miałyby poczucia przyszłości, teraźniejszości i przeszłości. Każda kultura dysponuje jakiegoś rodzaju znormalizowanymi oznaczeniami przestrzennymi, które znamionują przestrzenne rozeznanie miejsca. Jednakże4 Zob. Anthony Giddens, Consequences of Modernity.24/. Ramy późnej nowoczesnościw warunkach przednowoczesnych czas i przestrzeń łączyły się za pośrednictwem miejsca.Większe kultury przednowoczesne wykształciły bardziej formalne metody odmierzania czasu i porządkowania przestrzeni, takie jak kalendarze i prymitywne (według standardów nowoczesnych) mapy. Stworzyły one w istocie warunki dla „rozsuwania" czasu i przestrzeni, które towarzyszyło pojawieniu się jeszcze rozleglejszych formacji społecznych. Ale dla większość ludzi, i na użytek większości codziennych czynności, czas i przestrzeń w

epokach przednowoczesnych były powiązane miejscem. Wyznaczniki ,,kiedy" nie wiązały się po prostu z wyznacznikami „gdzie" działania, ale z samą istotą tego działania.Oddzielenie czasu od przestrzeni związane było przede wszystkim z wykształceniem „pustego" wymiaru czasu, głównej dźwigni, za pomocą której także przestrzeń została oderwana od miejsca. Za podstawowy wyraz tego procesu słusznie uważa się wynalazek i rozpowszechnienie zegara mechanicznego, ale nie należy poprzestawać na zbyt powierzchownej interpretacji tego zjawiska. Szerokie zastosowanie mechanicznych czasomierzy ułatwiało, ale też zakładało głębokie strukturalne zmiany w obrębie samej tkanki życia codziennego - zmiany, które nie mogły już mieć charakteru lokalnego, ale nieuchronnie uniwersalny. Nasz współczesny świat, z uniwersalnym systemem datowania i znormalizowanymi w skali globalnej strefami czasowymi, różni się w płaszczyźnie społecznej i s p o s o b i e j e g o d o św i a d c z a n i a o d w s z y s t k i c h e p o k przednowoczesnych. Mapa globu, na której żadne miejsce nie jest uprzywilejowane (projekcja uniwersalistyczna), jest drugim, obok zegara, symbolem „opróżniania" przestrzeni. Taka mapa nie jest jedynie odzwierciedleniem tego, co „było zawsze" — geografii Ziemi — ale elementem zasadniczych zmian w dziedzinie relacji społecznych.Kilka ogólnych uwag o nowoczesności25Opróżnianie czasu i przestrzeni nie jest w żadnym razie procesem jednostajnie liniowym, lecz przebiega dialektycznie. W warunkach społecznych ustrukturowanych przez rozdział czasu i przestrzeni pozostaje wiele możliwości „przeżywania czasu". Co więcej, rozdzielenie czasu i przestrzeni wcale nie oznacza, że odtąd będą to

wzajemnie nie powiązane wymiary organizacji społeczeństwa. Przeciwnie, właśnie ów rozdział stwarza warunki, w których czas i przestrzeń mogą wiązać się w struktury pozwalające koordynować czynności społeczne bez konieczności uwzględniania specyfiki miejsca. Tak charakterystyczne dla nowoczesności organizacje - i organizacja - są nie do pomyślenia bez ponownego powiązania uprzednio oddzielonych od siebie czasu i przestrzeni. Nowoczesna organizacja społeczeństwa zakłada precyzyjną koordynację działań wielu jednostek ludzkich, które nie są fizycznie współobec-ne. „Kiedy" tych działań jest bezpośrednio powiązane z „gdzie", ale już nie, jak w epokach przednowoczesnych, za pośrednictwem miejsca.Wszyscy doskonale wyczuwamy, jak fundamentalnym czynnikiem niesłychanego dynamizmu, którego wraz z nowoczesnością nabierają zdarzenia społeczne, jest oddzielenie czasu od przestrzeni. Dzięki niemu postulat „wykorzystania historii do tworzenia historii", właściwy wyzwalaniu się nowoczesnego życia społecznego z tradycyjnych ograniczeń, nabiera uniwersalnego znaczenia. Owa historyczność przybiera postać globalną wraz z powstaniem znormalizowanej „przeszłości" i „przyszłości" o uniwersalnym zastosowaniu: data taka jak „rok 2000" staje się znakiem rozpoznawalnym dla całej ludzkości.Proces opróżniania czasu i przestrzeni jest kluczowy dla drugiego spośród głównych czynników dynamizmu nowoczesności - wykorzeniania instytucji społecznych. Wybrałem metaforę wykorzenienia celowo, przeciwstawiając ją koncepcji „różnicowania" stosowanej niekiedy przez socjologów dla26/. Ramy późnej nowoczesnościoddania różnicy między przednowoczesnym i nowoczesnym

systemem społecznym. Różnicowanie kojarzy się z postępującym podziałem funkcji, dzięki któremu różnego rodzaju czynności, luźno ze sobą powiązane w społeczeństwach przed-nowoczesnych, nabierają z nastaniem nowoczesności celowości i precyzji. Jest to bez wątpienia trafna obserwacja, ale nie oddaje ona podstawowego rysu i efektu instytucji nowoczesnych - „wysadzania" relacji społecznych z kontekstów lokalnych i ich odtwarzania na niezmierzonych obszarach czasu i przestrzeni. Owo „wysadzanie" ściśle odpowiada wykorzenianiu, które jest kluczowe dla niesłychanego przyspieszenia procesu rozsuwania czasu i przestrzeni towarzyszącego nowoczesności.Wyróżniam dwa rodzaje mechanizmów wykorzeniających: „środki symboliczne" i „systemy eksperckie". Wspólnie określam je jako systemy abstrakcyjne. Środkami symbolicznymi są środki wymiany o znormalizowanej wartości, a więc takie, które są wymienialne między różnymi kontekstami. Naczelnym i najpowszechniejszym z nich jest pieniądz. Wszystkie większe przednowoczesne formacje społeczne wykształciły wprawdzie jakiś rodzaj wymiany monetarnej, ale z nastaniem i pełnym wykształceniem nowoczesności ekonomia pieniężna staje się znacznie bardziej wyrafinowana i złożona. Pieniądz wiąże czas (bo jest narzędziem kredytu) i przestrzeń (ponieważ jego znormalizowana wartość pozwala przeprowadzać transakcje jednostkom, które fizycznie nigdy się nie spotykają). Systemy eksperckie wiążą czas i przestrzeń, rozwijając wiedzę techniczną, której prawomocność nie zależy od ekspertów ani ich klientów, którzy z niej praktycznie korzystają. Takie systemy przeniknęły właściwie wszystko: dotyczą tego, co jemy, lekarstw, które zażywamy, domów, w których mieszkamy, środków transportu, z których korzystamy, i całego

mnóstwa innych aspektów życia społecznegoiKilka ogólnych uwag o nowoczesności27w warunkach nowoczesności. Systemy eksperckie nie są przy tym ograniczone do dziedzin ekspertyzy technicznej. Obejmują swym zasięgiem same relacje społeczne i sekrety osobowości. Lekarz, doradca i terapeuta są tak samo istotni dla systemów eksperckich nowoczesności jak naukowiec, technik czy inżynier. W obu przypadkach system ekspercki zasadniczo opiera się na zaufaniu. Jak już wspomniałem, pojęcie zaufania zajmuje w tej książce miejsce centralne. Zaufanie nie jest tym samym co rodzaj związanej z wymianami formalnymi pewności, określonej przez Georga Simmla jako „proste wnioskowanie indukcyjne"1. Pewne podejmowane w życiu decyzje opierają się na wnioskowaniu indukcyjnym na podstawie przeszłych tendencji albo doświadczeń, które w przekonaniu wnioskującego zachowują aktualność jako pewna podstawa wnioskowania. Taki rodzaj pewności może wzmacniać zaufanie, ale sam przez się relacji zaufania wystarczająco nie definiuje. Zaufać to znaczy uwierzyć, przejść na stronę „wiary", której nie daje się do niczego innego sprowadzić. Zaufanie jest specyficznie związane z nieobecnością w czasie i przestrzeni, i z niewiedzą. Nie potrzebujemy ufać komuś, kogo mamy stale na oku i kogo poczynania możemy bezpośrednio kontrolować. I tak na przykład monotonna albo mozolna i źle opłacana praca, w przypadku której motywacja do sumiennego wykonywania zadań jest słaba, odpowiada zazwyczaj pozycjom „niskiego zaufania". W przypadku stanowisk „wysokiego zaufania" większość czynności zawodowych jest wykonywana pod

nieobecność kierownictwa czy personelu nadzorującego6. Podobnie, nie ma5 Zob. Georg Simmel, Filozofia pieniądza, tłum. Andrzej Przyłębski, Poznań 1997, Humaniora, s. 147.6 Zob. Alan Fox, Beyond Contract, London 1974, Faber. Szersze omówienie zaufania w kontekście systemowym można znaleźć w artykule Susan P. Schapiro The Social Control of Impersonal Trust, „American Journal of Sociology" 1987, t. 93.28/. Ramy późnej nowoczesnościpotrzeby zaufania wówczas, kiedy jednostka wie, lepiej lub gorzej, jak technicznie funkcjonuje cały system. W odniesieniu do systemów eksperckich zaufanie wspiera ograniczoną wiedzę techniczną, jaką ma większość ludzi na temat skodyfikowanych informacji, które rutynowo wpływają na ich życie.Na wiele sposobów i na różnych poziomach zaufanie jest podstawą większości codziennych decyzji, które wszyscy podejmujemy w toku planowania kolejnych czynności. Ale zaufanie nie jest w żadnym razie wyłącznie efektem świadomie podejmowanych decyzji. Polega ono zwykle na ogólnym nastawieniu, które leży u podstaw tych decyzji, sięgającym splotu zaufania z rozwojem osobowości. Oczywiście możemy podjąć decyzję o zaufaniu, i jest to powszechne zjawisko związane z trzecim, wspomnianym już, podstawowym wyznacznikiem nowoczesności, o którym mowa będzie dalej — właściwą nowoczesności refleksyjnością. Ale wiara, którą zak łada zaufanie , może też opierać s ię takim wykalkulowanym decyzjom.Postawy zaufania, czy to wobec określonych instytucji, osób czy systemów, czy też te bardziej uogólnione, mają bezpośredni

związek z poczuciem bezpieczeństwa psychicznego jednostek i grup. Zaufanie i bezpieczeństwo, ryzyko i zagrożenie pojawiają się w warunkach nowoczesności w różnych, historycznie specyficznych skojarzeniach. Na przykład mechanizmy wykorzeniające dostarczają szerokich obszarów względnego bezpieczeństwa dla codziennych działań społecznych. Ludzie mieszkający dziś w krajach uprzemysłowionych i niektórych innych miejscach na świecie nie są na co dzień narażeni na pewne niebezpieczeństwa, jak choćby zagrożenie ze strony nieokiełznanej przyrody, na które byli bezustannie narażeni mieszkańcy świata przednowoczesnego. Z drugiej strony, same mechanizmy wykorzeniające niosą ze sobą ryzyko i stwarzają nowe zagrożenia o charakterze lokalnym i globalnym. Produkty żywnościowe zawierające sztuczne składniki mogą mieć właś-Kilka ogólnych uwag o nowoczesności29iciwości toksyczne, jakich pozbawiona była żywność wytwarzana tradycyjnie, a czynniki zagrażające środowisku mogą okazać się zgubne dla ekosystemów w skali globalnej.Nowoczesność jest zasadniczo porządkiem posttradycyj-nym. Przekształcenie czasu i przestrzeni, wraz z mechanizmami wykorzeniającymi, odrywają życie społeczne od gotowych wzorców i ustalonych praktyk. W tych warunkach w pełni rozwija się refleksyjność, trzeci główny czynnik dynamizmu nowoczesnych instytucji. Refleksyjność nowoczesności nie jest tym samym co właściwa wszelkiej ludzkiej aktywności refleksyjna kontrola działania. Refleksyjność nowoczesności oznacza, że większa część społecznej aktywności i materialnego stosunku do przyrody jest

systematycznie poddawana rewizji ze względu na nowo zdobyte wiadomości lub nabytą wiedzę. Wiedza nie jest przy tym czymś ubocznym lub przypadkowym, ale stanowi strukturalny element nowoczesnych instytucji, co daje obraz nader złożony, zważywszy na to, na ile sposobów można w warunkach nowoczesności poddawać refleksji refleksyjność. Jak pokazało omówienie Second Chances, nauki społeczne nie tylko „gromadzą wiedzę", jak mogą to czynić nauki przyrodnicze, ale odgrywają kluczową rolę w procesie refleksyjności nowoczesności.Jak się okazuje, zarówno w przypadku nauk społecznych jak i przyrodniczych, refleksyjność nowoczesności zawodzi oczekiwania myśli Oświecenia - chociaż sama jest tej myśli wytworem. Ojcowie nowoczesnej nauki i filozofii wierzyli, że tworzą bezpieczne podstawy pewnej wiedzy o świecie społecznym i naturalnym. Twierdzenia rozumu miały przezwyciężyć tradycyjne dogmaty i zastąpić zwyczajowe ustalenia gwarancją prawdy. Tymczasem refleksyjność nowoczesności praktycznie podważa tę gwarancję, nawet w obrębie samego rdzenia nauk przyrodniczych. Nauka nie opiera się na indukcyjnej akumulacji dowodów, ale na metodologicznej zasadzie wątpienia.30/. Ramy późnej nowoczesnościKażda doktryna naukowa, bez względu na to, jak byłaby hołubiona i zakorzeniona, jest otwarta na rewizję - i może zostać w całości odrzucona - w obliczu nowych idei i odkryć. Ten integralny związek nowoczesności z radykalnym wątpieniem jest kwestią, która, raz wypowiedziana, nie tylko burzy spokój filozofów, ale staje się źródłem niepokoju egzystencjalnego zwykłych ludzi.Tabela 1. Dynamika nowoczesności

rozdzielenie czasu i przestrzeni: warunki umożliwiające uzewnętrznienie relacji społecznych na nieograniczonych obszarach czasu i przestrzeni, aż po systemy globalne włączniemechanizmy wykorzeniające: w ich skład wchodzą środki symboliczne i systemy eksperckie (razem: systemy abstrakcyjne); mechanizmy wykorzeniające oddzielają interakcje od specyficznych właściwości miejscarefleksyjność instytucjonalna: uregulowane wykorzystywanie wiedzy o warunkach życia społecznego jako konstytutywny element jego organizacji i przekształcaniaLokalizacja, globalizacja i transformacja życia codziennegoGlobalizujące tendencje nowoczesności są wpisane w zarysowane powyżej czynniki dynamiczne. Reorganizacja czasu i przestrzeni, mechanizmy wykorzeniające i refleksyjność nowoczesności zakładają uniwesalizm, który tłumaczy ekspan-sywność i iskrzenie nowoczesnego życia społecznego w zetknięciu z tradycyjnie ustalonymi praktykami. Możliwa dzięki nowoczesności globalizacja działalności ludzkiej jest pod pewnymi względami procesem rozwoju więzi o autentycznie świa-Lokalizacja, globalizacja i transformacja życia codziennego31towym zasięgu, takich jak globalny system państw albo międzynarodowy podział pracy. Jednakże w ogólnym znaczeniu pojęcie globalizacji najlepiej rozumieć jako wyraz fundamentalnych aspektów rozsuwania czasu i przestrzeni. Globalizacja dotyczy punktów przecięcia obecności i nieobecności, splotów społecznych wydarzeń i relacji „na odległość" z kontekstami lokalnymi. Globalny zasięg nowoczesności należałoby ujmować w kategoriach postępującej relacji między rozsuwaniem się a chroniczną

zmiennością lokalnych warunków i układów. Globalizację, podobnie jak pozostałe z wyżej wspomnianych procesów, należy rozumieć jako zjawisko dialektyczne, w obrębie którego wydarzenia na jednym biegunie rozsuniętej relacji często powodują wystąpienie odmiennych czy wręcz odwrotnych zjawisk na drugim biegunie. W dalszym wywodzie główny nacisk będę kładł właśnie na ową dialektykę lokalności i globalności.Globalizacja oznacza, że w odniesieniu do skutków przynajmniej niektórych mechanizmów wykorzeniających nie istnieje możliwość nieuczestniczenia w przemianach, które niesie nowoczesność. Przykładem może być globalne ryzyko wojny jądrowej lub katastrofy ekologicznej. Nowoczesne instytucje, które działają na małą skalę, na różne sposoby wpływają na ludzi żyjących w bardziej tradycyjnych warunkach, poza najbardziej „rozwiniętymi" częściami świata. Jednakże w samych tych rozwiniętych regionach związek lokalności i globalności przybiera charakter wielu dogłębnych transmutacji dotyczących istoty życia codziennego.Bezpośrednio możemy pojąć te transmutacje jako skutki oddziaływania mechanizmów wykorzeniających, których efektem jest dewaluacja umiejętności w wielu aspektach życia codziennego. Taka dewaluacja umiejętności nie jest prostym procesem przejmowania i przywłaszczania wiedzy życia codziennego przez ekspertów i techników (bo charakter pól ich32/. Ramy późnej nowoczesnościDoświadczenie zapośredniczone33specjalizacji pozostaje częstokroć nieuchwytny i jest przedmiotem zażartych dyskusji); nie jest też procesem jednokierunkowym, bo

wiedza specjalistyczna, jako część refleksyjności nowoczesności, jest w taki czy inny sposób bezustannie na powrót przejmowana i wykorzystywanajako własnaprzez laików. Uwagi te w równym stopniu stosują się do prac socjologów co innych specjalistów. Jak zauważyliśmy, wyniki zawarte w takich książkach jak Second Chances z dużym prawdopodobieństwem przenikną z powrotem do środowisk, w których ludzie podejmują decyzje dotyczące swoich związków, małżeństwa i rozwodu. Pokładanie zaufania w mechanizmach wykorzeniających nie ogranicza się do laików, bo specjalistą można być zaledwie w odniesieniu do niewielkiego fragmentu zróżnicowanego bogactwa aspektów nowoczesnego, opartego na systemach abstrakcyjnych życia społecznego. Każdy, kto żyje w warunkach nowoczesności, pozostaje pod wpływem wielu systemów abstrakcyjnych, w których funkcjonowaniu może uzyskać co najwyżej powierzchowne rozeznanie.Świadomość ułomności i ograniczoności systemów abstrakcyjnych nie jest zarezerwowana dla znawców ich funkcjonowania. Mało kto trwa w niezłomnej wierze w systemy wiedzy technicznej, które na niego oddziałują. Każdy, świadomie lub nie, wybiera spośród konkurencyjnych możliwości, jakie te systemy (lub ich odrzucenie) stwarzają. Zaufanie często miesza się ze zgodą ze względów praktycznych: jest to rodzaj umowy, którą jednostka zawiera z instytucjami nowoczesności , a s tawka jest umowna. Powątpiewanie i wrogość względem jednych systemów abstrakcyjnych może doskonale współistnieć z uznaniem innych za oczywistość. Na przykład, jednostka może dokładać wszelkich starań, żeby uniknąć spożywania produktów zawierających sztuczne dodatki, ale ponieważ sama nie hoduje wszystkiego, co je, nie ma innego wyjścia, jak zaufać dostawcom „żywności

naturalnej", że ichiprodukty są najwyższej klasy. Kto inny może wskutek rozczarowania ortodoksyjną medycyną zwrócić się ku holizmowi, ale będzie to jedynie rodzaj nawrócenia. Osoba chora może też zupełnie zwątpić w skuteczność wszelkiego lecznictwa i bez względu na rozwój choroby nie dopuszczać do siebie żadnego specjalisty. Ale nawet w przypadku tak radykalnego odrzucenia nie uniknie ona w praktyce oddziaływania systemów medycyny i badań medycznych, gdyż pod wieloma względami kształtują one „środowisko wiedzy" oraz konkretne aspekty życia codziennego. Wpływają choćby na regulacje dotyczące produkcji artykułów spożywczych - i tych „sztucznych", i „naturalnych".Doświadczenie zapośredniczonePraktycznie całe ludzkie doświadczenie jest zapośredniczone - przez socjalizację, a w szczególności nabycie umiejętności mówienia. Język i pamięć są ściśle ze sobą splecione, zarówno na poziomie indywidualnych wspomnień , jak i w skal i zinstytucjonalizowanego doświadczenia zbiorowego7. Dla ludzkiego życia język jest głównym i podstawowym narzędziem rozsunięcia czasu i przestrzeni, które wynosi działalność człowieka ponad natychmiastowość i bezpośredniość doświadczenia zwierzęcego8. Język, jak powiada Levi-Strauss, jest machiną czasu, która umożliwia odtwarzanie praktyk społecznych z pokolenia na pokolenie, umożliwiając zarazem zróżnicowanie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości9. Słowo7 Por. Paul Connerton, How Societies Remember, Cambridge 1989, Cambridge University Press.* Zob. Anthony Giddens, Central Problems in Social Theory,

London 1979, Macmillan.9 Zob. Claude Levi-Strauss, Antropologia strukturalna, tłum. Krzysztof Pomian, Warszawa 1970, PIW.34/. Ramy późnej nowoczesnościDoświadczenie zapośredniczone35mówione jest przekaźnikiem, śladem, którego ulotność znajduje dopełnienie w trwaniu sensu w czasie i przestrzeni dzięki opanowaniu przez człowieka strukturalnych właściwości języka. Słowo mówione jest nierozerwalnie związane z tradycją. Jak w swoim studium mowy i pisma ujmuje to Walter J. Ong, kultury oralne ,,wiele pokładają w przeszłości, co zaznacza się w ich wysoce konserwatywnych instytucjach oraz ustnych popisach i praktykach poetyckich, które są szablonowe, stosunkowo niezmienne i obliczone na zachowanie wiedzy wyłuskanej mozolnie z przeszłych doświadczeń; wiedza ta w przeciwnym razie, wobec braku pisma, za pomocą którego można by ją uwiecznić, umknęłaby bez reszty"10.Mimo że Levi-Straussowi i innym udało się w zgrabny sposób uchwycić związek między pismem a wyłonieniem się „gorących", dynamicznych systemów społecznych, tylko In-nis, a za nim McLuhan ujęli efekt wpływu środków przekazu na rozwój społeczny, szczególnie na pojawienie się nowoczesności, w eleganckie ramy teoretyczne". Obaj kładą nacisk na związki między dominującymi środkami przekazu a przekszta łceniami przestrzenno-czasowymi. To, w jakim stopniu środek przekazu przyczynia się do zmiany relacji przestrzenno-czaso-wych, zależy nie tyle od treści „przekazów", których jest nośnikiem, ile od jego

formy i sposobu powielania. Innis wskazuje dla przykładu, jak wprowadzenie papirusu jako materiału piśmienniczego przyczyniło się do rozszerzenia zasięgu systemów administracyjnych przez sam fakt, że jego'" Zob. Walter J. Ong, Interfaces of the World, Ithaca 1977, Cornell University Press." Zob. Harold Innis, Empire and Communications, Oxford 1950, Oxford University Press; Marshall McLuhan, Przekaźniki, czyli przedłużenie człowieka, w: Wybór pism, Jacek Fuksiewicz (wyb.), tłum. Karol Jakubowicz, Warszawa 1975, WAiF, s. 43-208.transport, magazynowanie i powielanie było znacznie łatwiejsze niż uprzednio stosowanych środków.Integralną częścią nowoczesności są jej „własne" środki przekazu: tekst drukowany, a następnie sygnał elektroniczny. Rozwój i ekspansja nowoczesnych instytucji były ściśle powiązane z niesłychanym rozwojem mediacji doświadczenia, którą pociągnęły za sobą te formy przekazu. Ręcznie wytwarzane książki były czytane po kolei: książka musiała przechodzić z rąk do rąk. Książki i teksty cywilizacji przednowoczesnych pozostawały w głównej mierze dostosowane do przekazu tradycji i miały prawie zawsze zasadniczo „klasyczny" charakter. Materiały drukowane z równą łatwością co czas przecinają przestrzeń, bo mogą być mniej więcej równocześnie rozprowadzone między większą liczbę czytelników12. Zaledwie pół wieku po ukazaniu się Biblii Guttenberga we wszystkich miastach Europy jak grzyby po deszczu powstały setki drukarni. Do dziś słowo pisane pozostaje rdzeniem nowoczesności i jej globalnych sieci. Praktycznie wszystkie znane języki ludzkie zostały uwiecznione drukiem i nawet tam, gdzie panuje wysoki analfabetyzm, materiały wydane drukiem oraz umiejętność ich

wytwarzania i interpretacji są niezastąpionymi środkami koordynacji administracyjnej i społecznej. Obliczono, że od czasów Guttenberga ilość drukowanych materiałów w skali globu co piętnaście lat ulega podwojeniu13.Druk był jednym z głównych czynników narodzin wczesnego nowoczesnego państwa i innych instytucji będących zalążkiem nowoczesności, ale gdy zwrócimy się ku poszukiwaniom genezy rozkwitu nowoczesności, istotny okaże się związek rozwijającej się masowej publikacji drukiem z przekazem12 Zob. Christopher Small, The Printed Word, Aberdeen 1982, Aberdeen University Press.13 Zob. J. M. Strawson, Future Methods and Techniques, w: The Future of the Printed Word, Philip Hills (red.), London 1980, Pinter, s. 15.36/. Ramy późnej nowoczesnościelektronicznym. Pojawienie się materiałów drukowanych w masowym obiegu uznaje się zazwyczaj za zjawisko poprzedzające erę komunikacji elektronicznej. Szczególnie radykalnie jedno drugiemu przeciwstawił McLuhan. Prawdą jest, że w kategoriach samego czasowego następstwa gazeta, naczelny przykład masowej publikacji drukiem, zaistniała około wieku przed nastaniem telewizji. Jednakże postrzeganie jednego jako jedynie fazy poprzedzającej pojawienie się drugiego jest dość mylące. Od samych swoich początków elektroniczne środki przekazu wywierały znaczący wpływ na przekaz ukazujący się drukiem. Mimo że telegraf został wynaleziony już po pierwszej fali rozkwitu dzienników i czasopism, miał zasadnicze znaczenie dla ukształtowania się gazety w jej współczesnym rozumieniu, jako

źródła bieżących informacji, a w istocie również dla samej koncepcji „informacji". Komunikacja telefoniczna i radiowa poszerzyły zakres tego wpływu.Wczesne gazety (wraz z całą gamą magazynów i czasopism) odegrały główną rolę w ostatecznym oddzieleniu przestrzeni od miejsca, ale proces ten mógł stać się zjawiskiem globalnym tylko dzięki integracji przekazów publikowanych drukiem i mediów elektronicznych. Łatwo to wykazać na przykładzie rozwoju nowoczesnej gazety. Susan R. Brooker-Gross zbadała zmiany przestrzenno-czasoweggo „zakresu" dzienników. Ustaliła, że typowa informacja prasowa pochodząca z połowy dziewiętnastego wieku, przed rozprzestrzenieniem się telegrafu, różni się zarówno od wcześniejszych „nowin" z początków wieku, jak i od wiadomości, które zaczęły się pojawiać później. Informacje były relacjami z wydarzeń w nieco oddalonych miastach Stanów Zjednoczonych, ale brakowało im natychmiastowości, której spodziewałby się współczesny czytelnik gazet14.14 Zob. Susan R. Brooker-Gross, The Changing Concept of Place in the News, w: Geography, the Media and Popular Culture, Jacquelin Burgess, John R. Gold (red.), London 1985, Croom Helm, s. 63.Doświadczenie zapośredniczone37Jak wykazała Brooker-Gross, przed nadejściem telegrafu bieżące informacje stanowiły opisy bliskich i niedawnych wydarzeń, a im bardziej wydarzenie było oddalone, z tym późniejszą datą się ukazywało. Nowiny z daleka przychodziły, jak to określa autorka, jako „paczki geograficzne". Na przykład materiały z Europy dosłownie przychodziły w paczkach ze statków i w takiej postaci, w jakiej zostały odebrane, były prezentowane: „zawinął statek z

Londynu i oto wieści, które przywozi". Innymi słowy, kanały komunikacyjne i ograniczenia wynikające z różnic przestrzenno-czasowych bezpośrednio kształtowały treści prezentowane na drukowanych stronach informacyjnych. W następstwie wynalezienia telegrafu, a potem telefonu i innych mediów elektronicznych, samo wydarzenie, a nie miejsce, gdzie nastąpiło, w coraz większym stopniu zaczęło stawać się czynnikiem decydującym o jego ukazaniu się jako informacji. Większość mediów zachowała poczucie „uprzywilejowanego miejsca" w stosunku do własnej lokalizacji i wyróżnia informacje lokalne, ale nie inaczej niż przez wskazanie na wagę konkretnych wydarzeń15.Prezentowane przez telewizję i kino oraz obecne na kasetach wideo przekazy wizualne niewątpliwie tworzą wymiar doświadczenia zapośredniczonego, jaki jest nieosiągalny przez słowo drukowane. Jednakże podobnie jak dzienniki, magazyny, czasopisma i inne materiały wychodzące drukiem, media te są tyleż wyrazem, co narzędziem wykorzeniających i globalizują-cych tendencji, przez jakie wyraża się nowoczesność. Wobec możliwości reorganizacji czasu i przestrzeni jako czynnika konstytuującego nowoczesne instytucje, podobieństwa między przekazem drukowanym i elektronicznym są istotniejsze niż różnice między nimi. Widać to zwłaszcza w odniesieniu do13 Por. Edward Relph, Place and Placelessness, London 1976, Pion; Joshua Meyerowitz, No Sense of Place, Oxford 1985, Oxford University Press.38/. Ramy późnej nowoczesnościdwóch zasadniczych cech doświadczenia zapośredniczonego w warunkach nowoczesności. Pierwsza z nich to efekt kolażu. Z

chwilą, kiedy wydarzenie zupełnie lub prawie zupełnie wypiera lokalizację, medialna prezentacja przybiera postać przeplatanki historii i zdarzeń, których nie łączy nic poza tym, że są doniosłe i .,na czasie". Strona gazetowa i program telewizyjny są równie ważnymi przypadkami efektu kolażu. Czy efekt ten oznacza zanik narracji, czy też, jak sugerują niektórzy16, wręcz oddzielenie się znaków od ich desygnatów? Z pewnością nie. Kolaż z definicji nie jest narracją, ale współistnienie różnych zdarzeń w środkach masowego przekazu nie jest też chaotyczną plątaniną znaków. Osobne, ułożone jedna obok drugiej .,historie" są raczej wyrazem hierarchii ważności znaczeń, które są właściwe przekształconemu środowisku relacji przestrzenno-czasowych, gdzie miejsce przestało zajmować centralną pozycję. Nie układają się one rzecz jasna we wspólną opowieść, ale wywodzą się z integralnych całości myślowych i rozumowych (oraz na różne sposoby je wyrażają). Drugą cechą znamionującą doświadczenie zapośredniczone jest wtargnięcie odległych wydarzeń do sfery codziennych doświadczeń, która okazuje się w znacznej mierze zorganizowana przez te wydarzenia. Jednostka może odbierać wiele relacjonowanych w programach informacyjnych wydarzeń jako zewnętrzne i odległe, ale wiele innych może też regularnie wpływać na jej codzienne czynności. Towarzyszące doświadczeniu zapośredniczonemu wrażenie swojskości może odpowiadać za powszechne poczucie „odwrócenia porządków", gdy napotkany rzeczywisty przedmiot lub wydarzenie wydają się mniej realne niż ich medialne przedstawienie. Co więcej, liczne doświadczenia, które w życiu są rzadkością (jak16 Zwłaszcza Jean Baudrillard, zob. Mark Poster, Jean Baudrillard, Cambridge 1989, Polity Press.

Doświadczenie zapośredniczone39na przykład bezpośredni kontakt ze śmiercią i umierającymi), są regułą na poziomie przedstawień medialnych, podczas gdy rzeczywiste zetknięcie z samymi zjawiskami jest psychologicznie trudne. W dalszej części książki poświęcę temu zjawisku więcej miejsca. W sumie w warunkach nowoczesności środki przekazu nie tyle odzwierciedlają rzeczywiste zdarzenia, ile częściowo je tworzą. Ale wcale stąd nie wynika - i nie należy wyciągać takiego wniosku - że media utworzyły autonomiczny obszar „hiperrzeczywistości", składający się wyłącznie ze znaku i obrazu.Powszechnie uznaje się, że nowoczesność dzieli, rozprasza. Niektórzy formułują wręcz twierdzenie, iż owo rozproszenie znamionuje pojawienie się nowej, wykraczającej poza nowoczesność fazy rozwoju społecznego - epoki ponowo-czesnej. Jednakże integrujące właściwości nowoczesnych instytucji są równie ważne dla nowoczesności - szczególnie w fazie jej pełnego rozwoju - jak czynniki dezintegrujące. „Opróżnianie" czasu i przestrzeni uczynniło procesy, których efektem jest powstanie jednego „świata" tam, gdzie do tej pory nie istniał żaden. W większości kultur przednowoczes-nych, włączając średniowieczną Europę, czas i przestrzeń przenikały się z domenami bogów i duchów oraz były związane z „prymatem miejsca"17. Wspólnie, ta charakterystyczna dlaprzednowoczesnych kosmologii wielość systemów kulturowych i form świadomości tworzyła naprawdę rozproszony zbiór wspólnot ludzkich. Późna nowoczesność, przeciwnie, wytwarza sytuację, w której pod pewnymi względami ludzkość to „my" - z naszymi problemami i szansami w świecie bez „innych".

17 Zob. Yi-Fu Tuan, Topophilia, Englewood Cliffs 1974, Prentice-Hall; Robert David Sack, Conceptions of Space in Social Thought, London 1980, Macmillan.40/. Ramy późnej nowoczesnościPóźna nowoczesność i jej parametry egzystencjalneW pełni rozwiniętą nowoczesność znamionuje rozpowszechnione zwątpienie w opatrzność połączone z dostrzeżeniem dwoistej natury nauki i techniki, z jednej strony stwarzających nowe parametry ryzyka i zagrożenia, a z drugiej wciąż dostarczających ludzkości obiecujących rozwiązań. Ten sceptycyzm nie ogranicza się do pism i rozważań filozofów i intelektualistów. Jak już wiemy, świadomość egzytencjalnych parametrów refleksyjności staje się na szeroką skalę częścią samej refleksyjności. Życie w „świecie" wysoko rozwiniętej nowoczesności jest jak rozpędzony moloch1*. Nie chodzi już tylko o bezustannie zachodzące zmiany. Sedno sprawy polega na tym, że te zmiany wykraczają poza wszelkie oczekiwania człowieka i wymykają się jego kontroli. Jego nadzieje na coraz skuteczniejsze podporządkowanie sobie społecznego i naturalnego środowiska okazują się bezzasadne. Refleksyj-ność nowoczesności bezpośrednio wiąże się z tym zjawiskiem. Wiedza przenika warunki działania, które opisuje i analizuje, co wprowadza wciąż nowe niejasności w obszar, i tak uwikłanych w błędne koła i podważalnych, posttradycyjnych pretensji poznawczych.Logika opatrznościowa - wiara, że doczesne poznanie natury rzeczy samo przez się gwarantuje człowiekowi bezpieczniejszy i lepszy byt - z a w i e r a w s o b i e p o z o s t a ło ś ć s i ę g a j ą c e j c z a s ó w przednowoczesnych koncepcji losu. Jakkolwiek pojęcie losu może

przybierać postać złowieszczą, zawsze zawiera w sobie przekonanie, że bieg zdarzeń jest już z góry jakoś ułożony. W warunkach nowoczesności los nadal bywa pojmowany na18 Zob. Anthony Giddens, Consequences of Modernity. Ważną analizę opartą na nieco innej metaforze można znaleźć w pracy Jamesa R. Rosenaua Turbulence in World Politics, London 1990, Harvester.Późna nowoczesność i jej parametry egzystencjalne41sposób tradycyjny, ale zasadniczo nie przystaje do orientacji, która fundamentalne znaczenie przypisuje ryzyku. Uznanie istnienia ryzyka jako takiego, do czego w jakimś stopniu zmuszają nas abstrakcyjne systemy nowoczesności, oznacza przyjęcie do wiadomości i akceptację tego, że nasze działania w żadnej mierze nie układają się w określony z góry przebieg i zawsze pozostają otwarte na przygodne zdarzenia. W tym sensie właściwa jest charakterystyka nowoczesności, jaką proponuje Ulrich Beck - jako „społeczeństwa ryzyka"19. Zakres tego sformułowania nie ogranicza się do stwierdzenia faktu, że nowoczesne życie społeczne niesie nowe zagrożenia, którym ludzkość musi stawić czoło. Życie w „społeczeństwie ryzyka" to życie z analitycznym nastawieniem do możliwych sposobów działania, pozytywnych i negatywnych, wobec których, jako jednostki i globalnie, stajemy w toku naszej społecznej egzystencji.Z uwagi na swoją refleksyjnie mobilizowaną - chociaż sprzeczną wewnętrznie - dynamikę, nowoczesny sposób działania ma zasadniczo charakter kontrfaktyczny. Przed jednostkami i zbiorowościami w posttradycyjnym świecie społecznym w każdym momencie stoi otworem nieprzebrana ilość potencjalnych

sposobów postępowania (wraz z towarzyszącym każdemu ryzykiem). Wybieranie spośród takich możliwości zawsze sprowadza się do pytania „co by było gdyby" - jest kwestią wyboru jednej z „możliwych rzeczywistości". Zamiast zakładać zwrot od typowej dla kultur tradycyjnych „orientacji na przeszłość" do „orientacji na przyszłość", życie w warunkach nowoczesności najtrafniej ujmować w kategoriach rutynowo rozważanych kontrfaktycz-ności.19 Zob. Ulrich Beck, Risikogesellshaft. Auf dem Weg in eine andere Modernę, Frankfurt 1986, Suhrkamp.42/. Ramy późnej nowoczesnościWobec radykalnego urefleksyjnienia późnej nowoczesności pojęcie przyszłości nie sprowadza się już do oczekiwania wydarzeń, które dopiero nadejdą. „Przyszłości" są refleksyjnie układane w ramach aktualnych warunków działania, kiedy ich częścią staje się wiedza o nich. Jest to dokładnie ten sam proces, który, na pozór paradoksalnie, może często krzyżować plany konstruowane na podstawie tej wiedzy. Zainteresowanie futuro-logią nie jest w warunkach wysoko rozwiniętej nowoczesności zajęciem ekscentrycznym, współczesnym odpowiednikiem dawnej wiary w przepowiednie wróżki. Przeciwnie, oznacza, że rozważanie kontrfaktycznych możliwości jest wpisane w re-fleksyjność w kontekście szacunku ryzyka i ewaluacji. Takie podejście jest oczywiście obecne nie od dziś w nowoczesnych instytucjach. Na przykład ubezpieczenie już od bardzo dawna wiązało się nie tylko z ryzykiem wpisanym w rynki kapitalistyczne, ale z potencjalną przyszłością szerokiego zakresu właściwości jednostek i zbiorowości. Ze strony towarzystw ubezpieczeniowych ocena

ryzyka jest sama w sobie przedsięwzięciem ryzykownym, ale ryzyko można ograniczyć w niektórych jego kluczowych aspektach w sposób, jaki nie jest osiągalny w większości praktycznych kontekstów działania. Ocena ryzyka dla firm ubezpieczeniowych jest oceną statystyczną i z reguły towarzystwa te dążą do wykluczenia tych aspektów czy form ryzyka, które nie podlegają rachunkowi prawdopodobieństwa dla dużej próby, czyli „zrządzeń opatrzności".Życie zawsze było ryzykowną sprawą, przedsięwzięciem pełnym niebezpieczeństw. Dlaczego więc szacunek ryzyka i skłonność do rozumowania w kategoriach kontrfaktyczności miałyby odróżniać nowoczesne życie społeczne od systemów przednowoczesnych? Do tego można jeszcze dorzucić pytanie o wiedzę specjalistyczną: czy jest coś szczególnego w abstrakcyjnych systemach nowoczesności, skoro i w kulturach przednowoczesnych ludzie radzili się w swoich problemach spe-Późna nowoczesność i jej parametry egzystencjalne43cjalistów, takich jak czarownicy czy znachorzy? W rzeczywistości w k ażd y m z t y c h p r z y p a d k ó w r óżn i c e m ięd z y o g ó łe m przednowoczesnych systemów i instytucjami nowoczesności są ogromne. Co do drugiego w kolejności pytania, zasadniczą różnicę tworzy zasięg systemów abstrakcyjnych, które przeniknęły dosłownie wszystko, oraz charakter związku między wiedzą techniczną i potoczną. W społeczeństwach przednowoczesnych eksperci istotnie byli, ale niewiele było, szczególnie w pomniejszych społecznościach, systemów technicznych. Stąd poszczególni członkowie takich społeczności, jeśli chcieli, mogli z powodzeniem żyć zdani prawie wyłącznie na wiedzę własnej wspólnoty lokalnej

lub najbliższej grupy rodowej. W czasach nowoczesnych takie wyobcowanie jest z gruntu niemożliwe. Jak już wskazywałem, pod niektórymi względami dotyczy to każdego zakątka globu, ale do rdzennie geograficznych obszarów nowoczesności odnosi się szczególnie.Kiedy porównujemy systemy przednowoczesnne i nowoczesne, różnica co do relacji między wiedzą techniczną i potoczną wiąże się z dostępem, jaki mają laicy do specjalistycznych umiejętności i in formacj i . W kul turach przednowoczesnych wiedza specjalistyczna z reguły zasadza się na procedurach i formach symbolicznych, które opierają się jednoznacznemu i przejrzystemu zapisowi, a jeśli nawet taki zapis powstaje, jest niedostępny dla niewtajemniczonych, gdyż piśmienność jest zazdrośnie strzeżoną domeną nielicznych. Ten ezoteryczny pierwiastek zachowany w wiedzy specjalistycznej, szczególnie tam, gdzie doszło do jego oddzielenia od „sztuk i umiejętności", jest prawdopodobnie głównym źródłem szczególnego statusu, jaki może uzyskać ekspert. Ezoteryczne aspekty ekspertyzy w systemach nowoczesnych nie mają nic wspólnego z tamtą niewypowiadalnością, są za to uwarunkowane przez połączenie długotrwałego szkolenia i specjalizacji - chociaż44/. Ramy późnej nowoczesnościniewątpliwie eksperci (jak socjologowie) dość często zasłaniają się wymyślnym słownictwem i ceremoniałem, żeby zachować wyróżniający status związany z technicznym charakterem ich wiedzy. Specjalizacja jest w rzeczy samej sednem nowoczesnych systemów abstrakcyjnych. Zasadniczo, wiedza, która składa się na nowoczesne formy ekspertyzy, jest dostępna każdemu, komu tylko

starczy środków, czasu i energii, żeby ją zdobyć. Fakt, że wszystkim, co może osiągnąć jednostka, jest bycie ekspertem w zakresie jednego czy dwóch niewielkich skrawków nowoczesnych systemów wiedzy, oznacza, że dla większości systemy abstrakcyjne pozostają nieprzeniknione. Ich nieprzeniknioność - podstawowy czynnik rozwoju zaufania w kontekście funkcjonowania mechanizmów wykorzeniających - bierze się z samego nasilenia specjalizacji, której domagają się i której sprzyjają systemy abstrakcyjne.Cechująca nowoczesną ekspertyzę specjalizacja bezpośrednio utwierdza błędny, umykający charakter nowoczesności. W odróżnieniu od większości przednowoczesnych form nowoczesna ekspertyza jest intensywnie wykorzystywana refleksyjnie i generalnie jest zorientowana na ciągłe samodoskonalenie lub wzrost efektywności. Miarą skuteczności ekspertów w zakresie rozwiązywania problemów staje się często ich umiejętność dostarczania coraz bardziej przejrzystych i precyzyjnych definicji (co z kolei prowadzi do dalszej specjalizacji). Jednakże im ostrzej zarysowany jest dany problem, tym bardziej zamazują się sąsiadujące z nim obszary wiedzy, a co za tym idzie, tym trudniej jednostkom, które sięgają po dane rozwiązanie, przewidzieć konsekwencje jego wdrożenia wybiegające poza specyficznie wyróżnioną dziedzinę jego zastosowania. Mimo że ekspertyza jest częścią szerszych systemów abstrakcyjnych, sama dąży do zwiększania ostrości kosztem pola widzenia, przez co może przyczyniać się do pojawiania się niezamierzonych konsekwencji, nad którymiPóźna nowoczesność i jej parametry egzystencjalne45

nie sposób zapanować - chyba że w drodze dalszego postępu ekspertyzy, odtwarzającego to samo zjawisko20.To połączenie specjalistycznej ekspertyzy i jej osobliwych konsekwencji stanowi główny powód, dla którego kontrfak-tyczna spekulacja, związana z zajmującą pozycję centralną kategorią ryzyka, jest w warunkach nowoczesności aż tak istotna. W kulturach przednowoczesnych „ myślenie naprzód" zazwyczaj równa się indukcyjnemu wykorzystaniu nagromadzonych doświadczeń, albo zasięganiu wiedzy u wizjonerów. Na przykład, trzeba zasiać, żeby później zebrać plon. i trzeba przy tym dostosować się do zmiennych pór roku. Tradycyjnie ustalone techniki rolnicze, wspomagane być może magicznymi poradami, są stosowane dla połączenia aktualnych potrzeb z przyszłymi efektami. W warunkach nowoczesnego życia społecznego jednostki mogą na dłuższą metę łączyć ustanowione zwyczaje z zasięganiem porad u określonych ekspertów, czy to „dla ogólnej poprawy", czy w obliczu niespodziewanych okoliczności. Sami eksperci - którzy, by raz jeszcze to podkreślić, nie stanowią żadnej możliwej do wyróżnienia warstwy społeczeństwa - aby móc uporać się ze swoimi technicznymi zadaniami, muszą zdecydować się na doskonalenie się w ramach wąskich specjalizacji i nie mogą zaprzątać sobie głowy szerszymi konsekwencjami i implikacjami. W takich okolicznościach szacunek ryzyka jest dość skutecznie „pogrzebany" w samych mniej lub bardziej utrwalonych sposobach działania. Ale praktyki te mogą w każdej chwili okazać się przestarzałe albo ulec zupełnej przemianie.Wiedza specjalistyczna nie tworzy stabilnych podstaw indukcyjnych. Nieuchronnym efektem rozwoju systemów abs-20 Na ten temat zob. Zygmunt Bauman, Wieloznaczność

nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, tłum. Janina Bauman, Warszawa 1995, Wydaw. Naukowe PWN.46/. Ramy późnej nowoczesnościtrakcyjnych są nowe, ze swej natury osobliwe sytuacje i zdarzenia. Niebezpieczeństwa leżące poza przenikniętymi refleksyj-nością sferami działania wciąż istnieją (na przykład groźba trzęsienia ziemi i innych katastrof naturalnych), ale większość z nich jest przez te sfery filtrowana, a do pewnego stopnia także czynnie wytwarzana. Często pojmujemy ryzyko w kategoriach parametrów prawdopodobieństwa, które daje się precyzyjnie oszacować - tak mniej więcej, jak prowadzą swoje rachunki firmy ubezpieczeniowe. Ale w warunkach późnej nowoczesności wiele form ryzyka nie poddaje się jednoznacznej ocenie z uwagi na niestabilność środowiska wiedzy, w którym się mieszczą. Nawet te szacunkowe oceny ryzyka, które odnoszą się do stosunkowo wydzielonych układów, obowiązują często tylko „do odwołania".Dlaczego nowoczesność i tożsamość?Uważam, że w warunkach wysoko rozwiniętej nowoczesności przekształcenia tożsamości i globalizacja stanowią dwa bieguny dialektycznej relacji między lokalnością a globalnoś-cią. Innymi słowy, zmiany zachodzące w prywatnej sferze życia osobistego są bezpośrednio związane z ustanawianiem stosunków społecznych na bardzo szeroką skalę. Nie zamierzam przy tym zaprzeczać istnieniu wielorakich pośrednich związków, takich jak na przykład relacja między społecznościami lokalnymi a organizacjami państwowymi. Ale poziom przestrzenno--czasowego rozsunięcia związany z rozwojem nowoczesności jest tak rozległy, że po raz pierwszy w dziejach ludzkości „jaźń" i „społeczeństwo" są ze sobą

wzajemnie powiązane w wymiarze globalnym.W warunkach nowoczesnych istnieją czynniki wprost oddziałujące na relacje między tożsamością jednostki i instytucjami nowoczesności. Jak już wcześniej podkreślałem, nowo-Dlaczego nowoczesność i tożsamość?41czesność nadaje sferze aktywności ludzkiej żywiołową dynamikę, połączoną ze zmianami w obrębie mechanizmów zaufania i środowisk ryzyka. Nie sądzę, by, jak uważają niektórzy, epoka nowoczesna wyróżniała się w stosunku do poprzednich szczególnie wysokim poziomem lęku i niepokoju. Inne epoki także były dręczone przez lęki i prześladowane przez zagrożenia i nie ma chyba specjalnych podstaw, by przyjmować, jak to się niekiedy czyni, że życie w małych, bardziej tradycyjnych kulturach toczyło się spokojniej niż dziś. Ale niewątpliwie zmieniła się treść i forma przeważających niepokojów.Refleksyjność nowoczesności obejmuje sam rdzeń jaźni. Mówiąc inaczej, w kontekście porządku posttradycyjnego „ja" staje się refleksyjnym projektem. Przemiany w życiu jednostek zawsze wiązały się z koniecznością psychicznej reorganizacji, która w kulturach tradycyjnych często przyjmowała zrytualizowaną postać rytuałów przejścia. Jednak w tych kulturach, w których na poziomie zbiorowości zasadniczo wszystko pozostawało bez zmian z pokolenia na pokolenie, zmiana tożsamości -jak wówczas, gdy jednostka z wieku dorastania wkraczała w dorosłość - była wyraźnie zaznaczona. W układach nowoczesnych, przeciwnie, zmiany tożsamościowe wymagają odkrywania i konstruowania w ramach refleksyjnego procesu, w którym przemiana osobista przeplata się ze społeczną. Wyraźnie podkreślają to Wallerstein i

Blackslee w swoim studium, które nie tylko dokumentuje ten proces, ale również go współtworzy. „Nowe poczucie własnej tożsamości", które zdaniem autorek jednostka musi pielęgnować po separacji małżeńskiej, tworzy się w ramach procesu powstawania niespotykanych dotąd relacji społecznych, jak te związane z nowoczesnymi odmianami zastępczej opieki rodzicielskiej (samo pojęcie „opieka rodzicielska" jest stosunkowo niedawnym wynalazkiem, który powołuje do istnienia to, co opisuje). Analizowany przez Wallerstein i Blackslee proces48/. Ramy późnej nowoczesności„sięgania wstecz do wcześniejszych doświadczeń" stanowi właśnie część refleksyjnej mobilizacji tożsamości. Nie ogranicza się on do sytuacji kryzysowych, ale jest właściwością nowoczesnego sposobu działania na poziomie psychiki.W tych warunkach systemy abstrakcyjne okazują się kluczowe nie tylko dla porządku instytucjonalnego nowoczesności, ale również dla formowania i zachowania ciągłości tożsamości. Na przykład wczesna socjalizacja dzieci opiera się nie tyle na bezpośrednim przekazie pokoleniowym, ile, w rosnącym stopniu, na poradach i instrukcjach ekspertów (pediatrów i pedagogów), których nauczanie samo podlega refleksyjnej modyfikacji ze względu na postępy poznania naukowego. Socjologia i psychologia, podobnie jak inne dyscypliny akademickie, są tym samym bezpośrednio powiązane z refleksyjnością tożsamości. Ale najbardziej znamiennym przyk ładem powiązań miedzy systemami abstrakcyjnymi i indywidualną świadomością są wszelkie rodzaje nowo powstających form terapii i doradztwa. Rozwój terapii można interpretować czysto negatywnie, jako odpowiedź na ogłupiający

wpływ nowoczesnych instytucji na doświadczenie samego siebie i własne emocje. Można powiedzieć, że nowoczesność niszczy zręby osobowości, zastępując wspólnotowość i tradycję znacznie większymi, bezosobowymi organizacjami. Jednostka czuje się samotna i opuszczona w świecie, w którym zabrakło jej psychicznego wsparcia i poczucia bezpieczeństwa, jakie dają bardziej tradycyjne układy. Dzięki terapii, laickiej wersji spowiedzi, jednostka ma się do kogo zwrócić.Nie twierdzę, że należy całkowicie odrzucić takie stanowisko, bo bez wątpienia jest ono pod niektórymi względami słuszne. Uzasadnione zdaje się jednak przypuszczenie, że mija się ono z istotą problemu. Tożsamość jednostki staje się problematyczna w warunkach nowoczesności w sposób radykalnie odmienny, niż miało to miejsce w kontekstach tradycyj-Dlaczego nowoczesność i tożsamość?49nych. Nie jest to jedynie sytuacja utraty i nie oznacza również, że poziom niepokoju wzrasta. Terapia nie jest jedynie środkiem walki z nowymi lękami. Jest wyrazem refleksyjności tożsamości, zjawiska, które, zarówno w odniesieniu do jednostki jak i w szerszym kontekście instytucji nowoczesności, równoważy prawdopodobieństwo życiowej wygranej i totalnej katastrofy. To stanowisko zostanie rozwinięte w kolejnych rozdziałach. Przed przystąpieniem do gruntownej analizy powyższych kwestii musimy podjąć parę ogólnych problemów związanych z jaźnią i tożsamością. Rozważania te, wraz ze sformułowanymi już powyżej pojęciami, utworzą ogólne tło konceptualne dla całości teeo studium.II

Tożsamość.Bezpieczeństwo ontologiczne a niepokój egzystencjalnyAby zdać sprawę z tego, czym jest tożsamość jednostki, należy umieścić tę kategorię w całościowym obrazie psychologicznej konstytucji jednostki. We wcześniejszych pracach sugerowałem, że taki całościowy obraz najlepiej naszkicować w formie „modelu stratyfikacji"1. Przyjmijmy za nasz punkt wyjścia twierdzenie, że bycie istotą ludzką oznacza ciągłą świadomość, w kategoriach takiego bądź innego opisu, tego, co się robi i dlaczego. Konsekwencje przyjęcia takiego stanowiska zostały prześledzone w ramach perspektywy fenomenologii egzystencjalnej i filozofii Wittgensteina. Wytwarzane i odtwarzane w naszych codziennych działaniach konwencje społeczne podlegają refleksyjnej kontroli działającego, która stanowi warunek „radzenia sobie" w rozmaitych sytuacjach życiowych. W tym sensie świadomość refleksyjna charakteryzuje wszelkie działanie ludzkie, a przy tym specyficznie warunkuje, omówioną w poprzednim rozdziale, właściwą nowoczesności refleksyjność instytucjonalną. Ludzie nieustannie śledzą okoliczności własnych działań, co należy do definicji tych działań. Jest to rozumowa, refleksyjna kontrola działania.1 Zob. Anthony Giddens, Central Problems in Social Theory, Cambridge 1979, Polity Press oraz The Constitution of Society, Cambridge 1984, Polity Press.Bezpieczeństwo ontologiczne i zaufanie51Innymi słowy, w normalnych warunkach działający są w stanie wytłumaczyć swoje działania i wskazać powody, dla których je podjęli.Wiedza działających nie ogranicza się jednak wyłącznie do

dyskursywnej świadomości warunków ich działania. Na zdolność „radzenia sobie" składa się także wiele czynników należących do świadomości praktycznej, które są zapisane w płynnym przebiegu codziennych czynności. Świadomość praktyczna jest kluczowa dla refleksyjnej kontroli działania, ale pozostaje raczej „nie uświadomiona". Większość przejawów świadomości praktycznej trudno by „mieć na uwadze" w trakcie wykonywania czynności społecznych, gdyż właśnie to, że pozostają niewypowiedziane i niekwestionowalne, pozwala działającym oddać się temu, co mają do zrobienia. Między świadomością dyskursywną a świadomością praktyczną nie ma jednak żadnych barier poznawczych, takich, jakie dzielą ogólnie rozumiane świadomość i nieświadomość. Nieświadome czynności poznawcze i kontrola emocjonalna z definicji opierają się świadomości i pojawiają się w niej zawsze zniekształcone i przemieszczone.Bezpieczeństwo ontologiczne i zaufanieŚwiadomość praktyczna jest poznawczym i emocjonalnym oparciem dla właściwego wielu aspektom ludzkiej działalności w każdej kulturze poczucia bezpieczeństwa ontologicznego. Pojęcie bezpieczeństwa ontologicznego ściśle wiąże się z nie-dyskursywną św i a d o m o ś c i ą p r a k t y c z n ą c z y t e ż , w k a t e g o r i a c h fenomenologicznych, z „braniem w nawias", które odpowiada „nastawieniu naturalnemu" życia codziennego. Okazuje się, że alternatywą pozornie całkiem trywialnych aspektów codziennego działania i dyskursu jest chaos. W tej mierze „eksperymenty" Garfinkla z językiem potocznym mają wieleI52//. Tożsamość

wspólnego z podstawową refleksją filozoficzną na temat egzystencji ludzkiej2. Żeby odpowiedzieć na najzwyklejsze pytanie czy odnieść się do niezobowiązującej uwagi, trzeba wziąć w nawias potencjalnie niemal nieskończoną liczbę dostępnych możliwości. To, co sprawia, że dana odpowiedź jest ,,na miejscu" i „do przyjęcia", tworzy wspólne - chociaż nie potwierdzone i niepotwierdzalne - ramy rzeczywistości. Poczucie wspólnej rzeczywistości ludzi i rzeczy jest mocne i kruche zarazem. Jego siła bierze się z przewidywalności warunków codziennego obcowania z ludźmi, które są wytwarzane i odtwarzane przez zwykłych uczestników życia społecznego. Eksperymenty Garfinkla łamały tak mocno ustanowione konwencje, że reakcje osób narażonych na tworzone w nich sytuacje zerwania porządku były natychmiastowe i dramatyczne.Reakcje te znamionowały poznawczą i emocjonalną dezorientację. Kruchość nastawienia naturalnego jest jasna dla każdego, kto zapoznał się z dokumentacją prac Garfinkla. Dochodzi do spiętrzenia niepokoju, który na co dzień zazwyczaj skutecznie oddalają zwykłe konwencje życia codziennego. Nastawienie naturalne oznacza wzięcie w nawias pytań o nas samych, o innych i o świat rzeczy, w którego istnienie nie można wątpić, aby skutecznie działać. Gdyby zadać te pytania wprost, odpowiedzi okazałyby się dużo bardziej wątpliwe, niż mogłoby wynikać z samego „braku podstaw" wiedzy jako takiej. To raczej trudności wpisane w rozstrzyganie takich kwestii sprawiają, że nawet tym z pozoru „potwierdzalnym" rodzajom wiedzy i twierdzeniom brak całkowicie pewnych2 Zob. Harold Garfinkel, A Conception of, and Experiments with, «Trust» as a Condition of Stable Concerted Actions, w: Motivation and Social Interaction, O. J. Harvey (red.), New York 1963, Ronald

Press; zob. także John Heritage, Garfinkel and Ethnomethodology, Cambridge 1950, Polity Press.

Bezpieczeństwo ontologiczne i zaufanie53podstaw. Żeby żyć, przyjmujemy za oczywiste kwestie, które- w świetle wielowiekowych dociekań filozoficznych - rozsypują się w pył pod sceptycznym spojrzeniem. Należą do nich, trafnie tak określane, kwestie egzystencjalne, zarówno te stawia-wiane na poziomie analizy filozoficznej, jak i te formułowane w sposób bardziej praktyczny przez jednostki przechodzące kryzys psychiczny. Są to kwestie czasu, przestrzeni, ciągłości i tożsamości. W ramach nastawienia naturalnego działający przyjmują bez powątpiewania egzystencjalne parametry swojego działania, które są podtrzymywane - ale w żadnym razie nie ..ugruntowane" - przez interakcyjne konwencje, których przestrzegają. Egzystencjalnie, oznacza to milczące przyjęcie kategorii trwania i rozciągłości, wraz z tożsamością rzeczy, innych osób i - co szczególnie istotne dla tego wywodu - własnego „ja".Dociekania takich spraw na poziomie abstrakcyjnej dyskusji filozoficznej to oczywiście coś zupełnie innego niż ich faktyczne „przeżywanie". Chaosowi, owej przerażającej alternatywie zwyczajności dochowywanych na co dzień konwencji, odpowiada w sensie psychologicznym trwoga w rozumieniu Kierkegaarda, czyli perspektywa zostania bez reszty ogarniętym przez lęki sięgające samych korzeni naszego spójnego poczucia „bycia w świecie". Świadomość praktyczna oraz odtwarzana przez nią rutyna codzienności pomagają wziąć w nawias te niepokoje nie tylko - a

nawet nie przede wszystkim- dzięki stabilności społecznej, którą tworzą, ale ze względu na ich konstytutywną rolę w wytwarzaniu perspektywy „jak gdyby" w odniesieniu do kwestii egzystencjalnych. Dostarczają instrukcji, które na poziomie praktyki „odpowiadają" na pytania, jakie można by zadać odnośnie do struktur egzystencjalnych. Ze względu na dalszy przebieg tej analizy trzeba w tym miejscu koniecznie podkreślić, że takie „odpowiedzi" mieszczą się w sferze emocjonalnej, a nie czysto poznawczej. Jak dalej zobaczymy, niezwykle ważne jest to, w jakim stopniu54//. Tożsamośćróżne środowiska kulturowe mogą być źródłem „wiary" w spójność życia codziennego, uzyskiwanej za pośrednictwem dostarczanych przez nie symbolicznych interpretacji kwestii egzystencjalnych. Ale poznawcze ramy znaczenia nie zdołają wygenerować wiary, jeśli nie znajdą oparcia na poziomie oddania emocjonalnego, które - co postaram się wykazać - pochodzi przede wszystkim z nieświadomości. Takiemu oddaniu odpowiadają na równi zaufanie, nadzieja i odwaga.Jak w psychologicznym rozwoju jednostki osiągana jest taka wiara? Skąd bierze się poczucie bezpieczeństwa ontologicz-nego, które przeprowadzi jednostkę przez rozmaite przejścia, kryzysy i sytuacje wysokiego ryzyka? Ufność pokładana w egzystencjalnych punktach zaczepienia, w sensie emocjonalnym i w pewnym stopniu poznawczym, opiera się na nabytej we wczesnych doświadczeniach dziecka pewności co do tego, że na innych można polegać. „Podstawowe zaufanie" -jak za Donaldem W. Winnicottem nazywa je Erik Erikson - tworzy wyjściowy splot, który daje początek

złożonemu uczuciowo--poznawczemu nastawieniu wobec innych osób, świata rzeczy i własnej tożsamości3. Doświadczenie podstawowego zaufania stanowi rdzeń owej szczególnej „nadziei", o której mówi Ernst Bloch, i źródło „odwagi istnienia", jak ją określa Tillich. Wykształcone dzięki trosce pierwszych opiekunów podstawowe zaufanie w krytyczny sposób wiąże tożsamość jednostki z ocenami innych. Wzajemność relacji z opiekunami, na jaką pozwala podstawowe zaufanie, jest nieuświadomioną formą uspołecznienia, która poprzedza „ja podmiotowe" i „ja przedmiotowe" oraz tworzy dopiero podstawę jakichkolwiek rozróżnień jednego od drugiego.1 Pełniejszą prezentację tej kwestii można znaleźć w: Anthony Giddens, The Consequences of Modernity, Cambridge 1990, Polity Press oraz w tekstach źródłowych, zob. Erik H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, tłum. Przemysław Hejmej, Poznań 1997, Rebis.Bezpieczeństwo ontologiczne i zaufanie55Podstawowe zaufanie jest zasadniczo powiązane z między-personalną organizacją czasu i przestrzeni. Droga do uświadomienia sobie niezależnej tożsamości postaci opiekunów prowadzi przez akceptację nieobecności i polega na wykształceniu przez dziecko „wiary", że opiekująca się nim osoba powróci, mimo że teraz jej z nim nie ma. Podstawowe zaufanie wykształca się wraz z „przestrzenią potencjalną", jak ją określa Winnicott (a właściwie strukturą przestrzenno-czasową), w której pojawia się relacja - a zarazem dystans - między dzieckiem a jego opiekunem. Powstanie przestrzeni potencjalnej umożliwia dziecku odejście od omnipotencji i uchwycenie zasady rzeczywistości. „Rzeczywistości"

nie należy sprowadzać jedynie do danego świata rzeczy, gdyż składają się na nią również uporządkowane przez wzajemną relację dziecka i opiekunów doświadczenia.W procesie wykształcania w przestrzeni potencjalnej relacji między dzieckiem a opiekunami od najwcześniejszych dni życia fundamentalną rolę odgrywają nawyk i rutyna. Ustanowione zostają rdzenne powiązania między rutyną, czyli odtwarzaniem koordynujących działania konwencji, i poczuciem bezpieczeństwa ontologicznego, jakie będzie towarzyszyć działaniom jednostki w dalszym życiu. To właśnie te powiązania pozwalają zrozumieć, dlaczego pozornie nieznaczące aspekty codziennej rutyny są tak naładowane emocjonalnie, jak to ujawniły „eksperymenty" Garfinkla. Ale w rutynie codzienności znajduje też wyraz tkwiąca głęboko ambiwa-lencja, która wynika z ich wczesnego powiązania z dyscyplinowaniem. Jak pokazał Wittgenstein, czynności rutynowe nie przebiegają nigdy po prostu automatycznie. Ze względu na kontrolę ciała i dyskursu działający musi zachowywać ciągłą czujność, aby „radzić sobie" w życiu społecznym. Nawyki i działanie rutynowe to najważniejszy bastion obrony przed grożącymi jednostce lękami, ale z tego samego56//. Tożsamośćpowodu jest to zjawisko samo przez się wywołujące stan napięcia.Jak mówi Winnicott, dziecko jest „cały czas na krawędzi niewyobrażalnego lęku". Małe dziecko nie jest jeszcze „byciem", musi dopiero zostać „powołane do istnienia" przez środowisko, które swoją troskliwością zapewniają mu opiekunowie4. Porządek rutyny przyczynia się do powstawania „wykształconych struktur" istnienia, bo daje poczucie „bycia" i tworzy zasadniczą dla

bezpieczeństwa ontologicznego różnicę w stosunku do „niebycia". Porządek ten obejmuje postawy wobec przejawów świata rzeczy, których symboliczne rezydua przenoszą się na dalsze życie jednostki. Takie, w terminologii Winnicotta, „obiekty przejściowe" są łącznikiem między dzieckiem a opiekunami w przestrzeni potencjalnej. Te pierwsze przedmioty „nie-ja", podobnie jak rutyna, z którą praktycznie zawsze się wiążą, zarazem chronią przed lękiem i wiążą nowe doświadczenia z ustabilizowanym światem obiektów i ludzi. Obiekty przejściowe zapowiadają „testowanie rzeczywistości" w sensie Freudowskim, gdyż zaliczają się do konkretnych środków, za pomocą których dziecko przechodzi od kontroli omnipotencjalnej do kontroli przez manipulację.Sądzę, że ufność, jaką w normalnych warunkach dziecko pokłada w opiekunach, można porównać do emocjonalnej szczepionki przeciw niepokojom egzystencjalnym. Chroni ona przed zagrożeniami i niebezpieczeństwami, jakie mogą nadejść, i pozwala zachować nadzieję w obliczu wszelkich niesprzyjających okoliczności, z jakimi może się spotkać jednostka. Podstawowe zaufanie służy za osłonę przed ryzykiem i niebezpieczeństwami, jakie niosą ze sobą sytuacje działania i bycia z ludźmi. Stanowi ono zasadniczy szkielet emocjonalnyBezpieczeństwo ontologiczne i zaufanie574 Zob. Donald W. Winnicott, The Maturational. Processes and the Facilitating Environment, London 1965, Hogarth, s. 57, 86.zabezpieczającego pancerza, czy też kokonu ochronnego, który jest niezbędny każdej normalnej jednostce do tego, by radziła sobie ze sprawami życia codziennego.

W utrzymywanie się przy życiu, w sensie zdrowia zarówno fizycznego, jak i psychicznego, wpisane jest ryzyko. Fakt, że zapośredniczone doświadczenie ma tak silny wpływ na zachowania ludzkie, w powiązaniu ze zdolnością do kalkulacji, w którą człowiek jest wyposażony, oznacza, że każda jednostka ludzka mogłaby (w zasadzie) bez reszty ulec lękowi związanemu z ryzykiem, jakie niesie zwykłe życie. Owa „odporność", która decyduje o ogólnym optymistycznym spojrzeniu na rzeczywistość i nie dopuszcza do jednostki negatywnych myśli, wywodzi się z podstawowego zaufania. Kokon ochronny to nie tyle przekonanie o własnym b e z p i e c z eń s t w i e , i l e p r z e d e w s z y s t k i m p o c z u c i e „nierzeczywistości". Ewentualne wydarzenia, jakie mogłyby stanowić zagrożenie dla cielesnej lub psychicznej integralności jednostki, zostają na poziomie praktyki wzięte w nawias. Bariera ochronna, która w ten sposób powstaje, może zostać chwilowo lub na stałe naruszona przez wydarzenia, które są spełnieniem i przez to dowodzą realności wpisanych we wszelkie ryzyko opcji negatywnych. Który kierowca, minąwszy miejsce wypadku, nie doznał otrzeźwienia, które zmusiło go - przez następne parę kilometrów - do wolniejszej jazdy? Takie zdarzenie pokazuje - wcale nie na poziomie kontrfaktycznego świata abstrakcyjnych możliwości, ale w namacalny i obrazowy sposób - jakie ryzyko wiąże się z prowadzeniem samochodu, i przez to przyczynia się do chwilowego rozerwania kokonu ochronnego. Ale wkrótce powraca poczucie nienaruszalności, a wraz z nim prawdopodobieństwo, że kierowca znów przyspieszy.Podkreślenie wzajemnej zależności niekwestionowalnej rutyny i bezpieczeństwa ontologicznego nie oznacza wcale, że przekonanie o „sprzyjających okolicznościach" bierze się

58//. Tożsamośćz uporu w przestrzeganiu ustalonych nawyków. Przeciwnie, jednostka, która, cokolwiek by się działo, ślepo trzyma się rutyny, zdradza tym samym symptom neurotyczny. Źródłem takiej kompulsywności jest - czymkolwiek spowodowane — niepowodzenie dziecka w otwarciu potencjalnej przestrzeni w sposób, jaki dałby początek podstawowemu zaufaniu. Jest to kompulsywność zrodzona z nieprzezwyciężonego lęku, w którym zabrakło szczególnej nadziei, z jakiej, niezależnie od konkretnych wzorów, zbudowane są relacje społeczne. Skoro autonomia rozwijającej się jednostki opiera się na rutynie, praktyczne opanowanie tego, „co robić" w różnych sytuacjach, które niesie życie społeczne, nie tylko nie przeszkadza kreatywności, ale ją warunkuje i od niej zależy.Kreatywność, czyli zdolność do działania i myślenia w sposób nowy w stosunku do uprzednio ustanowionych wzorów, jest ściśle związana z podstawowym zaufaniem. Samo zaufanie zawiera już w sobie pewien naturalny element kreatywności, gdyż warunkuje oddanie się, czyli „przeskok w nieznane", zgodę na ryzyko, która jest równoznaczna z gotowością na przyjęcie nowych doświadczeń. Ufać to jednak także liczyć się (świadomie lub nie) z możliwością straty, która w przypadku podstawowego zaufania oznacza utratę wsparcia ze strony opiekuna lub opiekunów. Lęk przed utratą skłania do wysiłku. Relacje, które podtrzymują podstawowe zaufanie, są przez dziecko emocjonalnie „wypracowywane". Tym samym dziecko uczy się „pracy poznawczej", która musi zostać w y k o n a n a p r z e z u c z e s t n i k a n a j b a r d z i e j n a w e t skonwencjonalizowanych sytuacji społecznych.

Trudno nie zgodzić się, że twórcze zaangażowanie w relacje z innymi i ze światem rzeczy jest podstawą satysfakcji psychicznej i dotarcia do „moralnego bycia". Poczucie własnej wartości, a co za tym idzie - zdrowie psychiczne, opiera się na doświadczeniu kreatywności jako czegoś rutynowego i nieBezpieczeństwo ontologiczne i zaufanie59trzeba zgłębiać tajników antropologii filozoficznej, aby to stwierdzić. Osoby, które - czy to dlatego, że są zmuszane do działania w określony sposób, czy też dlatego, że nigdy nie zdołały uznać otaczających ich osób i rzeczy za w pełni „solidne" - nie potrafią żyć w sposób twórczy i mają skłonność do popadania w chroniczną melancholię lub schizofrenię. Winnicott twierdzi, że warunkiem koniecznym wykształcenia takiego twórczego zaangażowania jest „przeciętnie obliczalne środowisko" we wczesnym dzieciństwie. Dziecko musi przejść etap „szaleństwa", który „pozwala mu być szalonym w taki szczególny sposób, w jaki wolno być szalonym dziecku" i który „okazuje się szaleństwem tylko wówczas, gdy pojawi się w późniejszym życiu". „Szaleństwem" dziecka jest jego kreatywność na etapie nabywania początkowej rutyny i otwierania się przestrzeni potencjalnej między nim a jego opiekunami. Dziecko „tworzy obiekt, ale nie mógłby on zostać stworzony jako taki, gdyby już wcześniej nie istniał"5.Od wykształcenia podstawowego zaufania zależy nabycie poczucia własnej tożsamości oraz zdolność określania tożsamości innych osób i obiektów. Przestrzeń potencjalna między dzieckiem i o p i e k u n a m i u m oż l i w i a o d r z u c e n i e i n n y c h o b i e k t ó w identyfikowanych jako „nie-ja". W miarę jak najważniejsza osoba

opiekuna stopniowo zaprzestaje ciągłej troski o natychmiastowe zaspokajanie potrzeb dziecka, przestaje ono czuć się zespolone z opiekunem. Przestrzeń potencjalna, która pozwala wyłonić się w drodze oddzielenia wczesnemu (i nieświadomemu) „nie-ja", odpowiada etapowi oddzielenia w psychoterapii dorosłych. We wczesnym dzieciństwie zerwanie związku, które nie jest efektem wykształcenia zaufania i pewności co do drugiej osoby, może okazać się wstrząsem o poważ-5 Zob. Donald W. Winnicott, Creativity and Its Origins, w: Playing and Reality, Harmondsworth 1974, Penguin, s. 83.160//. Tożsamośćnych konsekwencjach. Zarówno w przypadku dzieci, jak i dorosłych pacjentów zaufanie jest sposobem radzenia sobie z przestrzenno-czasowym brakiem innego, jaki niesie ze sobą otwarcie przestrzeni potencjalnej. Proces osiągania autonomii, w którym separację musi także przeżyć analityk, sprowadza się do tego, że wprawdzie bardziej świadomie, ale na tej samej zasadzie co dziecko, pacjent „odpuszcza".Lęk i organizacja społecznaW poprzedniej części starałem się pokazać, że nabywana we wczesnym okresie życia rutyna i związane z nią środki kontroli to znacznie więcej niż tylko sposoby przystosowania się do zastanego świata ludzi i rzeczy. Umożliwia ona emocjonalną akceptację rzeczywistości „świata zewnętrznego", bez której stabilna ludzka egzystencja byłaby niemożliwa. Taka akceptacja, dzięki rozpoznaniu sfery „nie-ja", jest zarazem źródłem indywidualnej tożsamości. Chociaż stanowisko to akcentuje emocjonalne aspekty

wczesnych doświadczeń rzeczywistości, pozostaje w pełnej zgodzie z poglądem Wittgensteina na naturę rzeczywistości zewnętrznej. Interpretatorzy filozofii Wittgensteina przypisują mu niekiedy relatywizm, ale nie wydaje się, żeby Wittgenstein był relatywistą. Świat rzeczywistości zewnętrznej istnieje i jest uniwersalnie doświadczany, tylko nie znajduje bezpośredniego odbicia w sensownych elementach konwencji, za pomocą których działający organizują swoje czynności. Sens nie jest budowany w drodze opisów rzeczywistości zewnętrznej, nie tkwi też w niezależnym od doświadczenia rzeczywistości porządku kodów semiotycznych. „To, czego nie można ująć w słowa" - wymiana z osobami i obiektami na poziomie codziennej praktyki - stanowi warunek konieczny tego, co może być powiedziane, i sensów powiązanych ze świadomością praktyczną.Lęk i organizacja społeczna61f Zatem znajomość sensu słów to umiejętność rutynowego posługiwania się nimi w toku życia codziennego. Poznajemy rzeczywistość nie w drodze percepcji tego, co jest, ale w wyniku różnic, jakie są wytwarzane w codziennych praktykach. Znajomość sensu słowa „stół" jest równoznaczna z wiedzą o tym, do czego stół służy, a więc także, czym różni się zastosowanie stołu od zastosowań innych przedmiotów użytecznych, takich jak krzesło czy ławka. Każdy sens zakłada zespół różnic, przy czym nie są to jedynie różnice między znaczeniami w sensie strukturalistycznym, ale takie, jakie stanowią część napotykanej w codziennym doświadczeniu rzeczywistości.Zanim jeszcze dziecko nauczy się mówić, w przestrzeni potencjalnej między nim a opiekunami powstają różnice, z których

z czasem wykształcą się sensy językowe. Rzeczywistość nie ogranicza się do tu-i-teraz natychmiastowego doświadczenia zmysłowego, ale obejmuje także tożsamość i zmienność tego, co jest nieobecne, bo chwilowo znajduje się poza zasięgiem wzroku albo wręcz nigdy nie było przedmiotem bezpośredniego doświadczenia, a po prostu wiadomo, że „jest". Poznawanie rzeczywistości zewnętrznej w przeważającej mierze opiera się więc na doświadczeniu zapośredniczo-nym. Takie doświadczenie staje się pełnowartościowe dopiero dzięki subtelnym różnicom, jakie wnosi język, ale dziecko chwyta pewne jakości rzeczywistości zewnętrznej, na długo zanim nauczy się mówić. Warunkiem możliwości poznania właściwości nieobecnych osób i rzeczy, a więc uznania rzeczywistego świata za rzeczywisty, jest emocjonalne poczucie bezpieczeństwa, które daje podstawowe zaufanie. Poczucie nierzeczywistości, które może prześladować jednostki, jeżeli w ich wczesnym dzieciństwie podstawowe zaufanie było zbyt słabo rozwinięte, przybiera wiele postaci. Jednym może się wydawać, że świat rzeczy i inni ludzie nie istnieją naprawdę, innym będzie brakowało poczucia ciągłości własnej tożsamości.62//. TożsamośćLęk nie ogranicza się do konkretnej sytuacji ryzyka i zagrożenia. Należy go raczej kojarzyć z całościowym systemem bezpieczeństwa, który wykształca jednostka. W zasadzie wszyscy badacze tego zagadnienia są zgodni, że lęk jest czymś innym niż strach. Strach jest odpowiedzią na konkretne zagrożenie, a zatem istnieje określony przedmiot, którego on dotyczy. Jak powiada Freud, w przeciwieństwie do strachu, lęk „nie uwzględnia przedmiotu". Innymi słowy, lęk jest uogólnionym stanem emocjonalnym

jednostki. To, jak silny lęk będzie odczuwać jednostka w danej sytuacji, mówi dalej Freud, zależy w dużym stopniu od jej „wiedzy i poczucia mocy względem świata zewnętrznego"6. Stan „czujności" różni się od lęku jako takiego, bo jest fizjologicznym, funkcjonalnym stanem gotowości organizmu do konfrontacji ze źródłem zagrożenia. Stan gotowości do działania niejako wzbudza odpowiednią reakcję na zagrożenie. Natomiast sam lęk nie jest korzystny, bo nie wywołuje odpowiedzi na zagrożenie i zazwyczaj paraliżuje te reakcje, które byłyby adekwatne7.Z uwagi na swój rozproszony i luźny charakter oraz brak określonego obiektu, lęk może związać się z przedmiotami, śladami pamięciowymi lub sytuacjami, które mają niejasne (chociaż precyzyjne na poziomie nieświadomości) przełożenie na właściwą przyczynę lęku, jakakolwiek by ona była. Prace Freuda pełne są przykładów osób, które przejawiają różnego rodzaju fiksacje i obsesje, ale poza tym wcale nie wydają się szczególnie zalęknione. Lęk jest zastępowalny. Jego miejsce może zająć symptom. Wtedy lęk zostaje „wchłonięty" przez sztywny wzór zachowań, jaki przyjmuje jednostka. Jest to jednak wzór pełen napięć, bo kiedy jednostka nie jestLek i organizacja społeczna63w stanie lub nie może go wypełniać, ogarniają dojmujący lęk. Takie zastępcze twory mają dwie zalety. Po pierwsze, chronią jednostkę przed bezpośrednim doświadczeniem konfliktu psychicznego, jaki wynika z ambiwalencji. Po drugie, zapobiegają dalszemu rozwojowi lęku w jego pierwotnym źródle. Uzasadniony wydaje się więc wniosek, że lęk nie bierze się z nieświadomego wyparcia, a przeciwnie - to wyparcie i związane z nim symptomatyczne

zachowania są wywoływane przez lęk. Lęk to w zasadzie strach, który na skutek nieświadomych napięć emocjonalnych wyrażających „wewnętrzne niebezpieczeństwa", nie zaś uzewnętrznione zagrożenia, utracił swój przedmiot. Uczucie lęku może być do pewnego stopnia doświadczeniem świadomym, ale osoba, która stwierdza: „odczuwam lęk", jest zazwyczaj również świadoma, czego się lęka. „Luźny" lęk na poziomie nieświadomości jest czymś zupełnie innym.Każda jednostka wykształca jakieś ramy bezpieczeństwa ontologicznego oparte na różnych postaciach rutyny. Ludzie radzą sobie z niebezpieczeństwami i wywoływanym przez nie lękiem dzięki emocjonalnym i behawioralnym „formułom", jakie stały się częścią ich codziennych zachowań i potocznego myślenia. Lęk różni się od strachu jeszcze tym, że jest odpowiedzią na (nieświadome) poczucie zagrożenia integralności systemu bezpieczeństwa jednostki. Analiza lęku zaproponowana przez Harry'ego Stacka Sullivana jest tu nawet bardziej przydatna niż praca samego Freuda8. Sullivan zwraca uwagę, że potrzeba bezpieczeństwa pojawia się bardzo wcześnie w życiu dziecka i „jest dla człowieka znacznie ważniejsza niż impulsy wynikające z uczucia głodu czy pragnienia"9.6 Zob. Zygmunt Freud, Wstęp do psychoanalizy, tłum. S. Kempnerów-na, W. Zaniewicki, Warszawa 1982, PWN, wykład 25: Lęk, s. 386, 384.7 Zob. ibid.8 Zob. Harry Stack Sullivan, Conceptions of Modem Psychiatry, New York 1953, Norton.9 Ibid., s. 14.64

//. TożsamośćPodobnie jak Winnicott i Erikson, Sullivan podkreśla, że dziecko zawdzięcza wczesne poczucie bezpieczeństwa trosce opiekunów. Według Sullivana dziecko jest wrażliwe na rodzicielską akceptację lub jej brak. Lęk dziecka, które nie wykształciło jeszcze świadomych reakcji na dezaprobatę ze strony innych, jest odpowiedzią na brak akceptacji opiekuna. Taki lęk jest doświadczeniem „kosmicznym", które obejmuje reakcje na innych oraz kształtującą się samoocenę. Atakuje sam trzon osobowości zaraz po wykształceniu się systemu bezpieczeństwa i dlatego jednostce tak trudno go zobiektywizować. Wzbierający lęk zagraża często poczuciu własnej tożsamości, bo zaciera świadomość siebie w relacji do konstytutywnych cech świata obiektywnego. Jednostka doświadcza siebie dzięki poznawczej relacji do świata ludzi i rzeczy. Ta relacja jest zawsze oparta na systemie bezpieczeństwa podstawowego, będącym źródłem podstawowego zaufania, wokół którego budowane są struktury poznawcze.Odróżnienie lęku od strachu czy obawy, które odnoszą się do obiektu zewnętrznego, wiąże się często z dalszym rozróżnieniem na lęk neurotyczny i normalny10. Zważywszy na zasadniczo nieświadomy przebieg reakcji lękowych, rozróżnienie to nie wydaje się jednak konieczne. Lęk jest zawsze normalny i neurotyczny zarazem. Jest normalny dlatego, że mechanizmy systemu bezpieczeństwa podstawowego zawsze zawierają elementy generujące lęk, a jest neurotyczny w tym sensie, że - we Freudowskim znaczeniu tego sformułowania - „nie posiada przedmiotu". W zależności od psychospołecznego rozwoju jednostki lęk może w różnym stopniu upośledzać osobowość lub przejawiać się na przykład w postaci zachowań kompulsy w-nych

czy fobii, ale te różnice nie są odzwierciedleniem różnych10 Por. Rollo May, The Meaning of Anxiety, New York 1977, Washington Square Press.Lęk i organizacja społeczna65rodzajów lęku. Odpowiadają one różnym poziomom lęku i mechanizmom wyparcia, z którymi on się wiąże.W zarodku lęku tkwi strach przed rozdzieleniem z najważniejszą opiekującą się osobą (z reguły matką), odczucie groźne dla kształtującej się osobowości dziecka i jego całego systemu bezpieczeństwa. Lęk przed utratą, ciemna strona zaufania wykształconego przez przestrzenno-czasową nieobecność opiekunów, na wskroś przenika pierwotny system bezpieczeństwa. Przejawia się jako wrogość wywołana przez poczucie bycia porzuconyrr, przeciwieństwo miłości, która wraz z zaufaniem daje nadzieję i śmiałość. Spowodowane lękiem wrogie uczucia dziecka należy rozumieć jako reakcje na ból wywołamy bezradnością. Jeżeli dziecko nie zdoła opanować i ukierunkować tych uczuć, mogą one zaowocować spiralą lęku. Jest to szczególnie prawdopodobne wtedy, gdy odpowiedzią na gniew dziecka jest wrogość opiekunów".Najważniejszymi sposobami uniknięcia potencjalnej spirali lęku są identyfikacja i projekcja. Identyfikacja ma zawsze charakter częściowy i zależy od kontekstu, a polega na przejmowaniu od innych rysów osobowości lub wzorów zachowań, które przyczyniają się do zniesienia lub osłabienia wzorów lękotwórczych. Identyfikacji towarzyszy zawsze wiele napięć. Ponieważ jest częściowa, są w nią zaangażowane mechanizmy projekcji i zasadniczo jest reakcją obronną na lęk, którego dziecko się obawia.

Pierwszym impulsem do identyfikacji, a zarazem wstępem do aktywności poznawczej, w toku której dziecko uchwyci właściwości świata obiektywnego, jest lęk spowodowany nieobecnością opiekuna, a więc relacja przestrzenno-czasowa, w której wykształci się podstawowe zaufanie. Innymi słowy, stawanie się „częścią innego" pozwala stopniowo pojąć nieobecność i zrozumieć, kim jest „inny" jako odrębna osoba." Zob. Zygmunt Freud, Wstęp do psychoanalizy-€ vi66//. TożsamośćBiorąc pod uwagę ścisłe związki łączące lęk, zaufanie i interakcję społeczną, łatwo stwierdzić, że rytuały życia codziennego to mechanizmy obronne. Nie oznacza to, że takie rytuały należy rozpatrywać w kategoriach funkcjonalnych, jako sposoby redukowania lęku (a zatem środki integracji społecznej), ale że są one powiązane ze społecznymi mechanizmami przezwyciężania lęku. Zachowywanie „uprzejmej nieuwagi" w stosunku do obcych ludzi na ulicy - przedmiot błyskotliwej analizy Goffmana - służy podtrzymaniu postaw uogólnionego zaufania, które jest warunkiem interakcji w sytuacjach publicznych12. Jak wynika z porównania tego zjawiska z typowymi postawami w warunkach przednowoczesnych, tak właśnie, w codziennych interakcjach, „dokonuje się" nowoczesność.Uprzejma nieuwaga oznacza, że w warunkach nowoczesności uczestnicy sytuacji publicznych zawierają umowę o wzajemnym rozpoznaniu i ochronie. Ktoś, kto mija na ulicy inną osobę, za pomocą nienachalnego spojrzenia daje wyraz temu, że uważają za godną poważania, a następnie odwraca wzrok, żeby zasygnalizować

brak agresji, a osoba mijana robi dokładnie to samo. W wielu środowiskach tradycyjnych, gdzie istnieje ostra granica między „swoimi" i „obcymi", rytuały uprzejmej nieuwagi nie występują. Członkowie takich społeczności będą całkiem unikać wzroku innych albo wpatrywać się w nich w sposób, jaki w środowisku nowoczesnym zostałby odebrany jako bezczelny lub groźny.Opisane przez Goffmana codzienne rytuały zaufania i taktu to znacznie więcej niż tylko sposoby ochrony poczucia godności własnej i innych (albo, w innych przypadkach, atakowania i podważania godności). O ile dotyczą one samej tkanki codziennych interakcji, bo wiążą się z kontrolą gestów, po-Pytania egzystencjalne67Zob. Erving Goffman, Relations in Public, London 1971, Allen Lane.stawy ciała, mimiki i spojrzenia oraz użycia języka, o tyle dotykają najbardzie j e lementarnych aspektów bezpieczeństwa ontologicznego.Pytania egzystencjalneBezpieczeństwo ontologiczne na poziomie nieświadomości i świadomości praktycznej to tyle, co umiejętność udzielania „odpowiedzi" na pytania egzystencjalne, które w taki czy inny sposób stawia samo ludzkie życie. Lęk, jak powiada Kierkegaard, w pewnym sensie przychodzi wraz z wolnością. Wolność nie jest bowiem daną własnością jednostki ludzkiej, ale bierze się ze zrozumienia przez nią rzeczywistości zewnętrznej i-własnej indywidualnej tożsamości w wymiarze ontologicznym. Tak nabyta autonomia jest równoznaczna z poszerzeniem zakresu doświadczenia zapośredniczonego, czyli możliwości zaznajomienia

się z własnościami obiektów i zdarzeń znajdujących się lub zachodzących poza tym, co bezpośrednio dostępne doświadczeniu zmysłowemu. Mając to na uwadze, można przede-finiować zaproponowany przez Kierkegaarda opis lęku jako „możliwości wolności"13. Lęk w sensie ogólnym bierze się stąd, że jednostka jest w stanie myśleć naprzód, a w rzeczy samej jest zmuszona do takiego kontrfaktycznego antycypowania przyszłych możliwości w odniesieniu do aktualnego działania. Ale gdy sięgniemy głębiej, okaże się, że lęk (lub prawdopodobieństwo jego wystąpienia) ma swoje źródło w „wierze" w samodzielne istnienie osób i rzeczy, która jest wpisana w strukturę bezpieczeństwa ontologicznego.Pierwsze pytanie egzystencjalne, na które „odpowiada" dziecko na wczesnym etapie rozwoju psychicznego, dotyczy13 S0ren Kierkegaard, Pojęcie lęku, tłum. Alina Djakowska, Warszawa 1996, Aletheia, s. 109.68//. Tożsamośćsamej egzystencji i odkrycia ontologicznych ram „rzeczywistości zewnętrznej". Kierkegaard dotyka tej kwestii bezpośrednio, kiedy przedstawia lęk - podstawowy rodzaj zgrozy - jako „zmaganie bytu z niebytem". „Bycie" jednostki ludzkiej to bycie ontologicznie świadomym14. Jest to coś innego niż poczucie własnej tożsamości, jakkolwiek jedno z drugim splata się w doświadczeniu dziecka. Nieustające wyzwanie, jakim jest dla jednostki „walka bycia z niebyciem", nie ogranicza się do „akceptacji" rzeczywistości, ale wymaga ustanawiania, w sytuacjach życia codziennego, ontologicznych punktów odniesienia. Egzystencja jest modusem bycia-w-świecie w sensie Kierkegaardowskim. Każda istota ludzka „odpowiada" na pytanie o bycie, po prostu „dokonując"

codziennego życia, przez rodzaj czynności, jakie wykonuje. Jej „odpowiedzi" na to i inne pytania egzystencjalne, o których dalej, mieszczą się na poziomie zachowań.W warunkach przednowoczesnych kluczową rolę w segmen-tacji działania i ram egzystencjalnych odgrywała tradycja. Tradycja porządkuje życie społeczne wedle przykazań ontologicznych. Po pierwsze, tak porządkuje czas, że odcina dostęp do kontrfaktycznych przebiegów przyszłych zdarzeń. We wszystkich, nawet zdecydowanie tradycyjnych, kulturach ludzie rozróżniają przyszłość, teraźniejszość i przeszłość oraz rozważają możliwe sposoby postępowania ze względu na ich skutki w przyszłości. Jak widzieliśmy w poprzednich rozdziałach, tam, gdzie przeważają tradycyjne modele działania, przeszłość nakłada się na przyszłość całym szeregiem „usankcjonowanych praktyk". Czas nie jest pustym wymiarem, a konsekwentny „sposób bycia" odnosi przyszłość do przeszłości. Na dodatek tradycja wytwarza poczucie trwałości rzeczy,Pytania egzystencjalne69którego poznawczy aspekt jest zazwyczaj przemieszany z moralnym. Jest jak jest, bo tak być powinno. Wyraźne rozstrzygnięcia ontologiczne można oczywiście odnaleźć w wielu kulturach tradycyjnych i praktycznie we wszystkich zracjonalizowanych systemach religijnych, ale między nimi a samymi praktykami tradycyjnymi często jest duże napięcie.Drugi typ pytań egzystencjalnych dotyczy nie tyle samej natury bycia, ile stosunku między światem zewnętrznym a życiem ludzkim. Także tutaj -jako skończoność życia ludzkiego przeciwstawiona nieskończoności czasu albo „wieczności" -

pojawia się fundamentalny problem czasu. Życie ludzkie toczy się w atmosferze, jak ją gdzie indziej określiłem, sprzeczności egzystencjalnej, która polega na tym, że należymy do nieożywionego, bezwolnego świata, ale wyróżniamy się w nim jako istoty świadome naszej skończoności. Jak powiada Heidegger, Dasein to bycie, które nie tylko żyje i umiera, ale ma świadomość horyzontu własnej śmiertelności. Jest to „egzystencjalna świadomość nie-bycia", o której Tillich mówi: „świadomość, że nie-bycie jest częścią naszego bycia"15. W czysto biologicznym sensie śmierć jest rzeczą stosunkowo prostą i polega na ustaniu funkcji organizmu. Kierkegaard wskazuje jednak, że w przeciwieństwie do śmierci biologicznej, „śmierć subiektywna" jest „kompletną niepewnością" - czymś, czego nie możemy poznać od wewnątrz. Problem egzystencjalny stanowi podejście do śmierci subiektywnej, albowiem: „Jest tak, że jakiekolwiek poznanie śmierci jest żyjącej jednostce całkowicie niedostępne, gdyż nie może ona doświadczalnie wystarczająco zbliżyć się do śmierci, by komicznie nie poświęcić się na ołtarzu własnego doświadczenia , a że14 Zob. Anthony Giddens, New Rules in Sociological Method, London 1981,Macmillan.b Paul Tillich, Męstwo bycia, tłum. Henryk Bednarek, Poznań 1994, Rebis.

170//. Tożsamośćnie może doświadczalnie powstrzymać eksperymentu, niczego się dzięki niemu nie dowie"16.Egzystencjalny horyzont skończoności nie odrywa głównej roli jako

źródło lęku w teorii psychoanalitycznej. Ściślej mówiąc, nieświadomość nie może przedstawić sobie własnej śmierci nie z powodu, na jaki wskazał Kierkegaard, ale dlatego, że nie ma poczucia czasu. Według teorii Freuda lęk przed śmiercią bierze się przede wszystkim z obawy przed utratą innych, a zatem jest silnie związany z pierwotnym zapanowaniem nad nieobecnością. Rozbieżność między tymi dwiema interpretacjami jest jednak dość powierzchowna. Skoro bowiem nie jesteśmy w stanie pojąć „śmierci subiektywnej", śmierć okazuje się niczym innym, jak przejściem od bycia do niebycia, a obawa przed niebyciem przekształca się w naczelny niepokój rozwijającego się dziecka. Zagrożeniem bycia dla dziecka stają się przede wszystkim uczucia i przeczucia utraty, czyli sytuacja, w której dziecko zdaje sobie sprawę, że stałość osób i rzeczy wiąże się ze stabilnymi relacjami, jakie utrzymują z nim opiekunowie. Możliwość utraty opiekunów stanowi pierwotne źródło lęku przed własną śmiercią lub chorobą. Być może istotnie na poziomie nieświadomości jednostka nie może pojąć własnej śmierci. Jak mówi Freud, wszyscy nieświadomie wierzymy, że przeżyjemy własną śmierć jako jej widzowie. Ale świadomość skończoności, którą w miarę poznawania kategorii temporalnych wykształca każda istota ludzka, wiąże się z absolutnie fundamentalnym rodzajem lęku.Zgoda, że świadomość śmierci jest najważniejsza dla egzystencji aktorów społecznych, nie jest równoznaczna z bezwarunkowym przyjęciem filozofii „autentyczności", wyprowadzonej z tej konstatacji przez Kierkegaarda i Heideggera. Dla Hei-16 S0ren Kierkegaard, Concluding Unscientific Postscript, Princeton 1941, Princeton University Press, s. 147 (wyd. oryg. Afsluttende uvidens-kabelig efterskript, 1846).

Pytania egzystencjalne71deggera śmierć jest „najbardziej własną możliwością" Dasein, która, ujawniając się jako konieczność, umożliwia wybór „właściwej egzystencji". To skończoność pozwala nam dostrzec niedostępny dla istot pozbawionych jej horyzontu moralny wymiar skądinąd ulotnych zdarzeń. „Głos sumienia", który niesie ze sobą świadomość skończoności, uzmysławia ludzkiemu byciu jego „czasową istotę jako bycia-ku-śmierci". „Zdecydowaniem" nazywa Heidegger naglącą potrzebę rzucenia się w wir życia i zaczerpnięcia tego, co ono oferuje, zanim przeminie dany jednostce czas17. Heidegger nie proponuje tu filozofii moralnej, ale relacjonuje prawdę ludzkiego doświadczenia. Z pewnością jednak trudno by bronić tego stanowiska na gruncie transcendentalnym. Jest to obserwacja skierowana do cywilizacji dotkniętej, jak to określił Kierkegaard, „chorobą na śmierć", czyli skłonnej przyjąć do wiadomości, że śmierć istotnie oznacza koniec1*. O ile wykształcane w rozwoju psychicznym jednostki niepokoje związane ze skończonością są uniwersalne, o tyle reprezentacje śmierci są specyficzne kulturowo. Kosmologie religijne wykorzystują często te niepokoje, budując koncepcje życia po śmierci lub cyklów odradzania się. Ale w żadnym razie nie jest tam naczelnym sposobem wdrażania wartości moralnych nie-trwałość ludzkiej egzystencji.Trzecia kategoria pytań egzystencjalnych dotyczy istnienia innych osób. Nie ma chyba drugiej kwestii, która była przedmiotem równie wnikliwych dociekań wczesnej fenomenologii. Trzeba jednak uważać, aby uniknąć błędów filozoficznych, jakich padła ofiarą. Husserl zaczerpnął swoją definicję kształtowania wiedzy

interpersonalnej z Kartezjańskiego17 Cytaty z: Martin Heidegger, Bycie i czas, tłum. Bogdan Baran, Warszawa 1994, Wydaw. Naukowe PWN, s. 377-379.18 Zob. S0ren Kierkegaard, Bojafń i drżenie; Choroba na śmierć, tłum. Jarosław Iwaszkiewicz, Warszawa 1972, PWN.

72//. Tożsamośćracjonalizmu. Zgodnie z tą tradycją, jednostka postrzega wprawdzie ciało innej osoby, ale nie jest w stanie postrzegać innej osoby jako podmiotu. „Umysł ludzki jest bardziej znany niż ciało" - pisał Descartes. Ale mogę poznać tylko ciało innego - pisze dalej - gdyż nie mam dostępu do jego świadomości19. Zdaniem Husserla uświadamiamy sobie uczucia i doświadczenia innych osób jedynie na podstawie empatycznego porównania z własnymi. Jak wiadomo, nieadekwatność tego poglądu jest jedną z nieusuwalnych usterek jego filozofii. Transcendentalna filozofia ego kończy się nierozstrzygalnym solipsyzmem.Problemu tego można uniknąć wychodząc od późnego Wittgensteina lub bardziej wyrafinowanej wersji fenomenologii egzystencjalnej. Samoświadomość nie ma pierwszeństwa przed świadomością innych, gdyż w obu przypadkach pośrednikiem jest - z natury publiczny - język. Intersubiektywność nie wywodzi się z subiektywności: jest wprost przeciwnie. Jak jednak odnieść to stanowisko do rozwoju osobowego, skoro wczesne doświadczenia dziecka wyprzedzają nabycie zdolności posługiwania się językiem? Poza tym, jeśli zerwiemy z poglądem Husserla, to czy można widzieć egzystencję innych jako problem egzystencjalny? Odpowiedzi na te pytania wynikają z naszych wcześniejszych

rozważań. Nabywanie wiedzy o innych jest bezpośrednio związane z poznawaniem przez dziecko świata zewnętrznego i z pierwszymi sygnałami tego, co z czasem przekształci się w poczucie własnej tożsamości. Nie jest tak, że jednostka w jakimś momencie nagle napotyka innych. „Odkrywanie innych" w emocjonalno--poznawczy sposób odgrywa kluczową rolę w początkowej fazie rozwoju samoświadomości jako takiej. Dopiero zaawan-19 Zob. Rene Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii, tłum. Maria Ajdukiewicz, Kazmierz Ajdukiewicz, Kraków 1958, PWN, s. 30.Pytania egzystencjalne73sowanie tych wczesnych procesów rozwojowych umożliwia późniejsze nabycie umiejętności posługiwania się językiem.„Problem innego" nie polega na przejściu od pewności własnego doświadczenia wewnętrznego do innej, niepoznawalnej, osoby. Dotyczy on integralnego związku między poznawaniem właściwości innych osób a wykształcaniem głównych osi bezpieczeństwa ontologicznego. Pokładane w innych na wczesnych etapach życia zaufanie, które jest także rutynowo zakorzenione w działaniach dorosłych, stanowi punkt wyjścia doświadczenia stabilnego świata zewnętrznego i poczucia spójnej tożsamości. Jest to kwestia „wiary", że na innych można polegać. Zaufanie innym wywodzi się z indywidualnej ufności - ufności pokładanej w postaciach opiekunów, która poprzedza rozpoznanie ich jako „osób", a później tworzy uogólniony aspekt intersubiektywnej natury życia społecznego. Zaufanie, stosunki międzyludzkie i przekonanie o „realności" rzeczy są nierozdzielne w sytuacjach społecznych w dorosłym życiu. Reakcje innego są nieodzowne dla podtrzymania

„obser-wowalnego/relacjonowalnego" świata, jednak pod żadnym względem nie można na nich całkowicie polegać. Reprodukcja społeczna nie przebiega zgodnie z przyczynową determinacją, jaka rządzi światem fizycznym, ale w myśl konwencji, której użycie jest tyleż świadome, co przygodne. Ponadto nie należy rozumieć świata społecznego jako zbioru wielu sytuacji, w których ego napotyka alter, ale jako świat, w którym każda osoba czynnie uczestniczy w procesie organizowania przewidywalnej interakcji społecznej. Porządek życia codziennego to cudowne zdarzenie, ale nie oznacza to, że jest wynikiem interwencji z zewnątrz. Jest on bezustannie, w całkowicie rutynowy sposób, osiągany przez zwykłych uczestników życia społecznego. Jest stały i niezmienny, ale może nim zachwiać każde spojrzenie, zmiana tonu, wyrazu twarzy lub postawy ciała.774//. TożsamośćCzwarty rodzaj pytań egzystencjalnych dotyczy już dokładnie tożsamości jednostki. Ale czym jest tożsamość jednostki? Jako że jaźń jest tworem dość amorficznym, tożsamość jednostki nie może odnosić się jedynie do trwania w czasie, tak jak „tożsamość" rzeczy i przedmiotów definiują filozofowie20. W przeciwieństwie do jaźni w ogóle, „tożsamość" jaźni zakłada świadomość refleksyjną. Jest ona tym, czego jednostka jest świadoma w wyrażeniu „samoświadomość". Innymi słowy, tożsamość jednostki nie jest po prostu czymś danym jako wynik ciągłości jej działania, ale czymś, co musi być rutynowo wytwarzane i podtrzymywane przez refleksyjnie działającą jednostkę.Tożsamość jednostki opiera się na językowym zróżnicowaniu „ja"/,,mnie'7„ty" (lub ich odpowiednikach). Zaproponowana przez

George'a Herberta Meada para / („ja"; „ja podmiotowe")lme („mnie"; „ja przedmiotowe") nie jest jednak zadowalającym rozstrzygnięciem kwestii tożsamości jednostki. W teorii Meada „ja przedmiotowe" jest tożsamością - tożsamością społeczną - którą w toku rozwoju psychicznego dziecka uświadamia sobie „ja podmiotowe". „Ja podmiotowe" jest niejako aktywną, prymitywną inicjatywą jednostki, która chwyta „ja przedmiotowe" jako odbicie więzi społecznych. Można zgodzić się z Meadem, że niemowlę zaczyna wykształcać jaźń w odpowiedzi na społeczny charakter wczesnych doświadczeń. Ale relacja „ja"/,,mnie" (oraz „ja"/„mnie"/„ty") jest relacją wewnątrz języka, a nie łącznikiem między niezsocjalizowaną częścią jednostki („ja") i jej „tożsamością społeczną". „Ja" jest nośnikiem językowym, któremu sens nadają siatki pojęciowe stanowiące zasoby2(1 Oczywiście kwestia ta była szeroko dyskutowana przez filozofów, szczególnie w nurcie zapoczątkowanym przez Hume'a. W ciągu ostatnich dwudziestu lat zgromadziła się na ten temat ogromna literatura.Pytania egzystencjalne75dyskursywne podmiotu. Umiejętność językowego użycia „ja" i innych kategorii związanych z podmiotowością jest warunkiem pojawienia się samoświadomości, ale sama przez się jej nie definiuje.Tożsamość jednostki nie jest rysem charakterystycznym jednostki ani nawet zespołem takich rysów. Jest to «ja» pojmowane przez jednostkę w kategoriach biograficznych. Tu także tożsamość zakłada ciągłość w czasie i przestrzeni, ale tożsamość jednostki jest refleksyjną interpretacją takiej ciągłości przez jednostkę. Zakłada

to poznawczy element bycia „osobą". Bycie „osobą" oznacza nie tylko, że jednostka jest refleksyjnym aktorem, ale także że dysponuje ona pojęciem osoby (zarówno w odniesieniu do siebie, jak i do innych). Oczywiście rozumienie pojęcia osoby jest uwarunkowane kulturowo, chociaż pewne elementy tej koncepcji powtarzają się wszędzie. Właściwa wszystkim znanym kulturom zdolność posługiwania się wyrażeniem „ja" w zmiennych kontekstach jest elementarną cechą refleksyjnych koncepcji jaźni.Najskuteczniejszą metodą analizy tożsamości jednostki jest odwołanie się do przypadków osób, które czują, że ich tożsamość jest rozbita i słaba. Bardzo znaczący jest wkład Lainga do tego typu analiz21. Pokazuje on, że pozbawiona ontologicznej pewności jednostka wykształca jedną lub więcej z następujących cech. Po pierwsze, może nie odczuwać konsekwentnej ciągłości biograficznej. Może też nie uzyskać trwałego poczucia, że żyje. Laing cytuje bohatera Kafki: „Nigdy nie zdarzyło mi się, bym czuł się [wewnętrznie - dop. tłum.] przekonany o tym, że żyję"22. Nieciągłość w doświadczeniu czasu jest zazwyczaj podstawową cechą takiego uczucia. Doświad-21 Zob. Ronald D. Laing, Podzielone ja, tłum. Maciej Karpiński, Poznań 1995, Rebis.22 Ibid., s. 135.76//. Tożsamośćczany czas może przybierać postać oderwanych momentów, z których każdy oddziela uprzednie doświadczenia od kolejnych tak, że utrzymanie ciągłej „narracji" staje się niemożliwe. Uczuciom tym często towarzyszy lęk jednostki, że zostanie unicestwiona, pochłonięta, zmiażdżona lub zalana przez napierające z zewnątrz

wydarzenia. Po drugie, w zmiennym środowisku taka osoba jest obsesyjnie zaprzątnięta obawami o własne życie i niezdolna do praktycznego działania. Doświadcza ona, jak to określa Laing, „śmierci wewnętrznej", która bierze się z niemożności zatrzymania napierających zagrożeń - niezdolności do zachowania w całości kokonu ochronnego, o którym mówiłem wcześniej. Aby umknąć niebezpieczeństwom, jakie ich prześladują, ogarnięci takimi lękami ludzie mogą dążyć do „zlania się z otoczeniem". Po trzecie, taka osoba nie jest w stanie zachować przekonania o własnej wartości. Czuje się moralnie „pusta", bo nie „wygrzewa się w cieple miłości własnej i szacunku dla siebie"23. Paradoksalnie, często poddaje wówczas swoje zachowania i myśli ciągłej obserwacji. Taka samoobserwacja przybiera postać obsesji i, podobnie jak w pozostałych przypadkach, owocuje poczuciem martwoty, które zajmuje miejsce naturalnego ożywienia świadomości.Normalne poczucie własnej tożsamości jest odwrotnością tych cech. Osoba, której tożsamość jest w miarę stała, ma poczucie ciągłości biograficznej, a więc jest w stanie odnieść się refleksyjnie do przebiegu własnego życia i, mniej lub bardziej wyczerpująco, zrelacjonować je innym. Osoba ta wykształciła także przez wczesne relacje zaufania kokon ochronny, który w sytuacjach życia codziennego izoluje ją od wpływu czynników, które mogłyby naruszyć całość jej tożsamości i zagrozić poczuciu własnej wartości. Wreszcie jednostka taka jest w stanie uznać własną wartość. Ma dość szacunku dla samejPytania egzystencjalne11siebie, by zachować poczucie, że żyje, czyli że refleksyjnie kontroluje rzeczywistość, a nie jest jedynie jej bezwolnym

elementem.Pytanie egzystencjalne o tożsamość jednostki wiąże się z kruchością subiektywnie konstruowanej biografii. Tożsamość jednostki nie leży w jej zachowaniu ani -jakkolwiek skądinąd ma to wielkie znaczenie - w sposobie, w jaki jest odbierana przez innych. Tożsamość jednostki zależy od jej zdolności do podtrzymywania ciągłości określonej narracji. Aby jednostka mogła na co dzień utrzymywać normalne relacje z innymi, jej życiorys nie może być całkowicie fikcyjny. Jednostka włącza do niego bieżące wydarzenia ze świata zewnętrznego, które układa w nieprzerwaną „historię" o sobie. Jak mówi Charles Taylor: „Aby mieć jakieś wyobrażenie tego, kim jesteśmy, musimy mieć wyobrażenie tego, jak stawaliśmy się i dokąd zmierzamy"24. Istnieje z pewnością nieświadomy wymiar tej nieustającej „pracy". Być może to sny nadają strukturę biografii. Bardzo możliwe, że po każdym dniu jedne wspomnienia są we śnie utrwalane, a inne odrzucane25.Stabilne poczucie własnej tożsamości zależy od innych wyznaczników bezpieczeństwa ontologicznego - uznania za rzeczywiste rzeczy i innych ludzi - ale nie daje się z nich wprost wyprowadzić . Jak pozosta łe wymiary egzystencja lne bezpieczeństwa ontologicznego, poczucie własnej tożsamości jest tyleż solidne, co kruche. Jest kruche, ponieważ biografia, którą jednostka jest w stanie refleksyjnie przywołać, jest tylko jedną z wielu możliwych do opowiedzenia historii rozwoju jej „ja".24 Charles Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, tłum. Marcin Gruszczyński et al., Warszawa 2001, Wydaw. Naukowe PWN, s. 94. Jeśli chodzi o narracje tożsamościowe, zob. także Alasdair Maclntyre, Dziedzictwo cnoty. Studium z treści moralności, tłum. Adam Chmielewski, Warszawa

1996, Wydaw. Naukowe PWN.23 Zob. Anthony Giddens, The Constitution of Society, rozdz. 2.78//. TożsamośćJest solidne, bo można z nim bezpiecznie stawić czoło napięciom i zmianom środowiska społecznego, w którym obraca się jednostka.Podobnie jak w przypadku innych dziedzin egzystencjalnych „treść" tożsamości jednostki, rysy, z których budowane są biografie, są kulturowo i społecznie zróżnicowane. Pod wieloma względami jest to oczywiste. Na przykład to, jak dana osoba się nazywa, stanowi podstawowy element jej biografii, a sposoby nazywania osób - w jakiej mierze wyrażane są przez nie relacje pokrewieństwa, czy to, jak osoba się nazywa, ulega zmianie na określonych etapach życia - zależą od kultury. Są też jednak inne, subtelniejsze, ale też bardziej znaczące różnice. Refleksyjne biografie różnią się między sobą tak, jak różne opowieści, na przykład formą czy stylem. Jak będę się starał pokazać, jest to kwestia fundamentalna dla wyróżnienia mechanizmów tożsamościowych w warunkach nowoczesności.Tabela 2. Pytania egzystencjalnepytania egzystencjalne to pytania dotyczące podstawowych parametrów życia ludzkiego, na które „odpowiada" każdy, kto „radzi sobie" w warunkach społecznych; zawierają one następujące elementy ontologiczne i epistemologiczne:egzystencja i bycie: natura egzystencji, tożsamość rzeczy i zdarzeńskończonośćżycia ludzkiego: sprzeczność egzystencjalna polegająca na tym, że istoty ludzkie są częścią natury, a jednocześnie nie przystają do niej jako istoty rozumne i refleksyjnedoświadczenie innych: jak jednostki interpretują cechy i działania

innych jednostekciągłość tożsamości: trwałe poczucie bycia osobą związane ciągłością doświadczenia własnego „ja" i własnego ciałaCiało i świadomość79Ciało i świadomośćŚwiadomość jest zamknięta w ciele. Poczucie granic i własności ciała leży u źródła pierwotnego rozeznawania się w świecie, kiedy dziecko uczy się właściwości rzeczy i innych osób. Dziecko nie wie, że „ma" ciało, ponieważ to samoświadomość bierze się z cielesnego zróżnicowania, a nie odwrotnie. O wzajemnym stosunku ciała i świadomości znów wiele może powiedzieć Wittgenstein. Dziecko uczy się własnego ciała przede wszystkim dzięki praktycznym kontaktom ze światem rzeczy i ludzi. Poznaje rzeczywistość przez codzienną Praxis. Ciało nie jest więc jedynie „bytem", ale - jak to również podkreśla Merleau-Ponty -jest doświadczane jako praktyczny sposób radzenia sobie z zewnętrznymi sytuacjami i zdarzeniami. Wyraz twarzy i inne gesty są zasadniczą częścią owej kontekstualności czy też indeksalności, która stanowi warunek codziennej komunikacji. Aby być kompetentnym uczestnikiem życia społecznego, to znaczy takim, który na równi z innymi bierze czynny udział w procesie wytwarzania i odtwarzania relacji społecznych, trzeba umieć skutecznie panować nad swoja twarzą i ciałem. Kontrola ciała jest głównym aspektem tego, „czego nie daje się wyrazić słowami", ponieważ tworzy niezbędne ramy dla tego, co wypowiadalne (a zatem sensowne).Prace Goffmana i Garfinkla stanowią pod wieloma względami empiryczne kontynuacje wątków podniesionych przez Wit-tgensteina na poziomie filozoficznym. Pokazują one, jak starannej,

pełnej i nieustannej kontroli nad ciałem wymaga od jednostki każda sytuacja interakcji społecznej. Co więcej, kompetencja oznacza nie tylko samą zdolność utrzymywania takiej świadomej kontroli, ale także umiejętność sygnalizowania tego innym. Kompetentny uczestnik to uczestnik rutynowo postrzegany jako taki przez innych. Musi on wystrzegać się najmniejszych uchybień, a jeśli już potknięcie się zdarzy, musi80//. Tożsamośćumieć wykrzyknięciem lub gestem zasygnalizować innym, że nie dzieje się nic „złego"26.Rutynowa kontrola ciała jest konieczna do zachowania kokonu ochronnego w sytuacjach codziennej interakcji. W codziennych sytuacjach jednostka zachowuje orientację cielesną, wykazując, by posłużyć się kategorią Goffmana, „swobodną kontrolę"27. Doświadczenie i sprawność ciała decydują o tym, co jednostka będzie odczuwała jako realne zagrożenia, a zatem co uzna za stan zagrożenia. Jak rzeczowo zauważa Goffman, „prawie każda czynność, którą jednostka swobodnie wykonuje, kiedyś wymagała od niej poważnego skupienia woli. Chodzenie, przechodzenie przez ulicę, mówienie pełnymi zdaniami, założenie spodni z długimi nogawkami, zawiązanie butów, dodanie słupka liczb - wszystkie te rutynowe czynności, które pozwalają bez zawahania należycie się zachować, są sprawnoś-ciami nabytymi, czynnościami, przy których na początku nie raz oblewał człowieka zimny pot"2s. Swoboda, jaką w danej sytuacji zachowuje jednostka, wykształciła się na długiej drodze pełnej lęków i nadziei, które wiązały się z podobnymi sytuacjami. Aktorzy wykształcają „odpowiednio krótki czas reakcji", czyli odpowiednio skrócony czas potrzebny na ocenę

zagrożenia i odpowiednią odpowiedź na nie. Wymagane jest jednak tak bezwzględne i bezustanne panowanie nad własnym ciałem, że w chwili stresu może załamać się kompetencja każdego - a wówczas struktura bezpieczeństwa ontologicznego jest wystawiona na niebezpieczeństwo.Tematyka ciała w najnowszej teorii socjologicznej szczególnie kojarzy się z nazwiskiem Foucaulta. Analizy Foucaulta dotyczą relacji ciała i mechanizmów sprawowania władzy,26 Zob. Erving Goffman, Relations in Public.27 Ibid., s. 248.28 Ibid.Ciało i świadomość81

a w szczególności pojawienia się w epoce nowoczesnej „władzy dyscyplinującej". Ciało staje w centrum uwagi nowoczesnej władzy, która, w przeciwieństwie do władzy przednowocze-snej, nie dąży do „naznaczenia" go, ale w zamian poddaje wewnętrznej dyscyplinie i samokontroli. Przedstawione przez Foucaulta mechanizmy dyscypliny prowadzą do ukształtowania „posłusznych ciał"29. Jakkolwiek ważna jest zaproponowana przez Foucaulta interpretacja dyscypliny, jego stanowisko w odniesieniu do ciała nie jest w pełni zadowalające. Nie jest on w stanie przeanalizować relacji miedzy ciałem i działaniem, bo pod każdym względem utożsamia jedno z drugim. Zasadniczo, ciało plus władza równa się działanie. Idea ta nie jest jednak satysfakcjonująca i wydaje się mało wyrafinowana w zestawieniu z rozwijanym przed Foucaultem stanowiskiem Mer-leay-Ponty'ego i współczesnymi analizami Goffmana. Dyscyplina ciała jest koniecznym warunkiem społecznej

kompetencji jednostki i nie jest specyficznym rysem nowoczesności, ma raczej charakter ponadkulturowy i w sposób ciągły towarzyszy zachowaniom jednostki w duree jej codziennego życia. A co najważniejsze, rutynowa kontrola ciała jest zarówno integralną właściwością samego działania, jak i koniecznym warunkiem, by inni uważali jednostkę za osobę kompetentną i godną zaufania.Podwójne znaczenie ciała dla działania tłumaczy wyraźnie uniwersalny charakter rozróżnienia „ja podmiotowego" i „ja przedmiotowego". Uregulowana kontrola ciała jest podstawowym środkiem utrzymania ciągłości biograficznej i tożsamości, ale jednocześnie sprawia, że „ja" jest prawie przez cały czas „na widoku" w tym sensie, iż jest ucieleśnione. Sięgająca wczesnego dzieciństwa potrzeba opanowania obu tych wymia-Zob. Michel Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. Tadeusz Komendant, Warszawa 1998, Aletheia.

82//. Tożsamośćrów cielesności naraz tłumaczy, dlaczego poczucie cielesnej integralności - kiedy „ja" może czuć się bezpiecznie w ciele - zależy od tego, na ile potwierdzają je inni. To, co Goffman nazywa „wrażeniem normalności", jest istotą rutynowego wymiaru interakcji. Wrażenie normalności tworzą (podlegające ścisłej kontroli) maniery ciała, dzięki którym w warunkach „normalności" jednostka czynnie odbudowuje swój kokon ochronny. „Wrażenie normalności oznacza, że można bezpiecznie, zwracając tylko powierzchowną uwagę na stabilność otoczenia, kontynuować

wykonywanie danej czynności"30. Jest ono cielesnym przejawem opisanego powyżej procesu „wyłączania". Jak o wszystkie aspekty interakcji w życiu codziennym, o wrażenie normalności trzeba niesłychanie dbać, mimo że zasadniczą jego cechą jest pozorna niedbałość.Stopień zgodności osiąganego przez jednostkę wrażenia normalności z jej narracją biograficzną jest rzeczą niesłychanie istotną dla bezpieczeństwa ontologicznego. Wszyscy ludzie we wszystkich kulturach oddzielają swoją tożsamość od „pozorów" przyjmowanych na użytek różnych sytuacji społecznych. Jednak w pewnych okolicznościach człowiek może mieć poczucie, że jego postępowanie jest w całości udawane lub fałszywe. Na przykład mąż może ukrywać przed żoną fakt posiadania kochanki i planów rozwodowych. Zwykłe rutynowe zachowanie staje się wówczas fałszywym spektaklem odgrywanej rutyny, do której osoba ta czuje pewien dystans. Zachowując się jakby nigdy nic, utrzymuje pozory normalności. Wszystko to, co było strukturującym świadomość praktyczną nawykiem, przekształca się w ściśle obmyślony, i prawdopodobnie nieświadomie niepokojący, plan działania. Odgrywanie roli obowiązkowego męża staje się w efekcie osobowością fałszywą, ale nie taką, jaka zachwiałaby poczuciem własnej tożsamości jednostki.Zob. Erving Goffman, Relations in Public, s. 250.Ciało i świadomość83Jeżeli jednak dysocjacja osobowości przebiega na głębszym poziomie i nie ogranicza się do pojedynczego kontekstu działania, może dojść do znacznie poważniejszego przesunięcia. Jednostka może mieć poczucie, że tylko odgrywa rutynowe zachowania, które

same w sobie straciły dla niej sens. Jeżeli Laing ma rację, sytuacja taka prowadzi zazwyczaj do „odcieleś-nienia" jaźni. Większość ludzi interesuje się swoim ciałem i ma poczucie jedności ciała i świadomości. Zbyt drastyczna rozbieżność między przyjętą rutyną a narracją biograficzną jednostki jest przyczyną powstania, jak je (za Winnicottem) określa Laing, „ja" fałszywego, w obrębie którego ciało staje się przedmiotem lub narzędziem, którym „ja" steruje zza kulis. Wyzwolenie z ciała, albo kompletne zjednoczenie ciała i umysłu w formie duchowej ekstazy, jest ideałem, który łączy wiele światowych religii i pojawia się tam w pozytywnym świetle. Ale kiedy taka dysocjacja przydarza się jako niepożądana cecha osobowości, wyraża ona egzystencjalny lęk, który bezpośrednio dotyczy poczucia tożsamości jednostki.Osoba odcieleśniona może nie odczuwać cielesnych pragnień i odbierać zagrożenia tak, jakby dotyczyły kogo innego. W rzeczy samej znacznie lepiej niż zwykły człowiek znosi sytuacje naruszenia fizycznego komfortu ciała, ale ceną tej odporności są różnego rodzaju silne stany lękowe. Taka jednostka prowadzi swoją narrację tożsamościową z perspektywy świadka czynności własnego ciała, czy to z chłodnym brakiem zaangażowania, cynizmem, nienawiścią, czy kpiną. Zjawisko to opisał Kierkegaard, określając je jako „zamknięcie" jaźni przed ciałem. Działania jednostki są wówczas niejako zdalnie sterowane31. Odcieleśnienie wiąże się z odwróceniem porządku, o którym pisałem w poprzednim rozdziale. Poddawani niewyobrażalnemu fizycznemu i psychicznemu ucis-Zob. S0ren Kierkegaard, Choroba na śmierć.84//. Tożsamość

kowi więźniowie nazistowskich obozów koncentracyjnych doświadczali stanów dysocjacji ciała i świadomości. Poczucie bycia „poza" ciałem, stan, który opisywali jako „sen", „nie-rzeczywistość" lub „bycie postacią w przedstawieniu", miało wyraźnie wymiar funkcjonalny, gdyż umożliwiało uzyskanie dystansu do fizycznej deprywacji ciała32. Uczucie nierzeczy-wistości, jakie towarzyszy jednostkom schizoidalnym, przyjmuje często podobną formę, a być może odpowiada analogicznemu mechanizmowi obronnemu. Odcieleśnienie jest próbą przekroczenia niebezpieczeństw i osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa.W nieznacznym stopniu stanów odcieleśnienia doświadcza każdy. Dotyczą one napiętych sytuacji życia codziennego, w których poczucie bezpieczeństwa ontologicznego ulega zachwianiu. Takie stany rozdwojenia nie są chroniczną dyso-cjacją osobowości, ale przejściowymi reakcjami na przemijające niebezpieczeństwa. Nie jest w tym miejscu nadużyciem wskazanie na zbieżność stanowisk Winnicotta, Lainga i Lacana. Jeśli bowiem hipoteza fazy lustra jest w mocy, percepcja - w ramach porządku wyobrażeniowego - ciała jako odrębnej całości stanowi ważny etap formowania poczucia własnej tożsamości w rozwoju dziecka. Narracja tożsamościowa wymaga przekroczenia tej fazy, a ściślej mówiąc pojawienie się takiej narracji jest środkiem jej przekroczenia. W świetle tej hipotezy nic więc dziwnego, że częstą odpowiedzą na poważny stres będzie poczucie dysocjacji świadomości od ciała. Jednostka wchodzi w przejściowy stan schizoidalny i odseparowuje się od tego, co robi jej ciało lub co jest z nim robione.W przypadku bardziej zaznaczonych i długo utrzymujących się osobowości schizoidalnych lustrzany obraz i tożsamość32 Zob. Bruno Bettelheim, The Informed Heart, London 1970,

Palladin, zob. także Anthony Giddens, Central Problems.Ciało i świadomość85mogą ulec zupełnej zamianie. Poczucie sprawczości opuszcza ciało i w całości przenosi się w obszar wyimaginowanego świata narracji biograficznej. Narracja biograficzna traci kontakt z miejscem, gdzie wyobrażeniowość spotyka się z zasadą rzeczywistości, źródłem wszelkiej aktywności społecznej. Tożsamość „ja" traci związek z codziennymi rutynowymi działaniami, w które zaangażowana jest jednostka. Może wręcz uważać, że inni jej nie widzą, bo działające ciało straciło dla niej sens „narzędzia świadomości". Freud zauważył, że dzieci często bawią się, iż są niewidzialne, i że zabawa taka nieraz odbywa się przed lustrem. Dziecko znajduje sposób na znikanie przez szybkie uchylenie się lub ucieczkę poza zasięg własnego odbicia. Zabawa w znikanie wiąże się z głębokim lękiem. Strach przed niewidzialnością sięga wczesnych relacji z opiekunami, a szczególnie odnosi się do lęku, że nieobecna tu i teraz matka nigdy nie wróci. Poznawanie własnych możliwości znikania pomaga dziecku pojąć, że nieobecny rodzic nie „odszedł na dobre"33.Poczucie bycia niewidzialnym może przybrać postać chroniczną, kiedy groźba zniknięcia rodziców zwiąże się z mechanizmami obronnymi przed byciem całym sobą we własnym ciele. Znów widać tu wyraźnie, jak niesłychanie istotny jest fakt, że w „normalnym" rozwoju psychicznym jednostki ciało to coś znacznie ważniejszego niż narzędzie przekazywania innym drobnych uczuć i emocji. Wygląd ciała i jego gesty nigdy nie dadzą pełnego obrazu tożsamości jednostki, ale kiedy nie dają jej wyrazu w ogóle, uczucie bycia ucieleśnionym, które przekłada się na poczucie pełnego

uczestniczenia w codziennych czynnościach, ulega przemieszczeniu lub zanikowi.13 Zob. Zygmund Freud, Poza zasadą przyjemności, w: Poza zasadą przyjemności, tłum. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1976, PWN.86//. TożsamośćLaing wyróżnia cztery charakterystyczne rysy patologii świadomości fałszywej:,,1. System fałszywej świadomości stopniowo rozszerza się i przenika coraz więcej aspektów życia jednostki.2. Uniezależnia się od rutynowych czynności ciała.3. Zaczynają go «dręczyć» zachowania kompulsywne.4. Czynności ciała stają się coraz bardziej «marlwe, odrealnione, fałszywe, mechaniczne*. "j4.Przedstawiony przez Lainga opis przypadku młodego schizo-frenika dobrze oddaje owo uczucie oderwania od codziennych rutynowych czynności. Miał on poczucie, że myśli w jego „mózgu", jak się wyrażał, nie są tak naprawdę jego. Miał też poczucie, że „odgrywa" wszystkie swoje zachowania odpowiadające konwencjom codziennego życia społecznego i że jego ciało zachowuje się w tym wszystkim mechanicznie i działa „na jałowym biegu", albo rządzi nim niezgłębiona kompulsja. Kiedy na przykład żona nalewała mu filiżankę herbaty, dziękował z uśmiechem, ale natychmiast opanowywało go gwałtowne uczucie, że jego żona działa mechanicznie i on sam reaguje zgodnie z -jak to sam określił - „mechaniką społeczną".„Radzenie sobie" w sytuacjach życia codziennego wymaga od wszystkich uczestników życia społecznego ciągłej i nieprzerwanej pracy. Ta praca nad kontrolą ciała i wyrazu twarzy jest tak głęboko

zakorzeniona w świadomości praktycznej, że większość ludzi nawet nie zauważa, kiedy ją wykonuje. Ale dla osoby schizoidalnej lub schizofrenicznej, która nie potrafi zachować niezmąconego poczucia integralności ciała, wysiłek potrzebny do osiągnięcia wrażenia normalności może okazać się ciężarem nie do zniesienia. Osoba taka może najzwyczajniej przestać „radzić sobie" (w podwójnym sensie tego wyrażenia) i zupełnie pogrążyć się w wewnętrznym świecie fantazji.Ronald D. Laing, Podzielone ja, s. 150.Ciało i świadomość87Ciało nie jest oczywiście tylko konkretnym narzędziem działania. Jest też organizmem fizycznym, o który jego właściciel powinien odpowiednio dbać, ma płeć i może być źródłem przyjemności i bólu. Fakt, że przez pierwsze lata życia człowiek nie jest w stanie sam o siebie dbać, ma fundamentalne znaczenie dla kondycji ludzkiej. Rutynowe czynności związane z pielęgnacją dziecka tworzą zrąb środowiska zaufania, w którym żyje. Dorośli opiekunowie są również żywicielami. Sposoby dostarczania pokarmu i zaspokajania innych podstawowych potrzeb organizmu można ująć w kategorię reżimów. Dziecko od początku uczy się, że pokarm nie zjawia się na zawołanie, ale w pewnym rytmie. Działanie i apetyt jednostki zawsze w jakimś stopniu modyfikują reżim. Nawet noworodek potrafi uwarunkować, nieraz bardzo znacząco, reakcje opiekunów. Z drugiej jednak strony każdy reżim jest ustrukturowany społecznie i kulturowo. To, na ile znormalizowany i ściśle przestrzegany jest reżim pokarmowy osoby dorosłej, zależy od kultury, w której ta osoba żyje. To samo dotyczy reżimów seksualnych, czy to w odniesieniu do dzieci, czy

dorosłych. Ubiór to kolejny rodzaj reżimu. We wszystkich kulturach ubiór znaczy znacznie więcej niż ochrona ciała. Ma oczywisty sens symboliczny, a więc jest środkiem wyrazu narracji tożsamościowej.Reżimy różnią się od zwykłych praktyk „radzenia sobie". Przestrzeganie każdej rutyny życia codziennego wiąże się z nieustanną kontrolą ciała, ale reżimy są takimi wyuczonymi praktykami, jakie pociągają za sobą kontrolę potrzeb organicznych. Reżimy, z częściowym pominięciem ubioru, są wymuszone przez fizjologię organizmu, niezależnie od tego, jaki przyjmują wymiar symboliczny. Reżimy dotyczą opozycji gratyfikacja-deprywacja i dlatego, jak pokazał Freud, już począwszy od najwcześniejszych przymiarek do zasady rzeczywistości koncentruje się na nich energia motywacyjna. Zatem różne reżimy, które przyjęły postać zachowań nawykowych,//. TożsamośćMotywacja89funkcjonują jako nieświadome czynniki warunkujące sposób postępowania i układają się w trwałe wzory motywacyjne. Reżimy są metodami samodyscypliny, nie da się ich jednak sprowadzić do konwencji porządku życia codziennego. Są to nawyki osobiste, które rzeczywiście do pewnego stopnia odpowiadają konwencjom społecznym, ale odzwierciedlają też indywidualne skłonności i nastawienia.Kluczowe znaczenie reżimów dla tożsamości bierze się stąd, że wiążą one nawyki z wymiarem, jakim jest wygląd zewnętrzny ciała. Nawyki związane z jedzeniem są same przez się rytualnymi spektaklami, ale mają też wpływ na sylwetkę ciała i przez to mówią

coś o pochodzeniu społecznym jednostki, a także o pielęgnowanym przez nią wizerunku własnym. Z reżimami pokarmowymi wiążą się też specyficzne patologie oraz szereg trwałych pozytywnych przejawów dyscypliny fizycznej. Obejmująca posty i inne formy umartwiania ciała asceza wiąże się z reguły z kultywacją wartości religijnych, podobnie zresztą jak w ogóle poddawanie ciała pewnego rodzaju reżimom. Takie pozbawianie ciała satysfakcji fizycznej, podobnie jak nałogowa konsumpcja, jest w każdym społeczeństwie częstym przejawem zaburzeń psychicznych. To samo dotyczy reżimów seksualnych. Celibat jest wysoko cenioną przez różne porządki religijne formą wyrzeczenia się potrzeb cielesnych, ale, podobnie jak rozmaite obsesje seksualne, może też zdradzać problem osobowościowy. Reżimy dotyczące stroju są w podobny sposób wpisane w dynamikę osobowości. Ubiór jest środkiem samoprezentacji, ale odnosi się też bezpośrednio do ukrywania/ujawniania na poziomie biografii osobistej, a zatem wiąże konwencję z podstawowymi aspektami tożsamości jednostki.Jak należy rozumieć ciało w kontekście jego cech płciowych? To oczywiste, że płeć jest kwestią wyuczoną i efektem nieustannej „pracy", nie zaś prostym efektem różnicy biologicz-

nej. W kwestii tego aspektu cielesności można nawiązać do podstawowych wątków etnometodologii rozwijanych przez Garfinkla. Etnometodologia bywa tak ściśle utożsamiana z analizą konwersacyjną, że często zapomina się, iż u źródeł dzieła Garfinkla leży bezpośrednie zainteresowanie kwestią społecznego konstruowania płci. Omawiany w Studies in Ethnometh-odology przypadek transseksualnej Agnes dowodzi, że bycie „mężczyzną" lub „kobietą" opiera się na nieustannej kontroli i obserwacji ciała i

jego gestów. W rzeczywistości nie istnieje żadna jednoznaczna cecha fizyczna, która odróżniałaby wszystkich mężczyzn od wszystkich kobiet35. Jedynie osoby, które mają w miarę pełny obraz tego, czym jest przynależność do obu płci, są w stanie właściwie ocenić niesłychane znaczenie szczegółów w sposobie prezentacji i posługiwania się ciałem, od których zależy „osiąganie" płci.MotywacjaJak wyjaśniłem na początku tego rozdziału, racje, dla których podejmowane są działania, są nierozłącznie wpisane w refleksyjną kontrolę działania, jaką sprawują wszyscy. Racje nie układają się w jakieś sekwencje czy inne struktury, ale stanowią raczej ciągłą cechę działania. Aspektem kompetentnego działania jest rutynowe „odwoływanie się" do tego, co stanowi podstawy określonych zachowań. Racje różnią się od motywów, które dotyczą źródła działania. Motywy nie wpływają stale na działanie w taki sposób jak powody. Rutynowe działanie w wielu swoich aspektach stanowi jedynie element życia codziennego i nie jest bezpośrednio motywowane. Motywy, podobnie jak powody, nie są wyodrębnionymi jednostkami33 Zob. Harold Garfinkel, Studies in Ethnomethodology, Cambridge 1984, Polity Press.90//. Tożsamośćpsychologicznymi. Motywację należy raczej rozumieć jako zasadnicze „poczucie" jednostki, na które składają się różne nieświadome nastawienia, jak również bardziej bezpośrednie impulsy.Małe dzieci nie mają motywów, a jedynie potrzeby i chęci.

Niemowlę nie jest oczywiście biernym organizmem. Niezależnie od tego, jakie reżimy próbowaliby mu narzucić opiekunowie, jego reakcje polegają na nieustannym czynnym nakłanianiu ich do zaspokajania jego zachcianek. Potrzeb nie należy jednak mylić z motywami, ponieważ nie obejmują one kognitywnej antycypacji osiągalnego stanu rzeczy definiującej motywację. Motywy wynikają głównie z lęku połączonego z nabytą wiedzą, jak zapewnić sobie poczucie bezpieczeństwa ontologicznego.Motywację należy zatem analizować za pomocą kategorii związanych z wcześniej opisanym systemem bezpieczeństwa ontologicznego. Mówiąc ściślej, motywy wiążą się z emocjami towarzyszącymi wczesnym relacjom zaufania. Relacje zaufania można rozumieć jako tworzenie więzi społecznych, czyli naładowanych emocjonalnie stosunków zależności od innych, których początkiem są relacje z opiekunami36. Wcześnie ustanowione z opiekunami więzi, które znajdują oddźwięk w we wszystkich późniejszych bliskich relacjach jednostki, są bogate we wszelkiego rodzaju gesty emocjonalne. Mimo że małe dziecko nie wie jeszcze, co to jest „emocja", i niezależnie od tego, że - jak wykazują konstruktywistyczne interpretacje37 — sens emocji zależy od kontekstu, reakcje emocjonalne są typowym elementem jego życia. Gesty emocjonalne, w tym płacz3(1 W analizie tej wykorzystuję pracę Thomasa J. Scheffa i Suzanne Retzinger Emotions and Violence (New York 1991, Lexington Books), chociaż w przeciwieństwie do jej autorów nie forsuję związku między wstydem, oburzeniem i przemocą.37 Zob. Rom Harre, Personal Being, Oxford 1983, Blackwell.Motywacja91

i uśmiechnięta buzia dziecka oraz wyrażana przez ciało troska opiekunów, stanowią integralny element rozwoju więzi społecznej.Poprzez angażowanie się w naładowane emocjonalnie relacje dziecko zostaje uwikłane w napięcia oddziałujące na jego więzi z opiekunami. Wyrazem wywołanego w ten sposób lęku może być poczucie winy. Poczucie winy jest lękiem wywołanym przez strach spowodowany wykroczeniem, kiedy myśli i czyny jednostki nie odpowiadają normatywnym oczekiwaniom otoczenia. Jak sugestywnie pokazała Klein, doświadczenie winy pojawia się w życiu jednostki znacznie wcześniej, niż sądził Freud. Mechanizm powstawania poczucia winy był w literaturze psychoanalitycznej przedmiotem szerokich dociekań, ale w kontekście problemów tożsamościowych zdecydowanie ważniejszy jest znacznie słabiej zbadany wstyd. Winę można zmazać przez zadośćuczynienie. Dotyczy ona aktów dokonanych i niedokonanych. Uporczywe nieświadome przeżywanie winy może mieć większy wpływ na tożsamość niż wstyd, ale wina odnosi się przede wszystkim do wyodrębnionych fragmentów zachowania i odpowiednich sposobów odkupienia.Wstyd dotyczy bezpośrednio tożsamości, ponieważ zasadniczo oznacza lęk, czy narracja, dzięki której jednostka utrzymuje spójną biografię, istotnie odpowiada rzeczywistości. Pojawia się równie wcześnie jak poczucie winy, bo wywołują go doświadczenia związane z uczuciem nieadekwatności i upokorzenia, które znacznie wyprzedzają opanowanie zróżnicowanego języka. Niektórzy uważają, że o ile poczucie winy jest prywatnym stanem lękowym, wstyd ma wymiar publiczny. Nie jest to jednak najodpowiedniejsze rozróżnienie tych dwóch rodzajów lęku, gdyż w s w y c h o s t r y c h p o s t a c i a c h o b y d w a o d n o s zą s ię d o

uwewnętrznionych figur, i to szczególnie na poziomie nieświadomości. I tak Sartre uważa, że wstyd w zasadzie widać, i podaje przykład mężczyzny, który na przykre zdarzenie92//. Tożsamośćreaguje wulgarnym gestem, a następnie, zauważywszy, że inni na niego patrzą, i widząc się ich oczami, doznaje uczucia wstydu38. Ale wstyd można też odczuwać w zupełnej samotności. Wstyd może być w istocie bardzo trwałym i głęboko zakorzenionym uczuciem, które widoczne dla innych przejawy jedynie wyzwalają39. Wstyd bierze się z poczucia braku zadowolenia z siebie, które z kolei może stanowić podstawowy i sięgający wczesnego okresu życia rys konstytucji psychicznej jednostki. Wstyd należy widzieć w kontekście integralności „ja", podczas gdy wina odnosi się do poczucia jednostki, że postąpiła niewłaściwie.Helen B. Lewis wyróżniła dwie ogólne kategorie wstydu. Jeden rodzaj wstydu określa jako „otwarty i niezróżnicowany", drugi -jako „zduszony"40. Wstyd otwarty odnosi się do uczuć dziecka, które jest przez kogoś upokarzane. Wstyd zduszony jest odpowiednikiem nie uświadomionego poczucia winy. Wstyd ten bierze się z nieświadomie przeżywanej obawy o własną adekwatność. Jak stwierdza Lewis, wstyd zduszony wiąże się bezpośrednio z poczuciem zagrożenia ontologicznego. Składają się nań wyparte obawy, że narracja tożsamościowa nie wytrzyma próby ogniowej, na którą jest wystawiona jej spójność i zgodność z normami społecznymi. Wstyd bardziej niż poczucie winy podcina korzenie zaufania, bo znajduje fundamentalne przełożenie na dziecięcy lęk przed odrzuceniem. Zaufanie pokładane w innych jest warunkiem wykształcenia u małego dziecka poczucia

bezpieczeństwa38 Zob. Jean Paul Sartre, Being and Nothingness, London 1969, Methuen (wyd. oryg. L'etre et le neant. Essai d'ontologie phenomeunolo-gigue, Paris 1943, Gallimard).3" Zob. Gabriele Taylor, Pride, Shame and Guilt, Oxford 1985, Clevedon Press.4(1 Zob. Helen B. Lewis, Shame and Guilt in Neurosis, New York 1971, International Universities Press.Motywacja93ontologicznego. Ale dlatego też nieodłącznie towarzyszy mu obawa przed opuszczeniem.Wstyd i zaufanie są ze sobą bardzo ściśle związane, bo przeżycie wstydu grozi zerwaniem zaufania. Kiedy na przykład osoba, słusznie lub nie, uznaje, że czyjeś zachowanie wskazuje, iż ten ktoś ma o niej mylne mniemanie, gotowa jest poświęcić cały układ zbudowanych już relacji zaufania. Podstawowe zaufanie wykształca się u dziecka, które postrzega świat jako uporządkowany, ciągły i dający oparcie. W przypadkach, gdy oczekiwania te zostają zawiedzione, dziecko może stracić zaufanie, i to nie tylko do innych osób, ale także to pokładane w samym porządku rzeczy. Jak mówi Helen M. Lynd, kiedy tak się dzieje, „stajemy się obcymi w świecie, który dotąd uważaliśmy za nasz dom. Ogarnia nas lęk, kiedy zdajemy sobie sprawę, że nie możemy już polegać na naszych odpowiedziach na pytania «Kim jestem?» i «Gdzie jest moje miejsce?» [...], każde ponowne zachwianie zaufania zmienia nas w zagubione w obcym świecie dzieci"41.¦ Wstyd jest negatywną stroną systemu motywacji działającej osoby. Drugą stroną wstydu jest duma lub poczucie własnej

wartości, czyli pewność co do słuszności i wartości własnej narracji tożsamościowej. Osoba, która pielęgnuje w sobie poczucie dumy, zachowuje przez to psychiczne poczucie, że jej biografia jest właściwa i jednolita. Pielęgnacja poczucia dumy daje więcej niż tylko ochronę i wzmocnienie tożsamości, bo istnieje wewnętrzne powiązanie między spójną tożsamością, jej stosunkiem do innych i szerszym poczuciem bezpieczeństwa ontologicznego. Gdy coś zagraża podstawom tożsamości, świat jest zagrożony, z wyżej wymienionych powodów, także w innych aspektach jego „realności".41 Helen M. Lynd, Shame and the Search for Identity, London 1958, Routledge, s. 46-47.94//. TożsamośćOparta na więzi społecznej duma jest bezustannie wystawiana na odziaływania ze strony innych, a doświadczenie wstydu często skupia się na „widocznym" aspekcie tożsamości, czyli na ciele. I rzeczywiście, Freud łączył wstyd szczególnie z odsłonięciem ciała i nagością. Źródłem wstydu jest nagość na oczach innych. Jednakże obawa przed publiczną nagością jest przede wszystkim zjawiskiem symbolicznym i wyrazem napięcia między dumą a wstydem w sytuacjach społecznych. Ze względu na znaczenie dla tożsamości, różnica między wstydem a winą zaznacza się w tym, że wina nie znajduje żadnego pozytywnego odpowiednika w dumie lub szacunku dla siebie.Zanim przejdę dalej, myślę, że warto włączyć do tych rozważań zestawienie, w którym Erikson i Lynd zdecydowanie przeciwstawiają „oś winy" osobowości „osi wstydu", przyjmując jednocześnie, że poczucie winy i wstyd na równi modyfikują

postawy i zachowania jednostki, często w tej samej sytuacji.Literatura psychoanalityczna w niskim stopniu odwołuje się do kategorii wstydu, po części dlatego, że Freud poświęcił jej niewiele uwagi, ale przede wszystkim dlatego, że odnosi się ona do koncepcji, które trudno włączyć do głównego nurtu teorii psychoanalitycznej. Są to koncepcje „ja" i tożsamości jednostki42. Piers i Singer wiążą poczucie winy i wstyd odpowiednio z superego i ideałem ego43. Poczucie winy pojawia się zawsze wtedy, kiedy zostają przekroczone zakazy superego, podczas gdy wstyd bierze się z niemożności sprostania oczekiwaniom, jakie stawia ideał ego. Winę wywołuje „każde przekroczenie lub dotknięcie granic", wstyd zaś „rodzi się, kiedy cel [...] nieMotywacja9542 Zob. Heinz Kohut, The Analysis of the Self, New York 1971, International Universities Press.43 Zob. Gerhart Piers, Milton Singer, Shame and Guilt, New York 1953, Norton.Oś winyOś wstydudotyczy wyodrębnionych aktów dotyczy całej tkanki tożsamości je-naruszenia kodeksów i tabu dnostkiodnosi się do procesu kumulacji, w którym jednostka osiąga autonomię w drodze przezwyciężania represjiujawnienie wykroczeńobawa przed pogwałceniem zasad „stosownego postępowania" w stosunku do ciałapoczucie krzywdzenia osoby kochanej lub szanowanejzaufanie oparte na braku zdrady lub nielojalności

pokonanie poczucia winy prowadzi do wykształcenia prawości moralnejodnosi się do głębokiej natury narracji tożsamościowej, co niekoniecznie wiąże się z rozwojem kumulacyjnymujawnienie ukrytych cech, które rozbijają narrację tożsamościowąobawa o nieadekwatność ciała w kontekście mechanizmów tożsamościowychpoczucie bycia niegodnym partnerem dla osoby szanowanej lub kochanejzaufanie oparte na „daniu się poznać innemu"- otwarcie się nie rodzi lęku przed demaskacjąpokonanie wstydu prowadzi do wykształcenia stabilnej tożsamościzostaje osiągnięty" i „wskazuje na «niedostatek»"44. Zamiast posługiwać się kategorią ideału ego, można jednak posłużyć się zaproponowaną przez Kohuta szerszą i cenniejszą analizą stosunku wstydu do „tożsamości idealnej".Wstyd sięga „archaicznego środowiska", w którym jednostka po raz pierwszy wyodrębnia własną tożsamość przez różnicę w stosunku do postaci opiekunów. „Tożsamość idealna" odgrywa kluczową rolę w powstawaniu tożsamości jednostki, bo tworzy kanał pozytywnych aspiracji, w kategoriach których wypracowywana jest narracja tożsamościowa. W wielu przypa-Ibid., s. 142.I96//. Tożsamośćdkach wczesna omnipotencja przeobraża się przez akceptację własnych niedoskonałości i ograniczeń w rzetelne poczucie własnej wartości. Takie „stopniowe zmniejszanie zasięgu i wpływu urojenia

wielkościowego - jak pisze Kohut - jest na ogól wyjściowym warunkiem zdrowia psychicznego pod względem narcystycznego aspektu osobowości"45. W procesie tym główną rolę odgrywa doświadczenie wstydu. Jednakże w pewnych warunkach, szczególnie w przypadkach zaburzeń związanych z osobowością narcystyczną, poczucie dumy z siebie i własnych dokonań jest nadmiernie rozwinięte (mimo skrywanego poczucia niższości) lub zburzone. Sytuację taką Kohut opisuje jako:„zmagania pacjenta, który cierpi na zaburzenie osobowości narcystycznej, rozpacz, podkreślam, rozpacz bez winy, tych, którzy [na przykład - A.G.] w bardzo dojrzałym wieku odkrywają, że pogrzebali swój podstawowy wzór tożsamości w rozproszonych ambicjach i ideałach, których nie udało im się osiągnąć. [...] Dla niektórych oznacza to stan zupełnej beznadziei, kompletnego letargu, owej depresji bez winy, i autoagresji ogarniającej tych, którzy czują się przegrani [...]"4(S.Wstyd wiąże się bezpośrednio z narcyzmem, ale nie należy go koniecznie łączyć z ogarniętą przez ambicje tożsamością idealną. Wstyd odnosi się do trudności, jakich nastręcza jednostce oddzielenie jej własnej tożsamości od pierwotnej „jedności" z opiekunami, oraz do słabo opanowanego poczucia omnipotencji. Niespójne dążenia lub niemożność znalezienia celu dla własnych dążeń mogą doprowadzić do takich samych lęków związanych ze wstydem, co zbyt wygórowane ambicje.Jak zauważa Erikson, „dzisiejszy pacjent cierpi najbardziej na skutek niepewności, w co powinien wierzyć i kim powinien45 Heinz Kohut, Analysis of the Self, s. 108.46 Heinz Kohut, The Restoration of Self New York 1977, International Universities Press.

Motywacja97- a w gruncie rzeczy kim mógłby - być lub się stać; natomiast pacjent wczesnej psychoanalizy cierpiał najbardziej na skutek hamulców, które uniemożliwiały mu bycie tym, kim sądził, iż wie, że jest"47. W następnym rozdziale postaram się wyjaśnić przyczyny tego stanu rzeczy oraz wskażę, dlaczego w warunkach nowoczesności główną rolę w konstytucji psychicznej zaczyna odgrywać nie poczucie winy, ale wstyd.Erik H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, s. 293.IIITrajektoria tożsamościW rozważanej tu problematyce jaźni i tożsamości posłużę się, podobnie jak w rozdziale pierwszym, analizami i poradnictwem, które nie tylko odzwierciedlają, ale współtworzą sfery aktywności ludzkiej.Książka Janette Rainwater Self-Therapy odnosi się bezpośrednio do praktyki terapeutycznej. Podobnie jak studium Wallerstein i Blackslee reprezentuje ona przebogaty zbiór prac z tego zakresu i przede wszystkim dlatego ją tu przywołuję. Ta nosząca podtytuł A Guide to Becoming Your Own Therapist (Jak zostać swoim własnym terapeutą) praca jest w założeniu przystępnym programem samorealizacji dla każdego:„Być może odczuwasz niepokój. Albo przytłaczają cię wymagania żony, męża, dzieci czy szefa. Może wydaje ci się, że twoi najbliżsi cię nie doceniają. Albo czujesz gniew, że życie przeszło ci koło nosa i ominęły cię te wszystkie wspaniałe rzeczy, które można było zrobić. Czujesz, że w twoim życiu czegoś zabrakło. Zainteresował cię tytuł tej książki i chcesz wreszcie przejąć kontrolę nad własnym

życiem. Co robić?"1.Co robić? Jak działać? Kim być? Dla każdego, kto żyje w warunkach późnej nowoczesności, są to pytania najistotniej-1 Janette Rainwater, Self-Therapy. A Guide to Becoming Your Own Therapist, London 1989, Crucible, s. 9.Autoterapia99sze - i pytania, na które każdy z nas na jakimś poziomie odpowiada, czy to w sposób wyrozumowany, czy przez codzienne zachowania społeczne. Są to pytania egzystencjalne, chociaż, jak zobaczymy dalej, ich związek z kwestiami egzystencjalnymi, o których była mowa w poprzednim rozdziale, nie jest prosty.Rainwater wykłada wiodącą ideę swojej pracy już na początku. Zgadza się, że terapia przeprowadzana przez drugą osobę - psychiatrę czy doradcę - jest ważną, a niekiedy kluczową częścią procesu samorealizacji. Ale jej zdaniem terapia może odnieść skutek jedynie pod warunkiem, że jednostka refleksyjnie się w nią zaangażuje: „kiedy klienci zaczną także uczyć się auto terapii"2. Terapia nie jest bowiem czymś, co „robi się" pacjentowi albo co mu się „przydarza". Jest to doświadczenie, które angażuje jednostkę w systematyczną refleksję o przebiegu jej życiowego rozwoju. Terapeuta jest w najlepszym razie katalizatorem mogącym przyspieszyć proces, który musi przyjąć postać autoterapii. Jak stwierdza Rainwater, teza ta odnosi się również do jej książki, która może dostarczyć wiedzy o możliwościach zmiany siebie, ale wiedza ta będzie musiała zostać poddana interpretacji odbiorcy ze względu na jego własne problemy życiowe.Autoterapia opiera się przede wszystkim na nieustannej samoobserwacji. Każdy moment życia, podkreśla Rainwater, jest

„nowym momentem", w którym jednostka może zapytać: „Czego chcę dla siebie?". Refleksyjne przeżywanie każdej chwili oznacza podwyższoną świadomość własnych myśli, uczuć i wrażeń zmysłowych. Ta świadomość tworzy warunki zmiany i faktycznie stanowi i powoduje zmianę. Na przykład pytanie: „Czy zdajesz sobie sprawę, że w tej chwili oddychasz?", w każdym razie jeśli jest zadane po raz pierwszy,2 Ibid.lju^100///. Trajektoria tożsamościzwykłe wywołuje natychmiastowa zmianę. Podniesienie takiej kwestii pozwala jednostce „uświadomić sobie, że powstrzymuje normalny pełny cykl oddechowy, i pozwala jej ciału odetchnąć z ulgą: głęboko zaczerpnąć powietrza i zrobić wydech". „No i jak ci się teraz, po przeczytaniu tego paragrafu, oddycha?"3 - zwraca się Rainwater wprost do czytelnika, a mnie pozostaje zadać to samo pytanie każdemu, kto właśnie czyta ten tekst...Świadomość bycia teraz albo, jak to określa Rainwater, „rutynowa sztuka samoobserwacji" nie prowadzi wcale do chronicznego pochłonięcia przez aktualne doświadczenie. Przeciwnie, jest ona warunkiem skutecznego planowania. Autoterapia oznacza dążenie do pełnego przeżycia każdej chwili, ale stanowczo nie oznacza to ulegania chwilowym nastrojom. Pytanie: „Czego w tej chwili dla siebie chcę?" nie odnosi się do życia bieżącą chwilą. „Sztuka bycia teraz" staje się źródłem rozumienia siebie samego, co jest warunkiem planowania przyszłości i konstruowania takiego przebiegu życia, jaki odpowiada wewnętrznym pragnieniom jednostki. Terapia jest procesem wzrostu i obejmuje najważniejsze

życiowe przejścia, jakie mogą przydarzyć sięjednostce. Załecanejest prowadzenie dziennika i układanie swojej imaginacyjnej lub faktycznej autobiografii. Zdaniem Rainwater dziennik należy pisać wyłącznie dla siebie, nigdy z myślą o pokazaniu go komukolwiek. Jest to miejsce, gdzie jednostka może być ze sobą całkowicie szczera i gdzie, na podstawie wcześniej odnotowanych błędów i doświadczeń, może naszkicować proces swojego ciągłego rozwoju. Niezależnie od tego, czy dziennik ma ściśle autobiograficzny charakter, czy też nie, „myślenie autobiograficzne" odgrywa kluczową rolę w przebiegu autoterapii. Albowiem poczucie spójności historii włas-3 Ibid., s. 11.Autoterapia101nego życia jest najlepszym sposobem przezwyciężenia zniewolenia przeszłością i otwarcia się na przyszłość. Autor autobiografii powinien zarówno cofać się jak najdalej we wczesne dzieciństwo, jak i szkicować linię swojego potencjalnego przyszłego rozwoju.Autobiografia nie jest zwykłą kroniką minionych zdarzeń, ale korekcyjną ingerencją w przeszłość. Jednym z przykładowych aspektów takiej ingerencji jednostki we własną przeszłość jest „opieka nad sobą-jako-dzieckiem". Jednostka cofa się myślą do trudnego okresu lub traumatycznego wydarzenia z dzieciństwa i kojąco przemawia do siebie-jako-dziecka, dodaje mu otuchy i wspiera je radą. Zdaniem Rainwater w ten sposób można przezwyciężyć poczucie „gdyby tylko". „Głównym celem spisywania materiału biograficznego jest ostateczne uporanie się z przeszłością [...]"4. Jego innym aspektem jest „ćwiczenie korekcyjne doświadczenia emocjonalnego". Jednostka opisuje w formie

krótkiego opowiadania w czasie teraźniejszym wydarzenie z przeszłości, starając się jak najdokładniej odtworzyć jego przebieg i towarzyszące mu emocje. Następnie od nowa spisuje całą historię tak, jak chciałaby, żeby przebiegała, z nowymi dialogami, uczuciami i rozstrzygnięciem.Rekonstrukcja przeszłości idzie w parze z antycypacją prawdopodobnej przyszłej trajektorii. Autoterapia zakłada, jak to określa Rainwater, „dialog z czasem" - proces, w którym jednostka odpytuje się z tego, jak korzysta z czasu swojego życia. Pozytywne myślenie o czasie, jako o tym, co jest do przeżycia, a nie o życiu jako czymś skończonym i wciąż umykającym, pozwala uniknąć postawy „bezradnej beznadziei". Czas, który nas ze sobą „niesie", wiąże się z koncepcją losu odpowiadającą kulturom tradycyjnym, gdzie ludzie są niewolnikami zdarzeń i z góry przesądzonych sytuacji i nie są4 Ibid., s. 56ft,102///. Trajektoria tożsamościw stanie podporządkować swojego życia własnemu samoro-zumieniu. Podtrzymywanie dialogu z czasem oznacza wyłapywanie niepokojących momentów (faktycznych zdarzeń z przeszłości i tych, które dopiero mogą nastąpić) i pogodzenie się z ich implikacjami, Opierając się na literaturze poświęconej badaniom z tego zakresu, Rainwater proponuje „skalę nasilenia" zdarzeń powodujących stres (wskazując również, że takie wydarzenia mogą być przyczyną chorób fizycznych). Należą do nich śmierć partnera, rozwód lub separacja małżeńska, utrata pracy, problemy finansowe i wiele innych wydarzeń i sytuacji.

W „przejęcie kontroli nad własnym życiem" wpisane jest ryzyko związane z otwarciem się całego mnóstwa różnorakich możliwości. Jeśli okaże się to konieczne, jednostka musi być przygotowana na mniej lub bardziej radykalne zerwanie z przeszłością i rozpatrzenie nowych sposobów postępowania, które nie są oparte na ustalonych nawykach. Poczucie bezpieczeństwa osiągane przez trzymanie się ustalonych wzorów jest kruche i podatne na pęknięcia. Nie jest dobrym sposobem panowania nad własną przyszłością, a oznacza raczej lęk przez nią:„Ludzie, którzy boją się przyszłości, dążą do tego, żeby się «zabezpieczyć» - za pomocą pieniędzy, własności, ubezpieczenia zdrowotnego, relacji osobistych, kontraktów małżeńskich. Rodzice próbują przywiązać do siebie swoje dzieci. Niektóre bojaźliwe dzieci nie chcą opuszczać rodzinnego gniazda. Mężowie i żony starają się, by ich współmałżonkowie jak najdłużej żyli i jak najdłużej byli sprawni. Twarda prawda psychologiczna jest taka, że w stosunkach międzyludzkich nie ma nic, co czyniłoby je stabilniejszymi niż rynek giełdowy, pogoda, «bezpieczeństwo narodowe» itd. [...] takie chwytanie się poczucia bezpieczeństwa może być zabójcze dla relacji międzyludzkich i przeszkadzać we własnym rozwoju jednostki. Im lepiej każde z nas potrafi nauczyć się być naprawdę obecnym w teraźniejszości z innymi, nie wyznaczać reguł i nie wznosić barier na przyszłość, tym silniejsi będziemy w sobie i tym bliżsi i szczęśliwsi w naszych związkach".Autoterapia103Wreszcie... śmierć: „i możliwość, że nad nią również możesz mieć kontrolę!"5. Pytanie o śmierć, pisze Rainwater, z reguły wywołuje w ludziach jedną z dwóch reakcji. Ze śmiercią wiąże się lęk, jak

wówczas, gdy jednostka poświęca wiele swojego aktualnego czasu na zamartwianie się śmiercią własną i swoich bliskich, albo też śmierć jest uważana za wielką niewiadomą, jej tematu jednostka, jeśli to tylko możliwe, unika. Obie te postawy - lęku przed śmiercią i negacji śmierci - można napotkać w programie samopomocy, który opiera się na takich samych technikach, jakie gdzie indziej w swojej książce opisała Rainwater. Powrót myślą do pierwszego doświadczenia śmierci innej osoby pozwala jednostce doszukać się własnych ukrytych uczuć związanych ze śmiercią. Spojrzenie naprzód oznacza w tym wypadku zastanowienie nad latami życia, które w przekonaniu jednostki jej pozostały, i wyobrażenie przyszłej sytuacji własnej śmierci. Wyobrażeniowa konfrontacja ze śmiercią skłania do zadawania sobie wciąż na nowo pytania: „Co robić?".„Wyobraź sobie, że dowiadujesz się, iż pozostały ci trzy lata życia. Przez te trzy lata będziesz się cieszyć dobrym zdrowiem. [...] Co jest twoją natychmiastową reakcją? [...] Myśl, jak zaplanować spędzenie tego czasu? Albo gniew, że jest go tak mało? Zamiast buntować się przeciwko przemijaniu albo pognębiać się wymyślaniem sposobu, w jaki umrzesz, pomyśl raczej, jak chcesz spędzić życie, jak chcesz przeżyć te ostatnie trzy lata.Gdzie chcesz żyć?Z kim?Czy chcesz pracować?Uczyć się?Czy coś z tego wymyślonego życia można przenieść do twojegoprawdziwego życia?"6.Ibid., s. 194. Ibid., s. 209.104

///. Trajektoria tożsamościTożsamość jednostki, historia, nowoczesnośćJak dalece historycznie specyficzne są problemy i orientacje wyrażone w „podręczniku autoterapii" Rainwater? Moglibyśmy oczywiście powiedzieć po prostu, że poszukiwanie własnej tożsamości jest problemem nowoczesnym i wywodzi się pewnie z tradycji zachodniego indywidualizmu. Baumeister twierdzi, że w czasach poprzedzających nowoczesność nie istniał taki nacisk na indywidualność jak dziś7. Kulturom przednowoczesnym obca jest idea, że każda osoba ma wyjątkowy charakter i sobie tylko właściwe możliwości, które mogą zostać zrealizowane lub nie. W średniowiecznej Europie urodzenie, płeć, status społeczny i inne atrybuty tożsamościowe były stosunkowo niezmienne. Zmiany mogły dokonywać się wraz z przechodzeniem od jednego etapu życia do drugiego, ale rządziły nimi zinstytucjonalizowane procesy, względem których jednostka pozostawała stosunkowo bierna. Analiza Bau-meistera przypomina Durkheimowską: w pewnym sensie w kulturach tradycyjnych „jednostka" nie istniała, a indywidualność nie była w cenie. Dopiero wraz z pojawieniem się społeczeństw nowoczesnych, a zwłaszcza zróżnicowanego podziału pracy, w centrum zainteresowania staje konkretna osoba8.Bez wątpienia jest w tych poglądach wiele prawdy. Nie sądzę jednak, że chodzi tu o „jednostkę", której istnienie miałoby być wyróżniającą cechą nowoczesności, ani nawet o osobowość. Bez wątpienia „indywidualność" była - w różnym stopniu - ceniona w różnych kulturach i oznaczała kultywację indywidualnych możliwości. Zamiast formułować uogólnieniaTożsamość jednostki, historia.nowoczesność

1057 Zob. Roy F. Baumeister, Identity. Cultural Change and the Struggle for Self, New York 1986, Oxford University Press.8 Zob. Emile Durkheim, O podziale pracy społecznej, tłum. Krzysztof Wakar, Warszawa 1999, Wydaw. Naukowe PWN.na temat „jednostki", „osobowości" czy nawet „tożsamości jednostki" jako wyróżniających cech nowoczesności, należałoby raczej przyjrzeć się uważniej, jak są skonstruowane. Zacznijmy od wymienienia paru wniosków czy też implikacji tego, czym jest i czemu służy terapia według Rainwater. Z jej tekstu można wyprowadzić następujące twierdzenia:(1) Tożsamość jest projektem refleksyjnym, za który jednostka jest odpowiedzialna (ten wątek pojawił się już w rozdziale pierwszym). Jesteśmy nie tym, czym jesteśmy, ale tym, co z siebie zrobimy. Nie byłoby prawdziwe stwierdzenie, że „ja" jest pozbawione jakiejkolwiek treści, bo istnieją psychologiczne procesy kształtowania własnej osobowości i potrzeby psychologiczne, które dostarczają kryteriów reorganizacji osobowości. Jednakże poza tym to, kim stanie się jednostka, wynika z jej starań zmierzających do jej rekonstrukcji. Oznacza to więcej niż po prostu „lepsze poznanie samego siebie". Samo-rozumienie jest podporządkowane szerszemu i bardziej fundamentalnemu celowi, jakim jest wytwarzanie i odtwarzanie spójnego i satysfakcjonującego poczucia tożsamości. Uderzającą cechą takiej refleksyjności jest jej wyczulenie na wyniki badań socjologicznych i psychologicznych i nastawienie, w przeważającej mierze, na efekt terapeutyczny.(2) „Ja" tworzy trajektorię rozwoju od przeszłości do antycypowanej przyszłości. Jednostka przystosowuje swoją przeszłość, analizując ją ze względu na to, czego spodziewa się po

(refleksyjnie zorganizowanej) przyszłości. Trajektoria tożsamości jest spójna i wynika z poznawczej świadomości różnych faz przebiegu życia. To właśnie przebieg życia, a nie wydarzenia w świecie zewnętrznym, staje się dominującą „figurą tła" w sensie Gestalt. Nie jest całkiem tak, że wszystkie wydarzenia zewnętrzne czy instytucje to „nieokreśloność", na

106///. Trajektoria tożsamościtle której wyraźnie wyróżnia się jedynie przebieg życia. Ale wydarzenia te zaznaczają się tylko o tyle, o ile przyczyniają się do samorozwoju, stawiają przeszkody, które trzeba pokonywać, albo są źródłem wątpliwości, którym trzeba stawić czoło.(3) Refleksyjność ,,ja" jest ciągła i wszechogarniająca. Zaleca się, aby w każdej chwili, a przynajmniej z jakąś regularnością, jednostka odpowiadała sobie na pytania o to, co się w danej chwili dzieje. Począwszy od serii świadomie stawianych pytań, jednostka przyzwyczaja się do pytania: „Jak mogę wykorzystać ten moment, żeby się zmienić?". Taka refleksyjność należy do refleksyjnej historyczności nowoczesności, która jest pojęciem węższym od refleksyjnej kontroli działania. Jak podkreśla Rainwater, polega ona na wyćwiczeniu się w sztuce samoobserwacji:„Co się teraz dzieje?O czym teraz myślę?Co robię?Co czuję?Jak oddycham?"9.(4) Okazuje się, że tożsamość jednostki jako spójna całość zakłada

narrację: narracja „ja" staje się jawna. Prowadzenie dziennika i przepracowywanie autobiografii to główne zalecenia mające pomóc w utrzymaniu zintegrowanego poczucia „ja". Historycy są na ogół zgodni co do tego, że zwyczaj pisania autobiografii (podobnie jak biografii) rozwinął się w okresie nowoczesnym10. Rzecz jasna, większość publikowanych biografii wychwala życie i osiągnięcia jednostek wybitnych. Ich zadaniem jest wyróżnienie szczególnych doświad-9 Janette Rainwater, Self-Therapy, s. 15.10 John O. Lyons, The Invention of the Self Carbondale 1978, Southern Illinois University Press.Tożsamość jednostki, historia, nowoczesność107czeń tych osób spośród doświadczenia, które przypada w udziale masom. Jeśli od tej strony spojrzeć na autobiografię, jest ona raczej marginalną cechą jednostkowej różnicy w ogóle. Ale autobiografia- szczególnie w szerokim znaczeniu interpretacji przez jednostkę jej własnej historii, niezależnie od tego, czy będzie ona spisana, czy nie -jest rdzeniem tożsamości jednostki w nowoczesnym życiu społecznym. Jak każda inna sformalizowana narracja, jest to coś, co musi zostać wypracowane i co naturalną koleją rzeczy wymaga twórczego wkładu.(5) Samorealizacja zakłada panowanie nad czasem, które polega na ustanawianiu przez jednostkę jej stref czasowych; strefy te tylko sposób marginalny wiążą się z zewnętrznym porządkiem temporalnym (czyli zrutynizowanym światem cza-sowo-przestrzennym, którym rządzi zegar i zuniwersalizowane standardy pomiarowe). Pierwszorzędne znaczenie czasu osobistego (duree codziennego życia społecznego) podkreślane jest w całej książce

Rainwater, chociaż, jak widzieliśmy, nie w sensie filozofii „wiecznego teraz", ale jako sposób kontrolowania danego jednostce życia. Właśnie „utrzymywanie dialogu z czasem" jest podstawą samorealizacji, bo jest to podstawowy warunek osiągania satysfakcji w dowolnym momencie - życia pełnią życia. Przyszłość mieni się możliwościami, a jednostka nie jest zdana na przypadek. O ile to możliwe, przyszłość powinna być uporządkowana przez te same procesy czynnej kontroli i czynnej interakcji, na których opiera się narracja tożsamościowa.(6) Refleksyjność jaźni rozciąga się na ciało. Ciało (jak wspominałem w poprzednim rozdziale) nie jest biernym przedmiotem, ale elementem układu działania. Obserwacja procesów, w których uczestniczy ciało — „Jak oddycham?" — jest nierozłącznie związana z ciągłą refleksyjną uwagą, którą jedno-

108///. Trajektoria tożsamościstka powinna poświęcać swojemu zachowaniu. Świadomość ciała pozwala na „uchwycenie pełni chwili" i umożliwia świadomą kontrolę wrażeń zmysłowych pochodzących z otoczenia zewnętrznego, jak również głównych narządów i ogólnej kondycji fizycznej. Świadomość ciała dotyczy także jego potrzeb w zakresie ćwiczeń i diety. Jak zauważa Rainwater, mówi się o „przejściu na dietę" - a przecież wszyscy jesteśmy na diecie! Dieta to to, co jemy. W różnych momentach w ciągu dnia podejmujemy liczne decyzje, czy coś zjeść albo wypić, czy nie, i konkretnie co zjeść lub wypić. „Jeśli nie odpowiada ci twoja dieta, nadchodzi nowa chwila, a wraz z nią moment podejmowania decyzji, w którym możesz zmienić dietę. Panujesz nad nią!"".

Świadomość ciała przywodzi na myśl reżimy stosowane w pewnych tradycyjnych systemach religijnych, a szczególnie w religiach Wschodu. Istotnie, tak jak wielu innych współczesnych autorów piszących o samorealizacji i terapii, Rainwater w programie, który proponuje, czerpie z tej tradycji. Różnice są jednak znaczne. Świadomość ciała zostaje bowiem przedstawiona jako sposób budowania zróżnicowanej jaźni, nie zaś jako droga prowadząca do dezintegracji ego. Takie świadome doświadczanie własnej cielesności jest środkiem prowadzącym do konsolidacji „ja" jako zintegrowanej całości, pozwalającej powiedzieć „oto jestem".(7) Samorealizacja jest rozumiana jako równowaga między szansąa ryzykiem. Poluzowanie przeszłości za pomocą różnych technik wyzwalania się z ciążących na niej nawyków emocjonalnych otwiera przed jednostką całą gamę szans rozwoju osobowego. Świat wypełnia się możliwymi, w sensie eksperymentalnych gier, jakie może teraz rozpocząć jednostka,Janette Rainwater, Self-Therapy, s. 172.Tożsamość jednostki, historia, no'woczesnosc109sposobami bycia i działania. Nie jest też prawdą, że wyzwolona psychicznie osoba jest narażona na wiele sytuacji ryzyka, ajednostka o bardziej tradycyjnej osobowości nie jest. Różnica polega na sekularnej świadomości ryzyka, wpisanej w strategie kalkulacyjne, które mają być przyjęte w przyszłości.Naturalną konsekwencją wyłamania się jednostki z ustanowionych wzorów postępowania jest konieczność stawienia czoła nowym niebezpieczeństwom, w tym niebezpieczeństwu, że sprawy będą miały się gorzej niż poprzednio. Według innej książki o autoterapii:

„Jeżeli chcesz, żeby twoje życie kiedykolwiek zmieniło się na lepsze, musisz podjąć ryzyko. Musisz zerwać z rutyną, poznać nowych ludzi, przetestować nowe pomysły i podążyć nieznanymi szlakami. Ryzyko związane z własnym rozwojem przypomina podróż w nieznane, do obcego kraju, gdzie jest inny język i inne zwyczaje i samemu trzeba się we wszystkim orientować. [...] Paradoks polega na tym, że jeżeli nie zrezygnujemy ze wszystkiego, co pozwala nam czuć się bezpiecznie, nie możemy naprawdę zaufać przyjacielowi, partnerowi ani pracy, która coś nam daje. Prawdziwe poczucie bezpieczeństwa nie pochodzi z zewnątrz, ale z wewnątrz. Żeby czuć się naprawdę bezpiecznie, musimy bez reszty zaufać sobie. Jeżeli nie podejmiemy świadomego ryzyka dla własnego rozwoju, na pewno pozostaniemy więźniami naszej sytuacji. Albo w końcu podejmiemy ryzyko bez przygotowania. Tak czy inaczej okaże się, że sami sobie ograniczyliśmy rozwój naszej osobowości i odcięliśmy się od działania podnoszącego własną wartość"12.(8) Moralną osią samorealizacji jest autentyczność (ale nie w sensie Heideggerowskim) polegająca na „byciu szczerym z samym sobą". Rozwój osobisty polega na przezwyciężaniu blokad emocjonalnych i znoszeniu napięć, które uniemożliwiają nam zrozumienie, kim jesteśmy naprawdę. Umieć12 Sharon Wegscheider-Cruse, Learning to Love Yourself, Deerfield Beach, Fa 1987, Health Communications.110///. Trajektoria tożsamościdziałać autentycznie to więcej niż tylko działać w świetle jak najprawdziwszej i najpełniejszej wiedzy o sobie. Umiejętność taka zakłada również zdolność rozdzielania - jak chce Laing - ,,ja" prawdziwego od ,,ja" fałszywego. Jako jednostki nie jesteśmy w

stanie „tworzyć historii", ale jeśli zlekceważymy nasze wewnętrzne doświadczenie, odtworzymy ją, skazani na wędrówkę po śladach, które wiodą donikąd, bo odcisnęły je narzucone nam przez innych uczucia i sytuacje z przeszłości, a szczególnie z dzieciństwa. Hasło autoterapii brzmi: „wyzdrowieć albo powtarzać".Moralność autentyczności pomija wszelkie kryteria moralne i ma odniesienia do innych ludzi wyłącznie w sferze relacji intymnych - chociaż ta sfera jest uznawana za wysoce istotną dla „ja". Bycie szczerym z samym sobą oznacza odnalezienie się, ale ponieważ jest to czynny proces tworzenia siebie, musi być zorientowany na całościowy cel - uwalniania się od konieczności i osiągania spełnienia. Spełnienie jest do pewnego stopnia zjawiskiem moralnym, ponieważ oznacza pielęgnację poczucia, że jest się „kimś dobrym" i „osobą wartościową": „Wiem, że kiedy podniosę swoją wartość, zyskam poczucie harmonii, uczciwość, zdolność współodczuwania, energię i miłość"13.(9) Przebieg życia jest postrzegany jako seria „przejść". Czy to z wyboru, czy też z konieczności, jednostka najprawdopodobniej będ z i e w n i c h u c z e s t n i c z y ła , m i m o że n i e są o n e zinstytucjonalizowane ani nie towarzyszą im sformalizowane rytuały. Wszelkie takie przejścia zakładają utratę (jak również, zazwyczaj potencjalną, korzyść), a w przypadku separacji małżeńskiej wymagają żałoby, aby samorealizacja mogła się dokonać. Przejścia życiowe nadają szczególną wagę współ-Tożsamość jednostki, historia, nowoczesność11113 Ibid., s. 79.zależności między ryzykiem a szansą, o której była mowa wcześniej, szczególnie, ale w żadnym razie wyłącznie, wówczas, gdy

w zasadniczym stopniu biorą się z inicjatywy jednostki, której dotyczą. Zastanawianie się nad ważnym przejściem życiowym, opuszczeniem domu rodzinnego, nową pracą, stawieniem czoła bezrobociu, wejściem w nowy związek, poruszaniem się pomiędzy dwoma obszarami lub godzeniem dwóch rodzajów rutyny, stawieniem czoła chorobie czy rozpoczęciem terapii za każdym razem oznacza świadome podjęcie ryzyka w celu pozyskania nowych szans, jakie otwierają kryzysy osobiste. Tego rodzaju przejścia różnią się od podobnych procesów w społeczeństwach tradycyjnych nie tylko brakiem rytuałów przejścia, ale przede wszystkim tym, że wchodzą do refleksyjnie mobilizowanej trajektorii samorealizacji i w jej ramach są przezwyciężane.(10) Rozwój „ja" przebiega samozwrotnie. Trajektoria samego życia jest jedyną nicią spajającą „ja". Zintegrowana tożsamość, osiągnięcie autentycznego „ja", wynika z integracji doświadczeń życiowych w narracji własnego rozwoju i z wytworzenia własnego systemu przekonań, dzięki któremu jednostka wie, że „jest lojalna po pierwsze w stosunku do siebie". Podstawowe punkty odniesienia ustanawiane są „od wewnątrz", w zależności od tego, jak jednostka konstruuje i rekonstruuje swoją historię.Nasuwa się oczywiście wiele wątpliwości. W jakim stopniu powyższe koncepcje są prawomocne? Czy nie zawierają elementów ideologicznych? Czy bardziej odnoszą się do terapii, czy do zmian, jakim mogło ulec „ja" w warunkach nowoczesnych? Ale na razie pozostawię te pytania bez odpowiedzi. Wydaje mi się natomiast, że choć zarysowane wyżej idee mogą się wydawać częściowe, nietrafione i stronnicze, to sygnalizują112///. Trajektoria tożsamości

jakąś prawdę o „ja" i tożsamości „ja" we współczesnym świecie - świecie późnej nowoczesności. Jak to możliwe, zobaczymy, kiedy powiążemy je z właściwymi temu światu przekształceniami instytucjonalnymi.Style życia i plany życioweTłem jest tu późnonowoczesny pejzaż egzystencjalny. W post-tradycyjnym, refleksyjnie uporządkowanym i utkanym z systemów abstrakcyjnych świecie społecznym, gdzie reorganizacja czasu i przestrzeni tworzy nową konfigurację lokalności i globalności, „ja" ulega ogromnej przemianie. Terapia, w tym autoterapia, wyraża tę zmianę i uczy, jak jej dokonać w ramach samorealizacji. Jeśli chodzi o tożsamość, to zasadniczym wymiarem codziennego działania jest po prostu wybór. Z całą pewnością żadna kultura nie eliminuje zupełnie codziennych wyborów i wszystkie tradycje sprowadzają się w praktyce do wybierania spośród niezliczonych sposobów działania. Jednakże tradycja lub ustanowiony obyczaj z definicji nakazują życie w stosunkowo sztywno ustalony sposób. Nowoczesność stawia przed jednostką całą gamę rozmaitych możliwości, a równocześnie, z racji braku fundamentalistycznych zapędów, nie udziela wskazówek, które z nich powinno się wybrać. Ma to wiele konsekwencji.Jedną z nich jest prymat stylu życia oraz to, że styl życia stał się czymś koniecznym. Pojęcie stylu życia brzmi nieco trywialnie, gdyż n a j c zęś c i e j k o j a r z y s ię j e d y n i e z p o w i e r z c h o w n y m konsumeryzmem, tak jak style życia promowane przez kolorowe czasopisma i wizerunki reklamowe14. W rzeczywistości mamy14 Pojęcie „styl życia" jest ciekawym przykładem refleksyjności. Zdaniem felietonisty „New York Timesa" Williama Safire'a wywodzi się ono z pism Alfreda Adlera. W latach sześćdziesiątych

zapożyczyli je radykałowie i równocześnie twórcy sloganów reklamowych. JednakżeStyle życia i plany życiowe113jednak do czynienia ze zjawiskiem znacznie bardziej fundamentalnym, niż wynikałoby z takich skojarzeń. W warunkach późnej nowoczesności każdy ma jakiś styl życia, i w dodatku jest do tego w istotnym sensie zmuszony: nie ma wyboru - trzeba wybierać. Styl życia można zdefiniować jako mniej lub bardziej zintegrowany zespół praktyk, które podejmuje jednostka nie tylko dlatego, że są użyteczne, ale także dlatego, że nadają materialny kształt poszczególnym narracjom tożsamościowym.Pojęcie stylu życia nie ma większego zastosowania w odniesieniu do kultur tradycyjnych, bo oznacza wybór spośród wielu możliwości i jest czymś, co się „przyjmuje", a nie „przejmuje". Style życia są zrutynizowanymi praktykami, które odpowiadają nawykom żywieniowym, sposobom ubierania się, zachowania i zwyczajom spotykania się w ulubionych miejscach. Jednak rutynowe działania jednostki podlegają refleksji i mogą ulegać zmianom z uwagi na zmienność indywidualnej tożsamości. Składają się na nie drobne decyzje, które codziennie podejmuje jednostka: w się ubrać, co zjeść, jak zachowywać się w pracy, z kim spotkać się wieczorem. Wszystkie takie wybory (wraz z tymi poważniejszymi i brzemiennymi w skutki) są nie tylko decyzjami, co robić, ale kim być. Im bardziej posttradycyjny jest porządek, w którym porusza się jednostka, tym silniej styl życia dotyczy samego rdzenia tożsamości, jej kształtowania i przekształcania.Pojęcie stylu życia często wiąże się specyficznie ze sferą konsumpcji. Sfera pracy rzeczywiście w mniejszym stopniu niż

sytuacje nie związane z pracą poddaje się kontroli jednostki.zdaniem Dennisa Wronga (zob. The Influence of Sociological Ideas on American Culture, w: Sociology in America, Herbert J. Gans [red.], Beverly Hills 1990, Sage) głównym źródłem był faktycznie Max Weber. „Styl życia" związany ze Strande w znaczeniu Weberowskim przerodził się ostatecznie w „styl życia" w użyciu potocznym.

114///. Trajektoria tożsamościRóżnica jest wyraźna, ale nie należy wyciągać stąd wniosku, że styl życia nie dotyczy pracy. Szansę życiowe w znaczeniu Weberowskim są silnie uwarunkowane przez pracę, a kategorię szans życiowych należy rozumieć w kontekście dostępności potencjalnych stylów życia. Sama praca też nie jest całkiem oddzielona od sfery wybierania. Wybór pracy i środowiska pracy w warunkach niesłychanie złożonego podziału pracy stanowi podstawowy czynnik wyboru stylu życia.Wielość stylów życia, o której mowa, nie oznacza, że wszystkie możliwości są na równi dostępne każdemu albo że ludzie przy dokonywaniu wyborów są zawsze świadomi wszelkich dostępnych im możliwości. Wielość możliwych stylów życia, zarówno w sferze konsumpcji, jak i w pracy, jest dostępna wszystkim grupom, które uwolniły się od determinacji przez tradycyjne konteksty działania. Oczywiście, jak podkreśla Bourdieu, zróżnicowanie stylów życia w zależności od grupy społecznej nie jest jedynie „efektem" różnic klasowych w sferze produkcji, ale kluczowym strukturującym czynnikiem stratyfikacji społecznej15.Całościowych wzorów stylów życia jest oczywiście mniej niż

różnorodnych opcji dostępnych przy podejmowaniu codziennych decyzji, a nawet długoterminowych decyzji strategicznych. Ze stylem życia wiąże się zespół nawyków i orientacji, dzięki którym tworzy on pewną - ważną dla zachowania poczucia bezpieczeństwa ontologicznego - całość, w obrębie której różne opcje tworzą mniej lub bardziej uporządkowany wzór. Osoba o jakimś określonym stylu życia doskonale widzi, że „nie przystają" do niej pewne opcje i niektórzy ludzie, z którymi ma styczność. Co więcej, na wybór lub tworzenie stylów życia15 Zob. Pierre Bourdieu, Distinction, Cambridge, Mass. 1986, Harvard University Press (wyd. oryg. La distinction. Critique sociale dujugement,Paris 1979, Minuit).Style życia i plany życiowe115wpływa nacisk grupy i powszechność wzorów ról, jak również warunki socjoekonomiczne.Wielość wyborów, z którą styka się jednostka w warunkach późnej nowoczesności, wywodzi się z kilku źródeł. Pierwszym z nich jest życie w porządku posttradycyjnym. Skoro znaki ustanowione przez tradycję wyblakły, działanie w świecie wielorakich wyborów i wprowadzanie ich w życie to tyle, co wybór różnorodności. Ktoś mógłby więc na przykład świadomie zlekceważyć wyniki badań, z których wynika, że bogata w owoce i błonnik, a uboga w cukier, tłuszcz i alkohol dieta jest korzystna dla organizmu i zmniejsza ryzyko pewnych chorób, i obstawać przy ciężkich, tłustych i słodzonych potrawach, jakie jadano od pokoleń. Zważywszy jednak na dostępne opcje w kwestii diety oraz fakt, że jednostka przynajmniej w jakimś stopniu ma ich świadomość, takie

postępowanie jest wyrazem określonego stylu życia.Drugim źródłem jest opisane przez Bergera zjawisko „plura-lizacji stylów życia"16. Jak pokazuje Berger, przez większą część dziejów ludzie żyli w ściśle zintegrowanych grupach. Przy pracy, odpoczynku i w sytuacjach rodzinnych jednostka zazwyczaj pozostawała w podobnym środowisku, co szło w parze z charakterystyczną dla kultur przednowoczesnych dominacją społeczności lokalnej. Środowiska, w których toczy się nowoczesne życie, są znacznie bardziej zróżnicowane i podzielone. Podstawowy podział to podział na sferę prywatną i publiczną, ale każda z nich jest jeszcze zróżnicowana wewnętrznie. Style życia są zazwyczaj związane z konkretnymi środowiskami i są ich wyrazem. Wybór stylu życia jest więc często decyzją o przynależności do pewnych środowisk kosztem innych. Jako że jednostki w swoim życiu codziennym16 Zob. Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner, The Homeless Mind, Penguin, Harmondsworth 1974.

116///. Trajektoria tożsamościporuszają się pomiędzy różnymi środowiskami i otoczeniami, mogą czuć się źle w tych, które podają w wątpliwość ich własny styl życia.Wybory stylów życia i sposobów działania jednostki są często zróżnicowane, także z uwagi na wielość różnorodnych środowisk działania. Sposoby działania jednostki w jednym kontekście mogą stać w sprzeczności z działaniami, które ta sama jednostka podejmuje w innych kontekstach. Proponuję nazywać te segmenty sektorami stylu życia. Sektor stylu życia odnosi się do takiego przestrzenno-czasowego wycinka całości działań jednostki, w

obrębie którego jednostka podejmuje i realizuje w miarę konsekwentne i uporządkowane praktyki. Sektory stylu życia są aspektem regionalizacji działań17. Sektor stylu życia może na przykład obejmować sposób, w jaki jednostka spędza któryś wieczór w tygodniu albo weekendy, w odróżnieniu od innych dni tygodnia. Przyjaźń lub małżeństwo również mogą stanowić sektor stylu życia, o tyle jednak, o ile staną się wewnętrznie spójne za sprawą indywidualnie wybieranych sposobów zachowań, w wymiarze czasowym i przestrzennym.Trzecim spośród czynników warunkujących wielość wyboru w warunkach nowoczesnych jest zależność usankcjonowanych przekonań od kontekstu. Jak wskazywałem w pierwszym rozdziale, oświeceniowy projekt zastąpienia arbitralnej tradycji i spekulatywnych pretensji do wiedzy pewnością rozumu okazał się oparty na błędnym założeniu. Refleksyjność nowoczesności odnosi się nie do warunków rosnącej pewności, ale metodologicznego wątpienia. Nawet najrzetelniejszym autorytetom można wierzyć tylko „do odwołania", a systemy abstrakcyjne, które na wskroś przenikają życie codzienne, zamiast jednoznacznych wskazówek i instrukcji proponują17 Zob. Anthony Giddens, The Constitution of Society, Cambridge 1984, Polity Press, rozdz. 4.Style życia i plany życiowe117wiele różnych możliwości. Do ekspertów zawsze można się zwrócić, ale oni sami często nie zgadzają się miedzy sobą zarówno co do teorii, jak i praktycznych diagnoz. Weźmy samą terapię. Osoba, która rozważa podjęcie terapii, staje wobec niesłychanej różnorodności szkół myślenia i rodzajów programów, a przy tym

musi liczyć się z faktem, że niektórzy psychologowie w ogóle nie wierzą w skuteczność większości metod terapeutycznych. To samo dotyczy najściślejszej czołówki nauk ścisłych, głównie dlatego, że może powstać wątpliwość co do samej ich naukowości. A zatem osoba wymagająca jakiegoś leczenia może być zmuszona do dokonania wyboru nie tylko spośród najnowocześniejszych technik terapeutycznych oferowanych przez klasyczną medycynę, ale także spośród konkurencyjnych propozycji medycyny naukowej i holistycznej (które także mogą przedstawiać nieprzebraną wielość możliwych rozwiązań).Czwartym czynnikiem jest bez wątpienia doświadczenie zapośredniczone, które w sposób oczywisty, ale również bardziej subtelnymi drogami wzbogaca pulę możliwości. W miarę postępującej globalizacji środków przekazu nieprzebrana różnorodność środowisk staje się w zasadzie widoczna dla każdego, kto tylko zechce sięgnąć po stosowne informacje. Wywoływany przez telewizję i prasę efekt kolażu nadaje szczególny charakter przemieszaniu sytuacji i potencjalnych stylów życia. Z drugiej strony, wpływ środków przekazu na pewno nie przyczynia się wyłącznie do zróżnicowania i rozdrobnienia. Media mogą dawać dostęp do środowisk, z jakimi jednostka prawdopodobnie nigdy się osobiście nie zetknie, ale jednocześnie znoszą granice między sytuacjami, które do tej pory były nieodwołalnie rozdzielone. Jak wskazał Meyrowitz, media, a szczególnie media elektroniczne, zmieniają „geografię sytuacji" społecznych: „Za sprawą mediów stajemy się w coraz wyższym stopniu «bezpośrednią» publicznością zdarzeń roz-I

¦118///. Trajektoria tożsamościgrywających się w innych miejscach i sami mamy dostęp do publiczności, która nie jest «obecna fizycznie»" '*. Podważa to tradycyjny związek miedzy „otoczeniem fizycznym" i „sytuacją społeczną". Zapośredniczone sytuacje społeczne przyczyniają się do powstawania nowych podziałów - i różnic — między uprzednio istniejącymi formami doświadczenia społecznego. Chociaż do niektórych interpretacji Meyrowitza można by mieć zastrzeżenia, ogólne wnioski wypływające z jego analizy są z pewnością trafne.W świecie zróżnicowanych możliwości stylów życia szczególnego znaczenia nabiera strategiczne planowanie życia. Wzory stylów życia, takie lub inne plany życiowe, w nieunikniony sposób towarzyszą posttradycyjnym formom organizacji społecznej19. Plany życiowe są treścią refleksyjnie zorganizowanej trajektorii tożsamości. Planowanie życia to sposób, w jaki jednostka uczynnią, w kategoriach ciągłości swojej biografii, przebieg przyszłych działań. Można tu także mówić o kalendarzach osobistych lub kalendarzach planów życiowych, zgodnie z którymi jednostka wykorzystuje czas swojego życia. Kalendarze osobiste odmierzają czas ze względu na ważne zdarzenia w życiu jednostki, włączając je w jej własny chronologiczny ciąg zdarzeń. Podobnie jak plany życiowe, kalendarze osobiste mogą być weryfikowane i rekonstruowane ze względu na zmiany zachodzące w życiu jednostki i jej aktualne nastawienie. Jak pokazują autorki Second Chances, znacząca data „kiedy się pobraliśmy" może ustąpić innemu, psychicznie istotniejszemu wyznacznikowi: „kiedy moje małżeństwo się rozpadło". Kalendarze osobiste włączają często

18 Joshua Meyrowitz, No Sense of Place, Oxford 1985, Oxford University Press.19 Por. Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner, The Homeless Mind, s. 69 i nast.Style życia i plany życiowe119elementy doświadczenia zapośredniczonego, na przykład wówczas, kiedy małżonkowie pamiętają, że pobrali się „dwa tygodnie po zabójstwie Kennedy'ego"20.Planowanie życia zakłada specyficzny sposób organizacji czasu, ponieważ refleksyjna konstrukcja własnej tożsamości wymaga tyleż przygotowania się na przyszłość, co interpretacji przeszłości, chociaż na pewno istotną rolę w tym procesie odgrywa zawsze „przerabianie" przeszłych zdarzeń. Oczywiście planowanie życia nie oznacza koniecznie strategicznych przygotowań do przyszłości w ogóle, chociaż książka Rainwater nie pozostawia wątpliwości, że myślenie naprzód aż do wyobrażonego końca życia i branie pod uwagę wszelkich przeszkód, jakie mogłyby się pojawić na drodze, jest kluczowe dla samorealizacji jednostki21.Wybory stylów życia i planowanie życia nie dzieją się po prostu „w" życiu codziennym i nie składają się na nie, ale tworzą zinstytucjonalizowane układy, które kształtują działania jednostek. Dlatego między innymi, w warunkach późnej nowoczesności, ich oddziaływanie przybiera mniej lub bardziej uniwersalny charakter, bez względu na to, w jakim stopniu poszczególne jednostki i grupy są obiektywnie ograniczone przez swoją sytuację społeczną. Weźmy sytuację ubogiej czarnej kobiety z dzielnicy slumsów, samotnie wychowującej kilkoro dzieci. Można by przyjąć, że w obliczu opcji dostępnych bardziej uprzywilejowanym nie pozostaje jej nic oprócz

gorzkiej zawiści. Jest skazana na trud codziennych zajęć, które przebiegają z dnia na dzień niezmiennie, w ściśle określonym trybie. Nie ma okazji zaznać innego stylu życia211 Zob. Harvey Sacks, On Members' Measurement Systems, „Research on Language and Social Interaction" 1988-1989, t. 22. 21 Zob. Janette Rainwater, Self-Therapy, s. 56 i nast.120///. Trajektoria tożsamościStyle życia i plany życiowe121Ii trudno też by jej było zaplanować własne życie, bo zbyt ją przytłacza zewnętrzna konieczność.Oczywiście, zarówno w przypadku jednostek, jak i grup, życiowe szansę warunkują style życia (i nie powinniśmy zapominać o tym, że wybory stylów życia są często świadomie wykorzystywanym czynnikiem umacniania nierównej dystrybucji szans życiowych). Wyzwolenie się z ucisku jest konieczne do poszerzenia zakresu możliwości wyboru pewnych stylów życia (zob. rozdział siódmy). Ale nawet sytuację najmniej uprzywilejowanych kształtują dziś instytucjonalne elementy nowoczesności. Niedostępne wskutek deprywacji ekonomicznej możliwości są odbierane inaczej niż te wykluczone przez tradycję: właśnie jako możliwości. Co więcej, w warunkach ubóstwa tradycja ulega nieraz jeszcze dogłębniejszemu rozkładowi niż gdzie indziej. Wskutek tego twórcze budowanie własnej tożsamości może stać się domeną właśnie ludzi ubogich. Obyczaje odpowiadające stylom życia są konstruowane przez życie w gettcie, jak również przez wykorzystanie wprost kulturowych stylów i sposobów działania.

W takich sytuacjach refleksyjna konstytucja własnej tożsamości może być pod każdym względem tak samo ważna jak w przypadku zamożniejszych warstw, i równie podatna na efekt globalizacji. Chociaż życie czarnej kobiety samotnie wychowującej dzieci jest zwykle mozolne i zamknięte w trybach codzienności, ma ona świadomość czynników, które wpływają na zmianę pozycji kobiet w ogóle, i z pewnością wiedza ta zmienia jej własne działanie. Zważywszy na prymitywne warunki, w których żyje, będzie ona niejako z natury rzeczy starała się wypróbować nowe sposoby działania, czy to w odniesieniu do dzieci, relacji seksualnych, czy przyjaźni. Takie rozpoznanie, jakkolwiek niekoniecznie wyrozumowane, zakłada refleksyjne kształtowanie przez nią własnej tożsamości. Z drugiej strony, w wyniku deprywacji, jakich doświadcza, przedsięwzięcia temogą stać się nieznośnym ciężarem i zamiast ją wzbogacić, mogą być źródłem rozpaczy.Planowanie życia jest szczególnym przypadkiem szerszego zjawiska „kolonizacji przyszłości", które przybliżę w następnym rozdziale. „Dialog z czasem", o którym pisze Rainwater, przebiega z pewnością bardzo różnie w różnych okolicznościach i w obrębie różnych warstw społecznych. Opisana (i zalecana) przez nią orientacja na kontrolę czasu wywołuje sprzeciw i zaburzenia temporalne, jak również próby refleksyjnego przeciągnięcia przyszłości do teraźniejszości. Nastolatek, który „wszystko olewa", nie zastanawia się nad swoją ewentualną karierą i „zupełnie nie myśli o przyszłości", odrzuca tę orientację, ale robi to w akcie sprzeciwu wobec coraz bardziej przytłaczającej temporalnej wizji świata.Wielość możliwości może wreszcie odnosić się także bezpośrednio

do relacji z innymi i do przekształceń sfery intymności22. Nie będę tu szczegółowo wnikał w kwestie, czy relacje osobiste różnią się dziś znacząco od bliskich więzi międzyludzkich w warunkach przednowoczesnych. Wiadomo, że nowoczesne małżeństwo radykalnie różni się od instytucji małżeństwa w przednowoczesnej Europie i w kulturach nienowoczesnych w ogóle. Podobnie rzecz ma się z przyjaźnią. Grecy nie znali słowa „przyjaciel" w dzisiejszym znaczeniu. §łowo philos odnosiło się do „każdego z «najbliższych», bez względu na to, czy byli to krewni, powinowaci, czy osoby spoza rodziny"23. To, kogo można było określić jako philos danej osoby, zależało w głównej mierze od jej pozycji społecznej; istniał tylko wąski margines spontanicznego wyboru. Taka22 Zob. Anthony Giddens, The Consequences of Modernity, Cambridge 1990, Polity Press.23 Pat Easterling, Friendship and the Greeks, w: The Dialectics of Friendship, Roy Porter, Sylvana Tomaselli (red.), London 1989, Routledge, s. 11.122///. Trajektoria tożsamościsytuacja jest typowa dla wielu kultur tradycyjnych, w których,0 ile w ogóle istnieje, pojęcie przyjaciela odnosi się przede wszystkim do „swoich", w odróżnieniu od „obcych", nieznajomych i potencjalnych wrogów.Związki intymne i przyjaźnie w systemach nowoczesnych charakteryzują się dowolnością wyboru spośród wielu możliwych partnerów. Bliskość jest naturalnie sprzymierzeńcem takich relacji, a zakres realnego wyboru bywa różny w zależności od szeregu różnic społecznych i psychicznych. Ale kąciki samotnych serc,

kawiarenki internetowe i inne formy nawiązywania znajomości pokazują, że wybór można sobie bez trudu zapewnić, jeśli tylko jednostka jest gotowa do reszty wyzbyć się tradycyjnych sposobów działania. O „byciu z kimś" możemy mówić dopiero wówczas, gdy znajomości są zawierane dość swobodnie. Stosunkowo trwałe związki seksualne, małżeństwa1 przyjaźnie zbliżają się dziś do czystej relacji. W warunkach wysokorozwiniętej nowoczesności, z powodów, które wyłusz-czę dalej, czysta relacja (nie mająca nic wspólnego z czystością seksualną) nabiera kluczowego znaczenia dla refleksyjnego projektu tożsamości jednostki. Wyraźnie wynika to z książki Rainwater, a także właściwie z wszystkich podręczników autoterapii i innych prac poświęconych terapii.Teoria i praktyka czystej relacjiPoniższy fragment pochodzi z rozdziału Emotional Uncertainty Relationships (Niepewność emocjonalna w związkach) zawartego w studium Shere Hite Women in Love. Badanie Hite opiera się na obszernych wypowiedziach Amerykanek na temat ich przeżyć i uczuć związanych z mężczyznami. Jedna z nich odpowiada następująco:„Z jakiegoś powodu ciągle mi czegoś brakuje. Albo wcale nie dzwoni, albo, kiedy dzwoni, nie jest dosyć romantyczny, i tak dalej.Teoria i praktyka czystej relacji123[...] Kiedy próbuję z nim porozmawiać, naprawdę porozmawiać, czuję, że zupełnie nie mogę do niego dotrzeć. [...] Wszystko obraca się wokół tego samego -jakie pytanie powinnam sobie zadać: «Czy z jego strony wszystko jest w porządku (czy jeszcze mnie kocha)?», a może «Czy wszystko jest w porządku ze mną! Co ja czuję?».

Skoro czuję się taka nieszczęśliwa, a on nie chce ze mną porozmawiać i pomóc zaradzić moim problemom, to czy powinnam stwierdzić: «No cóż, wszystko jest w zupełnym porządku, bo on jest fajny i wciąż mnie kocha»? Czy może powinnam powiedzieć: «Ten związek jest koszmarny i zerwę go, bo nie jestem w nim szczęśliwa*? Kocham go i dlatego trudno mi z nim zerwać.Czy powinnam pomóc mu bardziej się otworzyć, czy zająć się sobą i rzucić go? [...] Kłopot polega na tym, że on najpierw mówi, jaki jest wrażliwy i zakochany, a potem zaprzecza temu albo zachowuje się zupełnie inaczej, chłodno. Zadaję sobie pytanie: «Czy chcę być z tym człowiekiem za wszelką cenę?». To prawie tak, jakby ktoś zaciągnął mnie na głęboką wodę, a kiedy już się tam znalazłam (emocjonalnie) i naprawdę się zakochałam, i zaufałam mu, mówi: «Co takiego? Dlaczego właśnie ja?». Cały czas tak się bałam i myślałam, że to nieważne, pozwalałam mu wątpić, a sobie mówiłam: «Trzeba mu zaufać, trzeba mu zaufać», i nie brałam do serca negatywnych sygnałów, myślałam, że po prostu nie czuł się pewnie albo reagował na coś, co ja robiłam, sama starając się robić wrażenie odpornej na zranienie. Zawsze tak bardzo się bałam i zastanawiałam się: «Czy ktoś zechce związać się ze mną na zawsze?»"24.Są to refleksje kobiety, która nie mieszka z mężczyzną i opisuje bardzo wczesny etap swojego związku. Jednak z uwagi na ich „wyjaśniający" charakter, dają one wgląd w strukturę związków osobistych. W centrum jest miłość, można by więc sądzić, że dociekanie, czym jest intymność, przynajmniej w tych wypadkach, w których wiąże się z seksem, powinno skupiać się na analizie natury związku romantycznego. Przywołany fragment jest relacją

przeżyć kobiety i mimo że stanowisko mężczyzny, który się w tej relacji pojawia, nie zostało przytoczone, możnaShere Hite, Women in Love, London 1988, Viking.124///. Trajektoria tożsamościwywnioskować, że najważniejszym wymiarem tej relacji jest związek dwojga płci. Nie umniejszając znaczenia tego aspektu relacji, chciałbym jednak skupić się na innych. Występują tu bowiem, jak postaram się pokazać, elementy tworzące również inne relacje intymne, na przykład między kochankami tej samej pici lub bardzo bliskimi przyjaciółmi. Są to elementy, z których zbudowana jest czysta relacja. W idealnym przypadku są one następujące:(1) W przeciwieństwie do więzi osobistych w społecznościach tradycyjnych, czysta relacja nie jest zakotwiczona w warunkach zewnętrznych życia społecznego i ekonomicznego. Ma ona, by tak rzec, charakter luźny. Spójrzmy dla ilustracji, jak kiedyś wyglądało małżeństwo. Małżeństwo było kontraktem, w dodatku zawieranym najczęściej z inicjatywy rodziców lub krewnych, a nie samych małżonków. Na jego zawarcie duży wpływ miała kalkulacja ekonomiczna, było ono częścią większych systemów i transakcji ekonomicznych. Jeszcze w czasach nowoczesnych, kiedy w znacznej mierze rozpadły się dawne instytucjonalne ramy małżeństwa, węzeł małżeński był utwierdzany przez podział obowiązków miedzy małżonkami, zgodnie z którym mężczyzna zarabia na życie, a kobieta dba o dzieci i dom (chociaż nie można zapominać o tym, że kobiety zawsze miały duży udział w zasobach siły roboczej). Niektóre z tych tradycyjnych aspektów małżeństwa utrzymują się nadal, szczególnie w pewnych grupach socjo-

ekonomicznych. Jednak ogólną tendencją, zapoczątkowaną przez pojawienie się miłości romantycznej jako głównego motywu zawierania związków małżeńskich, jest eliminacja tych istniejących uprzednio obowiązków. Małżeństwo staje się w coraz wyższym stopniu związkiem tworzonym i podtrzymywanym o tyle, o ile bliski kontakt z drugą osoba jest źródłem satysfakcji emocjonalnej. Jak się też okazuje, jego inne aspekty,Teoria i praktyka czystej relacji125nawet pozornie tak fundamentalne jak posiadanie dzieci, nie tylko nie cementują związku, ale mogą przyczyniać się do jego postępującego rozkładu.W jeszcze wyższym stopniu wykazują tę cechę nowoczesne przyjaźnie. Przyjaciel to właśnie ktoś, z kim utrzymuje się relację dla tego, co ona sama daje, a nie z jakichkolwiek innych powodów. Można się zaprzyjaźnić z kolegą z pracy, a codzienne towarzystwo i związane z pracą wspólne zainteresowania mogą pomóc w nawiązaniu przyjaźni, ale jest to przyjaźń tylko o tyle,0 ile znajomość z drugą osobą stanowi wartość samą przez się. Z tego samego powodu istnieje też wyraźna różnica między przyjaciółmi i krewnymi. Więzy krwi nakładają na członków rodziny obowiązki, które, jakkolwiek słabe, wciąż pozostają w mocy. Co więcej, o ile obowiązki te mogą być ogólnikowe1 niejasne, o tyle więzów rodzinnych, będących ostatecznie więzami krwi, nie można zerwać. Przyjaźniom pomagają trwać elementy ich wewnętrznej inercji, ale zarówno w praktyce, jak i w teorii przyjacielem drugiej osoby jest się tylko o tyle, o ile uczucie bliskości jest odwzajemniane dla niego samego.(2) Czysta relacja ma wartość tylko dla tego, co sama oferuje

partnerom. Punkt ten jest naturalnym dopełnieniem punktu pierwszego. Dokładnie w tym sensie jest to relacja „czysta". Wszelkie relacje międzyludzkie bywają bez wątpienia trudne, napięte i zarazem satysfakcjonujące. Ale w związkach, które istnieją wyłącznie dla nich samych, wszelkie nieporozumienia między partnerami z natury rzeczy zagrażają samej relacji. Dlatego też trudno tu, jak to bywa w relacjach wyznaczonych przez kryteria zewnętrzne, „wymigiwać się" od zobowiązań. Kiedy tylko jedna ze stron zaczyna tak działać, natychmiast zraża do siebie drugą. Specyficzne napięcia, jakie towarzyszą takiej sytuacji, szczególnie jeśli jest to sytuacja małżeńska, są dobrze udokumentowane w innym fragmencie książki Hite:I126///. Trajektoria tożsamości„Kobiety masowo występują ze związków małżeńskich, czy to w wyniku rozwodu, czy emocjonalnego zerwania, gdy opuszczają partnera duchowo. [...]. Większość z nich, po początkowym okresie starań, dalej szuka odpowiedniego miejsca, gdzie mogłyby ulokować swoje uczucia. Ale po pierwszych latach, które upływają pod znakiem «radzenia sobie», jedna po drugiej rezygnują i po cichu, stopniowo, być może dla nikogo niezauważalnie, zaczynają się wycofywać"2-1.Ale... większość kobiet nie zaprzestaje poszukiwania miłości lub odpowiedniego dla siebie związku:„Jak mówi jedna z kobiet, miłość wraca do nas, zawsze wypływa na powierzchnię, jakby to był klucz do czegoś: «Trudno mi to wyrazić słowami, ale w miłości romantycznej jest klucz do mojego ja', do prawdy o mnie, mojej wewnętrznej istoty». Wiele kobiet tak

właśnie to czuje. Dlaczego tak jest? Być może kobiety mają rację, kiedy wracają, próbują odnowić miłość albo zrozumieć, co się popsuło [...] w większości kobiety chcą nie tylko, żeby je po prostu kochać, ale opowiadają o prawdziwej miłości, jakiej pragną. Nie trzeba się więc dziwić, że tak wiele kobiet, które mają partnerów, wciąż czeka na «prawdziwe uczucie» i częścią siebie wierzy, że jest jeszcze coś, że od życia można oczekiwać więcej. [...] A dlaczegóżby nie?"26.Znów można by pomyśleć, że chodzi tu o miłość lub pragnienie miłości, a nie coś charakterystycznego dla relacji jako takiej. Jednakże za trudnym i wieloznacznym pojęciem, jakim jest miłość, stoi struktura relacji seksualnej, która w tym kontekście nie jest wartością samowystarczalną. Co więcej, wiele wskazuje na to, że mężczyźni pragną silnej więzi uczuciowej równie mocno jak kobiety, i tak samo się jej oddają27. Inna sprawa, że gorzej sobie w tej sytuacji radząTeoria i praktyka czystej relacji12725 Ibid., s. 526.26 Ibid., s. 655.27 Zob. na przykład Kenneth Solomon, Norman B. Levy, Men in Transition, London 1983, Plenum.i trudniej im mówić o własnych uczuciach i potrzebach, ale to już wybiega poza przewodni temat naszego wywodu. Trudności w stworzeniu i utrzymaniu satysfakcjonującej relacji wiążą się po części z problemem miłości i asymetrii płci, ale w znacznym stopniu dotyczą również codziennych problemów, jakie są typowe dla czystej relacji. Opisane przez pierwszą z cytowanych respondentek poczucie „wiecznego niezadowolenia" ze związku

odzwierciedla wpisane w czystą relację trudności ze stworzeniem i podtrzymaniem relacji, która opiera się na zadowalającej obie strony wzajemności i równowadze między tym, co każda z nich wnosi do wspólnego związku i co z niego bierze.(3) Czysta relacja jest ustrukturowanym refleksyjnie związkiem o otwartym i ciągłym charakterze. To również wynika jasno z cytatu na s. 122-123, którego wiodącym motywem jest pytanie: „Czy wszystko jest w porządku?". Im wyraźniej celem relacji staje się ona sama, tym ważniejsze w niej - także jako źródło napięć wspomnianych w punkcie drugim - staje się takie refleksyjne powątpiewanie. Takie, typowe dla czystej relacji, ciągłe upewnianie się o stanie relacji ma wyraźny związek z refleksyjnym projektowaniem własnego ,,ja". Zapytanie: „Jakja się czuję?" odnosi się bezpośrednio do korzyści, jakich jednostce dostarcza relacja, a także do bólu, którego może w niej doznać. (Reakcja partnera: „Dlaczego właśnie ja?" również wiąże się z zależnością między poczuciem własnej tożsamości a wymogami czystej relacji).Refleksyjna koordynacja wszelkich bliskich związków, bez względu na to, w jak małym stopniu byłyby „naprawdę czyste", składa się dziś na szersze zjawisko refleksyjności nowoczesności. Całą masa artykułów ukazujących się w gazetach i kolorowych czasopismach, publikacje specjalistyczne i podręczniki, programy radiowe i telewizyjne przekazują wyniki badań128///. Trajektoria tożsamościTeoria i praktyka czystej relacji129

i dyskusje o bliskich relacjach, tym samym rekonstruując

opisywane zjawisko. Także praca Hite pozostaje w interesującej, chociaż w niczym nie wyjątkowej, relacji do zjawiska refleksyjności nowoczesności. Podobnie jak wcześniejsze prace tej autorki28, o p i e r a s i ę n a s t a n d a r d o w e j p r o c e d u r z e w y w i a d u kwestionariuszowego, która jest wykorzystywana w niezliczonych badaniach socjologicznych. Jednakże jej praca sięgnęła szerokiego forum odbiorców, którzy dostosują się do obserwacji wynikających z badania, gdy tymczasem ich zaznajomienie z tymi wynikami może stać się podstawą modyfikacji tych poglądów i odpowiednich dyspozycji co do zachowań.(4) W czystej relacji główną rolę odgrywa „oddanie". Zdawać by się mogło, że oddanie charakteryzuje wiele zachowań społecznych człowieka i można je odnaleźć we wszystkich kręgach kulturowych. Na przykład, bycie wiernym wyznawcą jakiegoś obrządku religijnego powinno być równoznaczne z pełnym oddaniem się jego wartościom i praktykom. Ale wyznanie wiary to nie to samo co oddanie i mówiąc o tym ostatnim w kontekście bliskich relacji międzyludzkich, mamy raczej na myśli zjawisko historycznie nowe. W czystej relacji oddanie jest tym, co zasadniczo zastępuje zewnętrzne punkty oparcia dla bliskich więzi osobistych w warunkach przed-nowoczesnych. Miłość w sensie współczesnej miłości romantycznej jest rodzajem oddania, ale oddanie jest kategorią szerszą niż miłość. Kim, w kontekście bliskiego związku, jest „oddana osoba"? Jest to ktoś, kto dostrzega wpisane w nowoczesny typ relacji napięcia, a mimo to pragnie jej, przynajmniej na jakiś czas, i to dokładnie dla tego, co może ona dać sama przez się. Przyjaciel jest ipso facto osobą oddaną. Strona28 Zob. na przykład Shere Hite, Sexual Honesty, New York 1974, Warner.

mw związku małżeńskim może być taką osobą o tyle, o ile związek ten nie jest utrzymywany wyłącznie przez takie lub inne zobowiązania zewnętrzne i wewnętrzną inercję. Partnerzy widzą w oddaniu wsparcie emocjonalne, na które przynajmniej przez jakiś czas można liczyć mimo wstrząsów, jakim będzie ulegał związek (chociaż najczęściej będzie się ono wiązało z oczekiwaniem wzajemności).Siła miłości do pewnego stopnia stabilizuje oddanie, ale miłosne uczucia same przez się nie są źródłem ani racją oddania. Osoba jest oddana innej tylko i wyłącznie wówczas, gdy tak zdecyduje. Kobieta ze studium Hite czuje, że kocha swojego partnera, ale jej miłość nie wystarcza, by w odpowiedzi uzyskać jego oddanie, na którym jej zależy. I nie może wystarczyć, bo oddanie prawie zawsze wiąże się z inwestycją bez gwarancji. Czysta relacja nie może istnieć bez istnienia w niej wzajemności. Uwzględnia to proponowany przez Rainwater program autoterapii, podobnie zresztą jak większość innego rodzaju przedsięwzięć terapeutycznych. Refleksyjność tożsamości powinna prowadzić do lepszego i dogłębniejszego samopoznania między innymi dlatego, że przyczynia się do zmniejszenia wzajemnej zależności partnerów w bliskich związkach. Zdaniem Rainwater dobrze układająca się relacja to taka, w jakiej każda osoba czuje się wolna i niezależna, i jest przekonana o własnej wartości. Gdy tak nie jest, zaczyna działać, jak to określam, wewnętrzna inercja. Dzieje się tak na przykład w p r z y p a d k u w s p ó łu z a l eżn i e n i a p a r t n e r ó w . K a t e g o r i a „współuzależnienia" została pierwotnie ukuta w odniesieniu do sytuacji jednostek pozostających w związkach z osobami chemicznie uzależnionymi od alkoholu lub innych środków

odurzających. Osoba uzależniona w związku to osoba, która bez względu na to, jak bardzo go nienawidzi lub ile w nim wycierpiała, psychicznie nie jest w stanie z niego odejść. Z powodów, które dla niej samej są niezrozumiałe (chociażi130///. Trajektoria tożsamościSlmoże je ujawnić terapia indywidualna lub rodzinna), osoba taka uzależniła się od związku, z którego nie czerpie wystarczającej satysfakcji psychicznej29.Oddanie tak trudno jest osiągnąć właśnie dlatego, że partnerzy muszą wzajemnie przystosować się do siebie. Pozostaje ono w dynamicznej relacji z refleksyjnością. która ma równie duże znaczenie dla istniejącego układu. Oddana osoba jest gotowa podjąć ryzyko, jakie pociąga za sobą rezygnacja z innych potencjalnych opcji. W początkowej fazie partnerzy na ogół starannie śledzą poczynania drugiej strony, bo zbyt pochopne oddanie się ledwie rozpoczętej relacji może łatwo wywołać zupełne wycofanie z niej drugiej osoby. Respondentka Hite wykazuje szczególną czułość właśnie na tym punkcie.(5) Czysta relacja opiera się na intymności, od której zależy stabi lność związku. Intymność należy odróżnić od - charakteryzującego warunki życia w Europie przednowoczesnej i kultury nienowoczesne w ogóle - raczej negatywnego zjawiska braku prywatności. Bliskość fizyczna i, według standardów nowoczesnych, brak prywatności były niemal nieuniknione, zważywszy na architekturę codzienności małej społeczności, ale odnosiły się również do życia zamożniejszych grup społecznych30.

Bezpośrednia bliskość nie ograniczała się do warunków mieszkalnych, ale dotyczyła większości sytuacji społecznych. Zjawiskiem kontrowersyjnym, jeśli chodzi o powiązania przyczynowe, ale doskonale udokumen--' Współcześnie ukazuje się bardzo wiele prac, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, poświęconych współuzależnieniu, od tekstów specjalistycznych począwszy, a skończywszy na popularnych omówieniach i programach terapeutycznych. Typowym przykładem jest praca Melody Battie Co-Dependent No More, New York 1987, Harper.30 Zob. słynną analizę Norberta Eliasa Przemiany obyczajów w cywilizacji zachodniej, tłum. Tadeusz Zabłudowski, Warszawa 1980, PIW.Teoria i praktyka czystej relacji131towanym historycznie, jest przypadający na początkową fazę epoki nowoczesnej rozwój życia „osobistego". Intymność jest formą prywatności, a w każdym razie to dzięki prywatności można osiągnąć intymność i ona czyni ją pożądaną31.Bensman i Lilienfeld zwracają szczególną uwagę na rosnącą p o t r z e b ę i n t y m n o ś c i w s p o ł e c z e ń s t w a c h nowoczesnych:,,zapotrzebowanie na intymność staje się tak dojmujące, że praktycznie przeradza się w kompulsję"12, co ich zdaniem jest związane z efektem alienacji wywołanym istnieniem w nowoczesnym świecie wielkich bezosobowych instytucji. Życie społeczne zaczyna w znacznej mierze toczyć się torem czysto instytucjonalnym, pod nieobecność i poza zasięgiem wpływu zwykłego człowieka. Ucieczka w intymność jest próbą zapewnienia sobie sensu życia w bliskim otoczeniu, które nie zostało wchłonięte

przez wielkie systemy. Ponieważ inni autorzy zajmują podobne stanowisko, wrócę jeszcze do tej tezy. Nie w pełni jednak się z nią zgadzam. Poszukiwanie intymności ma też swoje walory. Nie s p r o w a d z a s ię j e d y n i e d o n e g a t y w n y c h r e a k c j i n a wszechogarniający świat wielkich instytucji i procesów społecznych. Prywatność stwarza możliwość osiągnięcia satysfakcji psychicznej, jaką daje intymność.Nadzieja na nawiązanie intymnej więzi najsilniej chyba łączy poziom refleksyjnego projektu „ja" i czystą relację. Intymność lub jej poszukiwanie jest istotą nowoczesnych form przyjaźni i trwa łych więzi seksualnych. Większość podręczników terapeutycznych, w tym książka Rainwater, nie pozostawia wątpliwości, że wykonanie „pracy" psychicznej jest zazwyczaj" Goffman ma wiele interesujących obserwacji odnośnie do tego, jak jednostki zachowują w życiu codziennym prywatność i dlaczego uważają ją za tak ważną. Jednocześnie traktuje on prywatność jako uniwersalną potrzebę i rzadko umieszcza swoje analizy w kontekście historycznym.3J Zob. Joseph Bensman, Robert Lilienfeld, Between Public and Private, New York 1979, Free Press.132///. Trajektoria tożsamościwarunkiem osiągnięcia intymności, i że mogą do niej dojść tylko jednostki, które nie mają problemów z własną tożsamością. Studium terapeutyczne, na które się powoływałem, daje dobre podsumowanie tej kwestii: intymna przyjaźń lub związek, mówi autorka, jest „wyborem dwojga dowolnych ludzi, którzy zobowiązują się wobec siebie dzielić znaczący styl życia [podkr. - A.G.]"33. Opisuje ona kilka przypadków relacji, w których

partnerom nie udało się wykształcić intymności. Niektóre z nich są zdominowane przez konflikt. Nieustanne kłótnie i sprzeczki są na porządku dziennym, a ból psychiczny nierozłącznie towarzyszy takiej relacji, aż staje się warunkiem jej trwania. Na przeciwległym biegunie w stosunku do takich napędzanych przez konflikt relacji są relacje „beznamiętne". Bezpośredniego antagonizmu właściwie w nich nie ma, ale brak też silnej więzi. Relacja trwa na zasadzie inercji. Współżycie partnerów układa się na co dzień w miarę zgodnie, ale są znudzeni i niechętni sobie nawzajem. Bycie razem „dla wygody" to z kolei taka sytuacja, w której, otwarcie lub nie, partnerzy postanowili „zadowolić się" tym, co uzyskają nie tyle w związku, ile dzięki niemu, pozostają w nim, bo jego rozpad naraziłby ich na zbyt wiele kłopotów, czy wreszcie po to, żeby uniknąć samotności.Wszystkim tym relacjom „na przetrwanie" można przeciwstawić więzi intymne, w których niezbędna jest dbałość0 „jakość związku". Za każdym razem, gdy relacji grozi przekształcenie się w któryś z powyższych typów, konieczne staje się „ponowne zobowiązanie wobec siebie nawzajem1 podjęcie wszelkich starań i decyzji, które przywrócą wzajemną bliskość". Jeżeli któraś ze stron sama nie jest dość zintegrowana, by sprostać wymogom intymności, potrzebne jest też jej „zobowiązanie względem siebie samej, że upora się33 Sharon Wegschnider-Cruse, Learning to Love Yourself, s. 96.Teoria i praktyka czystej relacji133z własnym problemem"34. Jak podkreśla autorka, aby możliwa była intymność, każda ze stron musi zachować jakiś obszar prywatności. Zachowanie równowagi między autonomią a

wspólnotą uczuć i doświadczeń jest konieczne, aby bliskość nie zmieniła się we wzajemne uzależnienie partnerów. W tym kontekście intymności nie należy rzecz jasna mylić z pożyciem seksualnym. Więzy intymne mogą wykształcić się bez udziału seksu, także miedzy przyjaciółmi. Z kolei związki, którymi rządzi konflikt, może cechować bogate pożycie seksualne partnerów. Z drugiej jednak strony zaangażowanie seksualne jest często drogą do zawiązania intymnej więzi, a zarazem elementem refleksyjności ciała, o której będę jeszcze mówił.(6) Czysta relacja wymaga od partnerów wzajemnego zaufania, które ze swej strony ściśle wiąże się z osiągnięciem intymności. W czystej relacji zaufanie nie jest i nie może być jedynie „założeniem". Jak inne aspekty takiej relacji, wymaga pracy. Zaufanie partnera trzeba zdobyć. Przednowoczesne układy opierały się na zaufaniu, które, o czym była już mowa, odpowiadało określonym pozycjom. Spiski i intrygi knute przez członków rodzin królewskich w celu objęcia władzy pokazują, że krewnym nie zawsze można było ufać. Jednak w większości przypadków obowiązki rodzinne były z pewnością wypełniane i tworzyły w miarę stabilny układ wzajemnego zaufania, w ramach którego toczyło się życie codzienne. Pozbawione tej jakości więzy osobiste w czystej relacji wymagają nowego rodzaju zaufania. Jest to właśnie zaufanie, które można osiągnąć przez intymność. Zakłada ono otwarcie się przed partnerem, gdyż - pod nieobecność zewnętrznych punktów oparcia - świadomość, że druga strona jest w pełni oddana relacji i nie żywi resentymentu, jest jedyną podstawą, na której można zbudować zaufanie35.34 Ibid., s. 100.35 Zob. Anthony Giddens, Consequences of Modernity, s. 194 i

nast.134///. Trajektoria tożsamościAby zbudować zaufanie, jednostka musi zarówno ufać, jak i być godna zaufania, przynajmniej na użytek samej relacji. Ponieważ zaufanie jest silnie związane z intymnością, wymaga takiej samej, jak intymne porozumienie, równowagi między autonomią i otwartością. Budowanie wzajemnego zaufania w czystej relacji polega na tym, że każda ze stron powinna znać osobowość drugiej na tyle, by móc zawsze wywołać u niej pożądaną reakcję. Dlatego miedzy innymi autentyczność jest tak ważna dla samorealizacji. Chodzi o to, by jedna osoba mogła polegać na tym, co mówi i robi druga. O ile zdolność do nawiązania intymnej więzi z drugą osobą jest ważnym aspektem refleksyjnego projektu „ja" - a jest nim bez wątpienia - o tyle panowanie nad sobą jest warunkiem koniecznym osiągnięcia autentyczności.Jak tworzy się więź zaufania? Wskazówek poszukajmy znów w podręcznikach autoterapii. Wegscheider-Cruse podaje szereg praktycznych sposobów budowania zaufania, wyprowadzonych z systematycznych badań związków międzyludzkich. Należy „codziennie wysłuchać się nawzajem", bo rozmowa jest bardzo ważna dla utrzymania intymnych więzi. Takie rozmowy i słuchanie nie powinny ograniczać się do relacji z trywialnych wydarzeń dnia. Sprawy ważkie powinny być przedmiotem poważnych dyskusji. Partnerzy powinni „zająć się jedną sprawą aż do skutku, żeby więcej do niej nie wracać", bo „odgrzewanie starych historii obniża wzajemne zaufanie i stwarza nowe problemy". Nigdy nie doprowadzone do zadowalającego rozstrzygnięcia przedawnione sprawy są większym zagrożeniem dla relacji zaufania niż nowe

trudności, którym często łatwiej podołać. Należy „dosięgnąć uczuć, jakie kryją się za problemami", bo zewnętrzne pozory mogą przesłaniać wewnętrzną dynamikę sytuacji tak, że rozmowa, która nie jest „głęboka", nigdy ich nie dotknie. Według innych zaleceń, należy też pielęgnować atmosferę wzajemnej troski,Teoria i praktyka czystej relacji135starać się wspólnie spędzać czas na rozrywkach i uczyć konstruktywnego wyrażania gniewu"36.(7) W czystej relacji jednostka nie tylko „rozpoznaje drugą osobę", a w jej reakcjach znajduje potwierdzenie własnej tożsamości. Jak wynika z powyższych punktów, tożsamość jednostki jest raczej efektem czynnego samopoznania i rozwoju intymnej więzi z drugą osobą. Procesy te przyczyniają się do powstania „wspólnej historii", która może dużo ściślej połączyć partnerów niż wspólnota przeżyć wynikająca z podobnej pozycji społecznej. Takie wspólne przeżycia nie muszą idealnie przystawać do przestrzenno-czasowego porządku, jaki dominuje na zewnątrz relacji. Wypada jednak podkreślić - czemu więcej uwagi poświęcę dalej - że nie są one wyłączone poza ten porządek, ale specyficznie weń wpisane. W rzeczy samej, wspólne historie są wytwarzane i podtrzymywane zasadniczo w takim stopniu, w jakim przystają do planów życiowych partnerów.Czysta relacja odpowiada parze partnerów, ale jej skutki wybiegają poza dwuosobowy układ. Dana jednostka może też być zaangażowana w szereg różnych związków, które zbliżają się do tego typu relacji. Zaś czyste relacje są z reguły wzajemnie powiązane, tworząc szczególne układy oparte na intymności wzajemnych więzi. Jak pokażę w następnym rozdziale, układy takie

są przejawem instytucjonalnie usankcjonowanego podziału na sferę prywatną i publiczną.Główne domeny, w których zawiązuje się czysta relacja, to seksualność, małżeństwo i przyjaźń. Na ile relacje intymne ulegają przez to zmianie, wyraźnie zależy od sytuacji i zróżnicowania pozycji socjoekonomicznych, tak samo jak w przy-36 Zob. Sharon Wegschneider-Cruse, Learning to Love Yourself, s. 101-103.136///. Trajektoria tożsamościpadku większości omawianych tu przejawów nowoczesności. Relacje łączące rodziców i dzieci, jak również szersze relacje rodzinne odbiegają nieco od podstawowej czystej relacji. Oba te typy relacji opierają się w znaczącej mierze na pokrewieństwie biologicznym, które jest kluczowym warunkiem ich trwania. Ale równocześnie mogą się one napełniać elementami czystej relacji. W miarę jak tradycyjne powinności i obowiązki w relacjach rodzinnych zanikają, relacje te zaczynają w rosnącym stopniu wykazywać właściwości wymienione wyżej. Takie więzi mogą osłabnąć i przybrać czysto formalny charakter, albo też ulec przekształceniu w więzi intymne.Relacje rodzice-dzieci stanowią przypadek szczególny z uwagi na swoją drastyczną asymetryczność i znaczenie dla przebiegu socjalizacji. Bliskie więzi między rodzicami a dziećmi powstają w warunkach ścisłej zależności niemowlęcia od dorosłych, a zarazem tworzą węzeł psychiczny, który umożliwi dziecku wykształcenie zdolności nawiązywania więzi intymnych w dalszym życiu. Jednakże w warunkach nowoczesności im bardziej dziecko zbliża się do dorosłości i niezależności, tym więcej w jego stosunkach z

rodzicami elementów czystej relacji. Osoba, która opuściła dom rodzinny, może, w poczuciu obowiązku, w dalszym ciągu podtrzymywać stały kontakt z rodzicami. Aby jednak relacja ta była głębsza, musi wykształcić się układ refleksyjnego zaufania, obejmujący wzajemnie uznawane zobowiązanie wobec relacji. Kiedy ktoś zostaje macochą lub ojczymem starszego dziecka, wzajemne więzi przyjmują od razu charakter czystej relacji.Co robić? Jak jest? Pytania te łączy refleksyjność instytucjonalna. Wszystko, co odnosi się do ,,ja" jednostki i obszaru czystych relacji, tak samo dotyczy ciała. Można powiedzieć, że w warunkach późnej nowoczesności ciało staje się coraz bardziej uspołecznione i jest w coraz większym stopniu włączane w proces refleksyjnej organizacji życia społecznego.Ciało a samorealizacja137Ciało a samorealizacjaW porównaniu z takimi pojęciami, jak „jaźń" czy „tożsamość jednostki", „ciało" wydaje się terminem prostym. Ciało jest miejscem, w którym mamy szczęście - lub nieszczęście - przebywać, źródłem dobrego samopoczucia i przyjemności, lecz również obiektem chorób i napięć. Jednakże, o czym była już mowa, ciało nie jest jedynie przedmiotem fizycznym, który „posiadamy". Jest ono układem działania, źródłem praktyk, którego czynne zaangażowanie w codzienne interakcje jest konieczne do zachowania spójnego poczucia własnej tożsamości.Można wyróżnić kilka aspektów cielesności o szczególnym znaczeniu dla „ja" i tożsamości jednostki. Wygląd ciała obejmuje wszystkie cechy zewnętrzne, w tym strój i ozdoby, które są dla danej jednostki i innych osób widoczne i stanowią zazwyczaj

wskazówki do interpretacji jej zachowań. Sposób bycia decyduje o tym, jaki użytek robi jednostka z wyglądu w typowych codziennych sytuacjach. Oznacza to sposób wykorzystania ciała w ramach konwencji składających się na życie codzienne. Zmysłowość ciała odnosi się do sposobu przyjmowania przyjemności i bólu. Wreszcie, ciało jest poddawane rozmaitym reżimom.Określony wygląd ciała i sposób bycia wyraźnie nabierają szczególnego znaczenia z nastaniem nowoczesności. W kulturach przednowoczesnych wygląd był z reguły znormalizowany ze względu na tradycyjne nakazy. Na przykład ozdabianie i malowanie twarzy zawsze w jakimś stopniu miało wyróżniać jednostkę, ale zakres, w którym zastosowanie tych środków w takim celu było możliwe lub pożądane, był zwykle mocno ograniczony. Wygląd miał przede wszystkim znamionować tożsamość społeczną, a nie podkreślać osobowość jednostki. Współcześnie strój pozostaje nadal związany z tożsamością138///. Trajektoria tożsamościspołeczną i służy identyfikacji płci, pozycji klasowej i statusu zawodowego. Na sposób ubierania wpływa na pewno otoczenie społeczne, reklama, zasoby socjoekonomiczne i inne, bardziej sprzyjające standaryzacji niż indywidualizacji, czynniki. Ale fakt, że na określenie znormalizowanych w stosunku do danej pozycji społecznej stylów ubierania mamy specjalne słowo „uniform", wskazuje, iż w innych przypadkach wybór stroju jest stosunkowo nieskrępowany. Mówiąc najkrócej, w kontekście wcześniej omawianych kwestii wygląd zewnętrzny staje się głównym elementem refleksyjnego projektu ,,ja".Powstanie wielu zróżnicowanych środowisk działania ma duży

wpływ na style zachowań. Jednostka musi więc sprostać nie tylko określonym przez pewne ogólne standardy zachowań w sytuacjach codziennych wymogom interakcji w miejscach publicznych, ale przy tym zachowywać się odpowiednio do wielu różnorodnych sytuacji i miejsc. Naturalnie, ze względu na wymagania, które stawia przed nimi dana sytuacja, jednostki modyfikują nieco zarówno swój wygląd, jak i sposób bycia. Fakt ten skłania wielu autorów do formułowania tezy, że tożsamość jednostki rozpada się na szereg różnych sytuacyjnych tożsamości, którym brak wewnętrznej osi tożsamości „ja". Z pewnością jednak, co potwierdza całe mnóstwo badań nad tożsamością jednostki, tak nie jest. Jednostka zachowuje normalnie spójną tożsamość dzięki temu, że jej sposób bycia w różnych sytuacjach interakcyjnych pozostaje względnie stały i niezmienny. Jednostka nie musi obawiać się demaskacji, ponieważ sposób bycia pozwala utrzymać spójność wrażenia, że „dobrze się czuje we własnym ciele" i ze swoją narracją osobową. Aby dana osoba robiła „normalne wrażenie", a przy tym mogła zachować poczucie ciągłości własnego trwania w czasie i przestrzeni, narracja ta musi uwzględniać jej sposób bycia. W większości sytuacji nie stanowi to problemu (jednak w każdej chwili może okazać się problematyczne).Ciało a samorealizacja139Ani wygląd zewnętrzny, ani sposób bycia nie mogą w post-tradycyjnych warunkach wysoko rozwiniętej nowoczesności być pozostawione samym sobie. Zasada czynnego konstruowania tożsamości całkiem wprost dotyczy także ciała. Związane bezpośrednio z wzorami zmysłowości reżimy, jakim poddawane jest ciało, są podstawowym mechanizmem kultywacji, a wręcz

kreacji ciała, na której koncentruje się instytucjonalna refleksyjność nowoczesności.Żeby przyjrzeć się bliżej tej kwestii, skorzystajmy raz jeszcze z fachowej instrukcji. Boclysense autorstwa Verona Colemana jest jednym z masowo ukazujących się poradników, jak pogodzić zwyczajową wiedzę dotyczącą ciała z zalewem nowych informacji pochodzących z systemów abstrakcyjnych (od - jak sam Coleman - lekarzy, a także terapeutów stosujących metody holistyczne, dietetyków i innych specjalistów)37. Podobnie jak poprzednio, potraktujmy te porady jako symptomatyczne dla analizowanych zjawisk społecznych.Poradnik Colemana zawiera „wszechstronny program diagnostyczny", za pomocą którego można skontrolować wiele aspektów swojego zdrowia i podatność na różne dolegliwości i zaburzenia. Jest to planowanie życia w bardzo konkretnym sensie - zostało nawet załączone zestawienie, na podstawie którego można sobie wyliczyć długość życia. Każda część książki („klinika") zawiera kwestionariusz zdrowia, „rejestr faktów" (podsumowujący aktualny stan wiedzy medycznej na dany temat) i „plan działania" (czyli co jednostka może zrobić w tej dziedzinie dla swojego zdrowia). Koncepcja ryzyka zajmuje w całej tej pracy centralne miejsce. Odpowiadając na pytania zawarte w kwestionariuszach, czytelnik zbiera punkty,37 Zob. Vernon Coleman, Bodysense, London 1990, Sheldon Press.łI140///. Trajektoria tożsamościna podstawie których może oszacować ryzyko zapadnięcia na

określone choroby, szczególnie na raka, niewydolność układu krążenia i serca, choroby układu oddechowego, dolegliwości trawienne i mięśniowo-stawowe.Dwie największe części są poświęcone zwyczajom żywieniowym i trosce o zdrowie. Każda z nich zawiera lekcję poglądową na temat trudności, jakich samym profesjonalistom nastręcza analizowanie najróżniejszych, wzajemnie sprzecznych twierdzeń, typowych dla systemów eksperckich. Jak to ujmuje Coleman:„Gdyby człowiek miał wierzyć we wszystko, co dziś piszą o żywności, pewnie nic by już nigdy nie wziął do ust. Jeśli włączy się telewizor albo radio, albo otworzy jakieś czasopismo czy gazetę, zawsze można natrafić na mrożące krew w żyłach doniesienia o strasznych rzeczach, na jakie jest się narażonym poprzez produkty spożywcze. Już samo to by wystarczyło. Co to za przyjemność, kiedy siadasz do apetycznie prezentującego się posiłku z obawą, że to może być twój ostatni. Jakby tego było mało, nowe informacje są często sprzeczne z danymi sprzed tygodnia. [...] więc jaka jest prawda o tym, co jemy? [...] Co ci służy, a co szkodzi? Czego powinieneś unikać, a czym możesz bezkarnie się zajadać?"3".Coleman stara się autorytatywnie odpowiadać na te pytania, chociaż musi pogodzić się z tym, że inni eksperci mogą kwestionować wiele spośród rzeczy, o których pisze, a w licznych przypadkach nie sposób oszacować ryzyka z uwagi na brak dostatecznej wiedzy.Według Colemana należy ograniczyć spożycie cholesterolu. Spożycie tłuszczów zwierzęcych, soli i cukru powinno zostać zredukowane do minimum. Te zalecenia są czynione z pełnym przekonaniem. Za to jego zdaniem kawa - którą na przykład Rainwater zaleca odstawić zupełnie ze względów

Ibid., s. 23-24.Ciało a samorealizacja141zdrowotnych — nie zasługuje na złą prasę, bo „brak jednoznacznie pewnych dowodów świadczących o jej szkodliwości"39. Otręby i inne produkty zawierające błonnik są dobre, bo zdrowe dla przewodu pokarmowego, ale substancje dodawane do produktów spożywczych zostały potraktowane z ostrożnością. Coleman mocno podkreśla, że środki te, stosowane dziś w przemyśle spożywczym na masową skalę, wraz z pestycydami, którymi spryskiwane są płody rolne, zostały tylko powierzchownie zbadane pod kątem ich wp ływu na zdrowie i że w zasadzie przetestowanie długoterminowych skutków ich stosowania w ogóle nie jest możliwe. O ile całkowite wykluczenie z diety wszystkich tych sztucznych dodatków może okazać się bardzo trudne, Coleman radzi, żeby przynamniej starać się zaopatrywać u miejscowych ogrodników i rolników oraz w sklepach sprzedających świeże i organicznie nawożone produkty.„Wyczucie ciała" pociąga za sobą „troskę o ciało", czyli jak pisze Coleman, coś, czego nie zapewnią eksperci. Jeśli jest to uzasadnione, należy oczywiście zasięgać porady specjalistów, ale odporność na choroby to przede wszystkim kwestia wykształcenia „wewnętrznej sprawności" ciała. Troska o ciało oznacza ciągłe „wsłuchiwanie siew ciało", zarówno po to, żeby w pełni doświadczyć korzyści, które daje zdrowie, jak i po to, aby wyłowić sygnały, że dzieje się coś złego. Troska o ciało wyzwala „energię ciała", a więc większą zdolność uniknięcia poważnych chorób i umiejętność radzenia sobie z drobnymi dolegliwościami bez potrzeby brania leków. Energia ciała pozwala też utrzymać, a nawet

poprawić wygląd zewnętrzny. Wiedza o funkcjonowaniu ciała oraz jego staranna i czujna obserwacja umożliwiają zachowanie gładkiej skóry i szczupłej sylwetki.19 Ibid., s. 29.142///. Trajektoria tożsamościJak rozumieć twierdzenie, że ciało stało się częścią refleksyj-ności nowoczesności? Właściwe epoce rozwiniętej nowoczesności reżimy, którym poddawane jest ciało, i organizacja doświadczenia zmysłowego są przedmiotem ciągłej refleksyjnej uwagi ze względu na wielość możliwych wyborów. Zarówno planowanie, jak i wybór jakiegoś stylu życia wiążą się (z zasady) z poddawaniem ciała pewnym reżimom. Postrzeganie tego zjawiska jedynie w kategoriach zmieniających się (i związanych z reklamą dóbr konsumpcyjnych) ideałów wyglądu ciała, na przykład szczupłej s y l w e t k i l u b m ło d o ś c i , b y ło b y p o d e j ś c i e m b a r d z o krótkowzrocznym. Stajemy się odpowiedzialni za projekt własnego ciała i, jak wskazywałem wyżej, w pewnym sensie jesteśmy zmuszeni je projektować, tym bardziej, im bardziej posttradycyjne są warunki społeczne, w których żyjemy.Studium przypadku anorexia nervosa, obsesji na punkcie wyglądu zewnętrznego i szczupłej sylwetki, w pełni uwidoczni istotę sprawy.«Anorexia nervosa» a refleksyjność ciałaPrzytaczam tu opis doświadczenia kompulsji związanej z anoreksją. Jego autorką jest kobieta, której ostatecznie udało się wyzwolić z jej więzów:„Zaczęłam się przebierać w dziwaczne ciuchy, z wyprzedaży i własnej roboty. I makijaż - nietypowy makijaż - białe albo czarne usta, ciemne powieki w agresywnych kolorach. Wydepilowałam

brwi i natapirowałam włosy. Mama była oburzona. Krzyczała na mnie i zabroniła mi tak wyjść z domu, więc ubrałam się normalnie, ale w autobusie znowu się przebrałam. To były tylko pozory; w środku byłam przerażona i samotna, jednak rozpaczliwie chciałam być sobą, powiedzieć, kim jestem, wyrazić swoją prawdziwą naturę. Nie mogłam znaleźć słów, więc użyłam twarzy. Oglądałam zdjęcia«Anorexia nervosa* a refleksyjność ciała143w magazynach i tamte dziewczyny były piękne i szczupłe. Było w tym coś, co czułam. Tylko że ja nie byłam szczupła, a bardzo tego chciałam. Przestałam jeść, nie nagle, po trochu. Zostałam wegetarian-ką. Mama robiła o to mnóstwo hałasu, a kiedy schudłam, zaprowadziła mnie do lekarza. Lekarz namawiał mnie, żebym przynajmniej jadła ryby, więc tak zrobiłam. [...]"Później poszła do szpitala na wycięcie wyrostka:„Dwa miesiące po operacji poszłam na imprezę. Spotkałam tam starego znajomego. Zwrócił uwagę, że schudłam, i powiedział, że dobrze mi z tym; dokładnie, powiedział, że wyglądam o wiele atrakcyjniej. Odtąd zdecydowanie ograniczyłam posiłki. Przestałam jeść ziemniaki i chleb, potem masło i ser. Zaczęłam «pożerać» wszystkie informacje o kaloriach i z zapartym tchem czytałam książki o dietach. Zaczęłam ważyć jedzenie, wymierzałam je według wartości kalorycznej. [...] Moja dieta była niezmienna. Codziennie musiało być to samo. Wpadałam w panikę, jeżeli w sklepie nie mieli dokładnie takiego chrupkiego pieczywa, jakie chciałam. Wpadałam w panikę, jeżeli nie mogłam, zgodnie z rytuałem, zjeść o tej samej porze. [...]"Wreszcie trafiła do życzliwej i mądrej lekarki, która pomogła jej znów zacząć jeść bardziej konkretnie.

„Ufałam jej. Potrzebowałam jej, tej osoby, która tak uważnie słuchała, co miałam do powiedzenia, nie osądzała mnie, nie mówiła, co mam robić, pozwalała być sobą. Z jej pomocą starałam się rozwikłać węzeł moich poplątanych i sprzecznych emocji.Ale ostatecznie wszystko zależało ode mnie. Trudno mi było się z tym pogodzić. Ona mi pomogła, ale nie mogła mi powiedzieć, jak żyć. W końcu to było moje życie. Należało do mnie. Mogłam je pielęgnować; mogłam je żywić lub zagłodzić. Mogłam wybierać. To był taki straszny ciężar, ciężar wyboru, że czasami myślałam, że sama go nie udźwignę. [...] Być kobietą to ryzykowna sprawa. Odkryłam nowe strategie radzenia sobie, takie, jakie mogę kontrolować. Moja walka o bycie sobą, o autonomię i wolność, ciągle trwa"40.40 Joan Jacobs Brumberg, Fasting Girls. The Emergence of Anorexia Nervosa as a Modern Disease, Cambridge, Mass. 1988, Harvard University Press.II144///. Trajektoria tożsamościOczywiście poszczenie i wyrzekanie się różnych rodzajów pokarmu już dawno należało do praktyk religijnych i jest spotykane w wielu różnych kręgach kulturowych. W średniowiecznej Europie podejmowanie długotrwałych postów dla uzyskania zbawienia było stosunkowo częstym zjawiskiem. Osiągana przez wyrzeczenie się pokarmu świętość kobiet byłą szczególnie istotna. Wiele średniowiecznych kronik zawiera relacje o świętych kobietach, które za sprawą regularnych postów uzyskały stan łaski duchowej. Siedemnasto- i osiemnas-towieczni lekarze określali te praktyki

mianem anorexia mira-bilis (cudowna utrata apetytu)41. Panuje jednak powszechna zgoda co do tego, że anorexia nervosa różni się zasadniczo od anorexia mirabilis, bo należy do epoki nowoczesnej i jest szczególnie charakterystyczna dla jej współczesnego okresu — fazy późnej nowoczesności. Anorexia mirabilis nie była typowa dla nastolatek i młodych kobiet, jak to dzisiaj często się zdarza. Nie wiązała się ponadto z kultywowaniem wyglądu zewnętrznego, lecz raczej z wyrzeczeniem się potrzeb zmysłowych na rzecz wyższych wartości. Anorexia nervosa pojawia się wraz z nastaniem zjawiska „poszczących dziewcząt", które przypada na koniec dziewiętnastego wieku, chociaż jest to wciąż jakby syndrom przejściowy, „prowokacyjny, w wieku sekularyzacji, relikt dawnej religijnej kultury kobiet"42. Właściwa anoreksja rozpowszechnia się dopiero z narodzinami „diety", w wąskim znaczeniu tego słowa, począwszy od lat dwudziestych dwudziestego wieku aż do dziś.Fakt, że anoreksja dotyczy przede wszystkim kobiet, wynika na pewno z tego, że istnieje związek między dietą a zmiennymi standardami wyglądu fizycznego. Wcześniejsze skojarzenie41 Ibid., s. 100.42 Zob. zwłaszcza Hilde Bruch, The Golden Cage. The Emergence of Anorexia Nervosa, London 1978, Routledge.«Anorexia nervosa» a refleksyjność data145korpulentnej sylwetki z zamożnością praktycznie zanikło pod koniec lat dwudziestych czy trzydziestych dwudziestego wieku. Kobiety zaczęły troszczyć się o figurę w sposób, jaki w większości nie dotyczył mężczyzn. Trzeba jednak pamiętać, że lata dwudzieste to także okres, w którym „dieta" w szerszym znaczeniu została po raz pierwszy powiązana z kontrolą wagi ciała i samoregulacją

zdrowia. Był to również okres, w którym nabrała tempa produkcja żywności, czego efektem było znaczne poszerzenie asortymentu dostępnych produktów spożywczych. „Bycie na diecie" w węższym znaczeniu tego wyrażenia jest tylko szczególnym przypadkiem ogólniejszego zjawiska, polegającego na poddawaniu ciała reżimom dietetycznym w celu osiągnięcia jakiegoś efektu tożsamościowego.Z tego punktu widzenia anoreksję i jej pozorne przeciwieństwo, kompulsywne przejadanie się, należy rozumieć w kategoriach dramatycznie przejawiającej się potrzeby tworzenia i podtrzymywania wyróżniającej tożsamości indywidualnej oraz indywidualnego poczucia odpowiedzialności za to zadanie43. Są to krańcowe przejawy praktyki poddawania ciała reżimom, która stała się częścią naszej codzienności.Anoreksja jest złożonym zjawiskiem, któremu poświęcono tomy fachowej literatury, więc trudno w tym miejscu przedstawić jego szczegółową analizę. Pragnę natomiast skoncentrować się na tych jego aspektach, które bezpośrednio odnoszą się do ogólnego profilu tej książki. Można przyjąć, że anoreksja jest związaną z tożsamością jednostki i jej wyglądem zewnętrznym patologią refleksyjnej samokontroli, w której dominującą rolę odgrywa uczucie wstydu. W doświadczeniu autorki wypowiedzi, której obszerny fragment został zacytowany, pojawiają się wszystkie ważne aspekty anoreksji. Jej chęć43 Opis pochodzi z rozdziału ósmego pracy Marilyn Lawrence The Anorexic Experience, London 1984, Women's Press.146///. Trajektoria tożsamościschudnięcia nie przybiera postaci nagłego wstrętu do jedzenia. Jest to kontrolowany i postępujący „po trochu" proces. Poświęca ona

diecie ogromnie dużo uwagi i starań, z powodzi dostępnych rodzajów żywności świadomie komponując ascetyczny reżim. O refleksyjnym charakterze tego procesu świadczy jej determinacja w „pożeraniu" wszystkich dostępnych informacji o kaloriach. Bardzo czytelna jest też świadoma potrzeba wykształcenia własnego, odpowiadającego tożsamości, stylu życia. A opozycja wstyd-duma jasno przejawia się w „pozorach", które próbuje tworzyć, aby ostatecznie przekonać się, że swoje poczucie wartości powinna „żywić", a nie „głodzić".Dlaczego anorexia nervosa miałaby być głównie przypadłością kobiet, w tym szczególnie kobiet młodych? Na pewno ważną rolę odgrywa tu fakt, że u kobiet bardziej niż u mężczyzn ceniona jest atrakcyjność fizyczna (chociaż ta asymetria powoli zanika). Do tego dochodzi właściwy wczesnym etapom dorosłości kryzys tożsamościowy. Powszechnie uważa się, że anore-ksja wiąże się z „niechęcią dorośnięcia", a co za tym idzie, z odrzuceniem dojrzałości i pragnieniem, aby zamiast stać się kobietą, pozostać dziewczynką. Nie jest to jednak wystarczająco przekonujące wytłumaczenie. Jak zauważa jedna z in-terpretatorek, mylnie traktuje ono anoreksję jako specyficzną chorobę, a nie „ogromnie złożoną reakcję na zagubienie tożsamości"44. Anoreksję należy raczej rozumieć w kategoriach wielości opcji, jakie są dostępne w epoce późnonowoczesnej, oraz w kontekście trwającego wykluczenia kobiet z pełnego uczestnictwa w generujących te opcje sferach aktywności społecznej. Formalnie, kobiety mogą dziś wybierać spośród44 Por. Marcia Millman, Such a Pretty Face, New York 1981, Berkeley Books; Kim Hermin, The Obsession. Reflection on the Tyranny of Slenderness, New York 1981, Harper.

«Anorexia nervosa» a refleksyjność ciała147całego bogactwa szans i możliwości, ale w maskulinistycznym świecie większość z tych dróg jest przed nimi praktycznie zamknięta. Co więcej, aby sięgnąć po te możliwości, które istnieją, kobiety muszą rezygnować w znacznie większym stopniu niż mężczyźni ze swoich starych „ustalonych" tożsamości. Innymi słowy, ich doświadczenie otwartości szans, które cechuje późną nowoczesność, jest tyleż pełniejsze, co pełne sprzeczności.W ujęciu Orbach anoreksja jest formą protestu, która przejawia się nie przez wycofanie, ale przez ciągłe zaangażowanie w refleksyjność kształtowania własnej cielesności45. W minionych czasach, kiedy pozycje społeczne zajmowane przez kobiety były na ogół ściśle wyznaczone, kobiety wyrażały za pomocą ciała sprzeciw w postaci symptomów histerycznych. Dzisiaj ich protest splata się z refleksyjną kontrolą, jaka charakteryzuje porządek posttradycyjny. „Symptom anorekty-czki stoi w całkowitej sprzeczności z flegmatyczną reakcją jej dziewiętnastowiecznej siostry. Nie dla niej omdlenia, zasłabnięcia, wymachiwanie pięściami. Znakiem jej protestu jest znaczna i skuteczna transformacja własnego ciała [...]"4ń. Kiedy kobieta miała niewiele opcji i były one wąsko zdefiniowane, jej nieświadomy bunt, którego narzędziem było ciało, był rozmyty i nieokreślony. Natomiast w sytuacji pozornej wielości opcji jej reakcja jest precyzyjna i ściśle kontrolowana. Jak zwraca uwagę Orbach, anorektyczna jednostka nie jest bierną ofiarą dietetyków. Przeciwnie, reżimy, którym poddaje swoje ciało, stosuje czynnie i bardzo świadomie.W anorektycznych stylach życia rozpoznajemy więc specyficzną wersję napomnienia Rainwater: „Ty masz kontrolę", tylko

45 Zob. Susie Orbach, Hunger Strike. The Anorexic's Struggle as a Metaphore of Our Age, London 1986, Faber.46 Ibid., s. 27 i nast.148///. Trajektoria tożsamościże próba zapanowania nad własnym życiem przybiera tu postać kompulsji. Jednostki anorektyczne często poddają swoje ciało ekstremalnym reżimom. Taka osoba może na przykład odbyć kilkumilowy bieg, następnie wziąć udział w wyczerpujących i długich zajęciach gimnastycznych, a potem pójść na siłownię. Takie czynności dają poczucie satysfakcji, nie rozpaczy, i wyraźnie widać w nich elementy przejmowania kontroli. W ascezie anorektycznej jest „zdecydowanie i siła", a przez to ma ona więcej wspólnego z samowyrzeczeniem per se niż z ideałem smukłej sylwetki. „Śmiertelna głodówka w morzu rzeczy", jak pisze John A. Sours, jest wyrzeczeniem, które paradoksalnie potwierdza z całą mocą refleksyjną konstrukcję tożsamości i ciała jednostki47.Jednakże kompulsywna kontrola różni się zasadniczo od refleksyjnej samoobserwacji, i nie dziwi fakt, że anorektyczki często czują się ubezwłasnowolnione przez reżim, któremu poddały swoje ciało. Zgodnie z koncepcjami Winnicotta i Lain-ga ciało staje się częścią systemu osobowości fałszywej, który jest oderwany, a zarazem podporządkowany wewnętrznym aspiracjom jednostki. Pochodzące z nieświadomego wstydu destruktywne uczucia skupiają się na stosowanych wobec ciała reżimach. Niezwykłe nasilenie, jakie może osiągnąć anorektyczna asceza, nosi znamię bezwzględnego wewnętrznego poświęcenia się, którego źródeł, tkwiących w projekcie tożsamościowym, jednostka jest tylko częściowo świadoma. „Obcość" ciała - w którym jednostka nie czuje

się dobrze - tłumaczy, dlaczego anorektyczki potrafią doprowadzić dietetyczny reżim aż do momentu faktycznego „zagłodzenia się na śmierć". Jednostka czuje się „godnie" tylko dzięki reżimowi samoregulacji, który jest tak zupełny, że najmniej-47 Zob. John A. Sours, Starving to Death in a Sea of Objects, New York 1981, Aronson.«Anorexia nervosa» a refleksyjność ciała149sze odstępstwo staje się równoznaczne ze śmiertelnym zagrożeniem.Anoreksja to głód bezpieczeństwa w świecie licznych i wieloznacznych opcji. Znajdujące się pod ścisłą kontrolą ciało znamionuje bezpieczny byt w otwartym środowisku społecznym. Jak przeczytaliśmy w przytoczonej osobistej relacji, „bycie kobietą to ryzykowna sprawa". Konstruowanie własnej tożsamości i ciała odbywa się w obrębie kultury ryzyka, o której bliżej w następnym rozdziale.1IVLos, ryzyko i bezpieczeństwoLos, fatalizm, momenty przełomoweJKzeczywistość wysoko rozwiniętej nowoczesności to rzeczywistość szans i ryzyka, które są koniecznym dopełnieniem systemu zorientowanego na dominację nad przyrodą i refleksyjne tworzenie historii. Formalnie rzecz biorąc, los i przeznaczenie nie mają żadnej roli do odegrania w tym systemie, który (z zasady) funkcjonuje za sprawą, jak to będę określał, ludzkiej kontroli nad przyrodą i społeczeństwem. Świat przyszłych zdarzeń jest kształtowany przez ludzi w miarę możliwości określonych przez

szacunek ryzyka. Jednak pojęcia losu i przeznaczenia wcale nie zanikły w społeczeństwach nowoczesnych, a prześledzenie ich natury okazuje się bogate w istotne dla analizy nowoczesności i tożsamości implikacje. Być może jest to zbyt duże uogólnienie, ale można z pewnością uznać, że nie ma kultury nienowoczesnej, w której systemie filozoficznym centralnej pozycji nie zajmowałyby tak czy inaczej rozumiane pojęcia losu i przeznaczenia. Świat nie jest tam postrzegany jako splot nie zmierzających donikąd wydarzeń, które są podporządkowane wyłącznie prawom natury i człowiekowi. Przeciwnie, istnieje wewnętrzna logika rzeczywistości, która wiąże życie jednostki z wydarzeniami w skali kosmicznej. Przeznaczenie człowieka, czyli kierunek, w jakim potoczy się jego życie, jest określone przez jego los, a więc to, co niesie dla niego przyszłość. Chociaż istnieje mnóstwo róż-Los, fatalizm, momenty przełomowe151nych poglądów, które można by przyporządkować tym dwóm koncepcjom, zgodnie z większością z nich punktem, w którym los zbiega się z przeznaczeniem, jest śmierć. W myśli greckiej los (moira) niesie śmierć i zgubę; jest wielką potęgą - większą nawet niż najstarsi bogowie1.Z uwagi na charakter nowoczesnego życia społecznego i kultury nowoczesnej chętnie przeciwstawiamy dziś pojęciu losu koncepcję otwartości przyszłych wydarzeń. Jesteśmy skłonni utożsamiać los z determinizmem z góry określonych przebiegów zdarzeń, który stoi w opozycji do światopoglądu nowoczesnego. Jednakże mimo to, że koncepcja losu istotnie ma konotację częściowo „ustalonej" przyszłości, z reguły zawiera także moralną koncepcję przeznaczenia oraz ezoteryczny pogląd na wydarzenia dnia

codziennego, gdzie „ezoteryczność" oznacza, że wydarzenia te nie są doświadczane jedynie w kategoriach ich wzajemnych powiązań przyczynowych, ale że mają także sens kosmiczny. W tym rozumieniu los ma niewiele wspólnego z fatalizmem, z którym się go dzisiaj na ogół kojarzy. Fatalizm jest ucieczką od nowoczesności, odrzuceniem nastawienia na kontrolę przyszłości na rzecz postawy dopuszczającej dowolny bieg wypadków.Najważniejszym punktem łączącym wcześniejsze koncepcje losu z koncepcjami, które pojawiły się po okresie średniowiecza, jest pochodząca od imienia rzymskiej bogini powodzenia koncepcja „fortuny", która mocno starła się z dominującymi wierzeniami chrześcijańskimi. Odmianą koncepcji losu była z pewnością idea boskiej opatrzności, ale, jak wskazał Max Weber, chrześcijaństwo przewidywało dla jednostki ludzkiej dużo bardziej aktywną rolę do odegrania na tej ziemi niż1 Zob. Liz Greene, The Astrology of Fate, London 1984, Allen and Unwin.[i152IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwotradycyjne religie Grecji i Rzymu2. Bogini nie podobała się Kościołowi, bo idea, że człowiekowi może się „powodzić", oznaczała, że można osiągnąć stan łaski bez trudu pełnienia na tym świecie funkcji narzędzia w ręku Boga. Jednakże idea fortuny zachowała się w lokalnych wierzeniach, przyćmiewając częstokroć wiarę w nagrodę za dobre uczynki w przyszłym życiu. Sposób, w jaki posługuje się kategorią fortuny Machia-velli, pokazuje wyraźne przejście między tradycyjnym rozumieniem tego pojęcia a pojawieniem się nowych stylów społecznego działania, z których

wykluczony zostaje czynnik losu. W Księciu pisze:„Wiem dobrze, jak wielu miało i ma to przekonanie, że sprawy świata tak są kierowane przez los i Boga, iż ludzie swym rozumem nie mogą ich poprawić i są wobec nich bezradni; przeto mogliby sądzić, że nie warto zbytnio trudzić się nad tymi sprawami, lecz spuścić się na los. [...] Sądzę, że może być prawdą, iż los w połowie jest panem naszych czynności, lecz jeszcze pozostawia nam kierowanie drugą ich polową lub nie o wiele mniejszą ich częścią. [...] Powiem, jako się widzi, że książę, któremu dzisiaj powodzi się dobrze, jutro upada, a nie spostrzega się, by on zmienił swą naturę lub jakąś z cech [...] książę, który wyłącznie polega na losie, upada, gdy tylko ten się zmieni. Jestem nadto przekonany, że temu wiedzie się dobrze, którego sposób postępowania zgodny jest z duchem czasów, natomiast nie szczęści się temu, którego postępowanie nie jest zgodne z czasami"3.Nie dziwnego, że badania polityczne powinny doprowadzić do źródeł transformacji sposobów pojmowania losu, bo chociaż propaganda może przedstawiać narody jako kierowane przez los ku określonemu przeznaczeniu, w praktyce polityka - w warunkach nowoczesnych - opiera się na sztuce przewidywania. Istotą politycznego rozsądku jest obmyślanie, jaki obrót mogąLos, fatalizm, momenty przełomowe1532 Zob. Max Weber, The Sociology of Religion, Boston 1963, Beacon.3 Niccoló Machiavelli, A'j-fqz'e, tłum. Krzysztof Nanke, Warszawa 1984, PIW, s. 110-111.przyjąć sprawy, jeżeli zostanie podjęta określona strategia działania, i porównywanie tego z innymi możliwościami.

Machiavelli cieszy się sławą twórcy nowoczesnej strategii uprawiania polityki, ale jego praca zawiera wiele bardziej fundamentalnych innowacji. Zapowiada nadejście epoki, w której ryzyko i kalkulacja ryzyka wypierają koncepcję fortuny praktycznie ze wszystkich sfer ludzkiej działalności. Jak się zdaje, w czasach Machiavellego nie istniało jednak specjalne słowo na określenie ryzyka. Pojęcie to pojawia się w myśli europejskiej dopiero sto lat później. (W języku angielskim do dziewiętnastego wieku słowo to pisało się zazwyczaj z francuska, jako risque. Przez jakiś czas pisownia francuska współistniała z pisownią angielską, w której wyraz ten odnosił się przede wszystkim do dziedziny ubezpieczeń. Termin risque, oznaczający żart, którym można kogoś obrazić, nadal zachowuje starą pisownię4).Pojęcie ryzyka nabiera szczególnego znaczenia w społeczeństwie, które zrywa z przeszłością i tradycyjnymi sposobami działania i staje wobec tyleż otwartej, co wątpliwej przyszłości. Twierdzenie to odnosi się zarówno do zinstytucjonalizowanych obszarów ryzyka, jak i do innych dziedzin. Jak pokazałem w rozdziale pierwszym, ubezpieczenie jest jednym z zasadniczych elementów porządku ekonomicznego nowoczesnego świata - częścią szerszego zjawiska związanego z kontrolą czasu, które będę nazywał kolonizacją przyszłości. „Otwarty" charakter tego, co ma nadejść, jest wyrazem podatności świata społecznego na zabiegi zmierzające do nadania mu określonego kształtu i zdolności człowieka do kształtowania fizycznych warunków własnego bytu. O ile przyszłość uważana jest za4 Por. Torsen Hagerstrand, Time and Culture, w: Time Preferences, G. Kirsch (red.), Berlin 1985, Wissenschaftszentrum; Helga Nowotny, Eigenzeit. Enstehung wid Strukturierung eines

Zeitgefiihls, Frankfurt 1989, Suhrkamp, rozdz. 2.154IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwozasadniczo nieodgadnioną, o tyle w miarę jej odrywania się od przeszłości przekształca się w nowe terytorium - terytorium kontrfaktycznych możliwości. Ustanowione jako takie, terytorium to nadaje się do skolonizowania przez inwazję kontrfaktycznych pomysłów i kalkulację ryzyka. Jak już wspominałem, kalkulacja ryzyka nigdy nie jest w pełni wyczerpująca, bo nawet w stosunkowo ograniczonych środowiskach ryzyka zawsze jest miejsce dla niezamierzonych lub nieprzewidzianych efektów. W środowiskach, z których wyeliminowane zostało pojęcie losu, wszelkie, nawet ściśle przystające do ustalonych wzorów, działanie jest z zasady „kalkulowalne'" w kategoriach ryzyka. W odniesieniu do praktycznie wszystkich zwyczajów i czynności można zrobić jakiś ogólny szacunek ryzyka z punktu widzenia specyficznych skutków. Wtargnięcie w obszar życia codziennego systemów abstrakcyjnych oznacza, że świadomość ryzyka przenika działania niemal każdego człowieka.Zanim przejdę do szerszego omówienia ryzyka i jego związku z tożsamością jednostki, chcę wprowadzić pewne spokrewnione z kategorią losu pojęcia. Musimy więcej sobie powiedzieć0 fatalizmie, a wiec kategorii, która, jak już wspominałem, ma więcej wspólnego z nowoczesnym życiem społecznym niż z kulturami tradycyjnymi. Fatalizm, jak go tu rozumiem, różni się od stoicyzmu, czyli niewzruszonej postawy w obliczu strapień1 prób, które niesie życie. Światopogląd fatalistyczny sprowadza się do rezygnacji i pozostawienia spraw ich własnemu biegowi. Postawa ta wynika z podstawowych założeń nowoczesności,

chociaż stoi w opozycji do nich.Fatalizm należy oddzielić od poczucia, że jakieś zdarzenie jest brzemienne w skutki. Przełomowe wydarzenia lub okoliczności to takie, które mają szczególne konsekwencje dla jednostki lub grupy5. Należą do nich niepożądane skutki pojawiające5 Zob. Erving Goffman, Interaction Ritual, London 1972, Allen Lane.Los, fatalizm, moment}' przełomowe155się w przypadku, jak je określę, ryzyka o szerokim zasięgu, a więc ryzyka, przy którym narażone jest życie dużej liczby osób, ale także pewnych rodzajów jednostkowego ryzyka. Momenty przełomowe to takie sytuacje, w których jednostki zostają powołane do podjęcia decyzji szczególnie ważnych ze względu na ich ambicje lub, ogólnie, decyzji, które zaważą na ich życiu. Momenty przełomowe mają szczególny wpływ na losy jednostek.Momenty przełomowe można rozumieć w kategoriach szerszych właściwości mających konsekwencje działań, które jednostka podejmuje na co dzień i w skali swojego życia. Z punktu widzenia jednostki większa część życia codziennego nie ma żadnych następstw i zdaje się nie mieć szczególnie doniosłego znaczenia dla jej całościowych celów. Jednak niektóre rodzaje czynności, na przykład zajęcia związane z pracą zawodową, mają w jej przekonaniu poważniejsze następstwa niż pozostałe. Rozważmy przeanalizowane przez Goffmana, z właściwą mu błyskotliwością, zjawisko „zabijania czasu"6. Czas do zabicia bywa również, ciekawostka, określany mianem czasu „wolnego". Jest to mieszczący się między ważniejszymi przedziałami życia czas, który trzeba czymś wypełnić. Osoba, która ma pół godziny miedzy

jednym zajęciem a drugim, może poczytać gazetę albo postanowić prze-próżnować ten czas, zamiast zrobić z niego „dobry" użytek. Czas do zabicia jest odgraniczony od reszty życia jednostki i (jeśli nie zdarzy się nic szczególnego) nie ma na nie wpływu.W przeciwieństwie do niego wiele czynności o ważnych skutkach dla życia jednostki przebiega rutynowo. Większość czynności, czy to w oficjalnych, czy w nieoficjalnych przedziałach rzeczywistości, nie nastręcza innych problemów niż ewentualne trudności z wykonywaniem określonych zadań.- -1 'r-l **'"-:*.'¦156IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoInnymi słowy, ciągle trzeba podejmować trudne decyzje, ale jest to załatwiane za pomocą strategii wypracowanych dla radzenia sobie z nimi w toku wykonywanych czynności. Może jednak zdarzyć się i tak, że jakaś sytuacja będzie jednocześnie brzemienna w skutki i problematyczna. Takie właśnie sytuacje i epizody to momenty przełomowe. Z momentem przełomowym mamy do czynienia wówczas, kiedy zdarzenia zbiegają się w taki sposób, że jednostka staje niejako na rozdrożu albo dowiaduje się o czymś, co ma duże konsekwencje dla jej życia7. Do momentów przełomowych należy decyzja o małżeństwie, sam ślub, a potem być może decyzja o separacji i faktyczne rozstanie. Inne przykłady to zdawanie egzaminów, decyzja o podjęciu kursu zawodowego lub wybór kierunku studiów, przystąpienie do strajku, zmiana pracy, poznanie wyników badań lekarskich, utrata dużej sumy pieniędzy w grze hazardowej lub wygrana na loterii. Momenty przełomowe wynikają często z przypadkowego zbiegu różnych okoliczności. Ale często są też świadomie prowokowane, jak na przykład sytuacja,

kiedy jednostka decyduje się zainwestować wszystkie swoje oszczędności we własną działalność. Podobnie jak w życiu jednostek, momenty przełomowe zdarzają się też oczywiście w historiach zbiorowości. Są to okresy przejściowego bezładu, kiedy dany stan rzeczy zmienia się za sprawą kilku kluczowych zdarzeń.Momenty przełomowe, a raczej pewna kategoria możliwości, które jednostka definiuje jako przełomowe, mają szczególny związek z ryzykiem. Są to momenty, w których szczególnie kusi fortuna. W warunkach tradycyjnych należało wówczas zasięgnąć opinii wyroczni lub zacząć zjednywać sobie bogów.7 Tego drugiego Goffman nie bierze pod uwagę w swojej analizie sytuacji przełomu, ale otrzymanie przełomowej informacji ma znaczenie kluczowe z punktu widzenia jednostki, która zastanawia się nad własnym życiem i obmyśla sposób działania na przyszłość.Los, fatalizm, momenty przełomowe157Kiedy zbliża się moment przełomowy albo czeka na podjęcie przełomowa decyzja, jednostki często szukają pomocy u ekspertów. W istocie nierzadko właśnie ekspertyza pozwala orzec, że dana sytuacja jest przełomowa, jak na przykład w przypadku diagnozy medycznej. Jednak eksperci udzielają jednoznacznej instrukcji działania tylko w stosunkowo niewielu sytuacjach. Informacje pochodzące z systemów abstrakcyjnych mogą pomóc w oszacowaniu ryzyka, ale w dalszym ciągu dotyczy ono jednostki. Przełomowe decyzje są niemal zawsze z definicji trudne, z uwagi na typowe przemieszanie towarzyszących im wątpliwości z rangą ich następstw.Momenty przełomowe zagrażają kokonowi ochronnemu, który zapewnia jednostce poczucie bezpieczeństwa ontologicz-nego, bo

postawa „wszystko po staremu", tak ważna dla jego utrzymania, musi ulec poważnemu zachwianiu. Są to momenty, kiedy jednostka musi wyruszyć naprzeciw nowemu, wiedząc, że dana decyzja lub strategia działania jest nieodwracalna, a w każdym razie odtąd trudno już będzie wrócić do życia po staremu. Momenty p r z e ł o m o w e n i e k o n i e c z n i e w i ą ż ą s i ę z d u ż y m prawdopodobieństwem, że sprawy przybiorą zły obrót, to znaczy z sytuacjami wysokiego prawdopodobieństwa przegranej. Środowisko ryzyka jest raczej uważane za niebezpieczne z powodu skali następstw ewentualnego niepowodzenia. Momenty przełomowe ujawniają ryzyko na wielką skalę, które dla jednostki jest porównywalne z ryzykiem związanym z aktywnością zbiorową.Parametry ryzykaPonieważ ryzyko i próby jego szacowania mają fundamentalne znaczenie dla kolonizacji przyszłości, badanie ryzyka może nam dużo powiedzieć o istocie nowoczesności. W grę wchodzi kilka czynników: zmniejszenie zagrożeń życia jednostki, o du-158IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwożym znaczeniu dla bezpieczeństwa życia codziennego opanowanego przez systemy abstrakcyjne; tworzenie instytucjonalnie ograniczonych obszarów ryzyka; kontrola ryzyka jako kluczowy aspekt refleksyjności nowoczesności; powstanie w wyniku globalizacji ryzyka na wielką skalę; oraz fakt, że wszystko to dzieje się w naturalnie niestabilnej „atmosferze ryzyka".Nowoczesne zaabsorbowanie ryzykiem nie ma bezpośrednio nic wspólnego z faktycznym występowaniem zagrożenia życia. Jeśli chodzi o wymiar życia jednostki, pod względem przeciętnej długości życia i zapadalności na poważne choroby ludzie w

społeczeństwach rozwiniętych są w dużo bezpieczniejszej sytuacji niż większość populacji w minionych epokach. Pod koniec osiemnastego wieku w Wielkiej Brytanii, na owe czasy najwyżej rozwiniętym ekonomicznie społeczeństwie świata, wciąż powszechne były śmiertelne epidemie, których ofiarami padały tysiące ludzi. Oprócz śmiertelnych chorób ludność cierpiała na szereg rozpowszechnionych schorzeń endemicznych. Wiele z nich miało oczywistą przyczynę8:„Utrapienia, znużenia, gorączkowe chęci Ludzkiego świata, w którym nie ma końca jękom; Świata, gdzie pod siwizną narastają mroki Zniedołężnienia, młodzież chorowita kroczy".Statystyki pozwalające z jakąś dokładnością ocenić zmiany, które miały wpływ na śmiertelność, sięgają zaledwie początku dwudziestego wieku. Z badania, w którym za punkt wyjścia przyjęto rok 1907, wynika, że chociaż śmiertelność noworodków znacznie spadła w porównaniu z wiekiem dziewiętnastym, noworodki wciąż umierały9. W 1907 roku mniej więcej8 John Keats, Oda do słowika, w: 33 wiersze, tłum. Stanisław Barań-czak, Kraków 1997, Znak, s. 79.' John Urquhart, Klaus Heilmann, Risk Watch, New York 1984, Facts on File.Parametry ryzyka159jedno dziecko na siedmioro umierało w pierwszym roku życia, podczas gdy w 1977 roku - jedno na sześćdziesiąt siedem. Poniższe lista obejmuje niektóre najważniejsze postępy w dziedzinie zdrowia, które przyczyniły się do spadku ryzyka w okresie od 1907 do 1977 roku, czyli w latach przypadających na okres życia osób mających w 1977 roku siedemdziesiąt lat:

„Bezpieczna woda pitna Odprowadzanie ścieków komunalnych . Higieniczne przygotowywanie żywności Pasteryzacja mleka Chłodnictwo Centralne ogrzewaniePowszechne stosowanie naukowych zasad żywienia Powszechne stosowanie naukowych zasad higieny osobistej Eliminacja większości chorób pasożytniczych, w tym malarii Kontrola gryzoni i insektówCiągłe doskonalenie jakości opieki prenatalnej i postnatalnej Ciągłe doskonalenie jakości opieki nad dziećmi i niemowlętami Ciągłe doskonalenie jakości leczenia chorób zakaźnych Ciągłe doskonalenie jakości leczenia chirurgicznego Powszechne stosowanie naukowych zasad szczepień ochronnych Praktyczne wdrożenie transfuzji krwiOrganizacja oddziałów intensywnej opieki medycznej w szpitalach Ciągłe rozszerzanie i doskonalenie procedur diagnostycznych Ciągłe doskonalenie terapii nowotworów Ciągle doskonalenie terapii choroby wieńcowej Umożliwienie i praktyczne wdrożenie planowania rodziny Polepszenie i legalizacja metod przerywania ciąży Powszechne przyjęcie zasad bezpieczeństwa pracy Pasy bezpieczeństwa w samochodachCiągłe doskonalenie profilaktyki dentystycznej, okulistycznej i laryngologicznejŚwiadomość szkodliwości palenia, otyłości, nadciśnienia i siedzącego trybu życia"10.Ibid., s. 12.160IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoNie można jednoznacznie stwierdzić, w jakim stopniu każdy z punktów tej listy wpłynął na zmiany, które ukazało porównanie lat

1907 i 1977, bo pełny efekt niektórych, a być może wielu z nich odczują dopiero kolejne pokolenia. Takim zmniejszającym ryzyko zmianom wypada ponadto przeciwstawić znaczną liczbę czynników negatywnych. Na przestrzeni życia pokolenia 1907 doszło do wybuchu dwóch wojen światowych, w których masowo ginęli ludzie. Przez znaczną część tego okresu stopniowo wzrastało ryzyko śmierci i odniesienia poważnych obrażeń w wypadkach samochodowych. Od lat trzydziestych do sześćdziesiątych pokolenie to miało kontakt z wieloma środkami farmaceutycznymi, które nie były uprzednio poddane wystarczającym według współczesnych standardów testom. Pokolenie to wypiło dużo alkoholu i wypaliło miliony produktów tytoniowych, zanim w pełni rozpoznano ich właściwości toksyczne. Zatrucie środowiska, które zdaniem wielu ekspertów znacznie zwiększa podatność na różne poważne choroby, znacznie wzrosło. Wreszcie członkowie pokolenia 1907 przez całe życie spożywali pokarmy zawierające sztuczne dodatki i wyprodukowane przy użyciu nawozów chemicznych, których skutki dla zdrowia są w najlepszym razie nieznane, a w najgorszym są nimi najczęściej występujące choroby śmiertelne.Zdaje się jednak, że jeśli chodzi o podstawowe bezpieczeństwo życia, czynniki zmniejszające ryzyko mają znaczną przewagę nad nową grupą zagrożeń. Można to wykazać na wiele różnych sposobów. Jednym z nich jest porównanie, jak faktycznie powodziło się grupie z 1907 roku, z tym, jak powodziłoby się jej, gdyby główne rodzaje zagrożeń przypadające na 1907 rok utrzymywały się przez cały okres życia urodzonych wtedy osób. Jest to dość spekulatywne podejście, ale w znacznej mierze oparte na metodach statystycznych. Z rachunku wynika, że pod względem

przeżycia brak znaczącej różnicy do wieku dwudziestu lat. Dalej jednak krzywa rzeczy-Parametry ryzyka161wistych przypadków przeżycia zaczyna systematycznie wznosić się coraz wyżej ponad krzywą uzyskaną na podstawie kalkulacji ryzyka na rok 1907.Można także porównać wyniki z lat 1907 i 1977, zestawiając przeciętną długość życia grupy z 1907 roku z odpowiednimi rokowaniami dla pokolenia 1977. Już począwszy od pierwszego roku życia aż do podeszłego wieku zaznacza się tu wyraźna rozbieżność na korzyść grupy z 1977 roku (chociaż niewątpliwie nie możemy być pewni, jakie dodatkowe czynniki wpłyną na ryzyko utraty życia w przypadku przyszłych pokoleń).Ryzyko odnosi się do przyszłych wydarzeń - ich związku z aktualnymi praktykami - a zatem kolonizacja przyszłości niesie ze sobą nowe, niekiedy zinstytucjonalizowane, sytuacje ryzyka. W stosunkowo ograniczonym wymiarze sytuacje takie istniały zawsze. Przykładem jest rozpowszechnione zjawisko hazardu. Niektóre obszary ryzyka zinstytucjonalizowanego występujące w kulturach nienowoczesnych nie mają odpowiedników w nowoczesnym życiu społecznym. Firth opisuje na przykład zinstytucjonalizowaną formę próby samobójczej na wyspie Tikopia". Zgodnie z przyjętą praktyką, osoba, która ma poważne zmartwienie, wyrusza na morze w czółnie. Ponieważ wody są niebezpieczne, istnieje poważne ryzyko, że nie przeżyje tej wyprawy. Jej szansę przetrwania zależą również od tego, jak szybko inni członkowie społeczności zauważą i zareagują na jej nieobecność. O ile ryzyko tego przedsięwzięcia wyraźnie przypomina ryzyko związane z

próbami samobójczymi w kulturze nowoczesnej, o tyle w tym ostatnim przypadku brak elementu instytucjonalizacji ryzyka12." Zob. Raymond Firth, Suicide and Risk-Taking in Tikopia Society, „Psychiatry" 1957, nr 24.12 Zob. James M. A. Weiss, The Gamble with Death in Attempted Suicide, „Psychiatry" 1957, nr 20.162IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoParametry ryzyka163Jednak ogólnie rzecz biorąc, instytucjonalnie ustrukturowane obszary ryzyka są znacznie częstsze w społeczeństwach nowoczesnych niż przednowoczesnych. Takie systemy ryzyka zinstytucjonalizowanego dotyczą praktycznie każdego, bez względu na to, czy bierze w tej „grze" czynny udział, czy też nie. Najlepszy przykład to konkurencja na rynku dóbr, siły roboczej, inwestycji czy pieniądza. Różnica między takimi zinstytucjonalizowanymi systemami a innymi parametrami ryzyka polega na tym, że ryzyko nie jest jedynie ich przypadkowym aspektem, ale cale są z niego zbudowane. W obszarach ryzyka zinstytucjonalizowanego jego wymiar jednostkowy na wiele sposobów splata się z ryzykiem zbiorowym. Na przykład długość życia jednostki ma bezpośredni związek z globalną gospodarką wolnorynkową. Jednakże w kontekście naszych rozważań ważniejsze jest ich znaczenie dla przebiegu kolonizacji przyszłości. Weźmy na przykład giełdę. Jest to uregulowany rynek, który oferuje szereg papierów wartościowych (kategoria sama przez się interesująca) wystawianych przez pożyczkobiorców wierzycielom. Daje to jednym i drugim możliwość wyboru sposobów strukturowania

ryzyka ze względu na ich cel, jakim jest zysk finansowy. Ma to także wpływ na wycenę wartości papierów wartościowych w zależności od spodziewanego zysku i z uwzględnieniem ryzyka podejmowanego przez inwestorów13. Pożyczkodawcy i pożyczkobiorcy mają wiele wymagań finansowych. Niektórzy pożyczkodawcy są nastawieni na długoterminową akumulację pieniędzy, a inni, zorientowani na szybki zysk, mając na uwadze swój cel, będą skłonni podjąć nawet duże ryzyko. Pożyczkobiorcy z reguły potrzebują pieniędzy na długo, ale pewne ryzyko straty ze strony pożyczkodawców jest nieuniknione. Na rynku giełdo-I13 Zob. Peter G. Moore, The Business of Risk, Cambridge 1983, Cambridge University Press, s. 10 i nast.wym inwestorzy mają do wyboru wiele stopni ryzyka i sposobów asekuracji, podczas gdy pożyczkobiorcy starają się dostosować warunki otrzymania kapitału do stopnia ryzyka przedsięwzięć, w które chcą go zainwestować. Giełda jest uteoretyzo-waną domeną wyrafinowanej refleksyjności - zjawiskiem, które bezpośrednio modyfikuje charakter ryzyka związanego z pożyczaniem pieniędzy. Badania wykazują więc, że wskaźnik cena/zysk jest marnym predyktorem zysku lub wzrostu dywidendy. Zgodnie z niektórymi teoriami stosowanymi na rynku inwestycji giełdowych dowodzi to, że rynek giełdowy nie jest w stanie ustalić, które przedsiębiorstwa najkorzystniej spożytkują zasoby finansowe, i odpowiednio wyliczyć strategii ryzyka. Według innych teorii za wynik ten odpowiada retencja zysków i inne możliwe do ustalenia czynniki, z czego wynikają odpowiednio różne strategie. Miarą refleksyjnej złożoności takich kalkulacji jest fakt, że rodzaj przyjętej teorii może wpływać na samą politykę retencyjną14.

Podobnie jak inne obszary ryzyka, rynki giełdowe czynnie wykorzystują ryzyko do wytwarzania „przyszłości", która jest następnie kolonizowana. Uczestnicy rynku doskonale zdają sobie z tego sprawę. Jedną z ilustracji tego faktu jest istnienie specyficznych rynków przyszłości. Dzięki aktywacji ryzyka wszystkie oszczędności i pożyczki tworzą możliwe przyszłe światy. Ale rynki przyszłości zupełnie bezpośrednio oddają przyszłość w zastaw, tworząc tam przyczółek, który stanowi specyficzne zabezpieczenie dla pewnych pożyczkobiorców.Refleksyjna kontrola ryzyka jest wpisana w systemy ryzyka zinstytucjonalizowanego. Nie jest ona natomiast częścią innych parametrów ryzyka, które mają nie mniej zasadnicze znaczenie dla szans i planów życiowych. Ważnym składnikiem14 Zob. Richard A. Brearley, Stewart Myers, Principles of Corporate Finance, New York 1981, McGraw-Hill.164TV. Los, ryzyko i bezpieczeństwowspółczesnej ekspertyzy i dyskursu publicznego jest rozkład ryzyka, czyli analiza ryzyka w danym układzie działania, przy aktualnym stanie wiedzy i w aktualnych warunkach. Jako że to, co „aktualne", w obu przypadkach wciąż się zmienia, rozkłady takie trzeba wciąż rewidować i uaktualniać.Weźmy za przykład „na co umieramy", czyli największe czynniki ryzyka związane ze śmiertelnością15. Rozk ład ryzyka podstawowych chorób, które zagrażają życiu, wskazuje na duże różnice między przełomem wieku i sytuacją obecną w krajach rozwiniętych. Do 1940 roku takie choroby zakaźne, jak gruźlica, zapalenie nerek czy błonica, wypadły z pierwszej dziesiątki chorób powodujących śmierć. Choroby serca i nowotwory znalazły się po

roku 1940 na pierwszym i drugim miejscu wśród przyczyn śmierci i ich usytuowanie nie zmieniło się. Za główny powód tej zmiany uważa się większy odsetek ludzi powyżej pięćdziesiątego roku życia, ale niektórzy nie zgadzają się z tym stanowiskiem, wskazując w zamian na dietę i czynniki środowiskowe. Należy zwrócić uwagę, że od 1900 roku zasadniczej zmianie uległy koncepcje służące ustalaniu głównych przyczyn zgonów. To, co na przełomie wieków pierwotnie określano ogólnie jako „wewnątrzczaszkowe wylewy pochodzenia naczyniowego", przekształciło się w latach sześćdziesiątych w „wylewy naczyniowe ze skutkami dla centralnego układu nerwowego", a od tamtego czasu przyjęło nazwę „choroby mózgowo-naczyniowe". Takie zmiany to coś więcej niż chwilowe trendy. Są one wyrazem zmian poglądów naukowych na dane schorzenie.Uważa się, że w krajach o wysokiej zapadalności na chorobę wieńcową, jak Wielka Brytania i Stany Zjednoczone, około dwóch trzecich populacji po trzydziestym piątym roku życia ma zwężone tętnice wieńcowe, chociaż nie na tyle, aby elektrokar-Parametry ryzyka165Zob. John Urquhart, Klaus Heilmann, Risk Watch, rozdz. 4.diogram wykazał konkretne symptomy lub zmiany patologiczne. Każdego roku w przybliżeniu jedna osoba na osiemdziesiąt w wieku trzydziestu pięciu lat ma zawał serca, ale tylko niewielki procent tych przypadków kończy się zgonem. Choroby serca występują częściej u mężczyzn niż u kobiet, chociaż ta różnica zmniejsza się. W Stanach Zjednoczonych i jeszcze w jednym czy w dwóch krajach, po systematycznym wzroście przez wiele lat, odsetek zgonów wywołanych przez chorobę wieńcową zaczął spadać. Przyczyny tego

zjawiska są przedmiotem ożywionej dyskusji. Mogą do nich należeć zmiany sposobu odżywiania się, poprawa bezpośredniej pomocy medycznej, ograniczenie liczby palaczy lub wzrost liczby osób dorosłych regularnie wykonujących ćwiczenia fizyczne. Panuje powszechna zgoda co do tego, że różne elementy stylu życia mają silny wpływ na ryzyko chorób serca. Na poparcie tego poglądu istnieje wiele danych porównawczych. Japonia ma najniższy spośród wszystkich krajów przemysłowych wskaźnik zachorowań na chorobę wieńcową. Jednak zapadalność na tę chorobę dzieci i wnuków japońskich imigrantów w Stanach Zjednoczonych jest taka jak w USA, a nie w Japonii. Ale to, jaki wpływ na etiologię chorób serca ma, w porównaniu z innymi elementami stylu życia, dieta, nie jest całkiem jasne. Na przykład Francja ma niski wskaźnik zachorowań na chorobę wieńcową, mimo że dieta Francuzów jest bogata w substancje, które, zgodnie z aktualną wiedzą, ją wywołują.Rak nie jest jednolitą jednostką chorobową, przynajmniej jeśli chodzi o związane z nim ryzyko zgonu. Począwszy od przełomu wieku różne postacie chorób nowotworowych różnie się rozwijały. Wskaźnik zgonów na raka płuc zaczął systematycznie wzrastać od 1930 roku, a jego utrzymującą się tendencję wzrostową można t łu m a c z yć o d s u n ię t y m i w c z a s i e s k u t k a m i s z e r o k o rozpowszechnionego aż do późnych lat sześćdziesiątych palenia. Z drugiej jednak strony nastąpił166IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoParametry ryzyka167stopniowy spadek zachorowań na inne nowotwory. Wśród

ekspertów panuje rozbieżność zdań co do przyczyn tego stanu rzeczy. Ich opinie co do tego, czy i w jakim stopniu dieta i czynniki środowiskowe wywołują te choroby, również są podzielone.Regularna i szczegółowa kontrola czynników ryzyka zdrowotnego stanowi doskonały przykład nie tylko rutynowej refleksyjności w o b e c z e w n ę t r z n y c h c z y n n i k ó w z a g r o ż e n i a , a l e współoddziaływania systemów eksperckich i zachowań laików w stosunku do czynników ryzyka. Specjaliści w dziedzinie medycyny i inni naukowcy dostarczają materiałów, na podstawie których badany jest rozkład ryzyka. Ale rozkład ryzyka nie pozostaje już wyłączną domeną ekspertów. Ogół populacji jest tego, choćby tylko z grubsza, świadomy, a medycyna i inne dyscypliny rzeczywiście starają się udostępniać laikom swoje odkrycia. Ich odbiór wpływa na style życia w całej populacji, chociaż zmiany wzorów zachowań zależą zazwyczaj od przynależności klasowej, przy czym profesjonaliści i grupy wysoko wykształcone podejmują je chętniej. Jednakże stanowisko ekspertów -jeżeli w ogóle można tu mówić o jakimś jednolitym stanowisku - może nagle ulec zmianie, nawet jeżeli uprzednio postulowane zmiany w obrębie stylów życia zostały już poczynione. Niektórzy pamiętają być może, że palenie było kiedyś zalecane przez pewne środowiska ekspertów jako środek odprężający, a żeby mieć zdrowe ciało, należało jeść krwiste mięso, masło i śmietanę.Pojęcia i terminy medyczne zmieniają się, w miarę jak poszczególne teorie są poddawane rewizji i odrzucane. Co więcej, w obrębie profesji medycznej w każdej kwestii panuje znaczna, niekiedy radykalna rozbieżność zdań co do czynników ryzyka oraz etiologii głównych chorób zagrażających życiu. Są też specjaliści - znajdującej coraz większe uznanie ortodoksyjnych środowisk -

medycyny alternatywnej, którzy, nawetw przypadku tak poważnych schorzeń, jak choroba wieńcowa i rak, podważają co bardziej ugruntowane poglądy. Ocena ryzyka utraty zdrowia zależy w dużej mierze od tego, kto w tych dysputach „ma rację", bo o ile rozkład ryzyka dla określonego punktu w czasie wygląda na obiektywny, interpretacja ryzyka, na które jest narażona jednostka lub grupa, zależy od tego, czy nastąpią zmiany stylu życia oraz czy będą one oparte na miarodajnych założeniach. Raz ustanowiony fragment stylu życia, powiedzmy, określony sposób odżywiania się, może być odporny na modyfikacje, bo najpewniej ulegnie integracji z innymi wymiarami aktywności danej osoby. Wszystkie te rozważania przyczyniają się do refleksyjnego przyjmowania zapośredniczonych przez systemy abstrakcyjne parametrów ryzyka. Trudno się dziwić, że w obliczu takiej złożoności niektóre osoby tracą zaufanie właściwie do wszystkich specjalistów w zakresie medycyny, jedynie w ostateczności zasięgają ich porad i uparcie trzymają się swoich własnych nawyków.W odróżnieniu od zagrożeń zdrowia czynniki ryzyka na wielką skalę są z definicji oddalone od poszczególnych osób, chociaż, znów z definicji, znajdują bezpośrednie przełożenie na szansę życiowe każdej jednostki. Oczywistym błędem byłoby przypuszczać, że ludzie żyjący w warunkach nowoczesności są pierwszymi, którzy obawiają się strasznych katastrof, jakie mogą się wydarzyć. Wizje eschatologiczne były w wiekach średnich powszechne, a są też inne kultury, dla których świat jest pełen ogromnych niebezpieczeństw. Jednak zarówno pojmowanie, jak i charakter tych katastroficznych wizji różnią się pod pewnymi względami od współczesnej świadomości istnienia czynników ryzyka o szerokim zasięgu.

Ryzyko to wynika z gwałtownie przebiegających procesów globalizacyjnych. Jeszcze pół wieku temu ludzkość nie była wystawiona na tego rodzaju niebezpieczeństwo.I¦168IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoTe nowe czynniki ryzyka tworzą ciemną stronę nowoczesności i nie znikną, dopóki trwać będzie nowoczesność. Takie jak dziś lub podobne zagrożenia będą, jako trudne do przewidzenia skutki uboczne, niezmiennie towarzyszyły gwałtownym zmianom społecznym i technicznym. Czynniki ryzyka na wielką skalę mają szczególny charakter. Im bardziej zgubnych niebezpieczeństw dotyczą, tym mniej jesteśmy świadomi, czym tak naprawdę ryzykujemy - bo jeśli coś idzie „nie tak", jest już za późno, by temu zaradzić. Pewne tragiczne wydarzenia, jak na przykład katastrofa w Czernobylu, dają wyobrażenie o tym, co mogłoby się wydarzyć. Podobnie jak w wielu innych kwestiach, specjaliści nie są w pełni z g o d n i c o d o d łu g o t e r m i n o w y c h s k u t k ó w w y c i e k ó w radioaktywnych, jakie nastąpiły przy awarii elektrowni, dla narażonej na nie ludności. Ogólnie uważa się, że spowodują one wzrost zachorowań na pewne choroby i będą miały oczywiście dramatyczne następstwa dla ludzi, którzy mieli z nimi bezpośredni kontakt w Związku Radzieckim. Ale szacunek skutków większej awarii nuklearnej, nie mówiąc już o konflikcie nuklearnym choćby na małą skalę, pozostaje kwestią czystej kontrfaktycznej spekulacji.W przypadku czynników ryzyka na wielką skalę muszą być stosowane inne metody szacunkowe niż w przypadku zagrożeń, których skutki poddają się systematycznej kontroli i obserwacji -

chociaż interpretacje te trzeba nieustannie rewidować i aktualizować w świetle nowych teorii i informacji. Teza, zgodnie z którą ocena ryzyka jest sama przez się ryzykownym przedsięwzięciem, nigdzie nie sprawdza się lepiej niż w ocenie ryzyka na wielką skalę. Powszechnie stosowaną metodą szacowania ryzyka awarii reaktorów jądrowych jest model drzewa usterek. Powstaje ono na zasadzie wyliczania wszelkich znanych ścieżek prowadzących do możliwej usterki reaktora, a następnie wyszczególniania ścieżek prowadzących do tych ścieżek, i tak dalej. Końcowym efektem ma być możliwie precyzyjne okreś-Parametry ryzyka169lenie ryzyka. Metoda ta znalazła zastosowanie w badaniach bezpieczeństwa reaktorów w Stanach Zjednoczonych i kilku kra j a c h e u ro p e j s k i c h . P o z o s t a w i a o n a j e d n a k w i e l e niedopowiedzeń16. Nie sposób precyzyjnie oszacować ryzyka ludzkiego błędu lub sabotażu. Katastrofa w Czernobylu była skutkiem błędu człowieka, podobnie jak wcześniej pożar największej stacji nuklearnej w Brown's Ferry w Stanach Zjednoczonych. Pożar wybuchł, kiedy technik, pogwałcając ustanowione procedury, szukał ze świeczką przecieku powietrza. Niektóre drogi prowadzące do potencjalnej katastrofy można zupełnie przeoczyć. Wiele pominięć zdarzało się przy szacunkach ryzyka na małą skalę, a przy czynnikach ryzyka na wielką skalę niebezpieczeństwa ustalano często dopiero we wstecznej analizie danych i założeń. Stało się tak w hipotetycznej sytuacji, kiedy amerykańska Narodowa Akademia Nauk otrzymała za zadanie określenie ryzyka, na jakie narażone zostałyby dostawy żywności, gdyby wybuchł konflikt nuklearny o określonym natężeniu. Grupa

zaangażowanych w te badania naukowców ustaliła, że powstały ubytek warstwy ozonowej nie byłby groźny dla zasobów żywności ocalałej ludności, bo wiele roślin uprawnych, które są zdolne przetrwać w warunkach podwyższonego promieniowania ultrafioletowego, można by nadal hodować. Nikt z członków konsylium nie zauważył jednak, że podwyższony poziom promieniowania praktycznie uniemoż l iwi łby ludziom wykonywanie jakichkolwiek prac rolnych17.Czynniki ryzyka na wielką skalę stanowią jeden z elementów ogólnej „atmosfery ryzyka", która cechuje późną nowoczesność z jej zapośredniczonymi przez systemy eksperckie nowin-16 Zob. Paul Slovic, Baruch Fischoff, How Safe Is Safe Enough'!, w: Risk and Chance, Jack Downie, Paul Lefrere (red.), Milton Keynes 1980, Open University Press.17 Zob. Philip M. Boffey, Nuclear War, „Science" 1975, t. 190.

170IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwokarni naukowymi. Jak zauważa Rabinowitch: „Jednego dnia dowiadujemy się o szkodliwości rtęci i biegniemy opróżnić nasze półki z puszek z tuńczykiem, a jutro może się okazać, że mamy wystrzegać się masła, które nasi dziadkowie uważali za najbardziej zdrowotny z produktów, i że musimy zeskrobać ze ścian farbę ołowiową. Dziś niebezpieczeństwo czai się w fosforanach w naszym ulubionym detergencie, jutro przyjdzie kolej na insektycydy, które parę lat temu witano jako wybawicieli milionów od śmierci głodowej. Groźba śmierci, obłędu i - chyba jeszcze straszniejszy - rak czai się we wszystkim, co bierzemy do ust i do rąk"18. Cytat ten pochodzi sprzed jakichś dwudziestu lat. Od tamtego czasu w

tuńczyku znaleziono nowe szkodliwe pierwiastki, pewne detergenty, które w latach siedemdziesiątych uchodziły za bezpieczne, zostały wycofane, a jednocześnie niektórzy lekarze doszli do wniosku, że lepiej jeść masło niż zalecane wcześniej niskokaloryczne margaryny.Problem, powtórzę, nie polega na tym, że życie stało się samo w sobie bardziej ryzykowne niż w minionych epokach. Rzecz polega na tym, że w warunkach nowoczesności myślenie w kategoriach ryzyka i szacunek ryzyka jest na dobrą sprawę zajęciem, któremu nieustannie, choć może niedostrzegalnie, oddają się zarówno laicy, jak i eksperci. Należy pamiętać, że w odniesieniu do większości systemów eksperckich, jakie wkraczają w nasze życie codzienne, wszyscy jesteśmy laikami. Mnożeniu specjalizacji towarzyszy rozwój nowoczesnych instytucji, a dalsze zawężanie zakresów specjalistycznych dyscyplin jawi się jako nieunikniony efekt postępu technicznego. Wraz z postępującą specjalizacją kurczy się obszar, w którym jakakolwiek jednostka może się uważać za eksperta. W innych]8 Eugene Rabinowitch, Living Dangerously In the Age of Science, „Bulletin of the Atomic Scientists" 1972, nr 28.Świadome podejmowanie ryzyka171dziedzinach życia będzie ona w takiej samej sytuacji jak każdy. Nawet w dziedzinach, w których wśród ekspertów panuje konsens, zmienny i rozwojowy charakter nowoczesnej wiedzy powoduje, że jej wtórny wpływ na myślenie i działanie laików może być niejednoznaczny i złożony. Tak więc nowoczesna atmosfera ryzyka niepokoi wszystkich. Nikt nie może się czuć bezpieczny.Świadome podejmowanie ryzyka

Istnieje oczywiście różnica między ryzykiem, na jakie narażamy się świadomie, a ryzykiem wpisanym w warunki życia społecznego lub typowym dla wybranego przez nas stylu życia. Obszary ryzyka zinstytucjonalizowanego dostarczają pewnych ram, w których jednostki mogą zdecydować, czy podjąć duże ryzyko, także utraty życia, jak w niebezpiecznych sportach i tym podobnych przedsięwzięciach. Ale różnica między ryzykiem podejmowanym na własne życzenie a ryzykiem, jakiego jednostka wcale nie szuka, jest często zamazana, i po prostu nie zawsze odpowiada podziałowi na obszary ryzyka zewnętrznego i zinstytucjonalizowanego. Właściwe nowoczesnej gospodarce czynniki ryzyka dotyczą, o czym była już mowa, prawie każdego, niezależnie od tego, czy dana jednostka czynnie uczestniczy w tworzeniu porządku gospodarczego. Inne przykłady to prowadzenie samochodu i palenie. Prowadzenie samochodu jest na ogół czynnością dobrowolną, ale w wielu przypadkach styl życia i inne czynniki sprawiają, że korzystanie z samochodu staje się bliskie konieczności. Można z własnej woli zacząć palić, ale kiedy palenie przejdzie w nałóg, staje się tak samo kompulsywne, jak uzależnienie od alkoholu19.19 Zob. John Urquhart, Klaus Heilmann, Risk Watch, s. 89.172IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoCzynne podejście do pewnych typów ryzyka jest istotnym elementem atmosfery ryzyka. Pewne aspekty czy też rodzaje ryzyka same przez się stanowią wartość, jak uczucie podniecenia przy szybkiej jeździe samochodem, które niebezpiecznie przypomina dreszczyk wywoływany przez pewne przedsięwzięcia w obszarach ryzyka zinstytucjonalizowanego. Rozpoczęcie palenia przy pełnej

świadomości jego szkodliwego wpływu na zdrowie jest przykładem brawury, która także może dostarczać psychicznej satysfakcji. Jeśli rzeczywiście tak jest, zachowania te można rozpatrywać w kategoriach „kultywowania ryzyka", które omówię dalej. Ale w większości przypadków masową bierną akceptację ryzyka związanego z takimi praktykami, jak jazda samochodem lub palenie papierosów, należy rozumieć inaczej. Zazwyczaj wysuwa się dwa rodzaje argumentów. Według jednych wielkie korporacje i inne potężne, wpływowe czynniki spiskują, aby ukryć przed społeczeństwem prawdziwe parametry ryzyka lub stosują reklamy i inne metody warunkowania, aby znaczna część populacji mimo wszystko popadła w ryzykowne nawyki. Drugi rodzaj interpretacji zakłada, że większość laików nie bierze sobie zbytnio do serca indywidualnego lub odsuniętego w czasie ryzyka, mimo że wręcz przesadnie reaguje na zbiorowe katastrofy i czynniki, które są bardziej „widoczne". Obie interpretacje kładą nacisk na pozornie irracjonalne motywy zachowań. Żadna z nich nie wydaje się szczególnie przekonująca, chociaż bez wątpienia czynniki wymienione w każdej z nich nie są bez znaczenia. Główne powody tkwią prawdopodobnie w charakterystycznych cechach stylów życia i planach życiowych. Jako że specyficzne praktyki tworzą zazwyczaj spójny układ nawyków życiowych, jednostki nie zawsze, a wręcz rzadko kiedy szacują czynniki ryzyka oddzielnie, każdy w swojej dziedzinie. Przy planowaniu życia ludzie mają na względzieŚwiadome podejmowanie ryzyka173„pakiety" czynników ryzyka, nie kalkulują natomiast, jakie implikacje mogą mieć poszczególne ryzykowne zachowania. Innymi słowy, decydując się na dany styl życia, podejmują pewne

mieszczące się w „rozsądnych granicach" ryzyko jako część całego pakietu.Dążenie do kolonizacji przyszłości jest nieodłącznym elementem strategii planowania życia. Podobnie jak w przypadku przyszłości zbiorowej, wtargnąć można jedynie na skrawek obszaru przyszłości, która wymyka się szacunkom ryzyka. Każda jednostka zakłada teczkę z szacunkami ryzyka, które mogą być mniej lub bardziej czytelne, miarodajne i „otwarte". Może też w wyższym stopniu biernie zdać się na bieg wypadków. Myślenie w kategoriach ryzyka okazuje się raczej nieuniknione. Większość ludzi ma także świadomość ryzyka, jakie wiąże się z odrzuceniem takiego myślenia, nawet jeżeli woli je zlekceważyć. W naładowanych refleksyjnych warunkach rozwiniętej nowoczesności życie na „automatycznym pilocie" staje się coraz trudniejsze i coraz trudniej ochronić określony styl życia, choćby był silnie zakorzeniony, przed uogólnioną atmosferą ryzyka.Żeby nie było nieporozumień, należy w tym miejscu podkreślić, iż szacunek ryzyka jest w większości przeprowadzany na poziomie świadomości praktycznej i, jak dalej wskażę, kokon ochronny podstawowego zaufania nie przepuszcza skądinąd niepokojących zdarzeń, które potencjalnie wpływają na okoliczności życia jednostki. Niełatwo jest być „na luzie" w dobie rozwiniętej nowoczesności, kiedy ramy „odpowiedzialności" i rozwój „wspólnych historii" to w przeważającej mierze osiągnięcia refleksyjne. Ale takie historie tworzą często warunki, w których, przynajmniej w określonych fazach życia jednostki, stosunkowo łatwo jej zachować poczucie bezpieczeństwa ontologicznego.174IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwo

Ryzyko, bezpieczeństwo i kokon ochronnyJak już wcześniej podkreślałem, „wrażenie normalności" odnosi się do czegoś więcej niż pokaz, który urządzają dla siebie jednostki, żeby podtrzymać interakcję. W sytuacjach życia codziennego rutynowe zachowania jednostek przecinają się ze szlakami, którymi jednostki poruszają się w czasie i przestrzeni, tworząc „normalne" i „przewidywalne" warunki życia. Normalność jest starannie wypracowywana w ramach aktywności społecznej. Dotyczy to na równi ciała i artykulacji spraw i celów jednostki. Jednostka musi być obecna ciałem, żeby w ogóle być20, a ciało, jako fizyczne „ja", trzeba bezustannie chronić i wspierać, zarówno uczestnicząc bezpośrednio w codziennych sytuacjach, jak i przy planowaniu życia, które przekracza ograniczenia czasu i przestrzeni. W jakimś sensie ciało jest wiecznie wystawione na niebezpieczeństwo. Zawsze, nawet w najbliższym otoczeniu, obecne jest ryzyko uszkodzenia ciała. Dom na przykład jest miejscem niebezpiecznym. Wysoki odsetek poważnych obrażeń jest spowodowanych wypadkami w domu. Zgodnie z nader rzeczową definicją Goffmana, „ciało jest urządzeniem, od którego sprawności zależy bardzo wiele, i właściciel wciąż poddaje je próbom ognia"21.Jak sugerowałem w rozdziale drugim, podstawowe zaufanie jest podstawą związku między rutyną codzienności i wrażeniem normalności. W sytuacjach życia codziennego podstawowe zaufanie wyraża się przez branie w nawias ewentualnych zdarzeń lub spraw, które w pewnych warunkach mogłyby wywołać panikę. To, co zdają się robić i kim zdają się być inni ludzie, uważa się zazwyczaj za to, co faktycznie robią i kim faktycznie są. Rozważmy jednak, dla przykładu, świat szpiega,20 Zob. Erving Goffman, Interaction Ritual, s. 166.

21 Ibid., s. 167.Ryzyko, bezpieczeństwo i kokon ochronny175któremu instynkt samozachowawczy nakazuje wątpić w szereg pozorów normalności, jakie akceptują inni. Szpieg zawiesza część uogólnionego zaufania, które pokładamy w świecie, gdzie „jest jak jest", i cierpi męki niepokoju przez zupełnie przyziemne wypadki. Pomyłka telefoniczna może najwyżej trochę zdenerwować zwykłego człowieka, ale dla agenta wywiadu może stanowić sygnał wysoce niepokojący.Poczucie cielesnego i psychicznego „luzu" jest, jak już wspominałem, ciężko wypracowywane w toku codziennych rutynowych czynności. Jeżeli w sytuacjach działania wydajemy się na ogół mniej podatni, niż istotnie jesteśmy, to dlatego, że długo uczyliśmy się, jak unikać potencjalnych zagrożeń i jak je neutralizować. Najprostsze czynności, takie jak chodzenie bez przewracania się, niezderzanie się z różnymi przedmiotami, przechodzenie przez ulicę lub jedzenie nożem i widelcem, zostały wyuczone w sytuacjach, które pierwotnie miały wymiar przełomowy. Wrażenie, że przez większość czasu „nic takiego się nie dzieje", wynika z nieustannej czujności, której osiągnięcie wymaga długiej wprawy i od której zależy utrzymanie kokonu ochronnego, będącego z kolei warunkiem moż l iwości przeprowadzenia jakichkolwiek regularnych działań.Goffmanowski Umwelt jest kategorią, za pomocą której zazwyczaj analizuje się wskazane powyżej zjawiska. Umwelt jest rdzeniem (wypracowanej) normalności, którą otaczają się jednostki i grupy22. Pojęcie to pochodzi z badań nad zachowaniami zwierząt. Zwierzęta są wrażliwe na otaczający je świat z punktu widzenia

niebezpieczeństw, jakie mogą z niego pochodzić. Zakres wrażliwości jest różny u różnych gatunków. Jedne zwierzęta już z odległości paru mil odbierają dźwięki, zapachy i ruch. Umwelt innych jest bardziej ograniczony.22 Zob. Erving Goffman, Relations in Public, London 1971, Allen Lane, s. 252 i nast.176IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoW przypadku ludzi Umwelt rozciąga się poza bezpośrednie otoczenie fizyczne. Mieszczą się w nim nieograniczone obszary czasu i przestrzeni i odpowiada on, by posłużyć się kategorią Schiitza, systemowi istotności, który obejmuje życie jednostki. Jednostki zachowują bez mała ciągłą czujność na sygnały, które odnoszą ich aktualne czynności do odległych w przestrzeni znaczących osób i zdarzeń. Umwelt jest „ruchomym" światem normalności, który jednostka zabiera ze sobą przechodząc od sytuacji do sytuacji, chociaż osiągnięcie normalności zależy także od innych, którzy potwierdzają odtwarzanie tego świata lub w nim uczestniczą. Jednostka wytwarza niejako przed sobą „czoło fali odpowiedniości", która porządkuje przygodne zdarzenia ze względu na ryzyko i ewentualne powody do niepokoju. Ruch w czasie i przestrzeni - fizyczna ruchliwość cała przemieszczającego z jednego miejsca w drugie - każe jednostce skupiać uwagę na fizycznych właściwościach kontekstów działania, ale związane z nimi zagrożenia są kontrolowane ze względu na znacznie szerszy i bardziej rozproszony wachlarz niebezpieczeństw. We współczesnym zglobalizowanym świecie Umwelt obejmuje także świadomość ryzyka o szerokim zasięgu, które odpowiada zagrożeniom, jakich nie sposób zupełnie wyeliminować.

W warunkach nowoczesnych, skąd znikła na ogół fortuna, ludzie są skłonni dzielić Umwelt na zdarzenia zaplanowane i przygodne. Przygodne zdarzenia tworzą przy tym tło dla pierwszoplanowych istotności, z których utkany jest bieg zdarzeń. Takie zróżnicowanie pozwala też jednostce wyodrębnić i przenieść w sferę, wobec której także będzie wykazywać uwagę, ale minimalną, cały szereg faktycznych i potencjalnych wydarzeń. Naturalnym następstwem jest to, że każdy uczestnik interakcji przyjmuje, iż większość jego działań jest innym obojętna - chociaż obojętność, w postaci kodów uprzejmej nieuwagi, także jest w publicznych sytuacjach współobecności wypracowywana.Ryzyko, bezpieczeństwo i kokon ochronnyW przeciwieństwie do paranoika zwykły człowiek jest więc w stanie przyjąć do wiadomości, że momenty przełomowe dla jego życia nie są skutkiem losu. Przymierzając się do ryzykownego przedsięwzięcia, trzeba liczyć na szczęście, ale ma ono także szersze znaczenie jako ogniwo łączące szansę z przełomem, który ma przynieść, kiedy jednostka ma szczęście lub pecha. Ponieważ jednak często trudno nakreślić granicę między zdarzeniami przygodnymi a zaprojektowanymi, „nieporozumienia" w tej mierze, gdy jesteśmy przekonani, że coś, co się komuś przydarza, zostało wykalkulowane, podczas gdy nie zostało, lub odwrotnie, mogą być przyczyną poważnych napięć. Wykrycie kalkulacji łatwo może okazać się bardzo niepokojące, jak na przykład wówczas, gdy mąż zaczyna podejrzewać żonę o niewierność, kiedy dowiaduje się, że jej pozornie przypadkowe spotkanie z byłym kochankiem faktycznie wcale nie było dziełem przypadku. Przyjęcie uogólnionego zaufania, jakie wiąże się z identyfikacją przygodnych zdarzeń, dotyczy dalszych oczekiwań, jak również bieżących

interpretacji. Na ogół w sytuacjach społecznych jednostka przyjmuje, że inni obecni nie wykorzystają kiedyś w przyszłości tego, co się tu i teraz dzieje, w jakiś złośliwy lub nieżyczliwy sposób. Jednak to, jaki kto w przyszłości zrobi użytek z bieżących sytuacji, pozostaje kwestią otwartą.Kokon ochronny to osłona zaufania, która umożliwia podtrzymanie możliwego «Umwelt». Podglebie zaufania jest warunkiem i wynikiem rutynowego przebiegu zdarzeń w świecie, gdzie „nic takiego się nie dzieje" - świecie faktycznych i możliwych wydarzeń, które tworzą środowisko bezpośrednich czynności jednostki i jej planów na przyszłość, gdzie, z jej punktu widzenia, od większości „nic nie zależy". Zaufanie obejmuje tu faktyczne i potencjalne zdarzenia w świecie fizycznym, jak również spotkania i działania w sferze życia społecznego. Życie w ramach nowoczesnych instytucji społecz-178IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwonych, gdzie ryzyko jest rozpoznawane jako takie, nie zawsze sprzyja p o k ła d a n i u u o g ó l n i o n e g o z a u f a n i a w „ o d r z u c o n y c h możliwościach", czyli możliwościach, które zostały wykluczone jako nieadekwatne względem tożsamości i celów jednostki. Poczucie bezpieczeństwa psychicznego, jakie dają koncepcje losu, jest w większości niedostępne, podobnie jak personaliza-cje zdarzeń naturalnych w postaci duchów, demonów i innych bytów. Dalszych problemów związanych z relacją uogólnionego zaufania i Umwelt nastręcza ciągła konstruktywna ingerencja w życie codzienne systemów abstrakcyjnych.W nowoczesnych warunkach społecznych, im bardziej jednostka stara się refleksyjnie nadać kształt swojej tożsamości, tym większą

ma świadomość, że o przyszłości decyduje to, co dzieje się teraz. W miarę jak jednostka odchodzi od koncepcji fortuny, głównym wymiarem kolonizacji jej obszarów własnej przyszłości staje się szacunek ryzyka, lub wyważanie ryzyka i szans. Jednakże z psychologicznego punktu widzenia kluczową rolę odgrywa gwarantowana przez kokon ochronny możliwość zignorowania niebezpiecznych skutków, na jakie wskazuje myślenie w kategoriach ryzyka. Skoro sporządzanie rozkładów ryzyka jest tak ważnym wymiarem nowoczesności, jednym ze sposobów osiągnięcia tego efektu może być znajomość stosunków prawdopodobieństwa dla różnego typu aktywności lub zdarzeń. Możliwość, że coś pójdzie „nie tak", można odsunąć na bok jako tak mało prawdopodobną, że nie warto zaprzątać sobie nią głowy. Oblicza się , że pod wieloma względami samolot jest najbezpieczniejszym środkiem transportu. W wypadku lotnictwa cywilnego ryzyko śmierci w katastrofie lotniczej wynosi 1:850000 i jest to wynik podzielenia liczby ofiar katastrof lotniczych w danym przedziale czasu przez całkowitą liczbę lotów pasażerskich w tym okresie23.Zob. John Urquhart, Klaus Heilmann, Risk Watch, s. 45.Ryzyko, bezpieczeństwo i kokon ochronny179Mając na uwadze liczbę wypadków, którym ludzie ulegają w domu, w pracy i w różnych innych miejscach, trudno zaprzeczyć, że fotel kursowego samolotu unoszącego się osiem kilometrów nad ziemią jest najbezpieczniejszym miejscem na świecie. A jednak wielu ludzi wciąż przeraża latanie, a są i tacy, którzy mimo istniejących możliwości i środków, jakimi dysponują, nigdy nie wsiadają do samolotu. Nie mogą pozbyć się myśli, co by było, gdyby jednak coś

poszło nie tak.Co ciekawe, niektórzy z nich nie mają nic przeciwko poruszaniu się samochodem, mimo że na pewno zdają sobie sprawę ze związanego z tym znacznie wyższego ryzyka utraty zdrowia i życia. Jak się zdaje, kontrfaktyczność mocno waży na tych wyborach i choć wypadki drogowe mogą być makabryczne, nie wywołują w nich takiego przerażenia jak potencjalny przebieg katastrofy samolotu.Inne czynniki, które mogą się przyczyniać do zmniejszenia niepokoju spowodowanego świadomością ryzyka jako ryzyka, to odsunięcie w czasie i dystans przestrzenny. Młoda, ciesząca się dobrym zdrowiem osoba może mieć pełną świadomość ryzyka, jakie niesie palenie, ale będzie odnosić je do czasu należącego w jej pojęciu do nieprawdopodobnie dalekiej przyszłości, kiedy dojdzie do czterdziestki, a w tak dalekiej przyszłości zagrożenia te zupełnie się rozmywają. Ryzyko, które nie dotyczy bezpośrednio codziennych sytuacji życiowych, na przykład czynniki ryzyka na wielką skalę, także może być wyłączone z Umwelt. Innymi słowy, związane z nim niebezpieczeństwa są zbyt odległe od praktycznej strony życia jednostki, by brała ona poważnie ewentualność ich wystąpienia.Pojęcie losu nie znikło jednak bez śladu. Można je napotkać w niepokojącym połączeniu poglądów odpowiadających niere-ligijnemu rozumieniu ryzyka z postawami fatalistycznymi. Wiara w opatrzność - znaczące zjawisko związane z pewnymi podstawowymi właściwościami samej nowoczesności - to"'.4".=4180TV. Los, ryzyko i bezpieczeństwo

Ryzyko, bezpieczeństwo i kokon ochronny181jedna z postaci, w jakiej wraca pojęcie fortuny. Opatrznościowe interpretacje historii stanowiły główny wymiar kultury oświecenia, nie dziwi więc, że ich pozostałości w myśleniu potocznym zachowały się do dzisiaj. Zaś postawy wobec ryzyka na wielką skalę wciąż chyba noszą znamię wiary w opatrzność. Nawet jeśli żyjemy w apokaliptycznych czasach i jesteśmy narażeni na wiele globalnych zagrożeń, ludzie zachowują przekonanie, że rządom, naukowcom i inżynierom można zaufać, iż podejmą słuszne kroki, aby zapobiec większym katastrofom, inni zaś uznają, że „na koniec i tak będzie, co ma być".Takie postawy mogą jednak przekształcić się w myślenie fatalistyczne. Etos fatalistyczny jest jedną z możliwych reakcji na niereligijną kulturę ryzyka. Istnieją rodzaje ryzyka, z którymi spotykamy się wszyscy, jako jednostki, ale również jako zbiorowości, i którym nikt z nas nie jest w stanie zaradzić. Jak powiedziałby rzecznik takiego światopoglądu, wszystko, co nam się zdarza w życiu, jest dziełem przypadku, a zatem nie pozostaje nic innego, jak pogodzić się z tym, że „będzie, co ma być", i zostawić rzeczy samym sobie. Niezależnie od tego, zważywszy naciski, które popychają nas w kierunku przyjmowania czynnej i twórczej postawy wobec osobistych i zbiorowych okoliczności naszej egzystencji, raczej trudno byłoby zachować postawę fatali styczną w każdej dziedzinie życia. W pewnych sytuacjach ryzyka fatalizm przechodzi często w bardziej ogólną postawę, jak ją gdzie indziej określiłem, „pragmatycznej akceptacji" lub „ cynicznego pesymizmu". Pierwsza z wymienionych postaw polega na przezwyciężaniu przeciwności z dnia na dzień, druga na odpieraniu

niepokojów za pomocą sarkastycznej ironii24.Jest wiele niepożądanych zdarzeń, które mogą naruszyć ochronną warstwę bezpieczeństwa ontologicznego i wywołać panikę. Powody do paniki mogą przybierać wszelkie formy i rozmiary, od czterominutowego ostrzeżenia przed totalną katastrofą do poślizgnięcia się na skórce od banana. Takim powodem może być symptom lub uraz fizyczny albo niepokój o losy jakiegoś życiowego projektu, faktyczny upadek takiego projektu, czy też niespodziewane zdarzenia wdzierające się w obszar Umwelt. Największym wyzwaniem, z jakimi muszą sobie radzić jednostki, są sytuacje, które nie tylko napawają przerażeniem, ale wprowadzają realne zmiany, czyli momenty przełomowe. W momencie przełomowym jednostka zdaje sobie sprawę, że stoi wobec nowych niebezpieczeństw i szans. Okoliczności te wymuszają na niej zarzucenie, w danym zakresie, rutynowych nawyków, nawet wówczas, gdy są one ściśle zintegrowane z jej tożsamością. Jednostka może przyjąć różne strategie. Może, z takich czy innych powodów, niezmiennie trzymać się ustalonych sposobów postępowania, nie zważając na to, czy są one odpowiednie ze względu na nowo zaistniałe okoliczności. Taka strategia nie zawsze jednak jest możliwa do przeprowadzenia. Na przykład osoba, która odeszła od partnera, nie może działać tak, jak wówczas, gdy byli parą. Wiele momentów przełomowych ze swej natury zmusza jednostkę do zmiany zwyczajów i rewizji projektów.Nie zawsze jest tak, że momenty przełomowe „przytrafiają się" jednostkom. Bywa, że się je kultywuje lub celowo prowokuje. Szeroką kategorię sytuacji, w których przełomo-wość jest wynikiem św i a d o m y c h z a b i e g ó w , t w o r z ą o b s z a r y r y z y k a z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n e g o i n i e k t ó r e i n n e , b a r d z i e j

zindywidualizowane ryzykanckie przedsięwzięcia25. Takie sytua-Zob. Anthony Giddens, The Consequences of Modernity, Cambridge 1990, Polity Press.23 Por. Charles W. Smith, The Mind of the Market, Totowa 1981, Rowman and Littlefield.182IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwocje są polem do demonstracji odwagi, zaradności i wytrwałości, a ludzie są w pełni świadomi ryzyka, na jakie się narażają, ale wykorzystują je dla stworzenia warunków krytycznych, które są nieosiągalne, kiedy rzeczy przebiegają rutynowo. Większość obszarów ryzyka zinstytucjonalizowanego, włączając sektor gospodarczy, to zawody, czyli przestrzenie, gdzie do podjęcia ryzyka skłania konkurencja z innymi lub chęć przezwyciężenia przeszkód, jakie stwarza świat fizyczny. W przeciwieństwie do sytuacji „czysto losowych", jak na przykład loterie, zawody wymagają oddania i czynnego dostosowania się do okoliczności. Wrażenia, jakich może dostarczyć kultura ryzyka, zależą od świadomych decyzji o wystawieniu się na niepewny los, gdyż dzięki temu to, co się dzieje, wyróżnia się na tle zrutynizowanej codzienności. Wrażeń można poszukiwać w ryzyku wyższego stopnia nieuczestnicząco, jako widownia sportów ekstremalnych, lub tam, gdzie prawdopodobieństwo utraty życia lub zdrowia jest w rzeczywistości niewielkie lub udawane (jak przejażdżka kolejką górską). Balint wyróżnia kilka typów postaw, które decydują o czerpaniu wrażeń z sytuacji ryzyka. Są to: świadomość bycia wystawionym na niebezpieczeństwo, dobrowolne wystawienie się na niebezpieczeństwo oraz mniejsza lub większa pewność wyjścia cało z niebezpiecznej sytuacji26. Wesołe miasteczko jest miejscem,

gdzie większość sytuacji, w których ludzie szukają wrażeń, została skopiowana, ale w sposób kontrolowany, przez co zostają zubożone o dwa kluczowe wymiary: czynne panowanie jednostki nad sytuacją i czynnik niepewności, który z jednej strony zmusza jednostkę, by zapanowała nad sytuacją, z drugiej zaś pozwala jej wykazać się tym osiągnięciem.Goffman zauważa, że człowiek o silnej skłonności do podejmowania ryzyka, na przykład zagorzały hazardzista, z wolnejZob. Michael Balint, Thrills and Regressions, London 1959, Hogarth.Ryzyko, bezpieczeństwo i kokon ochronny183gry możliwości potrafi wyłowić szansę w sytuacjach, które inni potraktowaliby jako zwyczajne i nic nie znaczące. Można by dodać, że umiejętność dostrzeżenia takich haczyków zwiększa szansę na podjęcie nowych sposobów działania w starych kontekstach. Odkrycie lub sprowokowanie przygodności sprawia, że sytuacje, które wydawały się ściśle określone i z góry przesądzone, znów jawią się jako źródło tryskające nieznanymi możliwości. Kultywowanie ryzyka zbiega się w tym miejscu z pewnymi podstawowymi kierunkami nowoczesności. Możliwość zburzenia ustalonego porządku rzeczy i otwarcia nowych dróg, a więc kolonizacji nowego fragmentu przysz łości, jest rysem niepokojącego charakteru nowoczesności.Można by, jak sądzę, powiedzieć, że podejmowanie ryzyka jest rodzajem „eksperymentu z zaufaniem" (w sensie podstawowego zaufania), a co za tym idzie, ma wpływ na tożsamość jednostki. „Pewność", o której pisze Balint, można by uznać za odpowiednik zaufania - że uda nam się przezwyciężyć niebezpieczeństwa, na

jakie świadomie się wystawiamy. Dla jednostki zapanowanie nad takimi niebezpieczeństwami jest okazją do sprawdzenia się i pokazania sobie oraz innym, że poradzi sobie w najtrudniejszych warunkach. Strach jest podniecający, ale to właśnie strach pozwala panować nad sytuacją. Wrażenia, jakich dostarcza świadome ryzyko, czerpią swoją moc z „odwagi istnienia", która odpowiada wczesnej socjalizacji. W sytuacjach świadomie podejmowanego ryzyka odwaga przejawia się właśnie przez to, co poddawane jest próbie. Jednostka poddaje testowi swoją nienaruszalność przez to, że będąc w stanie wyobrazić sobie „najgorsze", mimo wszystko, niczym do tego nie zmuszana, prze naprzód. Poszukiwanie wrażeń lub, myśląc bardziej trzeźwo, poczucia kontroli sytuacji, które można osiągnąć w świadomej konfrontacji z ryzykiem, bez wątpienia bierze się z przezwyciężenia rutyny. Znajduje też jednak podłoże psychologiczne w wyraź-184IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwonym kontraście, jaki zarysowuje się w stosunku do bardziej odsuniętych i niejednoznacznych gratyfikacji pochodzących z innych sytuacji styczności z ryzykiem. W przypadku kultywowanego ryzyka zetknięcie się z niebezpieczeństwem i jego pokonanie jest wpisane w samo działanie, podczas gdy w innych groźnych sytuacjach opłacalność powzięcia takich a nie innych strategii może pozostawać niezauważona latami.Ryzyko, zaufanie i systemy abstrakcyjneSystemy abstrakcyjne nowoczesności tworzą szerokie obszary względnego bezpieczeństwa, w których toczy się życie codzienne. Jak już wspominałem w tym rozdziale, aspektem myślenia w kategoriach ryzyka jest rzecz jasna pewien odczuwany stan

zagrożenia, ale jest ono zarazem środkiem stabilizującym przyszłość, a więc metodą kolonizacji przyszłości. Względnie stały, dogłębny i gwałtowny bieg zmian, jakie charakteryzują nowoczesne instytucje, wraz z ustrukturowaną refleksyjnością, oznacza, że zarówno na poziomie codziennych praktyk, jak i filozoficznych interpretacji nic nie można uznać za pewne. Sposób postępowania, który dziś jest poprawny-odpowiedni-i-zalecany, jutro, w świetle nowych okoliczności lub odkryć, może już być postrzegany zupełnie inaczej. Ale jednocześnie, jeśli chodzi o wiele codziennych działań społecznych, pozostają one skutecznie zrutynizowane przez wzajemne powiązania w czasie i przestrzeni.Rozważmy kilka przykładów. Nowoczesny pieniądz stanowi niezmiernie skomplikowany system abstrakcyjny i jest najlepszą ilustracją funkcjonowania systemu abstrakcyjnego, który zespala prawdziwie globalne procesy z najbardziej przyziemnymi drobiazgami w życiu codziennym. Nawet w biedniejszych warstwach społeczeństw rozwiniętych (i nawet mimo to, że wiele transakcji nie ma charakteru wymiany monetarnej),Ryzyko, zaufanie i systemy abstrakcyjne185gospodarka pieniężna jest mechanizmem, który reguluje przebieg zaspokajania wielu codziennych potrzeb. Zarówno w skali globalnej, jak i na rynkach lokalnych pieniądz miesza się z innymi systemami abstrakcyjnymi. Istnienie zorganizowanej wymiany monetarnej umożliwia regulację kontaktów i transakcji „na odległość" (w wymiarze przestrzennym i czasowym), dzięki którym wpływy globalne i lokalne wzajemnie się splatają. W powiązaniu z równie złożoną strukturą, jaką jest podział pracy, system monetarny rutynizuje dostarczanie potrzebnych na co dzień dóbr i

usług. Oprócz tego, że przeciętny człowiek może korzystać z większej niż w warunkach gospodarki przednowoczesnej różnorodności dóbr i produktów żywnościowych, ich dostępność nie jest już bezpośrednio związana z jakimś konkretnym czasem lub miejscem. Na przykład wiele sezonowych produktów spożywczych jest w sprzedaży przez okrągły rok, a takie, których w ogóle nie można wyprodukować w danym kraju, są tam stale do nabycia. Jest to przykład kolonizacji czasu oraz organizacji przestrzeni, bo indywidualny konsument nie musi już troszczyć się0 przyszłość. W rzeczy samej, w warunkach życia codziennego, uporządkowanego przez funkcjonujący dynamicznie nowoczesny system gospodarczy, gromadzenie zapasów w ogóle traci jakikolwiek sens - chociaż niektórych mogą do tego skłaniać obawy przed ryzykiem na wielką skalę. Taka praktyka podnosi koszty życia, bo angażuje dochody, które można by wykorzystać inaczej. Tak czy owak gromadzenie jest strategią na krótki dystans, chyba że jednostka sama zajmie się produkcją żywności. Jeśli jednostka pokłada zaufanie w systemie monetarnym i podziale pracy, dają one większą pewność1 bezpieczeństwo niż jakiekolwiek inne rozwiązanie.Inną ilustracją jest zaopatrzenie w wodę, zasilanie w energię niezbędne do ogrzewania i oświetlenia oraz oczyszczanie i odprowadzanie ścieków. Systemy te, wraz z ekspertyzą, nar186IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoktórej są oparte, stabilizują liczne obszary życia codziennego, zarazem, podobnie jak pieniądz, radykalnie przekształcając je w stosunku do przednowoczesnych warunków życia. Większa część

populacji krajów rozwiniętych ma dostęp do wody za przekręceniem kurka, równie niekłopotliwe jest ogrzewanie i oświetlenie, a nieczystości można się szybko pozbyć przez spuszczenie wody. System kanalizacji zdecydowanie zredukował jedną z największych trosk, jakie towarzyszyły życiu wielu społeczeństw przednowoczesnych - niepewne zaopatrzenie w wodę27. Łatwy dostęp do wody w domach pozwolił na podniesienie standardów czystości i higieny osobistej, co znacząco przyczyniło się do poprawy zdrowia społeczeństwa. Woda bieżąca jest także konieczna w nowoczesnych systemach odprowadzania ścieków i także przez to ma pozytywny wpływ na utrzymanie zdrowia. Elektryczność, gaz oraz paliwa stałe w ciągłym zaopatrzeniu podobnie pomagają w regulacji norm komfortu fizycznego oraz dają możliwość gotowania i używania wielu sprzętów domowych. Regulują one życie w domu i poza domem. Oświetlenie elektryczne umożliwiło kolonizację nocy28. W warunkach domowych czynnościami rutynowymi rządzi potrzeba regularnego snu, nie zaś przemiana dnia i nocy, a na zewnątrz rośnie liczba instytucji, które funkcjonują dwadzieścia cztery godziny na dobę.Warunkiem rozwoju takich systemów abstrakcyjnych jest interwencja techniczna, która oczywiście modyfikuje również wiele innych aspektów nowoczesnego życia społecznego. „Uspołecznienie przyrody" pozwoliło ustabilizować wiele jej dotychczas nieregularnych lub nieprzewidywalnych skutków, jakie odczuwał człowiek. W epokach przednowoczesnych27 Zob. Murray Melbin, Night as Frontier, New York 1987, Free Press.28 Zob. Rene Dubos, The Wooing of Earth, London 1980, Athlone.Ryzyko, zaufanie i systemy abstrakcyjne

187panowanie nad przyrodą było również przedsięwzięciem o dużym rozmachu, szczególnie w wielkich krajach rolniczych, gdzie przedsięwzięcia irygacyjne, przecinki lasów i inne zabiegi zmierzające do podporządkowania przyrody człowiekowi były na porządku dziennym. Jak podkreśla Dubos, u progu epoki nowoczesnej Europa była w większej części podporządkowanym człowiekowi obszarem, uformowanym z pierwotnych lasów i bagien przez wiele pokoleń chłopów29. Jednakże w ciągu ostatnich dwóch czy trzech wieków proces ludzkiej interwencji w środowisko naturalne znacznie przybrał na sile. Co więcej, jego zasięg nie ogranicza się już do określonych obszarów czy regionów, ale, podobnie jak inne wymiary nowoczesności, ma zasięg globalny. W efekcie tych procesów człowiek może czuć się bezpieczniej. Na przykład podróżowanie zostało uregulowane i stało się bezpieczniejsze dzięki budowie nowoczesnych dróg, kolei, statków i samolotów. Tak jak w przypadku innych systemów abstrakcyjnych, innowacje te pociągnęły za sobą przeogromne zmiany dotyczące charakteru i zakresu podróży. Ale każdy, kto dysponuje niezbędnymi środkami finansowymi, może dziś bez chwili wahania wyruszyć w drogę, jaka jeszcze dwa wieki temu nie odstręczyłaby tylko największych śmiałków i trwałaby nieporównanie dłużej. Bezpieczeństwo życia codziennego pod wieloma względami poprawiło się, ale cena, którą płacimy za tę poprawę, jest też niemała. Funkcjonowanie systemów abstrakcyjnych opiera się na zaufaniu, ale nie sposób czerpać z nich korzyści moralnych, jakie dają stosunki międzyludzkie, albo jakie zapewniały systemy tradycyjne, w których życie codzienne mieściło się w określonych ramach moralnych. Co więcej, życie codzienne, które w całości

przenikają systemy abstrakcyjne, niesie takie rodzaje ryzyka, którym jednostka nie bardzo jest w stanie stawić188IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoczoło. Do tej kategorii ryzyka należy ryzyko na wielką skalę. System coraz ściślejszych zależności, aż po autonomiczne systemy globalne, oznacza wzrost podatności całego układu w sytuacji niesprzyjających okoliczności, które będą miały wpływ na system jako całość. Odnosi się to do każdego z wyżej wymienionych przykładów. Nawet niewielka suma pieniędzy, jaką dana jednostka posiada, podlega wahaniom globalnej ekonomii, na co nawet największe państwa mają mały wpływ. Lokalne systemy monetarne mogą ulec kompletnemu załamaniu, jak to miało miejsce w Niemczech w latach dwudziestych. W pewnych okolicznościach, które w tej chwili być może trudno sobie w ogóle wyobrazić, to samo może stać się w skali globalnego porządku ekonomicznego, z dramatycznymi skutkami dla miliardów ludzi. Długotrwałe susze lub inne problemy z centralną dystrybucją wody mogą mieć znacznie poważniejsze następstwa niż okresowe niedobory wody w czasach przednowoczes-nych, podczas gdy długotrwałe odcięcie energii może zupełnie zaburzyć rytm codziennego życia ogromnej liczby ludzi.Przekształcone przez człowieka środowisko naturalne jest sugestywnym i, niezależnie od tego, szalenie ważnym przykładem ilustrującym charakter tych procesów. McKibben przekonująco pokazuje, że interwencja człowieka w środowisko naturalne jest tak głęboka i daleko posunięta, że można wręcz mówić o „kresie natury". Nowe środowisko, jakie stworzył człowiek, różni się zupełnie od dawnego środowiska naturalnego, które istniało

niezależnie o działalności ludzkiej i było jej w miarę niezmiennym tłem. „Przypomina dawne środowisko w tym, co pojmujemy jako zjawiska naturalne (deszcz, wiatr, upał), ale nie daje żadnej pociechy, ucieczki od świata ludzi, poczucia trwałości, czy nawet wieczności"30.s. 96.Bil) McKibben, The End of Nature, New York 1989, Random House,Bezpieczeństwo, dewaluacja umiejętności i systemy abstrakcyjne 189Natura w dawnym sensie była, jak wskazuje McKibben, całkiem nieobliczalna. Burze nadchodziły bez zapowiedzi, złe lata niszczyły p l o n y , n i s z c z y c i e l s k i e p o w o d z i e b y ły n a s tęp s t w e m nieoczekiwanych opadów. Nowoczesny rozwój techniki i ekspertyzy umożliwiają lepszą kontrolę warunków pogodowych, a skuteczniejsza kontrola środowiska naturalnego pozwala przezwyciężyć lub zminimalizować oddziaływanie czynników naturalnych. Jednakże pod wieloma względami środowisko człowieka jest bardziej nieobliczalne niż „dawna natura", bo nie możemy być pewni, jak nowy porządek naturalny będzie się zachowywał. Weźmy hipotezę globalnego ocieplenia, zjawiska, które, o ile rzeczywiście zachodzi, doprowadzi do spustoszenia w skali globu. Zdaniem McKibbena dostępne dane wskazują na rzeczywiste istnienie „efektu cieplarnianego", a co więcej, uważa on, że proces ten zaszedł już zbyt daleko, by kontrolować choćby doraźnie jego skutki. Być może ma co do tego rację. W każdym razie, w chwili, kiedy piszę te słowa, nie można mieć jakiejkolwiek pewności, że tak nie jest. Niebezpieczeństwa związane z globalnym ociepleniem należą do kategorii ryzyka na wielką skalę, na które

jesteśmy narażeni wszyscy, ale praktycznie nie sposób go precyzyjnie wyliczyć.Bezpieczeństwo, dewaluacja umiejętności i systemy abstrakcyjneSystemy abstrakcyjne powodują dewaluację umiejętności, i to nie tylko w kontekście pracy zawodowej, ale we wszystkich sektorach życia społecznego, z którymi mają styczność. Dewaluacja umiejętności w życiu codziennym jest przyczyną alienacji i fragmentacji tożsamości jednostki. Przyczyną alienacji jest wtargnięcie systemów abstrakcyjnych, a szczególnie systemów eksperckich, do wszystkich dziedzin życia codziennego, przez co zachwiane zostają dotychczasowe formy kontroli lokalnej.w190IV. Los, lyzyko i bezpieczeństwoW znacznie bardziej związanych z miejscem społeczeństwach przednowoczesnych wszyscy ich członkowie wykształcali wiele umiejętności i odmian „wiedzy lokalnej" w sensie Geertzow-skim, związanych z ich życiem codziennym. Organizacja tych umiejętności w całościowe praktyczne schematy postępowania w odniesieniu do kwestii wewnątrzspołecznych i środowiska naturalnego umożliwiała takim społecznościom lokalnym przetrwanie. Jednakże wraz z ekspansją systemów abstrakcyjnych warunki życia codziennego zaczęły się zmieniać i wzajemnie przenikać na znacznie większych obszarach czasu i przestrzeni. Takie procesy wykorzeniania wiążą się z utratą tego, co było. Byłoby jednak błędem postrzeganie tych strat w kategoriach przejmowania władzy jednych jednostek lub grup przez inne. Procesy takie istotnie zachodzą, ale w sposób niecałkowity. Na przykład rozwój medycyny profesjonalnej doprowadził do

weryfikacji żywionych dotychczas przez wielu laików przekonań i umiejętności praktycznych. Lekarze i inni specjaliści w zakresie nauk medycznych czerpią autorytet z postulatów naukowości zawartych w skodyfikowanych zasadach ich postępowania. Ponieważ jednak właściwa ekspertyzie specjalizacja sprawia, że sami eksperci są w większości sytuacji laikami, nikt bezpośrednio nie panuje nad tym, jaki wpływ wywierają systemy abstrakcyjne. Właśnie ten efekt jest podłożem zaistnienia zjawiska ryzyka na wielką skalę.Braverman nie ma racji twierdząc, że w sferze pracy zawodowej zachodzi jednokierunkowy proces dewaluacji umiejętności ludzkich. Miejsca pracy kształtują wciąż nowe umiejętności i nabywają ich także ci, których dotychczasowy fach stał się niepotrzebny. Podobny proces zachodzi też w wielu innych sektorach działalności społecznej, w których daje się odczuć wpływ systemów abstrakcyjnych. Przejmowanie przez laików wiedzy i kontroli jest podstawowym aspektem zjawiska, które gdzie indziej określiłem jako „dialektyka kontroli".Bezpieczeństwo, dewaluacja umiejętności i systemy abstrakcyjne 191Jakiekolwiek umiejętności i rodzaje wiedzy straciliby laicy, nadal pozostają sprawni i zorientowani w warunkach, w jakich przebiegają ich codzienne czynności i jakie za pomocą tych czynności w pewnym stopniu wciąż na nowo odbudowują. Istnieje zatem dialektyczny związek między towarzyszącym ekspansji s y s t e m ó w a b s t r a k c y j n y c h e f e k t e m w y w ła s z c z a n i a a umiejętnościami i wiedzą, które są przedmiotem tego wywłaszczania. Istnienie takiego związku zapewnia nieustanną modyfikację i przekształcenia skutków, które systemy abstrakcyjne

wywierają w życiu codziennym.Problem polega nie tylko na przejmowaniu kontroli, ale w niektórych wypadkach nawet na tworzeniu nowych podstaw działania. W połączeniu z efektem wykorzeniania ekspansja systemów abstrakcyjnych tworzy coraz większe pakiety władzy, która odpowiada posiadanym przez człowieka możliwościom dokonywania zmian w świecie materialnym i transformacji warunków własnego działania. Przejmowanie tej władzy stwarza warunki do działań, jakie w minionych epokach nie mieściły się w polu ludzkich możliwości. Są to nowe podstawy zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego działania, chociaż wzajemne relacje tych dwóch poziomów są częstokroć zawiłe i zarówno badaczom, jak i laikom w życiu codziennym trudno je rozdzielić.Obfitość systemów abstrakcyjnych przekłada się na duży zakres możliwości, z którymi na co dzień spotyka się jednostka. Staje ona często przed wyborem między lokalnym i nieprofesjonalnym sposobem postępowania a procedurami promowanymi przez systemy abstrakcyjne. Taka sytuacja nie sprowadza się jedynie do konfliktu między „tradycją" a nowoczesnością, chociaż często przyjmuje i taki wymiar. Wskutek procesów przejmowania kontroli powstało nieskończenie wiele przepaści między nieprofesjonalnymi przekonaniami i praktykami a sferą systemów abstrakcyjnych. W dowolnej sytuacji, jeśli tylko192IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwopozwala na to czas i inne okoliczności, każdy ma możliwość nabycia całkiem nowych lub częściowych umiejętności z punktu widzenia określonych decyzji lub rozważanych sposobów postępowania.

Nowe podstawy działania a problemy ekspertyzyWeźmy za przykład osobę, którą boli kręgosłup. Jak ma szukać pomocy? Jeżeli mieszka w Wielkiej Brytanii, może wybrać się do lekarza pierwszego kontaktu w państwowej przychodni zdrowia. Lekarz pierwszego kontaktu skieruje ją do specjalisty, który udzieli jej porady lub przedsięweźmie działania w celu poprawy jej stanu zdrowia. Może się jednak okazać, że specjalista nie będzie w stanie udzielić jej skutecznej pomocy. Diagnozowanie schorzeń związanych z kręgosłupem jest zawsze trudne, a większość stosowanych form terapii wzbudza kontrowersje zarówno w obrębie profesji medycznej, jak i poza nią. W przypadku wypadania dysku niektórzy specjaliści zalecają na przykład operację. Z innych badań wynika jednak, że pacjenci z wypadającym dyskiem mają prawie takie same szansę na wyzdrowienie bez operacji jak przy leczeniu operacyjnym. Poważne różnice pod względem przyjmowanych strategii występują też w zależności od kraju. I tak odsetek pacjentów, którzy są kierowani na operację dysku w Stanach Zjednoczonych, jest dziesięciokrotnie wyższy niż w Wielkiej Brytanii, a różnica ta odzwierciedla między innymi różne w obu tych krajach filozofie postępowania ze schorzeniami kręgosłupa. Jeżeli nasza pacjentka zechce poszperać głębiej, z pewnością odkryje, że nawet jeśli uznać terapię inwazyjną za najlepszą z możliwych strategii, to w kręgach medycyny ortodoksyjnej istnieją znaczne rozbieżności opinii na temat technik operowania. Na przykład niektórzy chirurdzy uważają,Nowe podstawy działania a problemy ekspertyzy193że mikrochirurgia sprawdza się lepiej niż zwyczajowo stosowane metody chirurgii kręgosłupa.

Idąc jeszcze dalej, pacjentka dowie się również o istnieniu wielu innych terapii kręgosłupa, stosowanych w przypadkach wypadania dysku oraz innych przejściowych i chronicznych schorzeń. Różnią się one między sobą nie tylko rodzajem oferowanych zabiegów, ale także interpretacjami źródłowych przyczyn bólów i patologii kręgosłupa. Osteopatia opiera się na całkiem innych założeniach niż kręgarstwo. Reprezentujące każdą z takich orientacji szkoły konkurują ze sobą. Do dostępnych form terapii należą fizykoterapia, akupunktura, terapia gimnastyczna, refleksologia, systemy korekty postawy, jak metoda Alexandra, terapie farmakologiczne, dietetyczne, praktyczne uzdrowicielstwo i z pewnością wiele innych. Według jednej ze szkół źródłem większości schorzeń kręgosłupa, także tych najpoważniejszych, jest stres psychosomatyczny, a zatem ich leczenie powinno polegać na eliminacji czynników stresogennych, a nie oddziaływaniu na sam kręgosłup. Zgodnie z tym założeniem najlepsze wyniki dają techniki psychoterapeutyczne, medytacja, joga i bio-feedback*.W tym punkcie nasza pacjentka może uznać, że co za dużo to niezdrowo, i postanowić samodzielnie zbadać sprawę swojej dolegliwości i konkurencyjnych metod terapeutycznych. Popularnonaukowych publikacji dotyczących kręgosłupa jest na rynku wiele. Większość zawiera przegląd ogólnego stanu wiedzy medycznej na ten temat i rzeczowy informator o dostępnych metodach terapeutycznych. Wśród zwolenników skądinąd konkurencyjnych terapii istnieje rzecz jasna duża zgodność co do anatomicznej budowy ciała. Ich czytelniczka może więc stosunkowo szybko pojąć podstawowe przyczyny dolegliwości* Nauka kontroli funkcji własnego organizmu, na przykład rytmu serca lub oddechu, przy wykorzystaniu urządzeń sygnalizujących

przebieg tych funkcji - przyp. tłum.194TV. Los, ryzyko i bezpieczeństwokręgosłupa. Możliwość przeszkolenia się i zdobycia wiedzy jest więc w zasięgu ręki osoby, która zada sobie trud poznania przynajmniej w zarysie różnych metod terapeutycznych i różnic między nimi a wyjściową poradą lekarską. Podjęcie decyzji, jeżeli w ogóle na coś się zdecyduje, może nie być łatwe, bo wymaga rozważenia różnych twierdzeń formułowanych w ramach różnych podejść. Nie istnieje nadrzędny autorytet, do którego można by się zwrócić. Jest to typowa bolączka epoki wysoko rozwiniętej nowoczesności.Jeżeli jednak osoba taka podejmie trud odpowiedniego przeszkolenia się, ma szansę dokonać dzięki temu rozsądnego wyboru. Tego rodzaju decyzje nie ograniczają się do wyboru jakiegoś sposobu działania. Wpływają one zwrotnie na narrację tożsamościową jednostki i stają się narzędziem jej tworzenia. Na przyk ład decyzja o kontynuacji konwencjonalnej lub supernowoczesnej terapii jest nie tylko świadomym wyborem, ale także „mówi coś" o stylu życia jednostki, która go podjęła. Oznacza to, że prawdopodobnie dana osoba, być może wręcz z pokorą, trzyma się ustalonych wzorów postępowania. Jest to tym bardziej prawdopodobne, jeśli odwiedza lekarza pierwszego kontaktu, a następnie specjalistę, do którego została skierowana, i wypełnia jego zalecenia, uznając autorytet obu z racji ich wykonywanego zawodu lekarza. Wybór jakieś alternatywnej terapii, szczególnie spośród ich co bardziej ezoterycznych odmian, można by natomiast odczytać jako wyraz, a także część, określonego stylu życia, jaki jednostka wybiera i jakiemu się oddaje.W przypadku większości takich decyzji spotykają się często

koncepcje fortuny, fatalizmu i świadomego ryzyka. A ponieważ sami profesjonaliści rzadko kiedy są zgodni, nawet w dziedzinie, która jest ich domeną, znajdują się czasem w pozycji stojącego przed taką samą decyzją laika. W systemie pozbawionym ostatecznych autorytetów jest normą, że nawetPodsumowanie: autorytet, ekspertyza i ryzyko195najbardziej hołubione poglądy, które tworzą podstawy systemów eksperckich, są poddawane rewizji i modyfikowane. W ramach refleksyjności nowoczesności laicy rutynowo przyjmują nowe podstawy działania, ale problemów nastręcza częstokroć ich przełożenie na przekonania jednostek i na działanie. Czynnik fortuny, czy też fatalizmu, pomaga więc jednostkom .,działać", mimo iż żadne, lokalne czy profesjonalne, dane nie dają pewności co do rezultatów.Podsumowanie:autorytet, ekspertyza i ryzykoJak podkreślałem wcześniej, nie sposób bez reszty uwolnić się od systemów eksperckich nowoczesności. Jest to jeden z efektów życia w świecie ryzyka na wielką skalę. Ale oczywiście style i obszary życia można tak przykroić, by swobodnie poruszać się między różnymi możliwościami, jakimi mieni się świat zorganizowany na modlę systemów abstrakcyjnych. W odniesieniu do niektórych, a nawet wielu systemów, które rutynowo bądź sporadycznie oddziałują na życie jednostki, zaufanie można częściowo zawiesić. Trudno by, o ile w ogóle byłoby to możliwe, odciąć się zupełnie od nowoczesnego systemu monetarnego. Ale jednostka może postanowić przechowywać wszelkie swoje zasoby w postaci dóbr i własności osobistej i w miarę możliwości nie mieć do czynienia z

bankami i innymi instytucjami finansowymi. Wiele odcieni sceptycyzmu i powątpiewania daje się pogodzić z pragmatyczną i fatalistyczną postawą wobec systemów abstrakcyjnych modyfikujących życiowe szansę jednostek.Są i tacy, których wybrany styl życia każe im powrócić do bardziej tradycyjnych autorytetów. Na przykład fundamentalizm religijny jasno mówi, co robić, w epoce, która wyrzekła się ostatecznych autorytetów. Trzeba je na nowo powołać przez196IV. Los, ryzyko i bezpieczeństwoPodsumowanie: autorytet, ekspertyza i ryzyko197odwołanie się do wiekowych formuł religijnych. Im bardziej „ z a m k n i ę t y " j e s t d a n y p o r z ą d e k r e l i g i j n y , t y m skuteczniej ..rozwiązuje" on problemy związane z życiem w świecie wielorakich możliwości. Jednak słabsze formy wiary religijnej mogą z pewnością dawać znaczące wsparcie w podejmowaniu ważnych życiowych decyzji.Większość tych problemów zaostrza się lub daje wyraźniej odczuć w przełomowych momentach życia jednostki. Ponieważ zaś momenty przełomowe są z definicji momentami o poważnych następstwach, jednostka ma poczucie, że stoi na rozdrożu życiowych szlaków. Momenty przełomowe to czas, kiedy ludzie często skłaniają się ku bardziej tradycyjnym autorytetom. W tym sensie będą szukać oparcia w ustalonych poglądach i dobrze znanych strategiach działania. Z drugiej strony, momenty przełomowe są także okazją do doszkolenia się i nabycia nowych podstaw działania. Są to chwile, w których, bez względu na stopień swojej refleksyjności, jednostka musi żywo się zainteresować

wymaganiami i szansami, jakie stwarza nowa sytuacja. Nic też dziwnego, że w tych momentach, kiedy trzeba na nowo przyjrzeć się swojemu życiu, zdobywanie nowej wiedzy i umiejętności przebiega szczególnie intensywnie i owocnie. Konieczność podjęcia brzemiennych w skutki decyzji motywuje jednostki do zaangażowania niezbędnej ilości czasu i energii w rozpoznanie warunków, jakie napotykają. Momenty przełomowe odpowiadają punktom przejścia, które dotyczą nie tylko warunków działania jednostki w przyszłości, ale również jej tożsamości. Podjęcie ważnych życiowych decyzji przekształca bowiem refleksyjny projekt tożsamości jednostki poprzez skutki dla stylu życia.Nic też dziwnego, że w momentach przełomowych ludzie zwracają się dziś często do systemów eksperckich, a ściślej do terapeutów i konsultantów, mając na uwadze konieczność odbudowania swojej tożsamości. Decyzja o rozpoczęciu terapiimoże pomóc w odnalezieniu nowych podstaw działania. Trzeba też jednak dodać, że taka decyzja nie różni się w swej istocie od innych, podejmowanych w warunkach nowoczesności, decyzji dotyczących stylu życia. Jaki rodzaj terapii wybrać i na jak długo? Jak pokazuje lektura Self-Therapy, można też nadać nowy kierunek swojemu życiu bez bezpośredniej konsultacji z ekspertem czy profesjonalistą. Z drugiej strony, wielu terapeutów utrzymuje, że regularny kontakt z profesjonalnym doradcą jest koniecznym warunkiem realnej zmiany osobowej. Różnorodność terapii, z których każda oferuje zakres usług obejmujących obszary podobnych problemów, jest dziś przeogromna. Wielu terapeutów ściśle przestrzega ustanowionych przez Freuda podstawowych zasad psychoanalizy i zgodnie z tą doktryną układa swoje procedury terapeutyczne. Są też jednak zwolennicy terapii

behawioralnej, zdaniem których psychoanaliza jako metoda terapeutyczna nie ma żadnych podstaw. W dodatku sama psychoanaliza dzieli się na szereg różnych odmian, a oprócz tego istnieje wiele innych rozmaitych szkół myślenia i technik terapeutycznych. Refleksyjne odwołanie się do systemów abstrakcyjnych w celu odbudowania własnej tożsamości samo przez się odzwierciedla więc podstawowe dylematy nowoczesności.VSeparacja doświadczenia(_-zęsto mówi się, że nowoczesność kładzie potężny nacisk na kontrolę, a więc podporządkowanie świata władzy człowieka. Twierdzenie to jest z pewnością słuszne, ale nie jest dobrze sformułowane i wymaga przez to starannego wyjaśnienia. Jednym z aspektów znaczeniowych kontroli jest podporządkowanie natury potrzebom człowieka poprzez kolonizację przyszłości. Na pierwszy rzut oka proces ten wydaje się nawiązaniem do „rozumu instrumentalnego", a więc zastosowaniem sformułowanych przez człowieka zasad naukowych i technik do panowania nad światem przyrody. Jeśli jednak przyjrzymy się temu procesowi bliżej, okaże się, że jest to samozwrotny system wiedzy i władzy. Tak też należy rozumieć wyrażenie „kres natury". Znaczące przyspieszenie i pogłębienie ludzkiej kontroli nad światem naturalnym wiąże się bezpośrednio z globalizacją oraz działalnością społeczną i ekonomiczną człowieka. „Kres natury" oznacza, że świat przyrody w znacznej mierze przekształcił się w „sztuczne środowisko" złożone głównie z ustrukturowanych systemów, które są napędzane i wprowadzane w ruch przez zasoby formułowanej przez człowieka wiedzy, nie zaś przez inne, zewnętrzne względem działalności ludzkiej czynniki.

Fakt, że natura stała się systemem samozwrotnym, wymaga tu szczególnego podkreślenia, pozornie bowiem środowiskoSeparacja doświadczenia199naturalne jest oddzielone od świata będącego dziełem człowieka. Łatwiej może dostrzec samozwrotność życia społecznego, w tym roli tożsamości jednostki. Jednak często myli się samozwrotność nowoczesnego życia społecznego z rozróżnieniem „społeczeństwa" i „natury", a co za tym idzie, samozwrotność uważa się często za właściwość wszelkich systemów społecznych, a nie przede wszystkim instytucji nowoczesności. Ale systemy społeczne stają się samozwrotne, a w każdym razie całkowicie samozwrotne, jedynie wówczas, gdy wchodzą w fazę ref leksyjności instytucjonalnej, a co za tym idzie, stwarzają możliwość kolonizacji przyszłości. Życie społeczne, które organizuje tradycja, niekwestionowany nawyk, lub praktyczne przystosowanie do zewnętrznych warunków naturalnych, nie wykazuje typowej dla dynamiki nowoczesnej samozwrotności. Niesłychane znaczenie dla wykształcenia takiej dynamiki ma zanik moralności, a szczególnie tych postaw moralnych, które są mocno wpisane w praktyki codzienności. Zasady moralne stoją bowiem w sprzeczności z koncepcją ryzyka i wykorzystania dynamiki kontroli. Moralność ma charakter zewnętrzny w stosunku do kolonizacji przyszłości.W odróżnieniu od zwykłego obyczaju tradycja miała zawsze „wiążący", normatywny charakter. Tu z kolei czynnik moralności zawiera się w określeniu „normatywny". Wiążący charakter tradycji przejawia się w działaniach, które są zgodne z przykazaniami, jak powinno się coś robić lub jak nie powinno się czegoś robić. Tradycyjne zachowania mają właściwy sobie wymiar moralny,

który opiera się technicznym modyfikacjom i nowinkom. Niezmienność tradycji nie wynika z akumulacji wielowiekowych mądrości. Dzięki przestrzeganiu należących do tradycji nakazów normatywnych możliwa jest natomiast harmonizacja przeszłości z teraźniejszością. Jak pisze Shils:„Zatem tradycja to nie tylko statystycznie często powracające na przestrzeni następujących po sobie pokoleń podobne przekonania,200V. Separacja doświadczeniapraktyki, instytucje i dzieła. Powracają one jako normatywne skutki - a niekiedy normatywny cel - przedstawiania tradycji i uznawania jej za normatywnie wiążącą. Właśnie ów przekaz normatywny wiąże pokolenia zmarłych z pokoleniami żyjących w układ społeczny. [...] Zmarli [...] są przedmiotem przywiązania, ale, co bardziej znaczące, ich dzieła i normy zapisane w ich praktykach wywierają wpływ na działania kolejnych pokoleń, dla których sami pozostają nieznani. Na przestrzeni czasu normatywny rdzeń tradycji siłą bezwładu utrzymuje społeczeństwo w określonym kształcie"1.Samozwrotność i obszar życia jednostkiWykształcenie samozwrotnych systemów społecznych leży u podstaw refleksyjnego projektu tożsamości. Do wykształcenia samozwrotnego obszaru życia jednostki przyczyniły się na pewno różne przebiegające równocześnie zmiany społeczne. Każda z nich w następujący sposób prowadzi do „wyjęcia" obszaru życia, jako odrębnej i zamkniętej trajektorii, z otaczających je zdarzeń:(1) Obszar życia staje się samodzielnym, oderwanym od cyklu pokoleń odcinkiem czasu. Idea „cyklu pokoleń" faktycznie traci sens w obliczu zerwania związków łączących życie jednostki z

wymianą pokoleń. Jak trafnie zauważa Shils, istnieje ścisły związek między tradycją a ciągłością pokoleniową. W społeczeństwach przedtradycyjnych różnice pokoleniowe były podstawową miarą upływu czasu. Pokolenie tworzy osobną grupę plemienną lub gromadę, przez co życie jednostki zostaje wpisane w ciąg przekształceń zbiorowości. W dobie nowoczesności sens kategorii pokolenia coraz silniej wiąże się ze znormalizowanym czasem. Innymi słowy, mówimy o pokoleniu lat pięćdziesiątych czy pokoleniu lat sześćdziesiątych

Samozwrotność i obszar życia jednostki201itd. Tak pojmowane czasowe następstwo niewiele ma wspólnego z charakterystycznymi dla epok wcześniejszych procesami przemian zbiorowości. W systemach tradycyjnych cykl pokoleń ma wyraźny sens odnowy, gdyż każde nowe pokolenie w znacznej mierze odkrywa i odtwarza życie swoich przodków. Element odnowy zasadniczo zanika w warunkach wysoko rozwinię te j nowoczesności, gdzie sposoby działania są przejmowane o tyle, o ile znajdują refleksyjne uzasadnienie2.(2) Obszar życia zostaje wyodrębniony z zewnętrznych wyznaczników związanych z miejscem, a samo pojęcie miejsca traci na znaczeniu w obliczu rozwoju mechanizmów wykorzeniających. W większości kultur tradycyjnych, niezależnie od stosunkowo częstych migracji ich populacji oraz przemierzanych przez nie niekiedy ogromnych obszarów, życie społeczne było na ogół związane z miejscem. Podstawowym czynnikiem zmiany tego stanu rzeczy nie jest nasilenie ruchliwości, ale fakt, że miejsca uległy całkowitemu spenetrowaniu przez mechanizmy wykorzeniające,

które powiązały lokalne działania w relacje przestrzenno-czasowe o wciąż rosnącym zasięgu. Miejsce staje się złudzeniem'. Ludzie pozostają związani ze swoim bezpośrednim otoczeniem, ale nie jest już ono wymiarem doświadczenia i nie zapewnia poczucia bezpiecznej swojskości, jakie dawało własne miejsce w porządku tradycyjnym. Ważną rolę odgrywa tu również rosnące zapośredniczenie doświadczenia. Swojskość (wydarzeń społecznych, ludzi oraz miejsc) nie zależy już tak bardzo od bezpośredniego otoczenia.Miejsce jako zewnętrzny punktu odniesienia traci więc na znaczeniu w życiu jednostki. Przestrzenny wymiar działalnościEdward Shils, Tradition, London 1981, Faber, s. 25.2 Zob. John Kotre, Outliving the Self, Baltimore 1984, John Hopkins University Press.3 Zob. Anthony Giddens, The Consequences of Modernity, Cambridge 1990, Polity Press.202V. Separacja doświadczenialudzkiej wiąże się za to coraz bardziej z refleksyjnym projektem tożsamości. Miejsce zamieszkania jednostki, w każdym razie od osiągnięcia przez nią dorosłości, jest kwestią jej skorelowanego z planami życiowymi wyboru. Oczywiście wszystkim tym procesom towarzyszą dialektyczne procesy przeciwne. Jednostki mogą na różne sposoby aktywnie dążyć do zakorzenienia się z powrotem w jakimś miejscu. Niektóre z takich zabiegów, jak kultywacja poczucia wspólnotowej dumy, są być może zbyt mało wyraziste, by dać więcej niż namiastkę wyobrażenia0 tym, jak było dawniej. Powodzenie w zakorzenieniu się od nowa zależy od tego, czy jednostce uda się dokonać niełatwego dzieła

nierozdzielnego wplecenia własnych działań w kontekst konkretnego miejsca.(3) Obszar życia coraz bardziej wyzwala się z zewnętrznych wyznaczników związanych z istniejącymi wcześniej więziami między jednostką a innymi jednostkami i grupami. W warunkach przednowoczesnych różnego rodzaju więzy pokrewieństwa stanowi ły na ogó ł jednoznaczny zewnętrzny kontekst doświadczenia jednostki. Relacje rodzinne pomagały w podejmowaniu kluczowych decyzji życiowych, które determinowały przebieg zdarzeń na przestrzeni całego życia jednostki, a w wielu przypadkach całkowicie je przesądzały. Decyzje, kiedy i z kim się pobrać, gdzie mieszkać, ile mieć dzieci, jak dbać o dzieci, jak spędzić starość, to tylko parę najbardziej oczywistych przykładów. Zewnętrzne wyznaczniki miejsca i pokrewieństwa zazwyczaj ściśle się ze sobą wiązały. Dużą rolę odgrywało przy tym również przekazywanie majątku, w tym przede wszystkim pamiątek rodzinnych1 nieruchomości. W warunkach nowoczesności kolejne pokolenia rzadko kiedy mieszkają w tych samych domach. Na terenach wiejskich i w obrębie nielicznych pozostałychSamozwrotność i obszar życia jednostki203rodów arystokratycznych nadal istnieją domy, w których od dawna, nawet od wieków, mieszkali członkowie tej samej rodziny. Ale szerszym masom ludności takie zjawisko nie jest nawet znane, a kluczowe dla wielu przednowoczesnych społeczeństw pojęcie przodków stało się rozmyte i w praktyce trudno się z nim zetknąć.Pozbawiony zewnętrznych wyznaczników, jakich dostarczaliby inni, obszar życia znów jawi się jako trajektoria wyznaczona przede

wszystkim przez indywidualne projekty i plany. W tych planach i projektach jest oczywiście miejsce dla innych, od członków rodziny, z której jednostka pochodzi, do partnerów we własnej rodzinie, dzieci, przyjaciół, kolegów i znajomych. Nowe rodzaje intymnych więzi z niektórymi z owych innych nabierają kluczowego znaczenia dla wykształcanych przez jednostkę struktur zaufania. Ale ich zawiązanie jest możliwe jedynie w drodze refleksyjnej kontroli obszaru własnego życia jako odrębnego i samozwrotnego fenomenu.(4) Życie zostaje ustrukturowane wokół „otwartych progów doświadczenia", które zastępują dawne rytualne przejścia. Sam rytuał jest zewnętrznym punktem odniesienia, o którego zaniku w odniesieniu do najważniejszych etapów życiowych: narodzin, dojrzewania, małżeństwa i śmierci, powiedziano już wiele. Jak wskazywano, zanik rytuału, który wyróżnia epokę nowoczesną, oznacza dla jednostek utratę psychicznego oparcia w sytuacjach wymagających przejścia. Niezależnie od tego, czy istotnie tak jest - bo przecież Radcliffe-Brown w swojej słynnej dyskusji na te tematy z Malinowskim twierdził, że rytuały raczej zaostrzają niż łagodzą lęk - z punktu widzenia naszych rozważań istotne są konsekwencje przesunięcia ciężaru podejmowania decyzji na jednostkę. Każda faza przejścia może przybrać formę kryzysu tożsamości i często tak właśnie204V. Separacja doświadczeniajest przez jednostkę doświadczana4. W rzeczy samej, jeżeli jednostka ma silnie rozwiniętą świadomość refleksyjną, obszar życia zarysowuje się w postaci antycypowanej konieczności napotykania i przezwyciężania okresów kryzysowych.

Twierdzenie, że obszar życia jest wewnętrznie samozwrotny, nie jest tożsame z przyjęciem indywidualizmu metodologicznego. Pojawienie się idei „samowystarczalnej jednostki" było z pewnością w znacznej mierze odpowiedzią na rozwój instytucji nowoczesności. Nie jest to jednak stanowisko metodologiczne, ku jakiemu skłaniają zawarte w tej książce analizy. Nie wynika też z nich, jakoby jednostka byłą oddzielona od szerszego kontekstu zdarzeń społecznych. Można nawet powiedzieć, że jest wprost przeciwnie. Tożsamość stanowi trajektorię, której spójność jest uwarunkowana przez refleksyjne odwołanie do szerszego środowiska społecznego. Sprzężone z refleksyjnością dążenie do przejmowania kontroli pcha jednostkę w wir zewnętrznych wydarzeń z siłą nie mającą sobie równej w przeszłości. Tym samym mechanizmy wykorzeniające docierają do sedna tożsamości, ale nie „opróżniają" jej tak po prostu, pozbawiając wcześniejszych punktów oparcia. Pozwalają raczej (zasadniczo) znacznie skuteczniej, niż było to możliwe przedtem, zapanować nad relacjami i sytuacjami społecznymi, które jednostka refleksyjnie włącza w proces kształtowania własnej tożsamości.Czynniki instytucjonalneNastawienie nowoczesności na kontrolę reprodukcji społecznej i tożsamości jednostki kształtuje doświadczenie moralne człowieka. Wpływ ten będę określał mianem separacjaPor. Erik H. Erikson, Identity. Youth and Crisis, London 1968, Faber.Czynniki instytucjonalne205doświadczenia. Zjawisko separacji doświadczenia wiąże się bezpośrednio z samozwrotnością życia społecznego i tożsamości

jednostki.W miarę coraz pełniejszego rozwoju nowoczesności systemy abstrakcyjne zaczynają odgrywać coraz bardziej zasadniczą rolę w koordynacji różnych wymiarów życia codziennego. Refleksyjna organizacja tych systemów wymaga redukcji do minimum jakichkolwiek zewnętrznych „zakłóceń".Możemy prześledzić przebieg tych procesów w odniesieniu do kilku zespołów czynników, które sięgają początków epoki nowoczesnej, ale poważnego znaczenia nabrały dopiero w efekcie radykalizacji i globalizacji instytucji nowoczesności. Pierwszym i w pewnym sensie najważniejszym jest rozszerzenie władzy administracyjnej przez wzmożenie instytucji nadzoru5. Rozszerzenie możliwości nadzorowania jest głównym narzędziem kontroli działań społecznych za pomocą środków społecznych. Efektem nadzoru jest szczególny rodzaj asymetrii oraz ugruntowanie, w mniejszym lub większym stopniu, panowania pewnych grup i klas nad innymi. Nie to jednak jest najistotniejsze. Znacznie większe znaczenie ma bardziej ogólny wymiar wzmożenia kontroli administracyjnej, zjawisko, nad którym nikt do końca nie panuje i które dotyczy działań każdej jednostki. Nawet w systemach przednowoczesnych nadzór wiąże się z refleksyjnością instytucjonalną. Jest on warunkiem, a zarazem, do pewnego stopnia, produktem refleksyjności instytucjonalnej , a zatem szczególnym instytucjonalnym przejawem rekursywnego charakteru reprodukcji społecznej. Jednakże w systemach, które cechuje silnie rozwinięty nadzór, reprodukcja społeczna przebiega w coraz wyższym stopniu samoczynnie.3 Por. Anthony Giddens, A Contemporary Critique of Historical Materialism, t. 1, Berkley 1981.

206V. Separacje doświadczeniaSposoby zapisu informacji lub wiedzy związanej z reprodukcją systemową są szczególnie symptomatyczne dla mechanizmu nadzorowania, który polega na odrywaniu systemów społecznych od ich zewnętrznych wyznaczników, a zarazem umożliwia ich rozszerzanie się na coraz większe połacie czasu i przestrzeni. Nadzór plus refleksyjność oznaczają „wygładzanie nierówności". W efekcie na przykład zachowania, które nie przystają do systemu, czyli nie mogą zostać świadomie włączone do mechanizmu reprodukcji systemu, stają się dziwaczne i ekscentryczne. Jeżeli wyznaczniki zewnętrzne zostaną kompletnie wyeliminowane, system stanie się całkowicie samo-zwrotny. Nie oznacza to bynajmniej, że panuje jednomyślne przyzwolenie na systemy samozwrotne i że są one wolne od konfliktów. Przeciwnie, nieraz są wewnętrznie sprzeczne lub rozdarte przez wewnętrzne spory. Z uwagi na ich zdolność do przekształcania układu, takie konflikty są jednak podporządkowane zasadom systemowym, nie zaś zewnętrznym kryteriom i roszczeniom.W praktyce podłożem wielu konfliktów są napięcia między refleksyjną reprodukcją systemową a siłą obyczaju lub zewnętrznych wymogów, jakie stawia tradycja. Tradycja sama w sobie jest złożonym zjawiskiem, ponieważ refleksyjne odwołania do tradycyjnych symboli i praktyk nie stoją w sprzeczności z samozwrotnym układem relacji społecznych, a są jego częścią. W tych kategoriach należy rozumieć problem możliwości ,,odbudowy" tradycji w warunkach zupełnie już post-tradycyjnych. Uwaga ta odnosi się zarówno do relacji międzyludzkich, jak i do wytworzonych przez ludzi przedmiotów materialnych. W tym

kontekście współczesne spory o postmodernizm i powrót do romantyzmu w architekturze skupiają się na pytaniu, czy w reakcjach na „modernizm" są jakieś elementy zewnętrznych wzorów tradycyjnych, czy też, przeciwnie, wzory te zostały bez reszty wprzęgnięte w samozwrotnyCzynniki instytucjonalne207system nowoczesności. Jeżeli prawdą jest to drugie, próby odnowy tradycyjnej stylistyki mogą się łatwo zdegenerować i przekształcić w kicz.Drugim ważnym elementem transformacji instytucjonalnej, którego efektem jest samozwrotność systemu, jest reorganizacja sfery prywatnej i publicznej. Proces ten sprowadza się po części do powstania nieobecnego w systemach przednowoczes-nych społeczeństwa obywatelskiego. Nastaniu społeczeństwa obywatelskiego towarzyszą narodziny nowoczesnej państwowości, która pozostaje z nim w relacji zwrotnej. W państwach tradycyjnych, przynajmniej na terenach rolniczych, większa część życia codziennego przebiegała poza zasięgiem państwowej władzy administracyjnej. Pod względem tradycji i stylów życia społeczność lokalna miała znaczną autonomię. Aparat administracyjny nie wywierał żadnego wpływu na większość działań jednostek. Ten obszar działalności nie stanowił jednak społeczeństwa obywatelskiego. Jego istnienie świadczyło raczej o utrzymywaniu się modeli życia, które były wyłączone z refleksyjnego porządku centrum politycznego.W nowoczesnych formacjach społecznych państwo i społeczeństwo obywatelskie rozwijają się wspólnie jako wzajemnie powiązane procesy przemian. Warunkiem ich przebiegu jest, paradoksalnie,

zdolność państwa do wywierania wpływu na wiele aspektów codziennych praktyk obywateli. Społeczeństwo obywatelskie wyłania się jako „druga strona" procesu ingerencji państwa w sprawy życia codziennego. Krótko mówiąc, zarówno państwo, jak i społeczeństwo obywatelskie cechuje samozwrotność w ramach ustanowionych przez nowoczesność systemów refleksyjnych. Wszystko, co dotyczy relacji państwa i społeczeństwa obywatelskiego, odnosi się również do stosunku sfery publicznej do prywatnej. Sfera prywatna przeciwstawia się publicznej w dwóch aspektach. Oba z nich wiążą się ze zmianami spowodowanymi przez rozwój nowoczesności,208V. Separacje doświadczeniaa wręcz są przezeń zdeterminowane. Pierwszym z tych aspektów jest zarysowanie się różnicy między państwem a społeczeństwem obywatelskim. Sfera publiczna jest domeną państwową, sfera prywatna zaś to obszar, który opiera się ingerencji nadzoru państwowego. Ponieważ jednak gwarantem praworządności jest państwo, sfera prywatna jest w pewnym sensie kwestią definicji prawnej. Nie stanowi jej po prostu to wszystko, co znalazło się poza sferą czystej państwowości, gdyż państwo uczestniczy także w sposób konstruktywny w definiowaniu prywatnych praw i przywilejów.Drugi wymiar opozycji sfery prywatnej i publicznej dotyczy podziału na sprawy jawne i niejawne. Znów nie należy tu utożsamiać rozwoju sfery prywatnej (oraz potrzeby intymności) z erozją właściwej społecznościom przednowoczesnym sfery publicznej. Taką tezę stawia w swoich wczesnych pracach Richard Sennett6. Sennett zwraca uwagę na fakt, że pojęcia „sfera

publiczna" i „sfera prywatna" są wytworem epoki nowoczesnej. Pojęcie sfery publicznej wzięło się z nowego poczucia wspólnej własności i dóbr, podczas gdy pojęcie sfery prywatnej znalazło po raz pierwszy zastosowanie w odniesieniu do przywilejów warstwy panującej. Do osiemnastego wieku określenia te nabrały znaczenia, jakie mają dziś. „Sfera publiczna" została utożsamiona z elektoratem w sensie „publiki" oraz z wystawionymi na widok publiczny dziedzinami życia i obszarem dobra wspólnego. „Sferą prywatną" stały się natomiast różne od sfery publicznej dziedziny życia7. Sennett twierdzi, że wczesną fazę nowoczesności charakteryzował porządek publiczny związany z kosmopolitycznym życiem ośrodków miejskich, który z czasem zanikł w efekcie postępujących zmian społecznych.6 Zob. Richard Sennett, The Fall of Public Man, Cambridge 1977, Cambridge University Press.7 Zob. ibid., rozdz. 5.ICzynniki instytucjonalne209Teza ta nie jest jednak w pełni przekonująca. Życie publiczne, o jakim pisze Sennett, odnosiło się do znacznie bardziej tradycyjnych środowisk miejskich tak samo, jak do nowoczesnego życia społecznego. W przednowoczesnych miastach kwitła kultura kosmopolityczna. Ludzie spotykali już tam obcych na co dzień. Ale większość sytuacji społecznych miała nadal charakter kolegialny i ograniczała się do interakcji z reprezentantami tego samego stanu, rodziny lub innymi „swoimi". Jak jasno pokazuje Elias, prywatność nie była jeszcze w pełni wydzieloną sferą8. Sferę publiczną można w pełni odróżnić od sfery prywatnej dopiero wraz z powstaniem

społeczeństwa obcych w pełnym tego słowa znaczeniu, to znaczy wtedy, gdy pojęcie „obcy" traci sens. Odtąd zarysowuje się jednoznaczna różnica między uprzejmą nieuwagą, która jest motorem uogólnionego zaufania w warunkach publicznych, a obszarem prywatności, w tym szczególnie sferą relacji intymnych.Prywatność oraz związane z nią potrzeby psychiczne wzięły się niemal na pewno z jeszcze innego podziału, jaki się zarysował - z podziału na dzieciństwo i dorosłość. Nie ulega wątpliwości, że w przednowoczesnej Europie, podobnie jak w innych kulturach nienowoczenych, dziecko bardzo wcześnie stawało się członkiem wspólnoty spo łecznej doros łych, zarówno w uk ładach pozarodzinnych, jak i w domu. Wraz z pojawieniem się osobnej kategorii dzieciństwa zaznaczył się czas dorastania do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Dzieciństwo zostało schowane w domu i poddane sformalizowanemu kształceniu. Odseparowane od świata dorosłych, a w każdym razie inaczej niż on uformowane, dzieciństwo staje się strefą, w której w ukryciu kształtuje się doświadczenie prywatności. Kształ-8 Zob. Norbert Elias, Przemiany obyczajów w cywiizacji Zachodu, tłum. Tadeusz Zabludowski, Warszawa 1980, PIW. vy

210V. Separacje doświadczeniacenie jest w pewnym sensie działalnością publiczną, gdyż przebiega poza domem, ale mimo to szkoła pozostaje dla uczniów kontekstem odrębnym od świata pracy i innych zajęć dorosłych. Efektem tych procesów segregacji staje się postępujące ukrywanie wielu kwestii związanych z dojrzewaniem, w tym głównych

aspektów seksualności9. W dużym stopniu tłumaczy to narodziny terapii z ich podstawowym celem terapeutycznym, jakim jest poznanie dzieciństwa pacjenta. Dzieciństwo jako osobna sfera staje się „infrastrukturą" osobowości. Nie oznacza to postawienia znaku równości między nowoczesnością a narastającą represją psychiczną. Pogląd taki kłóciłby się z całością prezentowanego tu stanowiska. Chodzi raczej o to, że dzięki pojawieniu się nowych ,,pól poznawczych", jakie stwarza „wynalazek" dzieciństwa, staje się możliwa oparta na eksploracji doświadczeń z dzieciństwa odnowa terapeutyczna.W obu wyróżnionych powyżej aspektach prywatności jako „drugiej strony" ingerencji państwowej i jako tego, co niejawne, prywatność okazuje się wytworem sfery publicznej, a sfera publiczna efektem prywatności, obie te sfery zaś tworzą część nowo powstałych systemów samozwrotności. Zmiany te stanowią fundamentalny element ogólnej struktury transformacji sfery intymnej.Następstwem psychologicznym dwóch opisanych powyżej procesów jest wzrost znaczenia wstydu w stosunku do poczucia winy. Poczucie winy wiąże się zasadniczo z mechanizmami zewnętrznymi w stosunku do samozwrotnych systemów nowoczesności. Poczucie winy zawiera w sobie sens wykroczenia moralnego. Jest to lęk, który bierze się z niemożności lub porażki w zakresie wypełniania w swoim działaniu pewnych nakazów moralnych. Ten rodzaj lęku najsilniej" Ibid., s. 242-272.Czynniki instytucjonalne211zaznacza się w społeczeństwach, w których zachowaniami rządzą ustalone przepisy moralne, także te ustanowione i usankcjonowane

przez tradycję. Wstyd bardziej bezpośrednio i ściślej niż poczucie winy wiąże się z podstawowym zaufaniem, ponieważ poczucie winy dotyczy określonych zachowań i czynności poznawczych, nie zagraża jednak integralności tożsamości jako takiej. W przeciwieństwie do winy, wstyd bezpośrednio podważa poczucie bezpieczeństwa w odniesieniu do tożsamości i otoczenia społecznego jednostki. Im bardziej samozwrotna staje się tożsamość jednostki, tym bardziej podstawową rolę w jej osobowości zaczyna odgrywać wstyd. Jednostka w coraz mniejszym stopniu opiera się w swoim życiu na nakazach pochodzących z zewnątrz i coraz bardziej refleksyjnie projektuje swoją tożsamość. Ma to ogromne znaczenie, ponieważ wynika stąd, że nowoczesna cywilizacja nie opiera się, jak sądził Freud, na wyrzeczeniu się pragnienia.Freud posługuje się w swoich pracach pojęciem cywilizacji w bardzo szerokim znaczeniu. Nie ma on na myśli tylko nowoczesności10. Cywilizacją jest każda forma organizacji społecznej lub kulturowej wykraczająca poza „prymityw-ność". Jest to postępowy porządek społeczny, którego stopień złożoności z założenia wzrasta. Ceną tej złożoności oraz „wyższych osiągnięć cywilizacyjnych", które umożliwia życie kulturalne, jest zatem nasilająca się represja, a więc także poczucie winy. Cywilizacja z konieczności oznacza wyrzeczenie się ciała, ponieważ popędy, które w przeciwnym razie popychałyby do niewłaściwych związków erotycznych z obcymi i niedopuszczalnej agresji wobec innych, trzeba trzymać na wodzy. Freud przyznaje, że życie kulturalne jest bezpieczniejsze niż egzystencja „istot prymitywnych". Jednakże z dru-10 Zob. Zygmunt Freud, Kultura jako źródło cierpień, tłum. Jerzy

Prokopiuk, Warszawa 1995, KR.212V. Separacje doświadczeniagiej strony komfort bezpieczeństwa jest osiągany kosztem poważnego ograniczenia właściwych człowiekowi skłonności. Z tego punktu widzenia cywilizacja jest formacją w większym stopniu moralną niż dawniejsze formy porządku społecznego, które stopniowo wypiera. Wyparta przez cywilizację agresja zostaje, wraz z popędem seksualnym, odprowadzona z powrotem w obszar ego jako surowa samoocena moralna, a więc surowe sumienie moralne. Takie srogie superego staje się źródłem poczucia winy. Cywilizacja i silne superego należą do siebie „niczym załoga czuwająca nad zdobytym miastem". Wina - podsumowuje Freud - to „najważniejszy problem procesu rozwoju kultury"; „za postęp kultury płacimy utratą szczęścia w wyniku podwyższenia poczucia winy"".Jeśli postawimy znak równości między „cywilizacją" a nowoczesnością i spojrzymy na początkowe stadium jej rozwoju, powiązanie poczucia winy z instytucją sumienia istotnie okaże się nieprzypadkowe. Mechanizm kształtowania się sumienia możemy prześledzić, idąc za zaproponowaną przez Maxa Webera interpretacją związku między purytanizmem a narodzinami kapitalizmu12. Ostatecznie, w myśl analizy Webera, kapitalista nadaje rozmach rozwojowi instytucji nowoczesności przez to, że zrzeka się gratyfikacji, jakie niesie akumulacja majątku. Ale co z o k r e s e m p óźn i e j s z y m , c z a s e m w łaśc i w e g o r o z k w i t u nowoczesności? Kontynuatorom myśli Freuda od dawna nastręcza trudności pogodzenie jego idei z pozornym permisywizmem moralnym późnej nowoczesności. Być może przytłoczona

wymaganiami, jakie wcześniej postawiła, cywilizacja rozsypała się, pozwalając każdemu dać upust swoim pożądaniom? Być może z jakiegoś powodu miejsce11 Ibid., s. 72, 73.12 Zob. Max Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. Jan Miziński, Lublin 1994, Tekst.Czynniki instytucjonalne213powściągliwości moralnej zajął hedonizm? Takie wyjaśnienia nie brzmią dość przekonująco. Dlaczego okres nasilenia i glo-balizacji instytucji nowoczesnych miałby wiązać się z poluzowaniem poczucia winy, skoro wzrost poczucia winy nieodłącznie towarzyszy wzrostowi kulturowej złożoności? Jeśli jednak odrzucimy twierdzenie, jakoby potęgowanie winy szło w parze z rozwojem cywilizacyjnym, ujrzymy wszystko w nowym świetle. Na poziomie doświadczenia jednostki nowoczesność oznacza wyzbywanie się poczucia winy. Sumienie moralne, być może właśnie takie, jakie opisał Weber, mogło rzeczywiście odegrać kluczową rolę we wczesnej fazie nowoczesności, bo to dzięki niemu zewnętrzne nakazy moralne przekształciły się w wewnętrzne parametry działania społecznego. Przekonania purytańskie stały się motorem wykorzeniania nowych systemów ekonomicznych z zewnętrznych ograniczeń, w jakich tkwiły. Purytanizm mógł więc być jednym z głównych, wykraczających poza samą sferę ekonomiczną, instrumentów w okresie „startu" nowoczesności — wchodzenia porządku społecznego i naturalnego w fazę samozwrotności.Można jednak powiedzieć, że zasługa purytanizmu w większym stopniu, niż na promowaniu nowych wzorów tożsamościowych, polegała na zapewnianiu pierwszym pokoleniom przedsiębiorców

oparcia, dzięki któremu mogli swobodnie, bez narażania na uszczerbek ustanowionych obyczajów i konwencji poszukiwać nowych sposobów działania. Przenikający kolejne systemy nowoczesności „duch purytanizmu" pozostaje w tym ujęciu źródłem zewnętrznych ograniczeń nowego porządku społecznego, nie zaś, jak chce Marcuse, głównym motorem jego powstawania. W miarę postępującego uwalniania się z więzów tradycji, głównym mechanizmem psychicznym staje się, zamiast dynamiki winy, wstyd. Naturalnie, nawet w fazie wysoko rozwiniętej nowoczesności mechanizm poczucia winy zachowuje duże znaczenie, podobnie zresztą jak zobowiązaniaiI214V. Separacje doświadczeniamoralne, gdyż, jak pokażę dalej, będąca dziełem samozwrot-nego porządku nowoczesności represja instytucjonalna nie osiągnęła jeszcze nawet w przybliżeniu pełni swoich możliwości.Obszary izolowaneNastawienie nowoczesności na sprawowanie kontroli, w kontekście systemów samozwrotnych. znajduje wyraz w doskonale znanych wytworach kultury i myśli filozoficznej. Wątkiem przewodnim refleksyjności nowoczesności jest przyjmująca rozmaite postaci myśl pozytywistyczna. Celem pozytywizmu jest wyzwolenie procesów przemian, które wprowadza w ruch oraz objaśnia, od osądu moralnego i kryteriów estetycznych. Nie wchodząc jednak w analizę dyskursu pozytywistycznego, chciałbym raczej zwrócić uwagę na jego odpowiednik instytucjonalny, którym jest nawarstwienie procesów osłabiania oddziaływań zewnętrznych.

Procesy segregacji instytucjonalnej zachodzą w różnych obszarach. W każdym przypadku ich skutkiem jest wykluczenie podstawowych aspektów doświadczenia życiowego, a w szczególności kryzysów moralnych, z normalnego życia codziennego, którego przebieg wyznaczają systemy abstrakcyjne. Pojęcie separacji doświadczenia odnosi się do ukrywania wydarzeń, które prowadzi do izolacji rutyny zwykłego życia od następujących zjawisk: szaleństwa, przestępczości, choroby i śmierci, seksualności oraz przyrody. Niekiedy taka izolacja bezpośrednio przekłada się na organizację instytucji. Jest tak w przypadku azylu, więzienia i szpitala. W innych przypadkach wynika z bardziej ogólnych reguł funkcjonowania samozwrotnych systemów nowoczesności. Najogólniej rzecz ujmując, uważam, że będące osiągnięciem nowoczesności bezpieczeństwo ontologiczne na poziomie rutyny codzienności jest okupione instytucjo-Obszary izolowane215nalną separacją życia społecznego od fundamentalnych kwestii egzystencjalnych, które są źródłem najważniejszych dylematów moralnych człowieka. Aby jednak móc ten wątek prześledzić i rozwijać, trzeba wpierw przywołać pewien zasób danych historycznych. Kiedy spojrzymy wstecz na kształtowanie się różnych obszarów segregacji, dostrzeżemy procesy, które stały się podłożem wyparcia, w sferze konstytucji systemów społecznych nowoczesności, kryteriów zewnętrznych przez wewnętrzne.Do analizy instytucji azylu lepiej nadaje się praca Rothmana niż Foucaulta13. Mimo iż badania Rothmana skupiają się na szpitalach dla obłąkanych w Stanach Zjednoczonych, jego wnioski mają szersze zastosowanie. Foucault łączy azyl i więzienie jako obszary

zamknięcia z dążeniem do dominacji rozumu burżuazyjnego14. Wszyscy ci, którzy próbują podważać niezależne twierdzenia rozumu, będą odtąd wykluczeni z udziału w porządku społecznym. Jakkolwiek sugestywne i ważne, stanowisko to ma jednak poważne usterki. Bez szczegółowego wdawania się w nie można powiedzieć, że chodzi tu nie tyle0 „rozum", ile o postępujące przemiany o charakterze refleksyjnym. To, co miało stać się „obłędem", „przestępczością"1 „ubóstwem", miało przed nastaniem nowoczesności status zewnętrznych, a więc niezależnych od człowieka, cech egzystencji ludzkiej. Nie myślano o nich wówczas jako o „problemach społecznych". Jeszcze w osiemnastym wieku cech tych, które stawały się następnie podstawą kategoryzacji jednostek, nie uważano bynajmniej za wskaźnik porażki jednostki czy wspólnoty.13 Zob. David J. Rothman, The Discovery of the Asylum, Boston 1971, Little Brown.14 Zob. Michel Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum. Tadeusz Komendant, Warszawa 1998, Aletheia.Sf'f,216V. Separacje doświadczeniaWiele mówiące są postawy wobec nędzy. Terminu „biedny" używano na początku osiemnastego wieku w odniesieniu do różnych kondycji społecznych. Dysputy i prawodawstwo dotyczące biedaków odnosiły się bez różnicy do wdów, sierot, chorych, starców, kalek i obłąkanych. Ich cechą wyróżniającą była określona moralnie kondycja „bycia potrzebującym", nie zaś szczególne okoliczności, jakie do tego doprowadziły. Prawo stanu Massachusetts, które stało się wzorem dla innych stanów Ameryki,

stanowiło, że z biedą mamy do czynienia „wtedy, gdy człowiek z natury wymaga zrozumienia, że nie jest zdolny sam troszczyć się o siebie"15. Stanowisko to różni się już od dawniejszych postaw w Europie, gdyż czyni biedę, która była wcześniej niezależnym wymiarem okoliczności życiowych, przedmiotem publicznej troski.A jednak, jak pokazuje stosunek do przestępczości lub, mówiąc ściślej, włóczęgostwa w osiemnastowiecznej Ameryce, w postawach tych zachowały się silne odwołania do czynników zewnętrznych. Włóczęgostwo, podobnie jak biedę w ogóle, uważano za zjawisko głównie endemiczne, uwikłane w rozmaite wykroczenia moralne.„Kolonizatorzy oceniali wiele zachowań jako zachowania występne, doszukując się najpoważniejszych następstw nawet w drobnych wykroczeniach. Ich szerokie pojmowanie występku miało podłoże religijne - grzech równał się przestępstwu. Kodeksy karne przewidywały karanie odstępstw religijnych, takich jak bałwochwalstwo, bluźnierstwo i uprawianie czarów, a duchowni piętnowali występki przeciwko osobom i mieniu jako wystąpienia przeciw Bogu. Dowolnie mieszając te dwie kategorie, koloniści stworzyli niesłychanie długą listę czynów zakazanych. Utożsamienie nieporządku z grzechem utrudniało prawodawcom i duchownym odróżnianie występków poważnych od błahych przewinień. Jedne i drugie świadczyły o naturalnym zepsuciu człowiekaObszary izolowane217i władzy szatana - nie pozostawiały wątpliwości, że przestępca p o z o s t a n i e z a g r o że n i e m p u b l i c z n y m i p o tęp i o n y m grzesznikiem"1<s.Idea kary i poprawy świeckiej wyłaniała się stopniowo jako część

bardziej gruntownych przemian, w wyniku których świat społeczny i świat naturalny okazały się podatne na zmiany, a nie raz na zawsze dane. „Kontrola społeczna" nie była więc przede wszystkim środkiem panowania nad istniejącymi wcześniej „odchyleniami". To „odchylenia" te okazały się w znaczącej mierze efektem konieczności, jakie pojawiły się wraz z przekształceniem naturalnych, danych warunków działania w okoliczności poddające się manipulacji. Izolacja szaleńców i przestępców zaostrzyła się w wyniku odróżnienia tych kategorii od ogólnego pojęcia biedy oraz w efekcie ustalenia stanowiska, iż są one naturalnie podatne na zmianę. Specjalne ośrodki, w których zamykano odstępców, miały umoż l iwiać ich napros-towywanie oraz utrzymywanie systematycznej kontroli nad przebiegiem życia codziennego na zewnątrz.Idea, iż człowieka można naprostować, wiązała się ściśle z nowym rozumieniem życia społecznego jako procesu podatnego na radykalne zmiany. Pierwsi reformatorzy więziennictwa, podobnie jak później wielu socjologów, pragnęli udowodnić, że warunki sprzyjające zachowaniom przestępczym tworzy przygnębiające życie, na jakie są skazani ludzie należący do grup, którym gorzej się powodzi. Zmiana warunków życia mogłaby doprowadzić do zmiany zachowań tych, którzy łamią zasady przyzwoitości. „Wady życia społecznego", zauważa kurator więźnia w Pennsylwanii lat czterdziestych dziewiętnastego wieku, „zapowiedziały upadek jego losów i nadziei"17. Istnienie przestępczości przestało być znakiem niezbadanych właściwości ludzkiej natury, ale świadczyło o tym, że społe-David J. Rothman, The Discovery, s. 4.16 Ibid., s. 15.

17 Ibid., s. 72-73.218V. Separacja doświadczeniaczeństwo nie stoi na wysokości zadania w kwestii dbałości0 prawość obywatelską. Właściwa organizacja społeczna powinna chronić przed pokusami, jakim mogliby ulec potencjalni bandyci, a jednocześnie zapobiegać sprzyjającym przestępczości okolicznościom.Inicjatywie tworzenia więzień towarzyszyła refleksja moralna. Dyscyplina i organizacja więzienna były formą edukacji moralnej, która dzięki oderwaniu więźnia od deprawującego otoczenia miała doprowadzić do jego rehabilitacji. Więziennictwo stało się laboratorium poprawy społecznej. Jednakże rutyna życia więziennego w przerysowany sposób naśladowała rutynę ustanowioną w warunkach nowoczesności dla wszystkich. Więzienie jest więc w takim samym sensie laboratorium, w jakim są nim inne konteksty nowoczesności: środowiskiem, w którym organizacja i zmiana społeczna, zarówno jako warunki życia jednostki, jak i czynniki przebudowy tożsamości jednostki, są refleksyjnie aranżowane.Społeczne włączenie szaleństwaPodobny był kierunek rozwoju azylu. Początkowo uważano, że szaleństwo, podobnie jak przestępczość, wynika z woli Boga1 szaleńcy zasługują na jakąś pomoc ze strony społeczności. Można przyjąć, że obraz Pinela wyzwalającego szaleńców z kajdan przedstawia kierunek, jaki obrała cała epoka nowoczesna. W rzeczy samej, idea wyswobodzonego Prometeusza, która tak zainspirowała Marksa, niesie ten sam obraz wyzwolenia z oków tradycji i obyczaju, który począwszy od oświecenia ożywał

wielokrotnie. Obłęd stał się możliwością tak samo „otwartą", jak wszelkie inne rodzaje zachowań i stosunków społecznych. Medykalizacja szaleństwa jako „choroby psychicznej" to tylko jeden z aspektów tego zjawiska. Obłęd był chorobą organizmu, ale panowało przekonanie, że wiele jegoSpołeczne włączenie szaleństwa219form ma podłoże społeczne, zaś kontrola zachowań miała być głównym środkiem prowadzącym do wyzdrowienia. W rzeczy samej wielu psychiatrów wiązało etiologię choroby psychicznej z czynnikami społecznymi, w tym z samą „cywilizacją".Szczególne znaczenie miało jednak wyłonienie się poglądu, że w sprzyjających warunkach choroba psychiczna, podobnie zresztą jak skłonności przestępcze, mogła zaatakować każdego. Stanowiąca zrazu szczególny, choć niejasno określony, wymiar biedy, a zatem zarezerwowana dla pospólstwa, choroba psychiczna nabiera sensu ryzyka, jakie wiąże się z nowoczesnym życiem. „Szaleństwo nie odpowiada żadnemu szczególnemu poziomowi życia. Nikt nie stoi dość wysoko, by być poza jego zasięgiem [...], zdetronizowało ono monarchę i rzuciło cień na wiejską chatę"IS.W zamyśle azyle miały służyć terapii. Zamknięcie miało przywracać do zdrowia raczej dzięki specyfice samego miejsca niż dzięki stosowanym tam lekom i zabiegom. Szpital psychiatryczny miał zapewniać środowisko, które prowadziłoby do metodycznego naprostowywania całego społeczeństwa. Znów wyraźnie widać tu moralny wymiar reformy zaburzonej osobowości. Podobnie jak w więzieniu, do tego celu miał prowadzić spotęgowany nadzór połączony z rutynowym przestrzeganiem dyscypliny. Świadomie stosowaną definicją obłędu była, podobnie jak w przypadku

szaleństwa, nieudolność społeczna, a więc niezdolność lub niechęć do prowadzenia życia w wymagany na zewnątrz sposób.Azyl, podobnie jak więzienie, ma uderzająco wiele wspólnego z szerszym środowiskiem społecznym nowoczesności. Foucault nie ma racji, doszukując się tego podobieństwa w istocie samej dyscypliny, bo odebranie, przez zamknięcie w więzieniu lub azylu, różnych społecznych i osobistych prawIbid., s. 124.220V. Separacja doświadczeniastanowi bez wątpienia zasadniczy wymiar tych instytucji. Ich cechą wspólną z szerszymi strukturami nowoczesności są zabiegi zmierzające do wykształcenia refleksyjnej samokontroli nawet u tych mniejszości, które wydają się krnąbrne z natury. Miarą skuteczności „leczenia" przestały być wyznaczniki zewnętrzne, ale zdolność i chęć pacjenta do zadowalająco dobrego funkcjonowania w szerszym środowisku społecznym. Z innych względów najbardziej rozpowszechnioną metodą staje się po prostu trzymanie pod nadzorem. Zamknięcie służy przynajmniej ochronie reszty społeczeństwa przed uporczywymi nieprawidłowościami zachowań tych mniejszości.„Odchylenie" zostało „wynalezione" jako część samozwrot-nych systemów nowoczesności, więc jest definiowane w kategoriach kontroli. Zatem przestępczość i obłęd jako kwestie o charakterze zewnętrznym zostają dokumentnie wyparte. Jest to jednak raczej wyparcie instytucjonalne niż personalne, bo nie obciąża ono „sumienia". Jest to wykluczenie z głównych obszarów życia społecznego potencjalnie niepokojących spraw, wartości i zachowań. Takiej represji poddawane są kwestie moralne i

egzystencjalne. Na przykład w zachowaniach klasyfikowanych dziś jako „choroba psychiczna" ujawniają się alternatywne, wychodzące daleko poza codzienne troski i zajęcia, sposoby postrzegania tego, co uchodzi za rzeczywistość dnia codziennego. Odkąd powstały szpitale psychiatryczne, niewielu ludzi ma stały kontakt z obłąkanymi. Niedostrzegalne stały się też związki, które łączyły kiedyś „biedę" w dawnym sensie tego słowa z zewnętrznymi nakazami moralnymi i tradycją. Więzienia i szpitale psychiatryczne gwałtownie zatraciły walor egzotyki, wcześniej czyniący je widowiskiem, któremu przyglądał się cały świat zewnętrzny. Przekształciły się we wprzęgnięte w dynamikę nowoczesnych transformacji ośrodki technicznej korekcji.Izolacja choroby i śmierci221Izolacja choroby i śmierciDzisiejsze szpitale bardzo stopniowo wykształcały się z dawniejszych instytucji powołanych do walki z naporem „biedy". „Szpitale", z których z czasem miały powstać więzienia, azyle dla obłąkanych i nowoczesna instytucja szpitalnictwa, skupiały ową przemieszaną kategorię ludzi, o której była już mowa. Wyłonienie się odrębnej dziedziny terapii medycznej skoncentrowanej na ludziach z konkretnymi „problemami natury fizykalnej" było częścią dokładnie tych samych procesów, które doprowadziły do powstania innych instytucji zamkniętych.Powstanie szpitala w dzisiejszej postaci wiąże się ściśle z profesjonalizacją medycyny. Szpital stwarza możliwość skupienia w jednym miejscu technik medycznych i sprzyja ekspertyzie medycznej. Ale, podobnie jak więzienia i azyle dla obłąkanych, jest także miejscem izolacji jednostek, które nie są w stanie prawidłowo

uczestniczyć w życiu społecznym, i podobnie jak tamte instytucje uki'ywa przed ogó łem spo łeczeństwa pewne kluczowe doświadczenia życiowe — chorobę i śmierć. Jak już wspominałem w poprzednim rozdziale, w społecznościach przednowoczesnych wielu ludzi chronicznie chorowało, a kontakt ze śmiercią był dość codziennym doświadczeniem każdego. Jak uważa Elias, być może Aries przesadza nieco, kiedy sugeruje, że w czasach, gdy śmierć nie była jeszcze skrywana, umierający, otoczeni przez swoich bliskich, przyjmowali ją spokojnie i pogodnie. Zdaniem Eliasa towarzystwo bliskich przy łożu śmierci niekoniecznie było czymś przyjemnym, bo żywi nie szczędzili umierającym kpin i urągania19. Tak czy inaczej, nawet jeśli śmierci i wówczas towarzyszyły fundamentalne lęki i niepokoje, nie było w niej nic do ukrycia.w Zob. Norbert Elias, The Loneliness of the Dying, Oxford 1985, Blackwell.L222V. Separacja doświadczeniaRzecz nie tylko w tym, że współcześnie śmierć jest rutynowo ukrywana przez ludzkim wzrokiem. Chodzi też o to, że stała się sprawą techniczną , której ocena spoczywa w rękach reprezentantów profesjonalnej medycyny. To, czym jest śmierć, staje się kwestią przyjęcia za moment, od którego należy uznać, że dana osoba nie żyje, ustania tej czy innej funkcji organizmu. Śmierć pozostaje potężnym czynnikiem zewnętrznym ludzkiej egzystencji i nie sposób włączyć jej, jako takiej, w samozwrotne systemy nowoczesności. Jednak zostały w nie włączone wszelkie prowadzące do śmierci i składające się na proces umierania procesy. Sama śmierć staje się punktem zerowym: jest to nie mniej,

nie więcej, jak tylko moment, który wyznacza kres ludzkiej kontroli nad ludzką egzystencją.Dzieje kary śmierci dobrze ilustrują owo dążenie do przemienienia śmierci w jedynie „zdarzenie". Jak pokazał Foucault i inni autorzy, w czasach przednowoczesnych kara śmierci, często powiązana z zastosowaniem innych metod zadawania bólu, przyjmowała często postać zbiorowego spektaklu. Z nastaniem więzienia karanie schodzi z widoku publicznego i przyjmuje formę dysyplinarną. Uwadze Foucaulta umykają jednak, zbieżne z wątkiem jego analizy, zmiany, jakim w więzieniu ulega kara śmierci. Egzekucje publiczne były nie tylko okrutne, ale głośne i rozciągnięte w czasie. Cały ich późniejszy rozwój zmierzał do ich maksymalnego „wyciszenia"20. Na przykład w Anglii bardzo dbano o to, aby skazany spędzał swoją ostatnią noc jak najbliżej miejsca stracenia, aby możliwie jak najbardziej skrócić trwanie ostatecznego wykonania kary. Wprowadzono szereg modyfikacji technicznych, których celem było podniesienie skuteczności i uciszenie procedury wykonywania kary śmierci. Innymi słowy, śmierć miała być natych-2(1 Zob. John Lofland, State Executions, Montclair 1977, Patterson Smith.Prywatyzacja pasji223miastowa i dyskretna. W wielu krajach kara śmierci została zniesiona. Za tą reformą stoją motywy humanitarne, ale także taki, że egzekucja ostatecznie odbiera możliwość społecznej kontroli jednostki.Prywatyzacja pasjiZniknięcie seksualności ze sceny publicznej odpowiada procesowi prywatyzacji pasji. Pasja odnosiła się niegdyś do żarliwości ekstazy

religijnej i bogobojności. Dotyczyła tych dokładnie momentów, w których jednostka miała poczucie zjednoczenia z siłami kosmosu, a więc sferą daleko wykraczającą poza doświadczenie codzienne. Współczesne pojęcie pasji zatraciło zupełnie konotację religijną, a jego niereligij-ny sens ogranicza się niemal zupełnie do sfery seksu. Jest to jeden z aspektów przejścia, w wyniku którego „seksualność" została wyodrębniona jako zjawisko różne od szeroko rozumianej erotyki, niegdyś łączonej często z doświadczeniem estetycznym i nieokiełznaną naturą21.Nie ma kultury, w której zachowania seksualne miałyby zupełnie otwarty charakter i odbywały się na oczach wszystkich. Wiele jednak wskazuje na to, że w przednowoczesnej Europie czynności seksualne nie były ściśle skrywane przed osobami postronnymi. Było to do pewnego stopnia nieuniknione, gdyż w niższych warstwach społeczeństwa rodzice sypiali zazwyczaj w tym samym pomieszczeniu co dzieci, a nieraz i inni krewni. Zachowania seksualne poza domem również nie należały raczej do rzadkości.Znów, można by sądzić, że prywatyzacja pasji wiąże się z narodzinami nowej świadomości moralnej, sumienia. Zgodnie z takim poglądem seksualność w coraz większym stopniu21 Niklas Luhmann, Love as Passion, Cambridge 1986, Polity Press.224V. Separacja doświadczeniastawała się zjawiskiem lubieżnym i jako takie zakazanym. Foucault przyczynił się do wykazania, jak mylna jest ta interpretacja. Jego zdaniem wszystko wskazuje, że było inaczej:„Seksualność dostaje się pod klucz. Przeprowadza się do mieszkania. Konfiskuje ją mieszczańska rodzina. I zagarnia do

poważnej czynności reprodukowania. Wokół seksu zapada milczenie. [...] Zarówno w wymiarze społecznym, jak i w każdym domu seksualność uznana, lecz pożyteczna i płodna zajmuje jedno jedyne miejsce: sypialnię rodziców. Resztę trzeba, naturalnie, zatuszować; konwenans obyczajowy unika ciała, powściągliwość słów odbarwia wypowiedzi"22.W interpretacji tej, która, szeroko rzecz ujmując, jest zgodna z wyjaśnieniami Freuda, prywatyzacja seksualności wiąże się z represją, która jest ceną, jaką musimy płacić za owoce cywilizacji. Foucault nie tyle przeciwstawia swoją, jak ją określa, „hipotezę represji" innej hipotezie, która dla odmiany uwypukla mnożenie się dyskursów podnoszących kwestię seksualności na forum publicznym, ile zestawia je ze sobą.Jednakże teza Foucaulta, że seksualność staje się wszechobecną obsesją, nie jest bardziej przekonująca niż stanowisko, z którym polemizuje. Obie te propozycje można natomiast zastąpić następującą. „Seksualność" w sensie nowoczesnym została wynaleziona, kiedy zachowania seksualne „zeszły ze sceny publicznej". Od tego momentu seksualność stała się cechą jednostki, a ściślej mówiąc, jej ciała. Związany z winą erotyzm stopniowo ustępuje miejsca nowemu związkowi seksualności z tożsamością i skłonnością do wstydu. Ukrywanie zachowań seksualnych odpowiadało nie tyle skrywaniu nie-przyzwoitości, ile odbudowie seksualności z przeniesieniem jej22 Michel Foucault, Historia seksualności, tłum. Bogdan Banasiak, Tadeusz Komendant, Krzysztof Matuszewski, Warszawa 1995, Czytelnik, s. 13.Separacja od środowiska naturalnego225

akcentu na nową sferę intymności. Seksualny rozwój i satysfakcja stają się odtąd elementem refleksyjnego projektu tożsamości jednostki. Rozmaite „dyskursy seksualności", o których pisze Foucault, stanowią część wielowymiarowego procesu refleksyjnych, samozwrotnych systemów.Seksualność stała się, jak powiedziałby Luckmann, „kodem komunikacyjnym", nie zaś przejawem ogólniejszych potrzeb egzystencji ludzkiej23. W zachowaniach seksualnych zawsze istniała granica między przyjemnością a prokreacją. Jednak wraz z zawiązaniem się nowej relacji między seksualnością a intymnością seksualność bardziej niż kiedykolwiek wcześniej zaistniała niezależnie od prokreacji. Seksualność nabrała podwójnego znaczenia: jako środek samorealizacji oraz podstawowy mechanizm osiągania i wyrażania intymności. Straciła przez to związki z szerszą tradycją i etyką oraz następstwem pokoleń. Pozostaje, a raczej staje się ona podstawową sferą „przeżywania", a słowo „przeżycie" nabiera w odniesieniu do życia seksualnego szczególnego znaczenia. Ale to „przeżycie" niewiele ma wspólnego z obszarami egzystencjalnymi, do których w pewnym sensie odsyła nas seks.Separacja od środowiska naturalnegoW dziedzinach, o których była właśnie mowa, można zatem prześledzić przebieg rozszerzającego się procesu segregacji moralnej. Główne domeny życia, w tym także te na pierwszy rzut oka bardziej „biologiczne" niż społeczne, zostały podwójnie podporządkowane samozwrotności i refleksyjności. Jednoczenie, w miarę powstawania nowych pól możliwości dla działań społecznych i rozwoju osobowego, zaczyna brakować miejsca na pytania egzystencjalne. W kulturze, w której sfery

21 Zob. Niklas Luhmann, Love as Passion.226V. Separacja doświadczeniaSeparacja od środowiska naturalnego227moralności i estetyki nikną w powodzi wiedzy technicznej, separacja doświadczenia jest poniekąd z góry zaplanowanym efektem. W znacznym stopniu jest ona jednak niezamierzonym skutkiem procesów strukturacji, endemicznych dla nowoczesności, której samozwrotne systemy tracą kontakt z kryteriami zewnętrznymi.Do wymienionych już procesów musimy jeszcze dodać rozwój sztucznego środowiska. Powszechnie uważa się, że do podstawowych założeń nowoczesnego światopoglądu należy instrumentalne pojmowanie natury jako środka realizacji ludzkich celów. Wielu wskazuje też jako locus dassicus tego poglądu nie kogo innego jak samego Marksa. Ów, jak można by sądzić, radykalny krytyk nowoczesnego życia społecznego okazuje się skłaniać ku pewnym jego najgłębiej zakorzenionym cechom. Marks był krytykiem kapitalizmu i uważał go przede wszystkim za irracjonalny sposób organizacji nowoczesnego przemysłu. Jednak rozwój czynników produkcji był według niego kluczem do przyszłego szczęścia ludzkości. Można, szczególnie we wczesnych pracach Marksa, doszukać się fragmentów, w których bardziej subtelnie traktuje on przyrodę, także w relacji do ludzkich aspiracji. Jednakże całościowy wydźwięk jego poglądów na przyrodę jest instrumentalny, i pod tym względem są one raczej zgodne z głównym nurtem myśli i kultury zachodniej niż krytyczne wobec niego.

Nie wystarczy jednak na tym poprzestać. Problem bowiem nie tylko w tym, że z nastaniem nowoczesności ludzie zaczęli traktować przyrodę jako bezwładny układ sił, które należy zaprząc do służby ludzkim celom, gdyż idea ta wciąż nosi w sobie założenie, iż natura jest sferą odrębną od społeczeństwa ludzkiego. Początkiem „kresu natury" jest natomiast coraz staranniejsze porządkowanie świata przyrody zgodnie ze strukturą samozwrotnych systemów nowoczesności. W nowoczesnym świecie ludzie żyją w sztucznym środowisku w podwój-nym sensie. Po pierwsze, wskutek rozwoju terenów zabudowanych, w których mieszka większa część populacji, miejsce zamieszkania człowieka oddziela się od natury, reprezentowanej już tylko przez „wieś" i „dzikość". Po drugie, w bardzo głębokim sensie, natura dosłownie przestaje istnieć, gdyż naturalnie występujące zdarzenia są coraz mocniej wciągane w obręb społecznie determinowanych systemów.Jeśli chodzi o pierwszy z tych czynników, można powiedzieć, że życie ludzkie jest odizolowane od natury, kiedy przebiega w wytworzonym przez człowieka otoczeniu. W mieście „przyroda" to starannie chronione tereny zielone, ale są one na ogół projektowane przez człowieka jako parki czy tereny rekreacyjne. Człowiek uprawia ogrody, dogląda drzew, hoduje rośliny doniczkowe, ale są to elementy sztucznego środowiska, „naturalne" jedynie w tym sensie, że nie są w całości wyprodukowane przez człowieka, lecz istnieją dzięki procesom organicznym. Nowoczesne miasto jest zdecydowanie największym i najbardziej sztucznym siedliskiem ludzkim, jakie zna historia. Sposobem na zaspokojenie potrzeby bliskości z „naturą" może być podróż na wieś albo wyprawa w dzicz, ale nawet tu „natura" jest społecznie ustrukturo-

wana i oswojona. Rozkwit pojęcia „dzikości" przypada na wczesną fazę nowoczesnego rozwoju społecznego. Odnosiło się ono szczególnie do niezbadanych przez ludzi nowoczesnego Zachodu i nieznanych im zakątków świata naturalnego. Dziś jednakże dzikie tereny to z reguły te, które z jakichś powodów nie nadają się do zamieszkania ani pod uprawę, albo też zostały celowo przeznaczone do celów wypoczynkowych.Drugi z wymienionych czynników izoluje naturę od ludzkiego życia w sposób jeszcze bardziej fundamentalny. Natura jest w coraz większym zakresie poddawana ingerencji człowieka, przez co traci właściwy sobie charakter zewnętrznego228V. Separacja doświadczeniakryterium istotności. Separacja od natury w tej postaci jest zjawiskiem bardziej subtelnym, ale radykalniejszym niż jej poprzedni rodzaj. Natura, jako cykl dobowy, pory roku oraz warunki klimatyczne, wciąż jakby pozostaje niezastąpionym środowiskiem zewnętrznym działań ludzkich, niezależnie od tego, jak bardzo instrumentalne by one były. Jest to jednak złudne wrażenie. Uspołeczniona natura zostaje wprzęgnięta w proces kolonizacji przyszłości i wciągnięta w tworzone przez nowoczesne instytucje wszędzie tam, gdzie sięgają częściowo nieprzewidywalne obszary ryzyka.Jakie znaczenie ma separacja doświadczenia? Problemem tym zajmę się w kolejnych rozdziałach, a w tym miejscu ograniczę się jedynie do kilku ogólnych uwag. W warunkach nowoczesności taka separacja umożliwia ustanowienie rozległych obszarów względnego bezpieczeństwa w życiu codziennym. Jej skutkiem, który, jak widzieliśmy, należy rozumieć przede wszystkim w kategoriach

niezamierzonych konsekwencji rozwoju nowoczesnych instytucji, jest represja grupy podstawowych moralnych i egzystencjalnych aspektów życia ludzkiego, które zostają wyparte.Represja instytucjonalna, jakiej symptomem jest segregacja moralna, nie jest jednak tożsama z wyparciem psychicznym. Nie wiąże się ona z uwewnętrznieniem, jak u Freuda, coraz to surowszych form rachunku sumienia. Przeciwnie, by to jeszcze raz powtórzyć, poczucie winy w znacznym stopniu ustępuje miejsca bezpośrednio związanemu z „otwartą" strukturą tożsamości mechanizmowi wstydu.Powstanie stosunkowo bezpiecznego środowiska życia codziennego ma zasadnicze znacznie dla zachowania poczucia bezpieczeństwa ontologicznego. Innymi słowy, ontologiczne bezpieczeństwo opiera się w decydującej mierze na samej rutynie. Mimo że dziś człowiek pod wieloma względami na ogół lepiej niż w kulturach przednowoczesnych panuje nadSeparacja od środowiska naturalnego229swoim życiem codziennym i jest ono bardziej przewidywalne, struktura bezpieczeństwa ontologicznego robi się krucha. Kokon ochronny istnieje prawie wyłącznie dzięki spójności rutynowych zachowań, które są uporządkowane w refleksyjny projekt tożsamości. Uporządkowane przez systemy abstrakcyjne szerokie obszary życia są bezpieczne dzięki „obliczalnym", w Weberowskim sensie, warunkom działania. Ale sama rutyna, która daje to bezpieczeństwo, jest z reguły pozbawiona sensu moralnego i jednostki mogą jej doświadczać jako praktyk „pustych" lub, przeciwnie, narzucających się. Kiedy z jakiegoś powodu dochodzi do zerwania rutyny, lub gdy jednostka świadomie postanawia

lepiej zapanować nad własną tożsamością, może to doprowadzić do kryzysu egzystencjalnego. Jednostka może odczuwać szczególny brak w momentach przełomowych, gdyż wówczas właśnie dylematy moralne i egzystencjalne stają się najbardziej dojmujące. Jednostka staje jakby oko w oko z wypartymi treściami, ale może jej zabraknąć środków psychicznych i społecznych, by uporać się z tak rysującymi się kwestiami.Podobnie jak w przypadku innych procesów nowoczesnego rozwoju społecznego, separacji doświadczenia nie należy rozumieć jako wszechogarniającego i jednorodnego procesu. Przeciwnie, jest to skomplikowane zjawisko, które wyzwala sprzeczności, ale też stwarza możliwości przystosowawcze. Trzeba pamiętać, że separacja nie jest jednorazowym wydarzeniem, nie jest też układem jednoznacznych rozgraniczeń. Towarzyszące jej wykluczenia i ucisk odpowiadają zazwyczaj zróżnicowaniu pionowemu i nierównościom. Granice doświadczeń wydzielonych w procesie separacji to granice błędu, pełne napięć i z trudem kontrolowanych sił, lub, by użyć innej metafory, pola bitwy, niekiedy dosłownie bitew społecznych, ale najczęściej zmagań psychicznych toczonych w sferze tożsamości jednostki.230V. Separacja doświadczeniaMusimy też mieć na uwadze oddziaływanie doświadczenia zapośredniczonego. Z wyją tkiem wyspecjal izowanych profesjonalistów, jednostki mają bardzo rzadko kontakt ze śmiercią i ciężką chorobą, ale nie dotyczy to doświadczenia zapośredniczonego. Beletrystyka i materiały dokumentalne pełne są obrazów przemocy, seksu i śmierci. Wskutek szerokiego oddziaływania różnego rodzaju środków przekazu sytuacje takie są

dziś prawdopodobnie bliższe doświadczeniu człowieka niż w kulturach przednowoczesnych. Wiele form twórczości popularnej ma w istocie formę moralitetów, w których jest rozwijany wątek narracyjny i budowany porządek moralny. Te fikcyjne światy wyraźnie w jakimś stopniu wyparły swoje odpowiedniki w życiu codziennym. Jednakże przez zapośred-niczony język i wyobrażeniowość jednostki uzyskują dostęp do przeżyć pod względem różnorodności i zasięgu wykraczających daleko poza to, co można by osiągnąć bez takich zapośredniczeń. Zatem wrażliwość egzystencjalna nie słabnie i nie przepada bez reszty, a otwarcie nowych pól doświadczenia może nawet ją wzbogacać.W sumie jednak zapośredniczone doświadczenie na pewno pogłębia, a nie przezwycięża izolację. Fascynacja „fikcyjnym realizmem", jaki reprezentują na przykład opery mydlane, jest wyrazem obaw związanych z upadkiem moralnego wymiaru codzienności. Ale takie zainteresowania utwierdzają tylko separację codziennych zajęć i ich dawnych zewnętrznych wyznaczników. Kiedy zaś jednostki, jak choćby w momentach prze łomowych, s ta ją twarzą w twarz z wyzwaniami egzystencjalnymi, doznają szoku i doświadczają odwrócenia rzeczywistości. Odwrócenie rzeczywistości jest w istocie często funkcjonalną reakcją psychiczną, która pomaga ukoić wzbierające w takich sytuacjach lęki - nieświadomym środkiem znieczulającym.Narcyzm i tożsamość231Tabela 3. Separacja doświadczeniaod życia codziennego zostają odizolowane:szaleństwo: wyraz cech osobowości i zachowań, które dotykają przeżyć „wyłączonych" przez zwykłe postawy bezpieczeństwa

ontologicznegoprzestępczość: wyraz cech osobowości i zachowań, które mogą stanowić „alternatywę" dla rutynowych spraw i zajęć (oczywiście nie wszystkie konkretne formy działalności przestępczej należą do tej kategorii)choroba i śmierć: punkty styczności między życiem społecznym a zewnętrznymi kryteriami śmiertelności i skończonościseksualność: erotyzm jako forma wiążąca życie jednostki i trwanie w skali pokoleńnatura: środowisko naturalne istniejące niezależnie od społecznej aktywności człowiekaNarcyzm i tożsamośćSennett. Narcyzm a nieprawidłowości charakterologiczneJak wynika z dotychczasowych rozważań, rozwój własny w późnej nowoczesności przebiega w okolicznościach silnej deprywacji moralnej. Odseparowany od kluczowych rodzajów przeżyć łączących wyzwania życia codziennego, a nawet długoterminowe planowanie życia z kwestiami egzystencjalnymi, refleksyjny projekt tożsamości zostaje ożywiony i wydobyty z ogólnego planu zubożenia moralnego. Na pewno w tych okolicznościach ogromną rolę ma do odegrania nowo powstała sfera czystych relacji, jako obszar przeżyć tworzących moralnie satysfakcjonujące środowisko życiowego rozwoju jednostki.232V. Separacja doświadczeniaCzy zjawisko to oznacza moralne wycofywanie się tożsamości jednostki z nieprzyjaznego świata zewnętrznego? Niektórzy autorzy rzeczywiście posuwają się do takiego wniosku; zważywszy na szeroki zakres oddziaływania, ich poglądy wymagają szczegółowej

analizy.W społeczeństwie nowoczesnym tożsamość jest delikatna, krucha, popękana i rozsypana - taka koncepcja przeważa we współczesnych dyskusjach nad tożsamością i nowoczesnością. Niektóre z tych poglądów bezpośrednio wiążą się z poststruk-turalizmem. Świat zostaje rozbity na konteksty i rozproszony, a wraz z nim tożsamość24. W rzeczy samej, dla wielu autorów piszących w konwencji poststrukturalistycznej tożsamość zupełnie przestaje istnieć. Jedynym podmiotem jest podmiot zdecentralizowany, który odnajduje swoją tożsamość w elementach języka czy dyskursu. Równie mocno rozpowszechnionym rozumieniem tożsamości jest postrzeganie jej w kategoriach narcyzmu. W związku ze swoją tezą końca życia publicznego Sennett mówi więc o pojawieniu się „narcystycznych zaburzeń charakteru". W miarę jak kurczy się sfera działalności publicznej, a miasta w coraz mniejszym stopniu składają się z otwartych przestrzeni spotkań, a przemieniają się w arterie komunikacyjne, tożsamość staje przed wyzwaniami, z którymi nie jest w stanie skutecznie się uporać25.Narcyzmu, powiada Sennett, nie należy mylić z samouwielbieniem. Istotą narcyzmu jako zaburzenia charakterologicznego jest takie zaprzątnięcie jednostki jej własną tożsamością, że zatraca ona granice między sobą a światem zewnętrznym. Jednostka narcystyczna widzi wydarzenia zewnętrzne przez pryzmat własnych potrzeb i pragnień; interesuje ją tylko ,,co to24 Zob. na przykład Michael R. Wood, Louis A. Zurchner, The Development of a Postmodern Self, New York 1988, Greenwood.25 Zob. Richard Sennett, Fall of Public Man.Narcyzm i tożsamość233

oznacza dla mnie". Narcyzm zakłada nieustanne poszukiwanie własnej tożsamości, jest to jednak wysiłek daremny, ponieważ niezaspokojona potrzeba znalezienia odpowiedzi na pytanie „kim jestem" nie jest konkretnym zadaniem do wykonania, ale wyrazem narcystycznego za interesowania sobą . Narcyzm jes t przeciwieństwem oddania, które jest potrzebne do podtrzymania więzi intymnych, bo oddanie nakłada ograniczenia na zakres doświadczeń, jakie trzeba wypróbować w poszukiwaniu samospełnienia. Pod wpływem narcyzmu ciało zamienia się w instrument zmysłowej gratyfikacji, a zmysłowość przestaje być środkiem komunikacji z innymi. Relacje intymne oraz szersze związki ze światem społecznym stają się w pewnych wymiarach wewnętrznie destruktywne. Pomimo, a raczej wskutek ciągłej pogoni za gratyfikacją perspektywy podejmowanych działań okazują się blade i nieciekawe. Jednocześnie zdaje się zanikać jakiekolwiek poczucie godności osobistej i obowiązku publicznego. Miejsce godności zajmuje autentyczność. Dane działanie jest dobre, bo autentyczne ze względu na pragnienia jednostki, i jako takie powinni je postrzegać inni.Zdaniem Sennetta jedną z przyczyn rozpowszechnienia narcyzmu jest fakt, że sfera publiczna jest „martwa". W życiu prywatnym ludzie szukają tego, czego nie daje im przestrzeń publiczna. Sytuacja ta ma swoje instytucjonalne źródła w upadku autorytetu tradycji i narodzinach areligijnej kapitalistycznej kultury miejskiej. Kapitalizm wytwarza konsumentów o zróżnicowanych potrzebach (które kultywują). Sekularyzacja powoduje redukcję sensu moralnego do natychmiastowości wrażenia i doznania. Miejsce naturalnego „charakteru" człowieka, w jaki wierzyło oświecenie, zajmuje „osobowość". Osobowość staje się kryterium różnic między

ludźmi i podstawą przekonania, iż zachowania są kluczem do wewnętrznego ,,ja" jednostek. Z perspektywy rozwoju osobowości uczucia234V. Separacja doświadczeniamają większy wpływ na kształtowanie tożsamości niż racjonalna kontrola działania. Zaistnienie w życiu społecznym idei osobowości dało podstawy dominacji porządku wewnętrznego. Więzi i układy społeczne zaczęły odtąd tracić na znaczeniu na rzecz obsesyjnego zainteresowania tożsamością społeczną.„Bezosobowe doświadczenie wydaje się dziś bezsensowne, a społeczna złożoność jawi się jako nieopanowane zagrożenie. Doświadczenie, które zdaje się mówić coś o wnętrzu, pomaga określić własne «ja», rozwinąć je lub odmienić, nabiera dla odmiany wielkiego znaczenia. W społeczeństwie intymnym wszystkie zjawiska społeczne, bez względu na to, jak bezosobowa byłaby ich struktura, aby miały znaczenie, muszą najpierw zostać przefor-mułowane na język osobowości"26.Lasch. Narcyzm kulturowyZagadnienie narcyzmu w kontekście nowoczesnej tożsamości wnikliwiej zbadał Christopher Lasch27. Lasch wiąże narcyzm szczególnie z apokaliptyczną naturą nowoczesnego życia społecznego. Powszechna świadomość globalnego ryzyka, jakie idzie w parze z rozwojem nowoczesnych instytucji, sprawia, że na poziomie codziennego działania nikt już nie zastanawia się, jak zapobiec globalnym katastrofom. Większość ludzi odgradza się od tych problemów i, koncentrując się na sprywatyzowanych „strategiach przetrwania", całkiem wymazuje ze swojego życia scenariusze ryzyka na większą skalę. Straciwszy nadzieję w

możliwość zapanowania nad szerszym środowiskiem społecznym, ludzie wycofują się do czysto osobistych światów i oddają psychicznemu i fizycznemu samodoskonaleniu. Lasch łączy tę sytuację z koncepcją kresu26 Ibid., s. 219.27 Zob. Christopher Lasch, The Culture of Narcissism, London 1980, Abacus oraz The Minimal Self, London 1985, Picador.Narcyzm i tożsamość235historii, a więc zatraceniem ciągłości historycznej jako poczucia własnej przynależności do szeregu następujących po sobie, sięgających przeszłości i wybiegających w przyszłość pokoleń. W tych warunkach ludzie są spragnieni bezpieczeństwa psychicznego i - niepokojąco nieuchwytnego - poczucia samospełnienia.Lasch zgadza s ię z Sennettem, że narcyzm to ty leż samouwielbienie, co nienawiść do siebie. Narcyzm jest obroną przed dziecięcym gniewem, próbą kompensacji za pomocą om-nipotentnych fantazji tworzonych przez uprzywilejowaną tożsamość. Osobowość narcystyczna słabo rozpoznaje potrzeby innych, a uczucia wielkości ścierają się w niej z poczuciem pustki i nieautentyczności. Pozbawiona pełnowartościowych relacji z innymi, jednostka narcystyczna dla podparcia niepewnego poczucia własnej wartości potrzebuje ciągłego napływu wyrazów podziwu i aprobaty. Wedłuhg Lascha narcyz jest:„chronicznie znudzony w swoim niespokojnym poszukiwaniu natychmiastowej intymności - podniety emocjonalnej bez przymusu i bez zobowiązań - promiskuistyczny, a często także panseksual-ny, gdyż odpowiadająca za agresję fuzja impulsów pregenitalnych i edypalnych kieruje go ku różnego rodzaju

perwersjom. Uwewnę-trznione złe wzory sprawiają, że wciąż martwi się o swoje zdrowie, a hipochondria skłania go z kolei ku terapii oraz grupom i ruchom terapeutycznym''2!i.Terapia zaś nie tylko nie likwiduje tych symptomów, ale może przyczynić się do ich utrwalenia, gdyż w sytuacji terapeutycznej jednostka staje się ośrodkiem uwagi i refleksji.Nastawiony na standaryzację konsumpcji i kreowanie smaków przez reklamę, kapitalizm konsumpcyjny znacząco przyczynia się do rozwoju narcyzmu. Idea stworzenia wykształ-Christopher Lasch, Culture of Narcissism, s. 85-86.li;236V. Separacja doświadczeniaconego i rozeznanego człowieka publicznego dawno upadla pod naporem konsumeryzmu, czyli „społeczeństwa pozorów". Konsumpcja odwołuje się do alienacji nowoczesnego życia społecznego i obiecuje jej przezwyciężenie. Wszystko, czego pragnie jednostka narcystyczna - a pragnie ona być atrakcyjna, piękna i lubiana - może mieć, jeśli tylko będzie konsumować „odpowiednie" dobra i usługi. Dlatego w warunkach nowoczesności wszyscy żyjemy w świecie luster, w których chcemy widzieć nasze pozbawione skazy, społecznie dowartościowane,Ja".Lasch przyznaje, że na poziomie relacji osobistych pojawia się nowa potrzeba intymności. Jednakże intymność staje się nieosiągalna z tych samych przyczyn, które popychają jednostki do jej poszukiwania. Niemożność zaangażowania się w cokolwiek poza utwierdzaniem własnego „ja" udaremnia osiągnięcie intymności. Jednostki spodziewają się po więziach intymnych znacznie

większej niż kiedykolwiek dotąd satysfakcji emocjonalnej i bezpieczeństwa. Z drugiej jednak strony, cenią sobie autonomię, jaka jest niezbędna do utrzymania narcystycznych mechanizmów ochronnych ego. Narcyz ma w związku z tym bardzo wygórowane wymagania w stosunku do swoich partnerów i przyjaciół, podczas gdy sam nie jest wcale skłonny „dawać siebie" innym.Upadek rodziny patriarchalnej, a w istocie rodziny w ogóle, ma według Lascha ścisły związek z narodzinami narcyzmu. W miejscu opuszczonym przez dawny „autorytet rodzinny" i autorytet tradycyjnych przywódców i mędrców rodzi się kult ekspertyzy. Nowi eksperci są wpisani w terapeutyczną kulturę narcyzmu. W ramach „nowego paternalizmu" eksperci wszelkich specjalizacji służą zaspokajaniu potrzeb rzesz laików. Wiele nowoczesnych form ekspertyzy nie bierze się wcale z zaspokajania rzeczywiście odczuwanych potrzeb. W dużej mierze to sami eksperci wytwarzają potrzeby, które następnieNarcyzm i tożsamość237podejmują się zaspokoić. Uzależnienie od ekspertyzy staje się sposobem życia. Wracamy tu do narcyzmu, ponieważ źródłem, z którego wywodzi się osobowość narcystyczna, jest bunt przeciw dziecięcej zależności. W społeczeństwach nowoczesnych, gdzie zależność ta rozszerza się na większość dziedzin dorosłego życia, narcyzm nasila się jako reakcja na wzmożone poczucie bezsilności.W swoich późniejszych rozważaniach Lasch dopracował i nieco zmodyfikował swoje wyjściowe stanowisko. Położył przy tym nacisk na wątek przetrwania jednostki w napierającym i niepokojącym świecie. Przetrwanie, podkreśla Lasch, jest w równym stopniu troską codziennego życia jednostek i takich systemowych działań

społecznych, jak ruchy pokojowe i ekologiczne. W epoce współczesnej przetrwanie stało się kwestią nadrzędnej wagi, jednak samo jej nagłośnienie, które sprawia, że staje się ona niemal elementem codziennej rutyny, sprawia, że oddźwięk ze strony poszczególnych jednostek jest nikły i beznamiętny. Konieczna staje się dramatyzacja ryzyka, najakie jest narażona ludzkość, i w pewnych tak właśnie działających grupach nacisku oraz ruchach społecznych leży nasza nadzieja na przyszłość. Ale będące skutkiem ciągłego mówienia o apokalipsie poczucie oblężenia często staje się raczej przyczyną ogólnego odrętwienia niż bodźcem do podejmowania działań. Lasch rezygnuje stopniowo z kategorii „kultura narcyzmu" na rzecz „kultury przetrwania". Nowoczesne życie społeczne w coraz większym stopniu układa się na wzór strategii, jakie podejmują jednostki w obliczu spiętrzonych przeciwności, wobec których stoi jedynie defensywnie oddzielone od świata zewnętrznego „minimalne ja". Apatyczny stosunek do przeszłości, wyrzeczenie się przyszłości i mocne postanowienie, by żyć z dnia na dzień, to typowe podejście do życia, jakie wykształca się w warunkach silnego oddziaływania czynników, nad którymi jednostki w swoim poczuciu prawie lub wcale nie panują.238V. Separacja doświadczeniaUwagi krytycznePoglądy Sennetta i Lascha spotykają się z uznaniem jednych i krytyką innych (ponadto Lasch krytykuje Sennetta). Nie chcę tu śledzić tych dyskusji, lecz jedynie odnieść się do tych ich aspektów, które wiążą się bezpośrednio z tematyką tej pracy. Jak już mówiłem, nie zgadzam się z poglądem, jakoby istniejąca w początkowej fazie nowoczesności sfera publiczna stopniowo

zanikała, wystawiając jednostki na pastwę nieuporządkowanej, przytłaczającej rzeczywistości społecznej. Generalnie można powiedzieć, że mimo trudności i przeciwieństw, w miarę rozwoju nowoczesnych instytucji, sfera publiczna rozrastała się, a jednocześnie przybywało możliwości czynnego uczestnictwa w niej jednostek. Nie był to jednolity proces. Duże obszary nowoczesnego życia wielkomiejskiego cechuje bez wątpienia pry watyzm, efekt zaniku znaczenia lokalizacji i zwiększenia się ruchliwości. Z drugiej strony, nowoczesna przestrzeń miejska stwarza niespotykane w bardziej tradycyjnych społecznościach możliwości prowadzenia kosmopolitycznego życia publicznego29. Nowoczesne warunki miejskie dają bowiem szansę poznania ludzi podobnego pokroju i w ogóle rozwijania bardziej różnorodnych zainteresowań.Jeśli chodzi o życie „publiczne" w szerszym znaczeniu, należy pamiętać, że we wczesnej fazie nowoczesności prawa większości ludności do uczestniczenia w życiu politycznym czy gospodarczym były mocno ograniczone. W ramach klasycznego kontraktu kapitalistycznego robotnik z chwilą przekroczenia bram fabryki zrzekał się wszelkiej kontroli nad własną pracą. Prawo do zrzeszania się w związkach zawodowych uzyskano dopiero po dłuższym czasie. Zwieńczeniem długoletnich walk było również prawo do realnego29 Por. Claude Fischer, To Dwell Among Friends, Berkeley 1982, University of California Press.Uwagi krytyczne239uczestnictwa we władzach lokalnych i centralnych. Także zbiorowe uczestnictwo w innych sferach życia publicznego, na przykład w różnorodnych organizacjach samopomocy, jakie funkcjonują dziś

w większości spo łeczeństw nowoczesnych, wymaga ło długotrwałych czynnych zabiegów i zmagań. Jest też oczywiście druga strona tych zjawisk, ta, na której koncentrują się Sennett i Lasch, a wiec rozwój wielkich instytucji biurokratycznych, których rosnąca arbitralna władza i wpływ na produkcję dóbr pozbawia jednostki kontroli nad ich życiem codziennym. Tendencje te nie pozostają jednak niezauważone, a „kapitalizm biurokratyczny" jest bardziej, niż przyjmują ci autorzy, płynny i pełen wewnętrznych sprzeczności.W pracach Lascha i wielu innych autorów, których stanowiska są zbliżone, można dostrzec pewne niedowartościowanie podmiotu ludzkiego. Jednostka jest tu przedstawiona jako bierna wobec napierających sił zewnętrznych i myląco lub zgoła fałszywie pokazana jest relacja między mikrosytuacjami a szerszymi oddziaływaniami społecznymi. Prawidłowy opis działania w ramach nowoczesności powinien spełniać trzy warunki. Musi brać pod uwagę, że (1) na bardzo ogólnym poziomie jednostki nigdy biernie nie przyjmują zewnętrznych warunków działania, ale poddają je nieustannej refleksji i modyfikują ze względu na dane okoliczności; (2) za rosnącą refleksyjnością życia społecznego idą, szczególnie wysokie w warunkach nowoczesnych, zdolności przystosowawcze zarówno na poziomie zbiorowości, jak i poszczególnych jednostek; (3) twierdzenie, że podczas gdy mikrosytuacje są elastyczne i podatne na modyfikacje, to większe systemy społeczne tworzą niekontrolowane środowisko działania, jest nieuzasadnione. Rozważmy bardziej szczegółowo każdy z tych warunków.Jeśli przeoczymy fakt, że każdy podmiot ludzki ma możliwość pozyskania kontroli nad światem społecznym, który przez swoje

działanie ustanawia i odtwarza, nie uda nam240V. Separacja doświadczeniasię uchwycić na poziomie empirycznym, na czym polega tworzenie nowych podstaw działania. Nowoczesne życie społeczne zubaża działanie ludzkie, ale sprzyja wykorzystywaniu nowych możliwości; alienuje, ale jednocześnie pozwala jednostkom wpływać na ograniczające je okoliczności. W świecie późnonowoczesnych instytucji możliwości przeplatają się z ryzykiem na wielką skalę. Ale nie jest to nieprzenikniony świat, który nie poddawałby się ludzkiej interwencji. Z jednej strony, systemy abstrakcyjne przenikają na wskroś codzienne życie ludzi, z drugiej zaś reakcje na te systemy wiążą ludzkie działania w układ relacji społecznych o nieograniczonym zasięgu.Przebudowa życia codziennego ze względu na systemy abstrakcyjne sprzyja różnym formom zależności lub, by wyrazić się mniej prowokacyjnie, zaufania. Społecznego oddziaływania niektórych takich systemów w ich globalnym wymiarze nikt nie jest w stanie kontrolować, a ich efekty są w pewnej części zupełnie nieprzewidywalne. Jednak pod wieloma względami ekspansja systemów abstrakcyjnych stwarza możliwości do przejmowania kontroli, które zdecydowanie przekraczają te dostępne w kulturach tradycyjnych.Za przykład niech posłużą zmiany stylów życia rodzinnego wynikające z pojawienia się czystej relacji. Źródłem danych na ten temat jest praca Judith Stacey30. Jak pokazuje ta autorka, jednostki, które przeżywają doświadczenie rozkładu tradycyjnego wzoru rodziny, ze wszystkimi towarzyszącymi mu zagrożeniami i ryzykiem, czynnie zdobywają nowe terytoria i tworzą niespotykane

formy relacji rodzinnych. Stacey prowadziła swoje badania w mocno rozchwianym i gwałtownie zmieniającym się środowisku Doliny Krzemowej w Kalifornii. Wysoce refleksyjne jest samo badanie. Osoby biorące udziałUwagi krytyczne241Zob. Judith Stacey, Brave New Families, New York 1990, Basic.w badaniu nawiązały trwały dialog z autorką, a ich zapatrywania na materiały z wywiadów z nimi samymi i na sam tekst stanowią kluczową część raportu badawczego.Praca Stacey dotyczy dwóch szerokich układów relacji rodzinnych ludzi z klasy robotniczej, którzy, jak pisze, „mieszkają, pracują, smucą się i kochają" w Dolinie Krzemowej. W przeciwieństwie do swojego tradycyjnego odpowiednika, małżeństwo nowoczesne polega zdaniem autorki na utrzymującym się dobrowolnym wzajemnym oddaniu partnerów. Mniej niż kiedyś jest dzieci, o które trzeba się troszczyć, mniej jasny jest też podział obowiązków między mężczyzn i kobiety, zarówno w domu, jak i poza domem. Społeczne środowisko, w którym tworzą się i trwają związki małżeńskie, stało się niespokojne i rozchwiane. Skutkiem tego wiele osób żyje w poczuciu oblężenia. Codzienna troska o „przetrwanie", którą opisuje Lasch, przeziera wyraźnie z życia opisanych przez Stacey jednostek. Ale jednocześnie rzuca się w oczy, iż nastawienie to niekoniecznie pociąga za sobą wycofanie we własny zamknięty świat. Sytuacja przedstawia się zupełnie inaczej.Stacey pokazuje, jak jednostki czynnie przetwarzają pozostałości po dawnych formach życia rodzinnego w relacje płci i pokrewieństwa nowego typu. Zasięg takich przewartościowań wykracza poza środowiska lokalne i z pewnością nie są to zmiany

błahe. W rzeczywistości jednostki, o których mowa, są w forpoczcie olbrzymiej przemiany instytucjonalnej. Tworzą się „rodziny rekombinowane", które nie opierają się już na ustalonym z góry podziale ról męskich i kobiecych. Rozwód zamiast tworzyć przepaść między życiem przed i życiem po, staje się podstawą, na której budowane są nowe układy relacji między dawnymi i nowymi małżonkami i dziećmi z obu małżeństw oraz przyjaciółmi i pozostałymi krewnymi obu par. Z tego typu badań wcale nie wynika, jakoby narcyzm był takr242V. Separacja doświadczeniapowszechny, a jednostki wcale nie wycofują się z zewnętrznego świata społecznego, lecz śmiało weń wchodzą.Przyjrzyjmy się uważniej zaproponowanej przez Lascha charakterystyce „typowej osobowości narcystycznej naszych czasów". Jego zdaniem „życie codzienne naszych czasów obfituje" w elementy „narcyzmu patologicznego" w ostrej postaci31. Narcyzm jest „reakcją obronną na lęk i poczucie winy, która polega na przyjęciu przedmiotowych wyobrażeń wielkościowych"32. Powstaje w odpowiedzi na obawę przed opuszczeniem. Jednostka narcystyczna to nie jednostka, którą dręczy sumienie czy poczucie winy. Ma ona raczej „charakter chaotyczny i impulsywny". Od innych domaga się dla siebie podziwu, ale stroni od intymności. Narcyz cierpi na „dojmujące uczucie pustki i głębokie zaburzenia poczucia własnej wartości". Narcyzm jest strategią obronną dostosowaną, zdaniem Lascha, do zagrożeń, jakie niesie nowoczesny świat. Narcyzm zamyka się na przeszłość i przyszłość, „niszcząc" je psychicznie z obawy przed niebezpieczeństwami, jakie

dziś niesie rzeczywistość, i ze strachu, że „wszystko ma się ku końcowi".Lasch zaskakująco ma ło uwagi poświęca jednemu z najważniejszych aspektów narcyzmu - relacji między świadomością i ciałem. Mit o Narcyzie jest opowieścią o uwielbieniu własnego wyglądu; stosunek do wyglądu fizycznego odgrywa według większości analiz narcyzmu fundamentalna rolę. Przejawiający się w przestrzeganiu diety, ubiorze, wyrazie twarzy i na wiele innych sposobów kult ciała jest powszechnym wymiarem współczesnego stylu życia. W jakim stopniu zachowania te stanowią formę narcyzmu? Na to pytanie pozwalają odpowiedzieć analizy przedstawione w tym i w poprzednich rozdziałach. Nie można już zwyczajnie „akcep-Uwagi krytyczne243" Zob. Chistopher Lasch, Culture of Narcissism, s. 74. 32 Ibid., s. 79.tować", karmić i ubierać ciała zgodnie z tradycyjnym rytuałem. Ciało zajęło centralną pozycje w refleksyjnym projekcie tożsamości jednostki. Ciągła troska o ciało w ramach kultury ryzyka jest więc niezbywalną cechą nowoczesnych zachowań społecznych. Jak już podkreślałem, jeżeli sposoby korzystania w tym zakresie z możliwości, jakie daje ciało, są kwestią wyboru spośród wielu różnorodnych stylów życia, to samo wybieranie nie jest opcją, ale koniecznością wpisaną w proces budowania własnej tożsamości. Stąd planowanie życia z punktu widzenia ciała nie musi koniecznie przybierać formy narcyzmu, a może być normalną częścią posttradycyjnego układu społecznego. Jak inne aspekty refleksyjności nowoczesności, planowanie w odniesieniu do ciała

częściej wiąże się z wchodzeniem w świat zewnętrzny niż z defensywnym wycofaniem się zeń.Narcyzm jako kondycja kliniczna jest jedną z kilku związanych z ciałem patologii, których rozwojowi po części sprzyja nowoczesne życie społeczne. Źródłem narcyzmu jako deformacji osobowości jest niepowodzenie w wykształceniu podstawowego zaufania. Dzieje się tak szczególnie wówczas, gdy dziecko nie potrafi w pełni uznać autonomii podstawowego opiekuna, a co za tym idzie, wyraźnie wyodrębnić granic własnej psychiki. Kiedy tak się dzieje, poczucie omnipotencji w zakresie własnej wartości przeplata się z przeciwnymi uczuciami pustki i rozpaczy. Przeniesione w dorosłe życie, cechy te znamionują jednostkę, która jest neurotycznie uzależniona od innych, szczególnie w kwestii samooceny, ale ma zbyt mało autonomii, by skutecznie się z nimi porozumiewać. Osobie takiej trudno będzie pogodzić się z koniecznością liczenia się z ryzykiem, które jest cechą nowoczesnego świata społecznego. Próbując zapanować nad życiowymi niebezpieczeństwami, będzie więc zawieszać się na kultywowaniu atrakcyjności fizycznej lub uroku osobistego. DominującąI

II244V. Separacja doświadczeniadynamiką narcyzmu, by odwołać się do wcześniejszych rozważań, nie jest dynamika winy, lecz wstydu. Naprzemienne uczucia wielkości i bezwartościowości, z jakimi musi się zmagać narcyz, są zasadniczo reakcjami na kruchość poczucia własnej tożsamości,

która łatwo poddaje się zawstydzeniu.Mówiąc o przewadze narcyzmu w epoce późnej nowoczesności, musimy uważnie oddzielić świat skomercjalizowanych obrazów od faktycznych reakcji jednostek. Jak widzieliśmy, w opisie Lascha ludzie wydają się ospali w swoich reakcjach - w tym wypadku na rzeczywistość krzykliwych obrazów reklamowych. Pasywność i uzależnienie od instytucji kapitalizmu konsumpcyjnego należą do najsi lniej akcentowanych obserwacji Lascha. Chociaż oddziaływanie komercjalizacji jest bez wątpienia silne, to jednak nie jest ona przez tych, na których oddziałuje, przyjmowana bezkrytycznie.Pożytki z terapiiNa zakończenie wróćmy jeszcze na chwilę do kwestii terapii, którą Lasch, mimo swoich odwołań do teorii psychoanalitycznej, postrzega przede wszystkim w kategoriach negatywnych, jako formę uzależnienia od ekspertów. Zamiast analizować bezpośrednio poglądy Lascha na tę kwestię, powołam się na bardziej porównawczą perspektywę zawartą w słynnej pracy Philipa Rieffa33. Rieff wiąże narodziny terapii z sekularyzacją i spowodowanym, jak uważa, przez osłabienie tradycyjnej rel igi jności brakiem moralnym. Jak mówi, „kontrola terapeutyczna" ma zapewniać określony poziom „adekwatnego funkcjonowania społecznego" w warunkach, w których odpowiednich wskazówek nie daje już religia. Kiedyś ludzie w nieszczęś-33 Zob. Philip Rieff, The Triumph of the Therapeutic, Harmondsworth 1966, Penguin.Pożytki z terapii245

ciu szukali pocieszenia w kościele, teraz zwracają się do pierwszego lepszego terapeuty. Dzięki terapii jednostka spodziewa się, iż będzie „kimś zrównoważonym w szalonym świecie, osobowością zintegrowaną w epoce rozszczepienia nuklearnego, cichą reakcją na hałaśliwe wybuchy"'4. Terapia ma na celu stworzenie pewnej siebie i szczęśliwej jednostki bez poczucia wyższej moralności. Wielkie zagadki życia oddaje w zamian za skromniejsze i trwałe poczucie zadowolenia. „Najważniejsze to żyć dalej", mówi Rieff15.Jest w tym stanowisku dużo racji, ale trzeba je mocno przeformułować. Przede wszystkim należy zauważyć, że terapia nie jest prostą repliką dawnej „władzy", a w szczególności autorytetu religii. Nie ma terapii autorytatywnych. Jak już wskazywałem, każdy, kto decyduje się na terapię, ma do wyboru niemalże niewyczerpaną różnorodność szkół, praktyk i filozofii, z których wiele stoi w sprzeczności z innymi. Jeśli centralne miejsce w poświęconych metodom terapeutycznym intelektualnych debatach wydaje się zajmować klasyczna psychoanaliza, jest to bardziej zasługą geniuszu Freuda niż efektem powszechnej zgody co do większej prawomocności lub skuteczności tej właśnie formy terapii. Zatem terapia jest w większym stopniu wyrazem właściwych nowoczesności dylematów i praktyk niż zjawiskiem, które zastępuje bardziej tradycyjne formy społeczne i moralne.Czy terapia jest jedynie środkiem służącym przystosowaniu jednostek najbardziej niezadowolonych do niedoskonałego środowiska społecznego? Czy jest w wąskim sensie niereligi-nym substytutem głębszych przemian, jakie były możliwe w warunkach przednowoczesnych? Nie ma wątpliwości co do tego, że terapia może uzależniać, a nawet prowadzić do34 Ibid., s. 34.

35 Ibid., s. 35.246V. Separacja doświadczenianarcystycznego wycofania z rzeczywistości. Większość form terapii wymaga czasu i pieniędzy. W pewnym stopniu terapia jest rozrywką kultywowaną przez warstwy uprzywilejowane.Jest też jednak czymś więcej36. Terapia jest mocno wpisanym w refleksyjny projekt tożsamości jednostki systemem eksperckim. Terapia w postaci psychoanalizy ukształtowała się jako sposób radzenia sobie z patologiami osobowości. Rozwinęła się wśród retoryki „chorób" i „środków leczniczych", i właśnie lecznicze właściwości różnych form terapii - w tym klasycznej psychoanalizy - są nadal przedmiotem zażartych sporów. Jednakże podstawowy cel terapii w warunkach późnej nowoczesności polega na czymś zupełnie innym. Zasadniczo terapię należy rozumieć i oceniać jako metodologię planowania życia. „Jednostka przystosowana" to jednostka, która nie tylko rozwinęła zdolność samorozumienia, ale potrafi zharmonizować swoje aktualne sprawy z projektami na przyszłość i psychicznym bagażem z przeszłości. Terapia nie jest jedynie środkiem przystosowawczym. Jako wyraz uogólnionej refleksyjności, w pełni daje wyraz zaburzeniom i wątpliwościom, które niesie nowoczesność. Jednocześnie stanowi część typowej dla porządku późnej nowoczesności mieszaniny szans i ryzyka. Może prowadzić do uzależnienia i bierności, ale może też dawać nowe podstawy do działania i służyć przejmowaniu kontroli.Pożytki z. terapii247Niemniej jednak wysiłki terapeutyczne mają miejsce w warunkach separac j i doświadczenia i samozwrotnych systemów

nowoczesności. Nic dziwnego, że wiele form terapii - ale nie wszystkie - są ukierunkowane na kontrolę. Refleksyjny projekt tożsamości interpretują one wyłącznie w kategoriach autodeter-minacji, tym samym potwierdzając, a wręcz akcentując separację obszaru życia jednostki od zewnętrznych względów moralnych.36 Dwie prace zawierające krytykę interpretacji Lascha w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych to: Daniela Yankelovicha New Rules. Searching for Self-fulfilment in a World Turned Upside Down, New York 1982, Bantham oraz Petera Clecaka America's Quest for the Ideal Self, Oxford 1983, Oxford University Press. Ostry atak na Lascha przypuszcza także Dennis H. Wrong, zob. Bourgeois Values, No Bourgeoisie? The Cultural Criticism of Christopher Lash, „Dissent" 1979VINiepokoje tożsamościoweWpływ ryzyka i wątpliwości249Późnonowoczena tożsamość to nie jest „ja" minimalne, ale doświadczenie wielkich obszarów bezpieczeństwa przecinających się niekiedy w subtelny, a niekiedy w dramatyczny sposób ze źródłami ogólnego niepokoju. Uczucia niepokoju, obawy i desperacja często w doświadczeniu jednostki mieszają się z przekonaniem, iż istnieją struktury społeczne i techniczne, na k t ó r y c h m ożn a p o l e g ać . P r z eś l e dźm y n a p o d s t a w i e dotychczasowych analiz, skąd biorą się takie odczucia.Wpływ ryzyka i wątpliwościDo życia codziennego w większości jego aspektów, w każdym razie jako fenomen podskórny, przenika radykalne powątpiewanie. W przypadku nieekspertów głównym tego skutkiem jest konieczność

lawirowania między sprzecznymi twierdzeniami wzajemnie rywalizujących systemów abstrakcyjnych. Prawdopodobnie prowadzi to również do powstawania bardziej niejasnych obaw. Może im zapobiegać uchwycenie się jednoznacznej wiary, szczególnie takiej, która podpowiada, jaki przyjąć styl życia. Ale nawet najbardziej fundamentalistycz-nym z wyznawców fundamentalizmu rzadko chyba się zdarza całkowicie uciec od radykalnego wątpienia. Nikt nie może dziś nie wiedzieć, że życie według przykazań określonej wiary jestjedną spośród wielu możliwości. Nawet moralne oburzenie, jakie „prawdziwie wierzący" czuje w stosunku do niewiernych, jest często w istocie wyrazem jego drzemiących niepokojów, a nie bezwarunkowego oddania „sprawie".Życie w niereligijnej kulturze ryzyka jest z natury rzeczy pełne niepokoju, a uczucia lęku mogą się szczególnie nasilać w okolicznościach zdarzeń o charakterze przełomowym. Jak już wspominałem, problem z życiem w kulturze ryzyka, nawet w warunkach ryzyka zinstytucjonalizowanego, nie polega na tym, że życie codzienne stało się mniej bezpieczne niż dawniej. Sprawa dotyczy lęku, jaki niesie sama kalkulacja ryzyka, w powiązaniu z problemem izolacji od „nierealnych" zagrożeń, z efektem zawężenia pola planowanego życia do rozmiarów pozwalających nad nim zapanować. Funkcję „filtru" potencjalnych zagrożeń spełnia kokon ochronny, nie ma jednak jednoznacznie określonej granicy między „uzasadnioną" wiarą w teraźniejszość i przyszłość a wiarą bardziej naiwną. Wynika to z samej natury zaufania, które „idzie w parze z ignorancją". Świadome, a często twórcze oscylowanie na tak skonstruowanej granicy zaufania stanowi główny motyw kultywacji ryzyka. Tam jednak, gdzie granica ta nie

może dostarczyć podniety i wrażeń, ogniskują się na niej niepokoje.Szacunek ryzyka ma kluczowe znaczenie dla kolonizacji przyszłości. Jednocześnie zakłada on otwarcie na nieznane. Istnieją takie obszary ryzyka, gdzie stopień ryzyka, na które narażona jest w danej sytuacji jednostka, można bardzo precyzyjnie określić. Ale nawet jeśli ryzyko związane z wykonaniem danej czynności jest znikome, przez sam fakt przyjęcia go do wiadomości jednostka jest zmuszona uświadomić sobie możliwość, iż w każdej takiej sytuacji „coś może pójść nie tak". Zasadniczo świadomość ta nie będzie specjalnie w niczym przeszkadzać, jeśli jednostka ma dobrze wykształcone podstawowe zaufanie. Ale jeśli jej poczucie podstawowego bez-250VI. Niepokoje tożsamościpieczeństwa jest zbyt kruche, myśl o istnieniu choćby niewielkiego ryzyka, szczególnie w odniesieniu do bliskich sercu planów, może okazać się nieznośna.Jest też wiele sytuacji, w których nie sposób dokładnie określić stopnia ryzyka, oraz takich, w których powołani eksperci nie są zgodni, a nieraz wyrażają zupełnie sprzeczne stanowiska na temat ryzyka związanego z wyborem okreś lonych sposobów postępowania. Na te problemy życia w areli-gijnej kulturze ryzyka nakłada się znaczenie wyborów stylów życia. Ucieczki od niepokojów, jakie w przeciwnym razie prześladowałyby jednostkę, może ona upatrywać w przyjęciu tradycyjnego czy też z góry zaprojektowanego stylu życia. Ale z powodów, o których była mowa, taka strategia zapewnia poczucie bezpieczeństwa tylko w bardzo ograniczonym zakresie, ponieważ jednostka nie może nie zdawać sobie sprawy, że jej wybór jest tylko jedną z wielu

dostępnych możliwości.Świadomość ryzyka na wielką skalę jest pewnie źródłem niejasnego niepokoju dla większości ludzi. I tu decydujące znaczenie dla tego, jak mocno będzie on jednostce dokuczał, ma podstawowe zaufanie. Nie sposób wykazać, że zamartwianie się katastrofą ekologiczną, wojną nuklearną albo unicestwieniem ludzkości przez inny, nie wiadomo jeszcze jaki, bicz boży, nie jest obawą „racjonalną". Ale ludzie, którzy faktycznie dzień w dzień zaprzątają sobie głowę takimi obawami, za „normalnych" nie uchodzą. Najskuteczniej udaje się wyłączyć takie możliwości poza nawias i zająć się życiem codziennym wówczas, gdy związane z nimi ryzyko można uznać za znikome. Ale udaje się to również w wyniku przypisania ewentualnych zagrożeń losowi, co jest jednym z aspektów późno-nowoczesnego powrotu fortuny. Można więc nie zaprzątać sobie głowy takimi ewentualnościami i założyć, że wszystko będzie dobrze, a w każdym razie że w wypadku pojawienia się takiej lub innej katastrofy globalnej uderzy ona w innych.Wpływ ryzyka i wątpliwości251Wreszcie, można pokładać zaufanie w skuteczności rządów i innych organizacji w zapobieganiu ewentualnym masowym zagrożeniom.Apokalipsa jako zespół statystycznych parametrów ryzyka wpisanego w egzystencję każdego człowieka stała się rzeczą banalną. W pewnym sensie każdy musi żyć z poczuciem ryzyka, nawet jeśli czyni wysiłki zmierzające do pokonania owych niebezpieczeństw, na przykład przez przystępowanie do grup nacisku lub ruchów społecznych. Ale żaden stopień wyłączenia poza nawias świadomości podstawowych niepokojów tego świata, który potrafiłby dosłownie sam się unicestwić, nie eliminuje ich bez

reszty. Motyw „przetrwania", o którym pisze Lasch, wiąże ten generalny niepokój z planowaniem życia w bardziej ograniczonych kontekstach działania. Satysfakcja, jaką jednostka czerpie z tego, że należy do tych, którzy „przetrwali", odnosi się przede wszystkim do radzenia sobie z problemami, jakich nastręcza refleksyjne układanie własnej kariery życiowej, chociaż z pewnością tkwi tu także element ogólnej obawy o zbiorowe przetrwanie w świecie ryzyka na wielką skalę. Istnieje wiele dowodów na to, że nieświadoma obawa, że „wszystko jest skończone", dominuje w wielu przedziałach społeczeństwa i ze szczególną wyrazistością zaznacza się w fantazjach dziecięcych'.Bezpieczeństwo ontologiczne, lęk i separacja doświadczeniaProcesy przemian, którym podstawy dała nowoczesność, są powiązane z oddziaływaniami globalnymi i niepokojące jest już samo to poczucie bycia wrzuconym w rwący nurt globalnych1 Por. Dorothy Rowe, Living with the Bomb, London 1985, Routledge; Robert Jay Lifton, Richard Falk, Indefensible Weapons, New York 1982, Basic.I^^w252VI. Niepokoje tożsamościprzemian2. Jeszcze większe znaczenie ma intensywność tych przemian, które w coraz większym stopniu dotyczą samych podstaw działania i tożsamości jednostki. Przeciwnie jednak niż sugerowałby wydźwięk analizy Lascha, nie jest wcale łatwo uchronić bezpieczne „lokalne życie" przed oddziaływaniem wielkich społecznych systemów i organizacji. Aby zapanować nad zachodzącymi zmianami, trzeba raczej wejść w zewnętrzny świat

społeczny, a nie wycofywać się z niego.Zrozumienie rozpędzonej natury nowoczesności znacząco pomaga wyjaśnić , d laczego w warunkach wysoko rozwinię tej nowoczesności doszło do normalizacji kryzysu. Wiele na ten temat pisano i nie ma potrzeby w tym miejscu przywoływać tych analiz. „Kryzys" brzmi jak wielki przewrót w istniejącym stanie rzeczy, lub jego groźba. Pierwotny sens tego pojęcia, które wywodzi się z medycyny, odnosił się do fazy choroby, w jakiej występowało zagrożenie życia3. Jednakże w nowoczesnych warunkach społecznych kryzys, zarówno na poziomie indywidualnym jak i zbiorowymi, nabrał szerszego znaczenia. Do pewnego stopnia ma wydźwięk retoryczny. W systemie otwartym na ciągłe i dogłębne zmiany dochodzi do wielu sytuacji, jakie można w przybliżeniu nazwać kryzysowymi. Nie jest to jednak tylko retoryka. Nowoczesność, na wielu swoich poziomach, jest z natury podatna na kryzysy. Do „kryzysu" dochodzi zawsze wtedy, kiedy jednostka lub zbiorowość zdradzają nag łe nieprzystosowanie do rzeczywistości. W tym sensie kryzysy stały się częścią „normalnego" życia, ale taką, jaka z definicji nie poddaje się rutynizacji.2 Zob. Arnold Gehlen, Man in the Age of Technology, New York 1980, Columbia University Press.3 Por. Jiirgen Habermas, Na czym polega dziś kryzys? Problemy uprawomocnienia w późnym kapitalizmie, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, w: Teoria i praktyka. Wybór pism, Zdzisław Krasnodębski (wyb.), Warszawa 1983, PIW, s. 449-532.Bezpieczeństwo ontologiczne, lęk i separacja doświadczenia 253Na pewnych poziomach pewna doza rezygnacji, a więc postawa możliwa jedynie przez odwołanie do losu, wystarcza, by

psychicznie poradzić sobie z wszechobecnymi kryzysami. Ale do wielu sytuacji kryzysowych, nawet tych, które rozgrywają się z dala od jednostki, nie sposób tak podchodzić, bo bezpośrednio przekładają się one na warunki życia jednostki. Na przykład ktoś, kto dowiaduje się z prasy o ciągłych kryzysach politycznych, może z sarkazmem odnosić się do zaradności polityków w ich opanowywaniu. Ale wiele z takich kryzysów bezpośrednio wpływa na własne działania i możliwości ludzi, a także prowadzi do problemów ekonomicznych, takich jak wysokie bezrobocie lub brak mieszkań. Podatność późnej nowoczesności na kryzysy owocuje więc dwoma rodzajami zaburzeń. Po pierwsze, przyczynia się do powstawania ogólnej atmosfery niepewności, która niepokoi jednostkę bez względu na to, jak by się starała zepchnąć ją w głąb świadomości. Po drugie, skazuje każdego na różne mniej lub bardziej znaczące sytuacje kryzysowe, które nieraz zagrażają samemu rdzeniowi tożsamości.Separacja doświadczenia pomaga opanować wiele niepokojów, które w przeciwnym razie zachwiałyby bezpieczeństwem ontologicznym jednostki, ale narażają też na określone koszta. Pytania i wątpliwości egzystencjalne odnoszą się do najbardziej podstawowe lęków, jakich może doznać człowiek. W warunkach nowoczesności pytań tych zasadniczo nie trzeba sobie stawiać wprost. Są one instytucjonalnie „zawieszone" i jednostka nie musi sama sobie z nimi radzić. W odniesieniu do panowania nad lękiem, sytuacja ta ma paradoksalne skutki. Z jednej strony, w normalnych warunkach jednostka jest chroniona przed kwestiami, które mogłyby ujawnić się w formie niepokojących pytań. Z drugiej strony, w każdym momencie przełomowym lub innej sytuacji kryzysowej, w której się znajdzie, poczucie bezpieczeństwa

ontologicznego jest natychmiast wystawione na ciężką próbę.254VI. Niepokoje tożsamościSeparacja doświadczenia, zaufanie i pragnienie intymności spotykają się na poziomie psychicznym. Istnienie systemów abstrakcyjnych daje poczucie bezpieczeństwa w życiu codziennym, jednak, jak już sugerowałem, pokładane w tych systemach zaufanie jest źródłem niewielkiej gratyfikacji psychicznej. Takie zaufanie równoważy niewiedzę, ale nie dostarcza satysfakcji moralnej, jaką daje zaufanie drugiemu człowiekowi.Poczucie panowania nad własnym życiem, które daje separacja doświadczenia, jest pozorne. Często też towarzyszy jej utrzymujące się napięcie psychiczne. Problemy egzystencjalne dotyczą bowiem fundamentalnych aspektów życia każdej jednostki, których nie jest w stanie zupełnie wyeliminować instytucjonalna represja. Widać tu szerokie podstawy niepokoju emocjonalnego, szczególnie jeśli wziąć pod uwagę ryzyko na wielką skalę. Towarzysząca powstawaniu systemów samozwrotnych utrata trwałych punktów odniesienia jest przyczyną niepokojów moralnych, których jednostka nie jest w stanie w pełni przezwyciężyć.Czysta relacja: stresy i napięciaNarracja tożsamościowa w ramach refleksyjnego projektu tożsamości jest z natury rzeczy krucha. Rezygnacja z konkretnej tożsamości może dostarczać konkretnych korzyści psychicznych, ale jest też z pewnością ciężarem. Jednostka jest zmuszona sama tworzyć i przebudowywać swoją tożsamość ze względu na zmienne doświadczenia życia codziennego i skłonność nowoczesnych instytucji do fragmentacji tożsamości jednostki. Co więcej, podtrzymywanie takiej narracji wpływa również na ciało, a do

pewnego stopnia nawet je współtworzy.Stresy z tym związane znajdują bezpośredni wyraz w życiu osobistym. Czyste relacje, jak wiele innych aspektów wysokoCzysta relacja: stresy i napięcia255rozwiniętej nowoczesności, mają swoje dobre i złe strony. Dają możliwość rozwinięcia zaufania opartego na dobrowolnym wzajemnym oddaniu i wzmożonej intymności. Jeżeli takie zaufanie udaje się osiągnąć i utrzymywać, stabilizująco działa ono na psychikę przez swoje bliskie pokrewieństwo z podstawowym zaufaniem i postaciami opiekunów, na których można liczyć. Zważywszy, że pokrewieństwo to obejmuje również poczucie bezpieczeństwa w świecie obiektywnym oraz w sferze relacji osobistych jako takich, ma ono ogromne znaczenie. Czysta relacja jest podstawowym środowiskiem, w którym jest budowany refleksyjny projekt własnej tożsamości, bo wymaga i przyczynia się do systematycznego i ciągłego samorozumienia, będącego warunkiem utrzymania trwałej więzi z inną osobą. Oczywiście istnieje i utrzymuje się wiele relacji, w których symetria jest poważnie zachwiana; na przykład każdy z partnerów może być zniewolony przez cechy drugiej strony, które na zewnątrz uważa za odpychające (współ-uzależnienie). Jednak w czystej relacji dążenie do symetrii to coś więcej niż pożądany ideał związku. Symetria definiuje czystą relację.Rozwój terapii wiąże się ściśle z pojawieniem się czystej relacji, ale nie tylko ani nawet nie przede wszystkim dlatego, że leczy szkody, na jakie narażona jest w takich związkach psychika. Swoje szczególne miejsce terapia zawdzięcza temu, że w miarę jak znaczenia nabiera czysta relacja, istotne staje się dogłębne

rozumienie samego siebie, które pozwala jednostce czuć się dobrze z samą sobą. Panowanie nad sobą jest bowiem warunkiem otwartości, która jest źródłem nadziei (oddania) i zaufania w czystej relacji.Ale czyste relacje oraz więź intymna, z którą są splecione, stanowią ogromny ciężar dla integralności tożsamości. Jako że relacja jest wyłączona z zewnętrznych uwarunkowań, jej jedynym oparciem moralnym jest „autentyczność". Osoba

; n .¦>!¦¦V-J.256VI. Niepokoje tożsamości«Życie w świecie»: dylematy tożsamościowe257autentyczna to taka osoba, która zna siebie samą i, dyskursyw-nie lub przez swoje zachowania, potrafi przekazać tę wiedzą drugiej stronie. Bycie w autentycznym związku z drugą osobą może dawać ogromne oparcie moralne, znów ze względu na jego potencjalne powiązanie z podstawowym zaufaniem. Ale źródło poczucia bezpieczeństwa, jakim jest pozbawiona zewnętrznych kryteriów moralnych czysta relacja, jest mocno zagrożone w momentach przełomowych i przy innych większych zmianach życiowych.Co więcej, wewnątrz czystej relacji istnieją poważne napięcia, a nawet sprzeczności. Jest ona z definicji rodzajem relacji społecznej, którą może w każdej chwili zerwać każda ze stron, i trwa tylko wtedy, gdy dostarcza każdemu partnerowi gratyfikacji psychicznej. Z jednej strony, zobowiązuje to, nie tylko względem drugiej osoby, ale także samej relacji społecznej, i jest to kolejna właściwość

czystej relacji. Z drugiej strony, każdy z partnerów, kiedy zechce, może ją zerwać i obie strony mają świadomość, że ich relacja trwa tylko „do odwołania". Możliwość rozpadu relacji, do którego może dojść z woli jednej ze stron, zakreśla granice oddania. Nic dziwnego, że przez czystą relację przewijają się wciąż gniew, wściekłość i przygnębienie, a w konkretnych okolicznościach intymność może dostarczać więcej bólu niż satysfakcji.«Życie w świecie»: dylematy tożsamościoweW późnej nowoczesności żyjemy „w świecie" w innym sensie niż w minionych epokach. Każdy nadal gdzieś mieszka, a ograniczenia związane z ciałem sprawiają, że zawsze gdzieś jest zlokalizowany w czasie i przestrzeni. Jednakże przekształcenia kategorii miejsca i przemieszanie zlokalizowanych czynności z ich odległymi kontekstami oraz rola doświadczeniazapośredniczonego radykalnie zmieniają sens tego, czym jest „świat". Jest tak zarówno na poziomie „świata przeżywanego" przez jednostkę, jak i na poziomie ogólnego środowiska działań społecznych, w którym toczy się zbiorowe życie społeczne. Chociaż wszyscy żyjemy w środowiskach lokalnych, światy doświadczane u większości z nas są naprawdę globalne.Trudno rzecz jasna opisać na poziomie abstrakcyjnym indywidualnie przeżywane światy. Każda osoba reaguje wybiórczo na rozmaite źródła doświadczeń bezpośrednich i zapoś-redniczonych składających się na Umwelt. Możemy jedynie z niejaką pewnością stwierdzić, że tylko w niewielu przypadkach świat doświadczany przystaje do zwyczajnych sytuacji, w które fizycznie wchodzi jednostka. Niezależnie od tego, czy potraktujemy to jako zjawisko niepokojące, czy uznamy za rutynowy element życia społecznego, oddziaływania globalne na wskroś przenikają

lokalne konteksty działania. Wszyscy czynnie, chociaż niekoniecznie w pełni świadomie, włączają do swojego codziennego postępowania elementy doświadczenia zapośredniczonego. W przeciwieństwie do tego, co mogłaby sugerować metafora efektu kolażu, proces ten nigdy nie przebiega w sposób przypadkowy ani bez czynnego udziału jednostki. Na przykład gazeta prezentuje kolaż informacji, podobnie jak, na szerszą skalę, cała prasa w danym rejonie lub kraju. Jednak każdy czytelnik narzuca na tę różnorodność jakiś własny porządek, kupując określoną gazetę i czynnie wybierając z niej określone treści - lub tego nie robiąc.Do pewnego stopnia takie przejmowanie kontroli nad doświadczeniem zapośredniczonym przebiega według wcześniej ustalonych nawyków i stosuje się doń zasada unikania dysonansu poznawczego. Oznacza to, że dostępne w nadmiarze informacje są sortowane dzięki rutynowym zabiegom wykluczania lub reinterpretacji potencjalnie niepokojących wiadomości. Z negatywnego punktu widzenia takie zamknięcie sięI258VI. Niepokoje tożsamościUnifikacja a fragmentacja2591

można uznać za uprzedzenia, kiedy to jednostka nie chce poważnie wziąć pod uwagę poglądów i idei, które odbiegają od jej własnych. Jednakże z innego punktu widzenia unikanie dysonansu jest częścią kokonu ochronnego, który pozwala zachować poczucie bezpieczeństwa ontologicznego. Nawet dla najbardziej uprzedzonej

osoby o skrajnie ciasnych poglądach regularny kontakt z zapośredniczonymi informacjami jest źródłem pozytywnej kontroli jako interpretacji tych informacji w kontekście rutyny codziennego życia. Jednostki są rzecz jasna w bardzo różnym stopniu otwarte na nowe formy wiedzy i odporne na dysonans poznawczy. Ale świat przeżywany każdej z nich jest efektem czynnych zabiegów i rozwija się zgodnie z tą samą psychodynamiką, od najbardziej lokalnych do najbardziej kosmopolitycznych sposobów życia.„Życie w świecie", gdy jest to świat późnej nowoczesności, niesie w i e l e r o z m a i t y c h n a p ięć i p r o b l e m ó w n a p o z i o m i e tożsamościowym. Najłatwiej będzie je przeanalizować, jeśli potraktujemy je jako dylematy, których rozwiązanie, na takim czy innym poziomie, jest warunkiem zachowania spójnej narracji tożsamościowej.Unifikacja a fragmentacjaPierwszym dylematem jest opozycja unifikacja-fragmenta-cja. Nowoczesność dzieli, ale też ujednolica. Począwszy od poziomu jednostki, a skończywszy na całych układach planetarnych, tendencje integracyjne konkurują ze skłonnościami do rozproszenia. Jeśli chodzi o tożsamość, problem unifikacji dotyczy ochrony i restrukturyzacji narracji tożsamościowej w obliczu wielkich jednoznacznych i niejednoznacznych przemian, do których przyczynia s ię nowoczesność . W warunkach przednowoczesnych fragmentacja doświadczenia nie była na ogół głównym źródłem lęku. Relacje zaufania miały charakterwięzi lokalnych, nawet mimo generalnego braku intymności w sensie nowoczesnym. Jednakże w ramach porządku post-tradycyjnego pojawia się nieskończenie wiele możliwości, i to nie tylko w odniesieniu do sposobów działania, ale także sposobów, na

jakie przed jednostką „świat stoi otworem". „Świat", jak już mówiłem, nie jest istniejącym poza jednostką idealnym porządkiem przestrzenno-czasowym. Istnieje wiele kanałów i źródeł, którymi świat przedostaje się w sferę jej bycia. Nie należy jednak postrzegać świata „zewnętrznego" jako przyczyny alienacji i ucisku tylko dlatego, że systemy społeczne są wielkie lub oddalone od jednostki. Te właściwości świata mogą równie dobrze służyć unifikacji i fragmentacja nie jest jedynym sposobem, w jaki oddziałują na tożsamość jednostki. Oddalone zdarzenia mogą stawać się bliższe niż to, co faktycznie dzieje się w pobliżu, i wchodzić w skład struktur osobistych doświadczeń. To, co dzieje się tu i teraz, może być bardziej nieuchwytne niż dotyczące milionów wydarzenia na wielką skalę. Weźmy kilka przykładów. Ktoś, kto rozmawia przez telefon z osobą oddaloną o dziewiętnaście tysięcy kilometrów, jest w danej chwili bardziej przejęty reakcjami swojego odległego rozmówcy niż obecnością innych osób znajdujących się w tym samym pomieszczeniu. Kto inny może lepiej znać wygląd, osobowość i sposób działania przywódcy politycznego niż własnego sąsiada. Ktoś może też wiedzieć, skąd się bierze globalne ocieplenie, a nie mieć pojęcia, dlaczego cieknie kran w jego domu. Wydarzenia odległe lub na wielką skalę nie są też koniecznie elementami mglistego „tła" konstrukcji psychicznej i tożsamości jednostek. Obawy związane z globalnym ociepleniem mogą sprowokować jednostkę do przyjęcia szczególnego stylu życia, co niekoniecznie oznacza, że musi ona zostać aktywistką ruchu ekologicznego. Może śledzić przebieg dyskusji naukowych i uwzględniać w swoim życiu sugerowane w nich środki.¦

260VI. Niepokoje tożsamościFragmentacji wyraźnie sprzyja podkreślany przez Bergera i innych czynnik różnicowania się kontekstów interakcji. W warunkach nowoczesności jednostki wchodzą w wiele różnych środowisk i sytuacji, z których każda może wymagać innego rodzaju „odpowiednich" zachowań. Za teoretyka tych zjawisk par excellance uchodzi Goffman. Kiedy jednostka opuszcza jedną sytuacje i wchodzi w drugą, czujnie dostosowuje swoją „samoprezentację" do jej specyficznych wymogów. Często uważa się, że oznacza to, iż jednostka ma tyle tożsamości, ile istnieje różnych kontekstów interakcji, co przywodzi na myśl poststrukturalistyczną interpretację tożsamości, aczkolwiek jest ona oparta na innych podstawach teoretycznych. Znów jednak błędem byłoby postrzeganie różnorodności kontekstów jedynie w kategoriach nieuniknionej fragmentacji tożsamości, nie mówiąc już o dezintegracji do wielu różnych „ja". Równie dobrze może ona, przynajmniej w pewnych warunkach, sprzyjać integracji tożsamości. Sytuacja ta przypomina omawianą wcześniej różnicę między życiem wiejskim i miejskim. Jednostka może wykorzystać różnorodność do tworzenia własnej wyjątkowej tożsamości, której spójna narracja będzie łączyła elementy wyniesione z różnych sytuacji. Podobnie, osoba kosmopolityczna to właśnie taka, która czerpie siłę stąd, że w wielu różnych kontekstach czuje się jak w domu4.Z problemem unifikacji i fragmentacji, podobnie jak z innymi, o których dalej, wiążą się określone patologie. Z jednej strony, istnieje typ osoby, która konstruuje swoją tożsamość wokół zespołu niezmiennych zobowiązań; przez te zobowiązania filtruje swoje

interpretacje i reakcje wobec wielu rozmaitych środowisk społecznych. Taka osoba to sztywny kom-4 Por. Claude S. Fischer, The Urban Experience, New York 1984, Harcourt Brace Jovanovich.Bezsilność a kontrola261ipulsywny tradycjonalista, który nie dopuszcza względności kontekstu. Z drugiej strony, tożsamość, która rozmywa się w różnorodnych kontekstach działania, odpowiada reakcji przystosowawczej, którą Erich Fromm opisał jako „autorytarny konformizm". Fromm wyraża to następująco:„Jednostka przestaje być sobą; w pełni adaptuje ten rodzaj osobowości, który oferują jej wzory kulturowe; dzięki temu staje się zupełnie podobna do innych, taka, jaką ci inni spodziewają się ją zobaczyć. [...] Mechanizm ten można porównać z ochronną barwą, jaką przybierają niektóre zwierzęta. Tak dalece upodabniają się do otoczenia, że z trudem można je odróżnić"'"1.W takim przypadku, jak można przypuszczać, fałszywa tożsamość bierze górę i przesłania oryginalne akty myślowe, uczucia i pragnienia, które stanowią właściwą motywację jednostki. To, co pozostaje z prawdziwej tożsamości, wydaje się puste i n i e a u t e n t y c z n e . A l e t e j p u s t k i n i e m o gą w y p e łn i ć „pseudotożsamości", które jednostka przyjmuje w różnych kontekstach, gdyż o tyle odpowiadają one wewnętrznym przekonaniom jednostki, o ile są wywołane przez reakcje innych. Bezpieczeństwo ontologiczne ma w tej sytuacji równie słabe podstawy co w przypadku sztywnego tradycjonalizmu. Przyjmując daną tożsamość, jednostka ma poczucie bezpieczeństwa tylko w

takim stopniu, w jakim inni uznają jej zachowania za odpowiednie lub rozsądne.Bezsilność a kontrolaDrugim dylematem jest opozycja bezsilność-kontrola. Jeśli istnieje jakiś wspólny temat poruszany przez autorów piszących o tożsamości w społeczeństwie nowoczesnym, to jest nim5 Erich Fromm, Ucieczka od wolności, tłum. Olga Ziemilska, Andrzej Ziemilski, Warszawa 1993, Czytelnik, s. 180.262VI. Niepokoje tożsamości

z pewnością wątek poczucia bezsilności jednostki w obliczu zróżnicowanej i nieprzebranej rzeczywistości społecznej. W przeciwieństwie do świata tradycyjnego, gdzie, jak się zdaje, jednostka panowała nad wieloma oddziaływaniami kształtującymi warunki jej życia, w społeczeństwach nowoczesnych kontrolę nad takimi oddziaływaniami przejęły czynniki zewnętrzne. Analizy tej kwestii skupiają się wokół sprecyzowanej przez Marksa koncepcji alienacji. W miarę rozwoju czynników produkcji, szczególnie w warunkach gospodarki kapitalistycznej, jednostka oddaje kontrolę nad swoim życiem dominującym mechanizmom przemysłowym i rynkowym. To, co było ludzkie, staje się obce. Siła ludzka jest postrzegana jako moc pochodząca z uprzedmiotowionego środowiska społecznego. Wyrazicielami tego poglądu są nie tylko kontynuatorzy myśli Marksa. Można go również, w nieco innym wydaniu, odnaleźć w pracach teoretyków „społeczeństwa masowego". Zgodnie z ich stanowiskiem, im bardziej rozrastają się systemy społeczne, tym bardzie odarte z autonomii czują się

pojedyncze jednostki. Każda z nich jest jakby tylko atomem w zbiorowisku innych jednostek.Poglądy, które starałem się przedstawić w tej książce, zasadniczo odbiegają od tej wizji. W wielu systemach przed-nowoczesnych jednostki (i ludzkość jako całość) były bardziej bezsilne, niż w są warunkach nowoczesności. Ludzie żyli zazwyczaj w mniejszych grupach i społecznościach, ale mała grupa to niekoniecznie grupa silna. W wielu takich niewielkich grupach jednostki pozostawały stosunkowo bezsilne, jeśli chodzi o możliwość zmiany swoich warunków społecznych lub ucieczkę od nich. Na przykład tradycja obowiązywała najczęściej w sposób niekwestionowalny. Jest też wiele innych przykładów. Przednowoczesne układy rodzinne były często sztywne i nie pozostawiały jednostce pola do niezależnego działania. Niełatwo byłoby uzasadnić ogólne stanowisko, jako-Bezsilność a kontrola263by z nastaniem nowoczesnych instytucji większość jednostek była (lub czuła się) bardziej bezsilna niż kiedyś.Nowoczesność niesie ze sobą wywłaszczenie - temu nie da się zaprzeczyć. Najważniejszymi skutkami systemów abstrakcyjnych są separacja przestrzenno-czasowa i dewaluacja umiejętności. Nawet jeżeli dystans i bezsilność nie zawsze idą w parze, pojawienie się globalnych związków oraz ryzyka na wielką skalę stanowią parametry życia społecznego, nad którymi znajdująca się w określonym miejscu jednostka za bardzo nie panuje. Podobnie, procesy wywłaszczeniowe są istotą dojrzewania nowoczesnych instytucji i sięgają nie tylko codziennego życia, ale samego rdzenia tożsamości.Jeżeli jednak uchwycimy te procesy dialektycznie i zauważymy, że

efektem globalizacji jest nie tylko zmiana ekstensjonal-na, ale także intensjonalna, powstaje obraz bardziej złożony. Nie możemy stwierdzić, że wszelkie formy wywłaszczenia koniecznie dają możliwość przejęcia kontroli, szczególnie na poziomie jednostkowego działania. Wiele procesów przekształconych w wyniku wykorzenienia lub przeorganizowanych pod wpływem systemów abstrakcyjnych nie mieści się w polu widzenia znajdującej się w określonym miejscu jednostki. Z drugiej strony, zachodzą procesy, które umożliwiają jednostce panowanie nad własnym życiem w zakresie, jakie nie był osiągalny w warunkach przednowoczesnych.Bezsilność i przejmowanie kontroli przeplatają się ze sobą w różnych sytuacjach i w różnym czasie. Biorąc pod uwagę dynamikę nowoczesności, ich wzajemna relacja nie jest stabilna. Jednostka, która pokłada zaufanie w innych lub w danym systemie abstrakcyjnym, zazwyczaj ma jednocześnie świadomość, iż nie ma na nie większego wpływu. Ale inwestycja zaufania daje także nowe możliwości. Weźmy przykład pieniędzy. Aby z nich korzystać, jednostka musi włączyć się w systemy wymiany gospodarczej, bankowość, inwestycje,264VI. Niepokoje tożsamościi tym podobne struktury, nad którymi bezpośrednio nie panuje. Z drugiej jednak strony, zabieg ten pozwala jej — o ile dysponuje odpowiednimi środkami - korzystać z wielu możliwości, które w przeciwnym razie byłyby przed nią zamknięte.Rozumiane jako zjawisko psychiczne, doświadczenie bezsilności oczywiście zawsze odnosi się do celów, planów i aspiracji jednostki oraz tego, jak wygląda świat przeżywany. Poczucie bezsilności w

związkach osobistych może przynieść więcej szkód i następstw psychicznych niż bezsilność w stosunku do otaczających systemów społecznych. Te rodzaje bezsilności mogą rzecz jasna na wiele sposobów wzmacniać się nawzajem. Niejasny niepokój związany z ryzykiem na wielką skalę może na przykład ogólnie wzmagać poczucie bezsilności jednostki w konkretnych zlokalizowanych sytuacjach. Z drugiej strony, poczucie własnej słabości może przenikać „w górę" w kierunku globalnych obaw. Można, jak się zdaje, przyjąć, że tego rodzaju powiązania stanowią podłoże mentalności „przetrwania". Z „przetrwaniem" mamy do czynienia wtedy, gdy jednostka nie ma poczucia społecznej kontroli nad groźnym środowiskiem spraw osobistych i ogólnospołecznych. Ale wyznaczony przez przetrwanie światopogląd ma sens zarówno pozyskiwania kontroli, jak i poczucia bezsilności. Osoba, której w relacjach osobistych i innych dziedzinach życia chodzi przede wszystkim o przetrwanie, niekoniecznie zaniechała wszelkiej kontroli nad warunkami własnego życia. Przeciwnie, zmierza ona do uzyskania pełnej kontroli, nawet jeśli w nieco negatywnym sensie. Bowiem przetrwać to umieć w określony sposób szczęśliwie wyjść z opresji, jakie szykuje życie, i skutecznie je przezwyciężyć.Nad dylematem bezsilność-kontrola również ciążą patologie. Kiedy poczucie bezsilności przytłacza jednostkę w głównych dziedzinach przeżywanej przez nią rzeczywistości, możemy mówić o procesie pochłaniania. Jednostka czuje sięAutorytet a niepewność265zdominowana przez napierające z zewnątrz siły, którym nie jest w stanie się oprzeć ani ich przekroczyć. Czuje się prześladowana przez nieubłagane moce, które odbierają jej autonomię działania,

albo bezsilnie miota się, uchwycona w wir wydarzeń. Przeciwnym biegunem podziału bezsilność-kontrola jest omnipotencja. Jak wszystkie patologie osobowości, jest to stan fantazji. Jednostka osiąga poczucie bezpieczeństwa ontologicznego dzięki fantazji dominacji. Wydaje się jej, że panuje nad światem przeżywanym jak nad teatrem marionetek. Jako mechanizm obronny, omnipotencja jest krucha i często psychicznie wiąże się z przeciwnym biegunem układu bezsilność-kontrola. Innymi słowy, w sytuacjach krytycznych może przejść w swoje przeciwieństwo - pochłonięcie.Autorytet a niepewnośćTrzeci dylemat dotyczy opozycji autorytet-niepewność. W wielu regionach życia społecznego późnej nowoczesności, w tym w sferze tożsamości, zabrakło niepodważalnych autorytetów. Znacznie więcej niż w kulturach przednowoczesnych jest za to źródeł pretendujących do rangi autorytetu. Sama tradycja była głównym źródłem autorytetu, który nie odpowiadał żadnej szczególnej instytucji, ale na wiele sposobów przenikał życie społeczne. Jakkolwiek rozmyta, tradycja była w istotnym sensie autorytetem j e d n o z n a c z n y m . C h o c i aż w r a m a c h w i e l k i c h k u l t u r przednowoczesnych mog ło dochodzić do starć między konkurencyjnymi tradycjami, tradycyjne poglądy i sposoby działania z góry wykluczały inne możliwości. Nawet tam, gdzie tradycje rywalizowały ze sobą, były one zazwyczaj na tyle hermetyczne, że zaangażowanie w jedną oznaczało automatyczne odrzucenie pozostałych.Kiedy mowa o instytucjach specyficznie związanych z autorytetem, główne miejsce zajmuje oczywiście religia. W zasa-266VI. Niepokoje tożsamości

dzie we wszystkich pomniejszych kulturach przednowoczes-nych istniał tylko jeden porządek religijny, chociaż i tam zdarzali się sceptycy, a jeśli ktoś odszedł od religijnej ortodoksji, zawsze mógł liczyć na pomoc czarowników i szamanów. Ale te alternatywy rzadko kiedy rzeczywiście zastępowały dominujący system religijny. W większych społeczeństwach tradycyjnych, gdzie porządki religijne były niekiedy bardziej zróżnicowane, też nie istniałpluralizm w znaczeniu nowoczesnym, bo ortodoksji przeciwstawiały się różne herezje. Dwoma kolejnymi źródłami stabilnego autorytetu związanego bezpośrednio z zachowaniem relacji zaufania w warunkach tradycyjnych były społeczność lokalna i układ relacji pokrewieństwa. Oba te systemy dostarczały „wiążących doktryn" oraz wzorów zachowań związanych z silnym nakazem normatywnym.Poddanie się, jakkolwiek głębokie, tradycyjnym autorytetom nie eliminowało niepewności z życia codziennego w warunkach tradycyjnych. Można zaryzykować twierdzenie, że siła przednowoczesnych autorytetów niemal w całości brała się z nieprzewidywalności życia codziennego i wielości oddziaływań uznawanych za nie poddające się ludzkiej kontroli. Szczególnie władza religijna chętnie utwierdzała ludzi w przekonaniu, że pełno wokół nich niebezpieczeństw i zagrożeń, które jedynie duchowni mogą pojąć lub skutecznie nad nimi panować. Religia czerpała władzę z tajemnic, które sama tworzyła, roszcząc sobie zarazem wyłączny przywilej dostępu do nich6.Niektóre formy autorytetów tradycyjnych, w tym oczywiście religia, przetrwały do czasów nowoczesnych. W rzeczy samej religia nie tylko nie zanika, ale na nowo odżywa z przyczynAutorytet a niepewność

2676 Zob. W. Warren Wagar, Terminal Visions, Bloomington 1982, University of Indiana Press.bezpośrednio związanych z nowoczesnym wątpieniem. Współczesna sytuacja różni się jednak zasadniczo od przeszłości. Formy władzy religijnej to dziś tylko jedne z wielu tradycyjnie rozumianych „autorytetów". Z wyjątkiem sytuacji narzucania władzy przy użyciu siły („władza" państwowa i „autorytet" prawa), autorytet to zasadniczo to samo, co specjalistyczna porada. Nie ma autorytetów obejmujących wszelkie obszary, których dotyczą różne rodzaje ekspertyzy, co znaczy tyle, że, jak już wspominałem, w ramach systemów nowoczesności właściwie każdy jest laikiem w zakresie większości aspektów działalności społecznej. W tej sytuacji autorytet nie jest już przeciwieństwem wątpienia. Przeciwnie, różne rodzaje ekspertyzy czerpią siłę właśnie z zasady powątpiewania. Oceniając twierdzenia konkurencyjnych autorytetów, laicy stosują zasadę sceptycyzmu poznawczego, której przyjęcie wobec wielości dostępnych opcji staje się koniecznością.Oczywiście doświadczenie życia codziennego nie sprowadza się zazwyczaj do nieprzerwanego pasma wątpliwości. Reorganizacja życia codziennego przez systemy abstrakcyjne powołuje wiele rutynowych form aktywności, które razem stwarzają wyższy poziom przewidywalności niż ten, na który pozwalało życie w większości kultur tradycyjnych. Kokon ochronny jest buforem, dzięki któremu większość ludzi nie jest narażona na takie radykalne wątpienie, jakie towarzyszy sytuacjom zerwania codziennej rutyny albo upadku dalekosiężnych ambicji. Powszechnym sposobem radzenia sobie z dylematem autorytet—wątpienie jest działanie rutynowe i oddanie się określonemu

stylowi życia oraz pokładanie zaufania w danym układzie systemów abstrakcyjnych. Ale pod silną presją taki „kompromisowy pakiet" może ulegać rozpadowi.Niektórym jednostkom nie jest łatwo lub w ogóle nie są w stanie psychicznie zaakceptować faktu istnienia różnych, wzajemnie sprzecznych autorytetów. Wolność wyboru jest dla268VI. Niepokoje tożsamościnich nieznośnym ciężarem, więc szukają oni pocieszenia w szerszych systemach władzy. Patologiczną skrajnością jest skłonność do dogmatycznego autorytaryzmu. Osoba o takich skłonnościach wcale nie musi być tradycjonalistą, ale nie zmienia to faktu, że praktycznie wyrzeka się swojej zdolności do krytycznej oceny na rzecz przekonań sformułowanych przez autorytet, którego reguły i orzeczenia odnoszą się do większości aspektów jej życia. Nie należy mylić takiej postawy z wiarą, nawet z wiarą w fundamentalistyczne kodeksy religijne. Wiara opiera się bowiem niemal bez reszty na zaufaniu. Natomiast ucieczka pod skrzydła autorytetu oznacza przede wszystkim poddanie się mu. Jednostka nie potrzebuje już uczestniczyć w skomplikowanej grze, jaką zakłada każda relacja zaufania. Zamiast tego, na zasadzie projekcji identyfikuje się z dominującym autorytetem. Ogromną rolę odgrywa tu psychologia przywództwa. Poddanie się autorytetowi przybiera zwykle postać niewolniczego przywiązania do autorytetu osobowego i przeświadczenia o jego nieomylności.Patologią odpowiadającą przeciwnemu biegunowi jest stan, w którym nieustające uogólnione wątpienie praktycznie paraliżuje jednostkę. Najsilniej zaznacza się ono w paranoi lub w takim paraliżu woli, jaki sprawia, że jednostka zupełnie wycofuje się ze

zwykłych relacji społecznych.Doświadczenie osobiste a doświadczenie urynkowioneCzwartym dylematem jest opozycja doświadczenie osobis-te-doświadczenie urynkowione. Nowoczesność otwiera przed tożsamością nowe perspektywy, ale oferuje standardowe efekty, jakie daje kapitalizm rynkowy. W książce tej próbowałem dokładnie prześledzić wpływ produkcji kapitalistycznej na nowoczesne życie społeczne. Wystarczy stwierdzić, żeDoświadczenie osobiste a doświadczenie urynkowione269kapitalizm jest jednym z głównych instytucjonalnych wymiarów nowoczesności i że proces akumulacji kapitału stanowi jedną z sił napędowych rozwoju nowoczesnych instytucji w ogóle. Kapitalizm prowadzi do urynkowienia na wiele sposobów. Jak wskazał Marks, najważniejszym chyba czynnikiem ekspansji kapitalistycznej jest powstanie dóbr abstrakcyjnych. Wartość wymienna pojawia się dopiero wówczas, gdy wartość użytkowa przestaje przystawać do mechanizmów produkcji, sprzedaży oraz dystrybucji dóbr i usług. Zatem wartość wymienna umożliwia wykorzenienie relacji ekonomicznych na niezmierzonych obszarach przestrzenno--czasowych.Urynkowienie ma następnie kluczowy wpływ na silę roboczą, o której faktycznie można mówić dopiero wówczas, gdy zostaje oddzielona jako towar od samej „pracy". Wreszcie, urynkowienie bezpośrednio i coraz intensywniej w miarę rozwoju porządku kapitalistycznego kształtuje konsumpcję . Ustanowienie standardowych, rozpowszechnianych poprzez reklamę i innymi sposobami, wzorów konsumpcji nabiera kluczowego znaczenia dla wzrostu gospodarczego. Urynkowię- ¦ nie we wszystkich

wymienionych tu znaczeniach wywiera wpływ na refleksyjny projekt tożsamości jednostki oraz powstawanie określonych stylów życia.Wpływ urynkowienia można przedstawić szczegółowo w sposób następujący. Rynek kapitalistyczny, z jego „koniecznością" ciągłej ekspansji, zaczyna zagrażać tradycji. Rozwój kapitalizmu przekazuje szerokie sektory (chociaż nie całość) reprodukcji społecznej w obszar oddziaływania rynków dóbr i pracy. Rynek funkcjonuje bez względu na ustalone formy zachowań, które w większości są przeszkodą w nieskrępowanej wymianie. W okresie wysoko rozwinię te j nowoczesności przedsiębiorczość kapitalistyczna coraz bardziej dąży do kształtowania konsumpcji oraz monopolizacjiI270VI. Niepokoje tożsamościwarunków produkcji. Rynek od zarania promuje indywidualizm w postaci praw i obowiązków jednostek, ale z początku odnoszą się one przede wszystkim do wolności zawierania umów i ruchliwości, jaka charakteryzuje kapitalistyczny rynek pracy. Jednakże z czasem indywidualizm ten zaczyna rozciągać się na sferę konsumpcji, a tworzenie indywidualnych potrzeb staje się podstawowym warunkiem trwania całego systemu. Zarządzana przez rynek jednostkowa wolność wyboru przejmuje rolę ogólnej struktury, za pośrednictwem której jednostka wyraża sama siebie.Proces ten streszcza się choćby w skażeniu pojęcia „styl życia" przez refleksyjne wciągnięcie go w obszar reklamy. Reklamodawcy kierują się socjologicznymi klasyfikacjami kategorii konsumentów, a jednocześnie podsuwają im określone „pakiety" konsumpcyjne.

W mniejszym lub większym stopniu projekt tożsamości zaczyna przekładać się na projekt posiadania pożądanych dóbr i dążenie do osiągnięcia sztucznie skonstruowanego stylu życia. Na skutki tego stanu rzeczy zwracano uwagę wielokrotnie. Konsumpcja coraz to nowych dóbr zaczyna w jakimś stopniu zastępować właściwy rozwój tożsamości. Miejsce istoty zajmuje pozór, gdy widoczne oznaki udanej konsumpcji rzeczywiście zaczynają przeważać nad wątpliwą wartością użytkową dóbr i usług. Dobrze oddaje tę sytuację Bauman:„Odczuwana przez jednostkę potrzeba osobistej autonomii, samo-określenia się, życia autentycznego czy indywidualnej doskonałości zostaje przekształcona w potrzebę posiadania - i konsumowania — dóbr oferowanych przez rynek. To przekształcenie dotyczy jednak pozorów wartości użytkowej towarów, a nie ich faktycznej wartości użytkowej; jako takie jest z natury niewystarczające i ostatecznie obraca się przeciwko sobie, ponieważ prowadzi jedynie do c h w i l o w e g o u k o j e n i a p r a g n i eń i t r w a łe j f r u s t r a c j i niezaspokojonych potrzeb. [...] Rozziew pomiędzy potrzebami człowieka a indywidualnymi pragnieniami jest rezultatem domina-Doświadczenie osobiste a doświadczenie urynkowione271cji rynku. Rynek żywi się poczuciem braku szczęśliwości, który sam generuje: wyzwalane przezeń obawy, niepokoje i cierpienia związane z osobistą niedoskonałością wywołują sposoby zachowań konsumenckich koniecznych dla jego dalszego istnienia"7.Urynkowienie działa pod pewnymi względami jeszcze bardziej chytrze, niż sugeruje ten opis. Urynkowieniu może bowiem w poważnym stopniu ulec sam projekt tożsamości. Nie tylko styl życia, ale samorealizacja może zostać opakowana i rozprowadzona

zgodnie z zasadami rynku. Takie poradniki jak Self-Therapy zajmują niejednoznaczną pozycję, jeśli chodzi o rynkową produkcję samorealizacji. W pewnym sensie wyłamują się z modelu znormalizowanych pakietów dóbr rynkowych. Ale skoro tylko dostają się na rynek jako gotowe teorie, „jak sobie radzić" w życiu, zostają schwytane w siatkę tych samych procesów, którym formalnie się przeciwstawiają.Należy mieć na uwadze, że podobnie jak inne omawiane wcześniej zjawiska, urynkowienie konsumpcji nie polega na prostej reorganizacji wzorów zachowań lub dziedzin życia. Konsumpcja w warunkach dominacji masowych rynków jest zjawiskiem nowym i bezpośrednio wpisanym w procesy ciągłych przekształceń życia codziennego. Doświadczenie zapo-średniczone ma tu znaczenie kluczowe. Środki masowego przekazu rutynowo pokazują modele życia, do których, jak należy sądzić, każdy powinien aspirować. Style życia ludzi zamożnych zostają wystawione na widok publiczny i zaprezentowane jako warte naśladowania. Jednak czynnikiem ważniejszym, a przy tym subtelniejszym, jest oddziaływanie narracji przekazywanych przez media. Media nie sugerują bezpośrednio konkretnych stylów życia, ale w taki sposób rozwijają opowie-7 Zygmunt Bauman, Prawodawcy i tłumacze, tłum. Andrzej Ceynowa, Jerzy Giebułtowski, Warszawa 1998, Wydaw. IFiS PAN, s. 245-246.272VI. Niepokoje tożsamościści, że układają się w spójne narracje, z którymi czytelnik lub widz może się identyfikować.Opery mydlane i inne propozycje rozrywkowe mediów stanowią

bez wątpienia ucieczkowe i zastępcze formy doznawania nieosiągalnej w normalnych warunkach społecznych satysfakcji. Ale ważniejsza jest chyba sama ich narracja, która podpowiada sposób konstruowania własnej narracji tożsamościowej. W operach mydlanych przewidywalność i przypadek mieszają się ze sobą według wzorów, które, jako doskonale znane publiczności, trochę niepokoją, ale jednocześnie uspokajają. Są w nich przemieszane przypadek, refleksyjność i los. To raczej forma, a nie treść ma tutaj znaczenie. Dzięki tym opowieściom jednostka uzyskuje poczucie refleksyjnej kontroli nad własnym życiem i spójności własnej narracji tożsamościowej, które bezpiecznie równoważy trudności z utrzymaniem narracji tożsamościowej w realnych sytuacjach życiowych.Jednakże urynkowienie nie zdobywa pola bez przeszkód ze strony jednostek i zbiorowości. Nawet najbardziej uciskane jednostki - a w pewnym sensie szczególnie one - twórczo i ze zrozumieniem odpowiadają na procesy urynkowienia, które wdzierają się w ich życie. Jest tak w sferze zarówno doświadczenia zapośredniczonego, jak i bezpośredniej konsumpcji. Reakcji na doświadczenie zapośredniczone nie można oceniać wyłącznie w kategoriach rozpowszechnianych treści. Jednostki czynnie dokonują rozróżnień między różnego rodzaju informacjami, jakie do nich docierają, oraz po swojemu je interpretują. Nawet małe dzieci są w stanie ocenić stopień realizmu programów telewizyjnych i wiedzą, że niektóre z nich są zupełnie fikcyjne; podchodzą do programów ze sceptycyzmem, drwiną i humorem8. Niepełny sukces urynkowienia naDoświadczenie osobiste a doświadczenie urynkowione273

8 Zob. Robert Hodge, David Tripp, Children and Television, Cambridge 1989, Polity Press, s. 189, zob. także John Fiske, Understanding Popular Culture, London 1989, Unwin Hyman.poziomie zbiorowym ma także znaczenie dla sfery indywidualnego przeżyc ia . W ramach funkcjonowania mechanizmów wykorzeniających urynkowieniu ulega na przykład przestrzeń. Nie oznacza to jednak jej pełnej komercjalizacji lub normalizacji według standardów rynkowych. Pod wieloma względami zabudowa oraz inne formy przestrzenne ulegają (dzięki czynnemu udziałowi jednostek) odrynkowieniu. Urynkowienie jest motorem powstawania systemów samozwrotnych. Ale, jak pokażę w następnym podrozdziale, nie zanikają przez to zewnętrzne kryteria estetyczne i przeżycia moralne.W tym złożonym kontekście należy rozumieć proces in-dywiduacji. Refleksyjny projekt tożsamości musi po części wiązać się ze zmaganiem z wpływami rynku, chociaż niekoniecznie zawsze są one szkodliwe. System rynkowy niemalże z definicji wytwarza wielość możliwości wyboru dóbr i usług. Wielość możliwości jest w znaczącej mierze wynikiem procesów urynkowienia. Nie jest też urynkowienie tym samym co standaryzacja. Jeśli chodzi o rynki masowe, jest rzeczą oczywistą, że zapewnienie stosunkowo znormalizowanej konsumpcji na wielką skalę leży w interesie producentów. Ale, jak w przypadku cytowanego przykładu odzieży, standaryzacja często zmienia się w kreowanie jakości indywidualnych. Masowa produkcja odzieży nie przeszkadza jednostkom wybiórczo decydować o stylach ubierania, i to niezależnie od normalizującego efektu mody i innych czynników, które wpływają na ich decyzje.Podstawowym rodzajem patologii zachowań, jeśli chodzi o skutki

urynkowienia, jest narcyzm i tutaj jak najbardziej ma zastosowanie teza Lascha, aczkolwiek popada on w nadmierne uogólnienie. Oczywiście narcyzm, szczególnie ten głęboko zakorzeniony w rozwoju osobowości, wypływa też z innych źródeł. Ponieważ jednak urynkowienie czyni wygląd zewnętrzny miarą wartości jednostki, a rozwój osobowy nade wszyst-274VI. Niepokoje tożsamościko efektem na pokaz, stwarza doskonałe warunki dla ujawnienia się cech narcystycznych. Jednakże istnieją też patologiczne aspekty indywiduacji. Wszelki rozwój własny zakłada umiejętność odpowiedniego reagowania na innych. Jednostka, która musi być „inna" niż wszyscy, nie ma szansy refleksyjnie zbudować spójnej tożsamości. Przesadna indywiduacja wiąże się z koncepcją przerostu własnej wartości, kiedy jednostka nie potrafi odnaleźć w sobie wystarczająco „trzeźwej" tożsamości, jaka współgrałaby z oczekiwaniami innych w danym środowisku społecznym.Tabela 4. Dylematy tożsamościunifikacja—fragmentacja: w refleksyjny projekt tożsamości włącza się wiele kontekstualnych zdarzeń i postaci doświadczenia zapośredniczonego, pośród których trzeba wytyczyć właściwy kierunekbezsilność—kontrola: gwarantowana przez nowoczesność dostępność wielu stylów życia stwarza wiele możliwości kontroli, ale tworzy też poczucie bezsilnościautorytet—niepewność: w sytuacji braku ostatecznych autorytetów refleksyjny projekt tożsamości oscyluje między pewnością a niepewnościądoświadczenie osobiste—doświadczenie urynkowione: narrację

tożsamościową trzeba konstruować w warunkach, w których znormalizowany wpływ na konsumpcję zakłóca kontrolę osobistąWłaściwa dynamika: groźba bezsensuJeśli sformułowane dotąd wnioski są słuszne, powyższe dylematy związane z refleksyjnym projektem tożsamości rozgrywają się w kontekście przewagi systemów samozwrotnych. Innymi słowy, refleksyjny projekt tożsamości powstaje w wa-Właściwa dynamika: groźba bezsensu275runkach ograniczonego dostępu jednostki do fundamentalnych kwestii, jakie roztacza przed nami wszystkimi ludzka egzystencja. Jak więc widać, refleksyjne dążenia jednostki do realizacji jej projektu tożsamościowego rozgrywają się w fachowym pod względem technicznym, ale moralnie wyjałowionym środowisku społecznym. Nad najstaranniejszymi planami życiowymi, przerastając każdy z wyżej wymienionych dylematów, zawisła groźba braku sensu własnego życia.Najlepszym punktem wyjścia zrozumienia, dlaczego tak jest, jest wskazanie na wszędobylskie systemy abstrakcyjne. Życie codzienne staje się za ich sprawą bardziej obliczalne, niż mogło na ogół być w warunkach przednowoczesnych. Obli-czalność ta wyraża się nie tylko w tym, że jednostki mają zapewnione stabilne warunki społeczne, ale także w nieprzerwanej refleksyjności, dzięki której wykształcają własny stosunek do otaczającego ich zewsząd świata. Groźba bezsensowności własnego życia jest zwykle oddalana za sprawą zaangażowania w rutynowe czynności, które, w powiązaniu z podstawowym zaufaniem, pozwalają zachować poczucie bezpieczeństwa ontologicznego. Potencjalnie niepokojące pytania egzystencjalne rozmywają się wśród kontrolowanych codziennych

czynności wykonywanych w ramach systemów samozwrotnych.Innymi słowy, panowanie nad rzeczywistością zastępuje moralność. Umiejętność panowania nad warunkami własnego życia, prowadzenia w miarę skutecznej kolonizacji przyszłości i życia w ramach systemów samozwrotnych może dawać poczucie względnie mocnego oparcia dla podejmowanych w życiu działań. Nawet terapia, wzorcowa forma refleksyjnego projektowania własnej tożsamości, może okazać się przejawem kontroli, sama przez się stając się systemem samozwrotnym. Podstawowe zaufanie jest niezbędne do zachowania poczucia, że wykonywane w tych ramach własne i społeczne czynności276

VI. Niepokoje tożsamościmają sens. Jako postawa niekwestionowania świata, który jest „taki jak trzeba", podstawowe zaufanie koi uczucie przerażenia, które w przeciwnym razie mogłoby dać o sobie znać. Jednak, jak już tłumaczyłem, taka postawa jest bardzo krucha, jeżeli opiera się w całości na systemach samozwrotnych. W istocie można by powiedzieć, że im bardziej otwiera się i rozszerza odzierany z elementów tradycji refleksyjny projekt tożsamości, tym bardziej prawdopodobny staje się powrót wypieranych treści, i to w samym sercu nowoczesnych instytucji.Powrót wypartych treściJakie są podstawowe okoliczności, czy też formy, w których powracają treści wyparte? Jako najważniejsze możemy wyróżnić następujące sytuacje:(1) W momentach przełomowych jednostki bywają narażone na konieczność stawienia czoła sprawom, które gładko działające,

refleksyjnie ustrukturowane systemy abstrakcyjne utrzymują zazwyczaj z dala od świadomości. Momenty przełomowe z natury rzeczy, nieraz radykalnie, zakłócają rutynowy porządek rzeczywistości. Tym samym zmuszają jednostkę do powtórnego przemyślenia fundamentalnych aspektów jej egzystencji i planów na przyszłość. Na pewno często można poradzić sobie w takich momentach wyłącznie w ramach systemów samozwrotnych. Ale równie często nastręczają one jednostce, a nierzadko również innym blisko z nią związanym osobom, trudności, które wybiegają poza te systemy. Momenty przełomowe to oczywiście bardzo szeroka kategoria. Ale wiele z nich nie tylko jednostkę zaskakuje. Nie można sobie z nimi łatwo poradzić bez odwołania się do kryteriów moralno--egzystencjalnych. Jednostce trudno w momentach przełomo-Powrót wypartych treści277wych myśleć nadal wyłącznie kategoriami scenariuszy ryzyka lub ograniczać ocenę potencjalnych strategii działania do parametrów technicznych.Większość najważniejszych punktów zwrotnych w życiu człowieka to momenty, kiedy powracają kryteria zewnętrzne. Narodziny i śmierć to dwa najważniejsze momenty zwrotne między bytem organicznym i nieorganicznym i trudno uciec od ich szerszych implikacji egzystencjalnych. W obu przypadkach systemy instytucjonalne izolują te przeżycia od wpływu, jaki mogłyby wywierać na innych. W kulturach przednowoczes-nych poród i śmierć też naturalnie nie odbywały się na oczach całej społeczności. Ale przebiegały zazwyczaj w warunkach stworzonych przez grupę lub rodzinę i były ściśle zintegrowane z tradycyjnymi obrzędami,

jak również kosmologicznymi interpretacjami przemijania pokoleń. Dziś obie te kategorie zdarzeń odbywają się najczęściej w odseparowanym środowisku szpitalnym i są traktowane odrębnie, jako nie związane z cyklem pokoleń lub szerszymi kwestiami dotyczącymi relacji między istotą ludzką a naturą nieorganiczną. Z tych dwóch zdarzeń śmierć ukrywana jest staranniej, może dlatego, że bardziej jednoznacznie przywołuje kryteria zewnętrzne. Narodziny są bowiem wchodzeniem w życie i tak można do nich podejść technicznie. Procesu umierania nie sposób natomiast potraktować inaczej niż jako początek utraty kontroli. Śmierć jest niepojęta dokładnie dlatego, że stanowi punkt zerowy, w którym zanika kontrola.W takich właśnie kategoriach należy rozumieć wskrzeszenie dyskusji publicystycznej poświęconej tematyce śmierci9. Trend ten na wiele sposobów przejawia się na poziomie instytucji. Jednym z takich przejawów jest rozwój szpitali w kierunku' Por. zwłaszcza Norbert Elias, The Loneliness of the Dying, Oxford 1985, Blackwell.278VI. Niepokoje tożsamośćtworzenia środowisk, w których o śmierci można by mówić i odnieść się do niej, zamiast trzymać jej fakt w ukryciu przed wszystkimi. Jak wielokrotnie wskazywano, w społeczeństwach nowoczesnych rytuały przejścia są stosunkowo słabo zaznaczone w odniesieniu do najważniejszych przejść, jakimi są początek i koniec życia. W większości takich dyskusji podkreślany jest fakt, że pod nieobecność rytualnego porządku i zbiorowego uczestnictwa jednostka jest pozbawiona jakichkolwiek ustrukturowanych strategii radzenia sobie ze związanymi ze śmiercią napięciami i

lękami. Zbiorowe rytuały skupiają w momentach przejściowych grupową solidarność i przydzielają wszystkim określone zadania, takie jak wyznaczony okres żałoby i związane z nim zachowania.Być może teza ta jest trafna. Jednakże wraz z utratą tradycyjnych rytuałów przepada coś jeszcze ważniejszego. Rytuały przejścia odnoszą uczestniczące w nich jednostki do większych mocy kosmicznych, a tym samym wiążą życie jednostki z szerszymi kwestiami egzystencjalnymi. Tradycyjny rytuał, podobnie jak wiara religijna, umieszczał działanie jednostkowe w ramach struktur moralnych i łączył je z podstawowymi pytaniami dotyczącymi egzystencji ludzkiej. Utrata rytuału jest również utratą możliwości uczestnictwa w takich strukturach, niezależnie od tego, czy ma się do nich stosunek ambiwalentny, lub jak bardzo wiążą się one z tradycyjnym dyskursem religijnym. Nie licząc kręgów ściśle teologicznych, dyskusja o śmierci została przez nas sprowadzona do rozprawiania o chorobach. Na przykład tym, co niepokoi nas w przypadku AIDS, nie jest fakt, że choroba ta, a raczej jej następstwa, prowadzi do śmierci, ale to, że dotyczy ona w znacznej mierze ludzi stosunkowo młodych i wiąże się z aktywnością seksualną. Śmierć może stać się „problemem" pod warunkiem, że jest przedwczesna, czyli wówczas, gdy jednostka nie miała możliwości pożyć tyle, ile, biorąc poprawkę na czynniki ryzyka, przewiduje średnia długość życia.Powrót wypartych treści279(2) Powrót wypartych treści możemy także odnaleźć w propagowaniu idei otwierania różnego typu instytucji zamkniętych. Tendencja ta wynika z pewnością z wielu źródeł. Na przykład próby rehabilitacji więźniów w społeczeństwie oraz terapii chorych

psychicznie za pomocą opieki środowiskowej mają z pewnością podłoże ekonomiczne. Jednakże istotnym czynnikiem tych zmian jest też na pewno reformatorskie przekonanie, że oddzielanie „dewiantów" od „normalnych" uczestników życia społecznego nie jest rzeczą słuszną pod względem moralnym. Na pierwszy rzut oka otwieranie instytucji zamkniętych wydaje się jedynie „normalizacją" odchyleń, czyli zabiegiem służącym zbliżeniu winowajcy i normalnych ludzi. Może też jednak mieć odwrotne znaczenie i ośmielać „normalne" jednostki do stawiania czoła potencjalnie niepokojącym pytaniom egzystencjalnym, zadawanym przez tych, którzy odstają od dominujących norm rządzących życiem społecznym.Jak wskazywało wielu autorów, w wielu kulturach tradycyjnych uważano styczność z chorymi psychicznie za drogę dostępu do doświadczenia duchowego i boskiej prawdy. Dzisiaj styczność z nimi raczej nie wzbudza takich emocji. Z drugiej strony, choroba psychiczna, a szczególnie różne odmiany schizofrenii, przypomina nam o kruchości stosowanych w codziennym życiu konwencji, które porządkują zarówno nasze doświadczenie rzeczywistości społecznej, jak i podstawowe parametry naszej egzystencji w ogóle. Na przykład osoba cierpiąca na schizofrenię paranoidalną może pomóc nam zdać sobie sprawę, dlaczego, w przeciwieństwie do niej, nie uważamy wcale spojrzeń innych za nieżyczliwe, a kiedy ktoś przypadkowo wpadnie na nas na ulicy, nie uznajemy tego za wyraz agresji. Być może osoba, która „słyszy głosy", nie jest w kontakcie z Bogiem, jednak może wywołać u nas świeżą refleksję o naszej własnej „normalności" i być może'ML-i

280VI. Niepokoje tożsamościuda nam się dzięki temu zapytać o niektóre aspekty naszej niekwestionowanej (opartej na podstawowym zaufaniu) egzystencji.Zdaniem Foucaulta szaleństwo składa się z tego wszystkiego, co wykluczył nowoczesny tryumf rozumu. Nie trzeba jednak aż tak podniosłej definicji obłędu, by zauważyć, że choroba psychiczna ujawnia wyparte aspekty naszej egzystencji. Więcej racji od Foucaulta może mieć w tej kwestii Goffman, dla którego choroba psychiczna oznacza nieumiejętność lub niechęć zachowania podstawowych „sytuacyjnych zasad przyzwoitości", jakich wymaga codzienne obcowanie z ludźmi. Spojrzenie „z drugiej strony" na przyziemną rzeczywistość ujawnia jej przygodny, a wręcz arbitralny charakter. Osoba chora psychicznie, lub określone kategorie takich osób, istotnie przeżywa przerażenie, które - co pokazują „eksperymenty z zaufaniem" Garfinkla - normalnie utrzymują pod kontrolą konwencje składające się na codzienne interakcje społeczne.(3) Powrót treści wypartych widać także w podstawowych zachowaniach związanych z seksem. Pasja została sprywatyzowana, jednakże skutki tego są dalekie od prywatnych. Seksualność stała się głównym motywem dążenia do intymności, ale odnosi się ona do problemów i wznieca uczucia wybiegające daleko poza osobisty związek dwojga ludzi. W intymnych związkach seksualnych ludzie często odnajdują największą życiową satysfakcję moralną. Z jednej strony, zjawisko to można rozumieć jako odpowiadające ogólnemu procesowi separacji doświadczenia zawężenie celów moralnych i zacieśnienie świadomości egzystencjalnej do sfery czysto osobistej.

Ale jednocześnie seksualność wyłamuje się z tych ograniczeń i pewnie nierzadko przyczynia się do ponownego odkrycia głębszego sensu „pasji". Seksualność oddzieliła się od pro-Powrót wypartych treści281kreacji, a więc także od kosmicznego cyklu życia i śmierci. Zachowała jednak ładunek moralny i wymiar uniwersalny, który wynosi ją ponad egoistyczne interesy partnerów. Nie da się jej zupełnie oddzielić od zaangażowania moralnego i dramatów, z którymi wiązała się miłość seksualna jeszcze przed pojawieniem się wzoru miłości romantycznej10. Już samo zaabsorbowanie nowoczesnego dyskursu seksualnością, o którym mówi Foucault, oddaje do pewnego stopnia powszechną świadomość tych powiązań. Seksualność zarówno odrzuca transcendentne uwarunkowania i doświadczenia, jak i nadaje im konkretny kształt w życiu człowieka.Jak wskazuje Alberoni, lepiej niż codzienne kontakty seksualne odzwierciedla to zjawisko doświadczenie zakochania. W przeciwieństwie do większości przejawów seksualności, zakochanie jest doświadczeniem intensywnym, uwznioślają-cym i specyficznie „niezwyczajnym". „W takich sytuacjach seksualność staje się narzędziem służącym poznaniu granic możliwości, horyzontów wyobrażeniowości i natury"".(4) Powrót treści wypartych zaznacza się również w rozkwicie zainteresowania odbudową tradycji, który jest odpowiedzią na wymogi zmieniających się nowoczesnych i społecznych okoliczności. Jakkolwiek fragmentarycznie, elementy tradycyjne zachowały się oczywiście w wielu sektorach nowoczesnego życia, nawet jeżeli ich wpływ na zachowania ma charakter wybiórczy. Co

więcej, pewne „tradycyjne" cechy nowoczesnego życia społecznego pochodzą w istocie z wcześniejszych faz nowoczesności12. Są to raczej formy zapisu i wyrazu10 Zob. Niklas Luhmann, Love as Passion, Cambridge 1986, Polity Press, rozdz. 13 i 14." Francesco Alberoni, Falling in Love, New York 1983, Random House, s. 13.12 Zob. Eric Hobsbawm, Terence Ranger, The Invention of Tradition, Cambridge 1983, Cambridge University Press.282VI. Niepokoje tożsamościnowoczesnych trendów niż autentyczne więzi z głęboką przeszłością historyczną.Współcześnie widoczna jest wyraźna tendencja powrotu do minionych tradycji, a nawet ustanawiania nowych. Jak pisałem w poprzednim rozdziale, należy poważnie wątpić w możliwość skutecznej odbudowy tradycji w warunkach wysoko rozwiniętej nowoczesności. W miarę jak refleksyjność, razem z systemami eksperckimi, przenika życie codzienne, tradycja traci rację bytu. Ustanawianie „nowych tradycji" to po prosu sprzeczność sama w sobie. Ale niezależnie od tego powrót do źródeł moralnej pewności w życiu codziennym jako zaprzeczenie postawy „ciągłej otwartości na rewizję" nowoczesnego progresy wizmu jest zjawiskiem znaczącym. Niekoniecznie jest to regres do „romantycznego odrzucenia" nowoczesności. Powrót ten może też oznaczać początek wykraczania poza rzeczywistość opanowaną przez systemy samozwrotne.(5) Jako zjawisko częściowo niezależne od powyższego możemy potraktować odnowę wiary i przekonań religijnych. Symbolika i

obrzędowość religijna to nie tylko pozostałości zachowane z przeszłości. Odrodzenie wątków religijnych i, szerzej, duchowych w społeczeństwach nowoczesnych wydaje się zjawiskiem bardzo szeroko rozpowszechnionym. Dlaczego tak jest? Główni twórcy nowoczesnej teorii społecznej, Marks, Durkheim i Max Weber, uważali przecież, że w miarę rozwoju nowoczesnych instytucji religia będzie stopniowo zanikać. Durkheim stwierdził, że religia ma w sobie „coś wiecznego", ale tym „czymś" nie jest religia w sensie tradycyjnym. Symbole zbiorowej jedności zachowują się mianowicie w niereligijnej formie jako pochwała ideałów politycznych.Religia nie tylko nie zanikła. Jesteśmy świadkami powstawania nowych form wrażliwości religijnej i duchowości.Powrót wypartych treści283Przyczyny tego zaangażowania tkwią w samych podstawach nowoczesności. Społeczny i fizyczny świat, który miał być poddawany panowaniu coraz pewniejszej wiedzy i skuteczniejszej kontroli, przekształcił się w system, w którym obszary względnego bezpieczeństwa przeplatają się z radykalnym wątpieniem i burzącymi spokój scenariuszami ryzyka. Religia daje rodzaj pewności, jakiej nie dopuszcza doktryna nowoczesności. W tym ujęciu widać, na czym polega siła przyciągania fundamentalizmu. Ale na tym nie koniec. Nowe formy religijności i duchowości to powrót wypartych treści w najbardziej podstawowym sensie, gdyż odnoszą się bezpośrednio do kwestii moralnego sensu egzystencji, którą tak starannie rozmywają nowoczesne instytucje.(6) W nowych ruchach społecznych zaznacza się zbiorowe przejmowanie kontroli nad obszarami życia, które uległy represji

instytucjonalnej. Wśród niech należy wymienić najnowsze ruchy religijne, chociaż oczywiście sekty i kulty z nimi związane bardzo się między sobą różnią. Ale niektóre inne nowe ruchy społeczne mają szczególnie znaczenie i stanowią namacalną odpowiedź na podstawowe instytucjonalne wymiary nowoczesnego życia społecznego. Najważniejszym przykładem jest ruch feministyczny, mimo, a po części właśnie dlatego, że porusza kwestie starsze niż nowoczesność . W swojej wczesnej fazie ruch ten by ł skoncentrowany przede wszystkim na zapewnieniu równych dla mężczyzn i kobiet praw wyborczych i społecznych. Jednakże na współczesnym etapie odnosi się on do podstawowych wymiarów egzystencji społecznej i wywiera nacisk na radykalne przekształcenia społeczne. Ruchy ekologiczne i pokojowe, podobnie jak część ruchów walczących o prawa człowieka, również reprezentują tę nową wrażliwość na wyzwania późnej nowoczesności. Jakkolwiek wewnętrznie zróżnicowane, ruchy takie stanowią poważne284VI. Niepokoje tożsamościwyzwanie dla pewnych elementarnych założeń i zasad organizacji, które nadają nowoczesności jej charakterystyczny rozpęd.Powrotem wypartych treści zajmiemy się bardziej bezpośrednio w następnym rozdziale. Można bowiem twierdzić, że czas wysokorozwiniętej nowoczesności jest czasem fundamentalnej przemiany - nie tylko ciągiem dalszym nieustającej dynamiki nowoczesności, ale przedsmakiem dogłębnych przemian strukturalnych. Ekspansja systemów samozwrotnych natrafia na zewnętrzne ograniczenia. Na poziomie zbiorowości, w życiu codziennym na pierwszy plan wracają pytania moralno--

egzystencjalne. Związane z samorealizacją, chociaż zarazem rozciągające się w skali globalnej, kwestie te wymagają restrukturyzacji instytucji społecznych i rozstrzygnięć nie tylko socjologicznych, ale także politycznych.VII Narodziny polityki życiaCjdyby koncepcja obwarowanej tożsamości minimalnej miała być poprawna, tożsamość byłaby nie tylko kompletnie oddzielona od sfery politycznej, ale ustanowiona przez odrzucenie polityki na rzecz ściśle odgraniczonej sfery osobistej. Patrząc z takiej perspektywy, trudno by istotnie zakończyć te rozważania analizą kwestii politycznych. Uważam jednak, że istnieje polityczny wymiar wątków rozwijanych w poprzednich rozdziałach, a co więcej, znajdują one przełożenie na przefor-mułowanie podstawowych problemów politycznych w fazie wysoko rozwiniętej nowoczesności.Theodore Roszak twierdzi, że „żyjemy w czasach, w których najbardziej prywatne doświadczenie odkrywania tożsamości osobistej i wypełniania osobistego przeznaczenia stało się wywrotową siłą polityczną na wielką skalę"1. Jego zdaniem, krytycy tacy jak Lasch i inni mylą etos odkrywania własnego „ja" ze „staronowoczesnym" podnoszeniem własnej wartości. Nie odróżniają oni nowego dążenia do rozwoju osobistego od kapitalistycznego nacisku na osobiste korzyści i akumulację materialną. Myślę, że to prawda, z tym że należy tę kwestię postawić inaczej. Otóż etos samorozwoju jest znakiem wielkich' Theodore Roszak, Person-Plabet. The Creative Destruction of Industrial Society, London 1979, Gollancz, s. XXVIII.286VII. Narodziny polityki życia

Co to jest polityka emancypacji?287przemian społecznych typowych dla całej epoki późnej nowoczesności. W całej książce podkreślałem charakter tych przemian: rozkwit refleksyjności instytucjonalnej, wykorzenianie relacji społecznych przez systemy abstrakcyjne oraz, co za tym idzie, wzajemne przenikanie się kontekstów lokalnych i globalnych. W kategoriach politycznych ich skutki można uchwycić, odróżniając politykę emancypacji od polityki życia. Na początek skupię się na pierwszym z tych typów polityki, jednak to polityka życia najbardziej bezpośrednio wiąże się z poruszanymi w tej książce tematami. Czytelników proszę w tym miejscu0 wyrozumiałość, jeżeli związek między polityką emancypacji, o której zaraz powiem, a rozwijanymi tu wątkami nie będzie z początku oczywisty. Mam nadzieję, że pod koniec rozdziału wszystko się wyjaśni.Co to jest polityka emancypacji?Niemalże od początku epoki nowoczesnej dynamikę nowoczesnych instytucji wprawia w ruch i w pewnym stopniu lansuje idea emancypacji człowieka. Na początku była to przede wszystkim emancypacja od dogmatycznych nakazów religii1 tradycji. Działanie ludzkie wyzwoliło się z dawnych ograniczeń za sprawą zastosowania metod racjonalnego rozumowania, nie tylko w nauce i technice, ale także w samym życiu społecznym.Jeśli, biorąc odpowiednią poprawkę na uproszczenie, jakie się z tym wiąże, wyróżnimy w ramach nowoczesnej polityki trzy ogólne tendencje: radykalizm (do którego zalicza się marksizm), liberalizm i konserwatyzm, to możemy przyjąć, że wszystkie one, choć w różny sposób, są zdominowane przez politykę emancypacji.

Myśliciele liberalni, podobnie jak radykałowie, pragnęli uwolnić ludzi oraz w ogóle warunki życia społecznego od ograniczeń związanych z istniejącymi wcześ-niej praktykami i uprzedzeniami. Wolności należy szukać w stopniowej emancypacji jednostek w powiązaniu z państwem liberalnym, a nie przez planowanie rewolucyjnego wzlotu. „Konserwatyzm", trzecia kategoria, niemalże z definicji ma do oferowanych przez nowoczesność możliwości emancypacji stosunek bardziej nieprzychylny. Ale myśl konserwatywna funkcjonuje wy łącznie jako reakcja na emancypację . Konserwatyzm powstał jako odrzucenie myśli liberalnej i radykalnej oraz jako krytyka wykorzeniających mechanizmów nowoczesności.Politykę emancypacji definiuję jako ogólne nastawienie na wyzwolenie jednostek i grup z ograniczeń, które ciążą na ich szansach życiowych. Składają się na nią dwa zasadnicze elementy: dążenie do zrzucenia oków przeszłości, a zatem dopuszczenie postawy zmierzającej do przekształcania przyszłości, oraz postawienie sobie za cel przezwyciężenia nieuprawnionej dominacji jednych jednostek i grup nad innymi. Pierwszy z tych celów sprzyja dynamicznemu rozwojowi nowoczesności. Wyłamanie się ze sztywnych schematów z przeszłości pozwala lepiej zapanować nad własnym życiem. Rzecz jasna, stopień tej kontroli jest przedmiotem wielkich sporów filozoficznych. Niektórzy sądzą, że pędem emancypacyjnym rządzą te same uwarunkowania przyczynowe, które w życiu społecznym działają mniej więcej tak samo, jak fizyczna przyczynowość. Dla innych - i to stanowisko jest z pewnością bardziej miarodajne -jest to zależność refleksyjna. Ludzie potrafią refleksyjnie „używać historii

do tworzenia historii"2.1 Por. Jiirgen Habermas, Knowledge and Human Interests, Cambridge 1987, Polity Press (wyd. org. Erkenntnis und Interesse, Frankfurt am Main 1968, Suhrkamp) -jest to klasyczna analiza zagadnienia.hi288VII. Narodziny polityki życiaWyzwolenie tradycyjnych ograniczeń ma w sobie niewiele „treści" oprócz tego, że odzwierciedla charakterystyczne zorientowanie nowoczesności na poddanie ludzkiej kontroli uprzednio determinujących działalność ludzką właściwości świata społecznego i naturalnego. Polityka emancypacji jest bogatsza w treść jedynie w odniesieniu do istniejących podziałów między ludźmi. Zasadniczo jest ona polityką., innych". Oczywiście dla Marksa klasa była motorem emancypacji i siłą sprawczą historii. Do powszechnej emancypacji ludzkości miało dojść w drodze stworzenia bezklasowego porządku społecznego. Dla autorów nie piszących w duchu Marksows-kim polityka emancypacji ma bardziej dalekosiężne znaczenie dla innych podziałów: podziałów etnicznych i podziału płci, podziału między rządzących i rządzonych, narody bogate i biedne, współczesne i przyszłe pokolenia. Ale we wszystkich przypadkach celem polityki emancypacji jest wyzwolenie nieuprzywilejowanych grup z opresji lub eliminacja względnych różnic między nimi.Polityka emancypacji posługuje się hierarchicznym pojęciem władzy. Władza jest rozumiana jako zdolność jednostek lub grup do egzekwowania od innych własnej woli. Wizję tę charakteryzuje szczególnie kilka kluczowych koncepcji i celów, na jakie jest

zorientowana. Polityka emancypacji zmierza do wyeliminowania wyzysku, nierówności i ucisku. Różni autorzy oczywiście różnie je definiują, ale ponieważ głównym przedmiotem tego rozdziału nie jest charakter polityki emancypacji, nie będę ich systematycznie prezentował. Ogólnie rzecz biorąc, wyzysk zakłada, że jedna grupa, powiedzmy, wyższa w stosunku do klas robotniczych, biali w stosunku do czarnych lub mężczyźni w stosunku do kobiet, nieprawomocnie monopolizuje zasoby lub pożądane dobra, do których grupy wyzyskiwane nie mają dostępu. Nierówności mogą odnosić się do wszelkiego rodzaju pożądanych zasobów,Co to jest polityka emancypacji ?289ale największe znaczenie przypisuje się nierównemu dostępowi do zysków materialnych. W przeciwieństwie do, na przykład, różnic w wyposażeniu genetycznym, zróżnicowany dostęp do zysków materialnych należy do mechanizmów tworzących nowoczesność, a stąd można go w zasadzie (chociaż niekoniecznie w praktyce) bez ograniczeń modyfikować. Przemoc bezpośrednio wiąże się ze zróżnicowaniem władzy, która jest wykorzystywana przez jedną grupę do ograniczania szans życiowych innej. Podobnie jak inne aspekty polityki emancypacji, cel wyzwolenia spod przemocy zakłada odwołanie się do zasad moralnych. „Uzasadniona władza" może bronić się przed zarzutem przemocy tylko wówczas, gdy można wykazać, że zróżnicowane zasoby władzy są moralnie nieuprawnione.Podstawowe cele polityki emancypacji to sprawiedliwość, równości uczestnictwo. Ogólnie rzecz biorąc, odpowiadają one trzem wymienionym wyżej typom podziału władzy. Bywają one różnie formułowane i mniej lub bardziej się zazębiają.

Normy sprawiedliwości określają, co należy uznać za wyzysk, a kiedy, przeciwnie, relacja wyzysku staje się moralnie usprawiedliwioną relacją władzy. Przypadkiem granicznym byłby tu anarchizm, o ile zgodnie z jego doktryną możliwy jest porządek społeczny, w którym nie będzie nie tylko wyzysku, ale władzy w ogóle. Niektóre szkoły myślenia przyjmują, że dążenie do równości społecznej jest samo w sobie nadrzędną wartością, która niekiedy przewyższa wręcz cele polityki emancypacji. Jednakże zgodnie z większością stanowisk radykalnych i liberalnych pewne formy nierówności są uzasadnione, ponieważ stanowią bodziec ekonomiczny do podejmowania skutecznych inicjatyw gospodarczych. Trzeci cel, uczestnictwo, jest przeciwieństwem ucisku, ponieważ zakłada wpływ jednostek lub grup na decyzje, które w przeciwnym razie byłyby im arbitralnie narzucane. Znów, ideały demokratycznego uczestnictwa290VII. Narodziny polityki życiaprecyzują jego poziom, bo tak jak nie każda władza oznacza wyzysk, tak hierarchia władzy nie oznacza koniecznie ucisku. Ponieważ polityka emancypacji skupia się nade wszystko na przezwyciężeniu relacji wyzysku, nierówności i ucisku, jej głównym kierunkiem jest „od", a nie „ku". Innymi słowy, z wyjątkiem zdolności jednostek lub grup do rozwijania własnych możliwości w warunkach narzucanych przez zbiorowość ograniczeń, natura emancypacji jest praktycznie pozbawiona treści. Widać to w niechęci większości progresywistycznych myślicieli od czasów oświecenia do myślenia w kategoriach utopii (chociaż jest wiele wyjątków). Pisma Marksa to zdecydowany wyjątek. Należy unikać „socjalistycznej utopii", ponieważ nadaje ona konkretny kształt

pożądanemu porządkowi społecznemu. Nie możemy z góry ustanowić, jak ludzie mają w takim porządku żyć. Kiedy nadejdzie, powinni zdecydować0 tym sami.Jeżeli za większością wersji polityki emancypacji stoi jakaś zasada słaniająca do działania, należy za nią uznać zasadę autonomii3. Emancypacja oznacza taką organizację życia zbiorowego, że jednostka ma tak czy inaczej rozumianą wolność1 niezależność działania w ramach życia społecznego. Istnieje tu pewna równowaga między wolnością i odpowiedzialnością. Jednostka jest w swoich zachowaniach wolna od narzucanych jej w warunkach wyzysku nierówności i ucisku ograniczeń, ale nie znaczy to, że jest odtąd absolutnie wolna. Wolność zakłada odpowiedzialne działanie wobec innych i poszanowanie zobowiązań względem zbiorowości. Znaczącym przykładem myśli emancypacyjnej jest teoria sprawiedliwości Rawlsa4. Podsta-1 Zob. David Held, Models of Democracy, Cambridge 1987, Polity Press, ostatni rozdział.4 Zob. John Rawls, Teoria sprawiedliwości, tłum. Maciej Panufnik, Jarosław Pasek, Adam Romaniuk, Warszawa 1994, Wydaw. Naukowe PWN.Polityka życia291wowe warunki rządzące autonomią działania są wypracowywane w kategoriach sprawiedliwości tematycznej. Rawls argumentuje, że celem, który zespala dążenia emancypacyjne, jest sprawiedliwość. Ale to, jak jednostki i grupy będą faktycznie się sprawować w ramach porządku sprawiedliwości, pozostaje kwestią otwartą.To samo można powiedzieć o podjętej przez Habermasa próbie

nadania polityce emancypacji kształtu teorii komunikacji5. Sytuacja komunikacji idealnej, która ma charakteryzować każdą wypowiedź, przekłada się na żywą wizję emancypacji. Im bardziej warunki społeczne zbliżą się do sytuacji komunikacji idealnej, w tym większym stopniu wyłaniający się porządek społeczny będzie oparty na autonomicznym działaniu wolnych i równych jednostek. Jednostki będą mogły swobodnie wybierać sposób działania na podstawie posiadanej wiedzy, podobnie ludzkość na poziomie zbiorowości. Ale niewiele wiadomo o tym, jakie te wybory właściwie będą.Polityka życiaPolityka życia zakłada emancypację, przynajmniej do pewnego stopnia, w obu podstawowych znaczeniach, o których była mowa powyżej, a więc wyzwolenie zarówno z niezmienności tradycji, jak i z hierarchicznej dominacji. Powiedzenie, że w polityce życia chodzi o to, co będzie, kiedy jednostki uzyskają określony poziom autonomii działania, byłoby zbyt dużym uproszczeniem, ponieważ w grę wchodzą także inne czynniki, ale jest to przynajmniej wstępna wskazówka. Polityka życia nie5 Zob. JUrgen Habermas, Theory of Communicative Action, Cambridge 1987, Polity Press, 2 t. (wyd. oryg. Theorie des kommunikativen Handelns, Frankfurt am Main 1981, Suhrkamp, 2 t.; wyd. poi., Teoria działania komunikacyjnego, t. 1, tłum. Andrzej Maciej Kaniowski, Warszawa 1999, Wydaw. Naukowe PWN).292VII. Narodziny polityki ży.odnosi się przede wszystkim do warunków, które umożliwiłyby dokonywanie wyborów - to jest polityka wyboru. O ile polityka emancypacji jest polityką szans życiowych, o tyle polityka życia jest

polityką stylu życia. Polityka życia to polityka refleksyjnej mobilizacji porządku - systemu późnej nowoczesności - która, na poziomie indywidualnym i zbiorowym, radykalnie zmienia egzystencjalne parametry działania społecznego. Jest to polityka samorealizacji w refleksyjnie uporządkowanym środowisku, gdzie refleksyjność wiąże tożsamość i ciało jednostki z systemami o zasięgu globalnym. W ramach tego porządku władza polega na tworzeniu warunków działania, a nie na hierarchii. Polityka życia jest polityką stylu życia w poważnym i bogatym sensie tego wyrażenia, o jakim była mowa w poprzednich rozdziałach. Aby dać formalną definicję, polityka życia dotyczy kwestii wynikających z procesów samorealizacji w warunkach posttradycyjnych, gdzie oddziaływania globalne głęboko ingerują w refleksyjny projekt tożsamości, zaś procesy samorealizacji jednostek oddziałują na przebieg zdarzeń w skali globalnej.Zagadnienia, do których odnosi się polityka życia, wypływają wprost z zasadniczych wątków tej książki i poniżej postaram się je w skrócie zestawić. Zagadnienia polityki życia pojawiały się wprawdzie już wcześniej, ale polityka życia jako określony zespół problemów i możliwości pojawia się dopiero z chwilą utrwalenia porządku nowoczesnego. Jak już wspominałem, zagadnienia polityki życia wyprzedzają późniejsze dalekosiężne zmiany, a w zasadzie rozwój form porządku społecznego „po drugiej stronie" samej nowoczesności.Polityka życia jest, podkreślę, polityką decyzji życiowych. Jakie to decyzje i jak należy je pojmować? Przede wszystkim są to decyzje dotyczące samej tożsamości jednostki. Jak starałem się pokazać, tożsamość jest dziś dokonaniem refleksyjnym.Polityka życia

293Polityka emancypacjiwyzwolenie życia społecznego z niezmienności tradycji i obyczajuzmniejszenie lub eliminacja wyzysku, nierówności lub ucisku; dotyczy kwestii podziału władzy i zasobówfunkcjonuje zgodnie z zasadami etyki sprawiedliwości, równości i uczestnictwaPolityka życiadecyzje polityczne wypływają z wolności wyboru i władzy wytwórczej (władzy jako zdolności dokonywania zmian)tworzenie moralnie uzasadnionych sposobów życia, których celem jest samorealizacja w warunkach zależności globalnychrozwój etyki związanej z kwestią „jak powinniśmy żyć?" w porządku posttradycyjnym, w kontekście kwestii egzystencjalnychNarrację tożsamościową trzeba kształtować, modyfikować i refleksyjnie podtrzymywać w kontekście gwałtownych zmian zachodzących w życiu społecznym w skali lokalnej i globalnej. Jednostka musi tak godzić na rozmaite sposoby zapośred-niczone informacje ze sprawami lokalnymi, by połączyć w spójną w miarę całość swoje projekty na przyszłość i przeszłe doświadczenia. Jest to osiągalne jedynie pod warunkiem, że jednostka potrafi rozwinąć wewnętrzną autentyczność, czyli strukturę podstawowego zaufania, dzięki której obszar życia staje się całością na tle zmiennych wydarzeń społecznych. Refleksyjnie ułożona narracja tożsamościowa nadaje spójność skończonemu życiu jednostki w zmieniających się warunkach społecznych. Pod tym względem polityka życia dotyczy rozpraw i sporów związanych z refleksyjnym projektem tożsamości.Pionierami idei, że „osobiste jest polityczne", która jest jednym z

aspektów polityki życia, byli przedstawiciele ruchu studenckiego, a w szczególności feministycznego. Uczestnicy ruchu studenckiego, w szczególności związani z „sytuacjoniz-If294VII. Narodziny polityki tyciamem", starali się za pomocą osobistych gestów i „rewolty stylu życia" rzucić wyzwanie biurokracji. Chcieli pokazać nie tylko to, że w życiu codziennym wyraża się władza państwowa, ale także, że wywrócenie zwykłych codziennych wzorów zachowań stanowi realne zagrożenie dla władzy państwowej. Jednakże w tym ujęciu polityka osobistych gestów jedynie mgliście zapowiada politykę życia i jest bardziej zbliżona do wzoru emancypacji. Celem jest bowiem wykorzystanie wzorów stylu życia jako środka do zwalczania lub podważania ucisku.Feminizm bardziej bezpośrednio otwiera sferę polityki życia, chociaż oczywiście wątki emancypacyjne pozostają podstawą ruchów feministycznych. Feminizm, przynajmniej w dzisiejszej postaci, musi dawać pierwszeństwo kwestii tożsamości. „Kobiety, które chcą czegoś więcej niż życia rodzinnego - stwierdzono trafnie - czynią życie osobiste politycznym z każdym krokiem, który oddala je od domu"6. Jeśli kobiety coraz częściej będą podejmowały takie kroki, przyczynią się do emancypacji. Ale feministki zauważyły, że dla kobiety wyzwolonej największego znaczenia nabiera kwestia tożsamości. Albowiem wyzwalając się z domu i domowości, kobiety natrafiły na zamknięte środowisko społeczne. Tożsamość kobiet była tak ściśle określona przez dom i rodzinę, że kiedy „wyszły na zewnątrz", okazało się, iż jedynymi dostępnymi wzorami tożsamości były męskie stereotypy.

Kiedy w połowie lat sześćdziesiątych Betty Friedan po raz pierwszy powiedziała o „problemie bez nazwy", miała na myśli fakt, że wiele kobiet w roli żon i matek nie znajduje życiowego spełnienia, o którym marzą, prawie nie zdając sobie z tegoPolityka życia295sprawy7. Analiza tego problemu doprowadziła ją wprost do kwestii „ja" i tożsamości. Prawdziwe „pytanie bez nazwy" brzmi: „kim chcę być?"8. Friedan odniosła tę kwestię do własnych doświadczeń, gdy była młodą kobietą. Kiedy skończyła college, wiedziała, że stanęło przed nią otworem wiele możliwości, w tym możliwość zostania profesjonalnym psychologiem. Ale zamiast pójść na studia doktoranckie, na które się dostała, nie bardzo wiedząc czemu, zrezygnowała z kariery zawodowej. Wyszła za mąż, urodziła dzieci i prowadziła życie gospodyni domowej z przedmieścia, cały czas tłumiąc wątpliwości co do braku celu w życiu, aż wreszcie wyzwoliła się z tego stanu, kiedy uświadomiła sobie i podjęła kwestię własnej tożsamości oraz dostrzegła, że ma potrzebę spełnienia się gdzie indziej.Głęboki niepokój tożsamościowy Betty Friedan ujawnił się, jak sama jasno pokazuje, tylko dzięki temu, że przed kobietami otworzyło się wiele możliwości działania. Dopiero w świetle tych opcji kobiety zdały sobie sprawę, że nowoczesna kultura nie „zaspokaja ich podstawowej potrzeby rozwoju i spełnienia własnych możliwości jako istot ludzkich [...]""• Jej książkę kończą rozważania nad planowaniem życia jako sposobem, w jaki kobiety mogą konstruować w niezbadanej dotąd sferze publicznej całkiem nowe tożsamości. Jej „nowy plan życiowy dla kobiet" jest pod wieloma względami zapowiedzią późniejszych poradników. Nowy

plan życiowy zakładał skupienie się na rozwoju osobowym, przemyślenie i rekonstrukcję przeszłości - polegającą na odrzuceniu „kobiecej mistyki" — oraz rozpoznanie ryzyka.6 Barbara Sichtermann, Feminity, The Politics of the Personal, Cambridge 1986, Polity Press, s. 2.7 Zob. Betty Friedan, The Feminine Mystique, Harmondsworth 1965, Pelican.8 Zob. ibid., s. 61.9 Ibid., s. 68.296VII. Narodziny polityki życiaPolityka życia, ciało i świadomośćDziś, gdy minęło kilkadziesiąt lat od chwili ukazania się przełomowej książki Friedan, widać jasno, że wiele kwestii, które, jak się zdawało, dotyczą tylko kobiet, wiąże się tak naprawdę z kwestią względności tożsamości płci. Już samo to, czym jest płeć i w czym powinna ona znajdować wyraz, stało się kwestią wielu możliwości, włącznie z możliwością anatomicznej zmiany płci, z jaką jednostka przyszła na świat. Polityka tożsamościowa nie ogranicza się, rzecz jasna, do sprawy zróżnicowania płci. Im bardziej refleksyjnie „stwarzamy siebie" jako osoby, tym bardziej znaczące staje się to, kim jest „osoba" czy „istota ludzka". Można podać wiele przykładów, jak to się dzieje i dlaczego. Na przykład współczesne spory wokół aborcji tylko na pozór daje się sprowadzić do ciała i tego, jakie prawa ma „posiadacz" ciała do jego wytworów. Ale w dyskusjach poświęconych aborcji zaznacza się również problem, czy płód jest osobą ludzką, a jeśli tak, to od jakiego momentu rozwoju. W kwestii tej, jak to często bywa w dziedzinie polityki życia, problemy definicji filozoficznej, praw człowieka i

moralności sa nierozdzielne.Jak pokazuje sprawa aborcji, nie zawsze łatwo jest rozdzielić dotyczące tożsamości kwestie związane z polityką życia od spraw dotyczących samego ciała. Ciało, jak tożsamość, przestało być raz na zawsze dane -jako określony byt fizjologiczny - a jest mocno wplecione w refleksyjność nowoczesności. Ciało należało kiedyś do świata natury i człowiek miał jedynie nieznaczny wpływ na jego zasadnicze funkcjonowanie. Ciało było „danym", nie zawsze dogodnym i odpowiednim, siedliskiem świadomości. Wszystko to zmienia się wraz z nasilaniem się ingerencji systemów abstrakcyjnych w obszary związane z ciałem. Ciało, podobnie jak świadomość, staje się miejscem interakcji, uzyskiwania i przejmowania kontroli, w którym spotykają się refleksyjnie organizowane procesy i systematycz-Polityka życia, ciało i świadomość297nie uporządkowana wiedza specjalistyczna. Samo ciało wyzwoliło się, a emancypacja umożliwia jego refleksyjne formowanie. Niegdyś siedziba duszy, potem źródło mrocznych wszetecznych potrzeb, ciało okazuje się plastycznym materiałem, który daje się doskonale kszta ł tować wp ływom wysoko rozwinię te j nowoczesności. Wskutek tego zmieniają się granice ciała. Ma ono, jak się okazuje, w pełni przepuszczalną „warstwę zewnętrzną", przez którą rutynowo przenika doń refleksyjny projekt tożsamości i ukształtowane na zewnątrz systemy abstrakcyjne. Konceptualną lukę między nimi wypełniają poradniki dotyczące zdrowia, żywienia, wyglądu zewnętrznego, gimnastyki, seksu i wielu innych spraw.Refleksyjne przejmowanie kontroli nad funkcjonowaniem i

rozwojem ciała jest zasadniczym elementem debat i walk w obrębie polityki życia. Zasługuje to na szczególną uwagę, ponieważ oznacza, że ciało nie jest już biernym, urynkowionym i „dyscyplinowanym" w sensie Foucaultowskim bytem. Gdyby tak było, ciało byłoby głównym siedliskiem polityki emancypacji i rzecz polegałaby na jego wyzwoleniu z ucisku, jakiego padło ofiarą. W warunkach późnej nowoczesności ciało jest istotnie mniej niż kiedykolwiek „uległe" w stosunku do świadomości, gdyż jest z nią subtelnie zestrojone w refleksyjnym projekcie tożsamości. Samo ciało -jego praktyczna mobilizacja - coraz bardziej bezpośrednio odpowiada tożsamości, jakiej poszukuje jednostka. Jak zauważa Melucci:„powrót ciała zapoczątkowuje nowe poszukiwanie tożsamości. Ciało jawi się jako sekretna strefa, do której klucz ma tylko jednostka i do której może ona się zwrócić, szukając nie uwikłanej w reguły i oczekiwania społeczne definicji samej siebie. Społecznie przydzielane tożsamości wdzierają się dziś w obszary tradycyjnie chronione barierą «przestrzeni prywatnej»"10.10 Alberto Melucci, Nomads of the Present, London 1989, Hutchinson Radius, s. 123.298VII. Narodziny polityki życiaProblem „posiadania" ciała możemy rozumieć w kategoriach jego szczególnego podwójnego zaangażowania w systemy abstrakcyjne i refleksyjny projekt tożsamości. Jak już wspominałem, „posiadanie", o którym tu mowa, to* pojęcie bardzo złożone, w którym zawierają się wszystkie problemy związane z definicją osoby ludzkiej. W sferze polityki życia problem ten wiąże się z pytaniem, jak jednostka ma dokonywać wyborów strategii rozwoju

cielesnego w ramach planów życiowych oraz kto ma „rozporządzać" wytworami i częściami ciała.Ciało i świadomość są wzajemnie powiązane w ramach jeszcze jednej fundamentalnej domeny, która stałą się na wskroś samozwrotna: reprodukcji. Termin „reprodukcja" odnosi się zarówno do zachowania ciągłości w skali społecznej, jak i do biologicznego zachowania gatunków. Ten związek terminologiczny nie jest przypadkowy. Reprodukcja „biologiczna" stała się dziś całkowicie społeczna, czyli została przejęta przez systemy abstrakcyjne i odtworzona na poziomie reflek-syjności tożsamości. Oczywiście reprodukcja nigdy nie była wyłącznie kwestią zewnę t rzne j koniecznośc i . We wszystk ich kul turach przednowoczesnych znano na przykład środki antykoncepcyjne. Niemniej sfera reprodukcji spoczywała na ogół w sposób nieunikniony w rękach losu. Wraz z pojawieniem się mniej więcej skutecznych środków antykoncepcyjnych, refleksyjną kontrolą nad zachowaniami seksualnymi i wprowadzeniem różnego rodzaju technik reprodukcyjnych, reprodukcja stała się nade wszystko polem wielorakich możliwości.„Kres reprodukcji jako konieczności losowej" jest ściśle związany z „kresem natury". Dotąd bowiem reprodukcja zawsze znajdowała się na jednym biegunie ludzkiego związku z odseparowaną naturą, którego przeciwległy biegun stanowiła śmierć. Inżynieria genetyczna, której potencjał dopiero zaczynamy odkrywać, stanowi nowy wymiar zaniku naturalnegoPolityka życia, ciało i świadomość299charakteru reprodukcji. Człowiek może dzięki niej sterować przekazywaniem genów, ostatecznie zrywając związek łączący

istnienie gatunku z ewolucją biologiczną. Powstające w tym procesie zaniku natury nowe pola podejmowania decyzji dotykają nie tylko bezpośrednio reprodukcji, ale fizycznej konstytucji ciała i przejawów seksualności. Takie pola działania odnoszą się więc na powrót do kwestii płci i tożsamości płci oraz innych procesów kształtowania tożsamości.Techniki reprodukcji zmieniają sens odwiecznego przeciwieństwa płodność-sterylność. Sztuczne zapłodnienie i zapłodnienie in vitro w zasadzie całkowicie oddzielają reprodukcję od tradycyjnych kategorii doświadczenia heteroseksual-nego. Osoba niepłodna może stać się płodna, ale możliwe stają się też różne warianty rodzicielstwa zastępczego. Szansa na posiadanie i wychowywanie własnych dzieci, jaka otwiera się przed parami gejowskimi, to tylko jedna z wielu rozmaitych możliwości wyboru stylu życia wypływających z tych nowych rozwiązań. Fakt, że seksualność nie musi już wiązać się z reprodukcją - i na odwrót - przyczynia się do przewartościowania seksualności w kategoriach stylu życia (chociaż, jak zawsze, w dużym stopniu tylko na zasadzie refleksyjnej kontroli).Różnorodność dostępnych dziś, lub wkrótce, opcji w sferze technik reprodukcyjnych jest znaczącym przykładem szans i problemów związanych z polityką życia. Narodziny Louise Brown 25 lipca 1978 roku wyznaczyły nowy przełom w reprodukcji człowieka. Po raz pierwszy stworzenie nowego życia, a nie negatywna kontrola życia za pomocą antykoncepcji, stało się celowym dziełem człowieka. Zapłodnienie in vitro opiera się na technikach w większości już istniejących, ale dopiero pewne kluczowe innowacje pozwoliły na zapłodnienie ludzkiej komórki jajowej poza ciałem. Dalszym postępem jest przedimplantacyjne oznaczanie płci. Dzięki

II300VII. Narodziny polityki życiaŻycie osobiste, potrzeby planetarne301metodzie in vitro można przy zastosowaniu amplifikacji DNA przenieść już „płciowy" embrion do macicy. Technika ta pozwala odróżnić embrion męski od żeńskiego i implantować embrion pożądanej płci. Jeszcze inną techniką jest zamrażanie embrionów. Pozwala ono przechowywać embriony przez dowolny czas i wywoływać kolejne ciąże bez konieczności dalszej stymulacji jajników i zbierania komórek jajowych. Identyczne bliźniaki mogą więc urodzić się w odstępie paru lat.Dalsze postępy w kontroli reprodukcji, na jakie się zanosi, to ektogeneza i klonowanie. Ektogeneza polegałaby na tworzeniu ludzkiego życia całkowicie poza organizmem, a więc z pominięciem ciąży. Klonowanie, tworzenie jakiejś liczby genetycznie identycznych jednostek, może zdawać się bardziej osobliwym pomysłem, ale jego realizacja jest chyba bliższa i zostało ono dokonane w eksperymentach ze zwierzętami".Życie osobiste, potrzeby planetarneZewnętrzny świat relacji spo łecznych pojawia ł s ię w dotychczasowych rozważaniach głównie w kontekście jego refleksyjnego wpływu na tożsamość jednostki i styl życia. Jednakże decyzje osobiste też wpływają na sprawy globalne i w tym wypadku relacja przebiega od „osoby" do „planety". Uspołeczniona reprodukcja wiąże jednostkowe decyzje z samą ciągłością gatunku na Ziemi. W miarę rozdzielania się reprodukcji gatunku i

seksualności, reprodukcja gatunku w przyszłości staje pod znakiem zapytania. Rozwój populacji w skali globu zostaje wpisany w systemy samozwrotne. Ogół powiązanych tymi systemami jednostkowych procesów decyzyjnych może, jak inne układy społeczne, doprowadzić do nieprzewidywalnych" Zob. David Suzuki, Peter Knudtson, Genethics. The Ethics of Engeneering Life, London 1989, Unwin Hyman.skutków. Reprodukcja staje się zmienną decyzją indywidualną, o nieznanym całościowym wpływie na reprodukcję gatunku.Można doszukać się także innych związków między wyborami stylu życia a oddziaływaniami globalnymi. Weźmy wzajemnie powiązane kwestie globalnej ekologii i dążeń do zmniejszenia ryzyka wojny nuklearnej. Skoro poruszamy tematy ekologiczne i ich związek z debatami politycznymi, powinniśmy przede wszystkim zadać sobie pytanie, dlaczego znajdują się dziś one w centrum uwagi. Część odpowiedzi tkwi w nagromadzonych dowodach na to, że środowisko materialne człowieka uległo znacznie dalej posuniętemu i głębszemu zniszczeniu, niż wcześniej sądzono. Znacznie istotniejsza jest jednak zmiana postaw ludzi wobec tej kwestii. Świadomość faktu, że nastąpił „kres natury", nie ogranicza się bowiem do kręgów profesjonalnych. Stała się ona powszechna. Wyraźnym elementem wzrostu świadomości ekologicznej jest przekonanie, że odwrócenie procesów degradacji środowiska zależy od przyjęcia nowych wzorów stylu życia. Największe szkody ekologiczne są obecnie powodowane przez sposób życia prowadzony w nowoczesnych sektorach spo łeczeństwa światowego. Problemy ekologiczne uwypuklają nową i zacieśniającą się współzależność systemów globalnych i uzmysławiają wszystkim istnienie głębokich powiązań między

indywidualnymi działaniami i problemami na skalę globalną.Skuteczne zmaganie się z zagrożeniami spowodowanymi zniszczeniem światowych ekosystemów będzie z pewnością wymaga ło zgranych dzia łań na poziomie wyższym od jednostkowych wyborów. Z drugiej jednak strony, nie sposób uporać się z tymi zagrożeniami bez uzyskania reakcji i odpowiednich działań ze strony każdej jednostki. Zakrojone na szeroką skalę zmiany w zakresie stylu życia, połączone ze zdjęciem nacisku z akumulacji ekonomicznej, będą niemal na pewno"i302VII. Narodziny polityki życiakonieczne, jeżeli ma się zmniejszyć istniejące ryzyko klęski ekologicznej. W złożonym splocie refleksyjności musi i ma szansę narodzić się powszechna świadomość refleksyjnej natury systemów, które odpowiadają dziś za przekształcenia wzorów ekologicznych.W centrum tych zagadnień znajduje się kwestia energii jądrowej, która łączy oczywiście szeroko rozumianą ekologię z istnieniem broni nuklearnej. Debata wokół dalszej budowy elektrowni jądrowych i ich ewentualnego stosunku do istniejących źródeł energii ilustruje jedną z typowych kwestii, jakie są podnoszone w ramach polityki życia. W grę wchodzą czynniki ryzyka na wielką skalę, zarówno te długotrwale narastające, jak i bardziej bezpośrednie. Techniczna kalkulacja poziomu ryzyka nigdy nie daje niezbitych wyników, gdyż nie jest w nią wkalkulowany błąd ludzki ani czynniki jeszcze nie rozpoznane. Każdy, kto na bieżąco śledziłby debaty poświęcone energii jądrowej, dostrzegłby, że eksperci są w tej dziedzinie równie podzieleni, jak w przypadku

wszystkich innych dziedzin zdominowanych przez systemy abstrakcyjne. Jeśli nie dokona się kolejny przełom technologiczny, szerokie wykorzystanie energii jądrowej wydaje się nieuniknione, jeżeli globalny rozwój ekonomiczny utrzyma się na tym samym poziomie, a tym bardziej, jeśli ma się nasilić.Przynajmniej częściowe uniezależnienie się od energii jądrowej, czy to w poszczególnych krajach, czy na szerszą skalę, jest możliwe jedynie w wyniku znacznej zmiany na poziomie stylów życia. Podobnie jak w innych obszarach oddziaływania systemów samozwrotnych, nie sposób ocenić szkód, jakie już ponieśli ludzie i środowisko naturalne w wyniku pracy istniejących źródeł energii jądrowej. Brak tu jednoznacznych danych. Wracamy tym samym do kwestii osobistych związanych z socjalizacją biologii i reprodukcji. Jak to wyraził jeden z autorów, „nasze plemniki, nasze komórki jajowe, naszeŻycie osobiste, potrzeby planetarne303embriony i nasze dzieci" są „na froncie" walki na „granicy skażenia"12.Jak twierdzą rzecznicy „głębokiej ekologii", odwrót od akumulacji ekonomicznej mógłby polegać na zastąpieniu nieskrępowanego rozwoju ekonomicznego rozwojem osobistym, a wiec kultywacją możliwości wyrażania siebie i kreatywności. Refleksyjny projekt tożsamości jednostki mógłby zatem stanowić ogniwo przejścia od dotychczasowego porządku do porządku globalnego. Groźba wojny nuklearnej także ma związek z refleksyjnym projektem tożsamości. Jak zwraca uwagę Lasch, jedno i drugie silnie uwydatnia problem „przetrwania". Można by jednak równie dobrze powiedzieć, że jedno i drugie uwydatnia możliwość pokoju: harmonijnego

współistnienia ludzi w skali globu i satysfakcjonującej psychicznie samorealizacji na płaszczyźnie indywidualnej. Kwestia energii jądrowej ma w ramach polityki życia wymiar pozytywnej i negatywnej kontroli. Pokazuje z pewną wyrazistością stopień wzajemnego powiązania poziomu osobistego i globalnego, bo gdyby zdarzyła się katastrofa ekologiczna, nikt na Ziemi nie miałby gdzie się schronić. Techniki wojskowe stają się coraz bardziej z łożone i stanowią serie niezg łębionych przez osoby niewtajemniczone systemów eksperckich (częściowo z uwagi na tajemnicę, jaką są otaczane systemy zbrojeniowe). Ale same te procesy sprawiają, że potencjalny wybuch wojny jądrowej nie jest już wyłącznie zmartwieniem taktyków wojskowych i przywódców politycznych, a dotyczy życia każdego człowieka. W sensie negatywnym, groźba konfrontacji jądrowej zbiega się z innymi aspektami polityki życia jako czynnik pobudzający refleksyjną świadomość socjalizacji natury i następstw tego faktu na poziomie życia osobistego.12 Zob. John Elington, The Poisoned Womb, Harmondsworth 1986, Penguin, s. 236.304VII. Narodziny polityki życiaPodsumowanie: program polityki życiaKwestie wchodzące w zakres polityki życia stawiają samo-zwrotne systemy nowoczesności pod znakiem zapytania. Zainspirowany przez emancypacyjne oddziaływania nowoczesnych instytucji program polityki życia ujawnia granice możliwości podejmowania decyzji wyłącznie na podstawie kryte-rów wewnętrznych. Polityka życia przypomina bowiem o doniosłości tych dokładnie kryteriów moralnych, które uległy represji podstawowych instytucji

nowoczesności. Widać tu ograniczenia inspirowanych poststrukturalizmem interpretacji „postmodernistycznych". Zgodnie z nimi kwestie moralne straciły jakikolwiek sens i kompletnie nie przystają do współczesnych warunków społecznych. Jednakże o ile stanowisko to trafnie oddaje wymiar nowoczesności, który odpowiada systemom samozwrotnym, zupełnie nie tłumaczy ono, dlaczego zagadnienia natury moralnej powracają w roli centralnych zagadnień polityki życia. Nie można oderwać zagadnień polityki życia od systemów abstrakcyjnych, gdyż są one określone za pomocą informacji pochodzących z różnych źródeł specjalistycznych. Jednakże ponieważ skupiają się one na tym, jak należy żyć w warunkach pełnej emancypacji, nie mogą n ie wywo łać pytań o charakterze moralnym i egzystencjalnym. Zagadnienia polityki życia stwarzają warunki do powrotu wypartych treści. Domagają się powrotu kryteriów moralnych w życiu społecznym i odbudowy wrażliwości na kwestie, które instytucje nowoczesności systematycznie rozmywają.Możemy teraz przystąpić do systematycznego podsumowania dotychczasowej dyskusji. Program polityki życia wynika z rozszerzenia się polityki życia na wiele nowych obszarów. Ingerencja systemów abstrakcyjnych w obszar świata naturalnego sprowadza naturę, jako obszar zewnętrzny w stosunku doPodsumowanie: program polityki życia305ludzkiej wiedzy i działalności, do jej kresu. Jednakże niesłychany wzrost kontroli człowieka nad naturą (który, jak wszędzie tam, gdzie w grę wchodzi kontrola, niesie nowe niewiadome) został ograniczony. Ograniczenie to stanowi nie tyle spowodowane przez człowieka zniszczenie i zaburzenie środowiska naturalnego, ile

inicjatywa wprowadzenia do dyskusji na nowo parametrów zewnętrznych w stosunku do abstrakcyjnych systemów nowoczesności. Innymi słowy, na pierwszy plan wracają wyparte treści egzystencjalne. Proces ten nie przebiega samoczynnie. Pojawiające się zarówno na poziomie życia codziennego, jak i w kontekście zbiorowych zmagań, problemy moralno-egzystencjalne są aktywnie podnoszone w debacie publicznej. Moralny obszar takich dyskusji obejmuje nie tylko to, co należy zrobić, aby przetrwać w środowisku naturalnym, ale także to, jak należy chwytać czy też „przeżywać" samą egzystencję, co odpowiada Heideggerowskiej „kwestii bycia". „Kres natury" stawia pod znakiem zapytania tak wiele spraw, bo tak rozległy stał się wewnętrzny porządek nowoczesności. One także, jak inne poważne pytania moralne, wiążą się z wyborami stylu życia. Wszystkie niosą ze sobą trudne problemy analityczne oraz dylematy moralne.Drugą taką dziedziną jest reprodukcja biologiczna. Z punktu widzenia dominującego światopoglądu nowoczesnego reprodukcja, sprowadzona do procesów genetycznych, przebiega w sposób automatyczny. Jeżeli jednak spojrzeć na nią z perspektywy moralnej, reprodukcja okaże się uwikłana w sprzeczność egzystencjalną . G łównym obszarem moralnym jest tu transcendencja, czyli jak człowiek powinien podchodzić do własnej skończoności. Jak w każdym z pozostałych obszarów moralnych, to, jak poważne zagadnienia związane ze stylem życia znajdą tu wyraz, zależy od sposobu, w jaki zostaną potraktowane szersze kwestie sprzeczności egzystencjalnej i skończoności. Na przykład problem tego, jakie prawa ma płód,306VII. Narodziny polityki życia

jest silnie związany z pytaniem, czym jest „życie", w kontekście zarówno moralnym, jak i analitycznym.Globalizacja stanowi trzeci wymiar ekspansji samozwrot-nych systemów nowoczesności. Jak podkreślałem w tej analizie, pojawienie się systemów światowych oznacza, że świat w którym dziś żyjemy, różni się od świata z minionych epok. Globalizacja jednoczy całą społeczność ludzką, po części także za sprawą ryzyka na wielką skalę, od którego nie może uciec nikt na Ziemi. Potrzeba nowych form współpracy i chociaż panuje co do tego ogólna zgoda, w świecie osobnych państw narodowych są one jedynie nieznacznie rozwinięte. Zważywszy na czynniki ryzyka na wielką skalę, pojawiające się zasadnicze kwestie moralne przejawiają się najczęściej jako „wyhamowywanie". Czy powinniśmy robić wyjątki od zasady radykalnego wątpienia? Czy należy ograniczyć niepohamowany rozwój badań naukowych? Czy należy potępić jako moralnie niewybaczalne posiadanie broni jądrowej? Kwestie te znajdują konkretne przełożenie na naszą „egzystencję", ponieważ odnoszą się do przetrwania ludzkości jako takiej. Wiążą się też jednak z bardziej podstawową kwestią egzystencjalną inter-subiektywności.Powracamy wreszcie do kwestii tożsamości widzianej przez pryzmat samozwrotnych systemów świadomości i ciała. Przeniknięte na wskroś przez abstrakcyjne systemy nowoczesności, ciało i świadomość dają możliwość wyboru spośród różnorodnych nowych stylów życia. Projekt tożsamości, jeśli przeważa w nim podstawowa perspektywa nowoczesności, pozostaje projektem k o n t r o l i , k t ó r e j j e d y n y m w y m i a r e m m o r a l n y m j e s t „autentyczność". Jednakże, jako że dotyczy on najintymniejszych uczuć jednostki, projekt ten staje się fundamentalnym impulsem

ku przywróceniu moralności na poziomie życia codziennego. Zasadnicze pytania polityki życia skupiają się na prawach osobowych i indywidualnych, jakiePowiązania i implikacje307przywołują na powrót kwestie wymiarów egzystencjalnych tożsamości jako takiej.Powiązania i implikacjeJakie znaczenie w „polityce życia" odgrywa „polityka"? W teorii politycznej przyjmuje się rozróżnienie wąskiej i szerokiej koncepcji polityki. Pierwsza odnosi się do procesów decyzyjnych w sferze rządowej państwa; druga rozpoznaje polityczność wszelkich decyzji, jakie zmierzają do uzgodnienia stanowisk w debatach i sporach, gdzie ścierają się sprzeczne interesy i wartości. Polityka życia jest polityką w obu tych znaczeniach.W wąskim sensie istnieje z uwagi na fakt, że państwo i jego aparat rządowy wciąż zajmują pozycję centralną. Państwo nie może podejmować dowolnych decyzji prawnych obowiązujących szersze społeczeństwo w odniesieniu do kwestii polityki życia. I tak na przykład decyzja o kontroli badań w zakresie inżynierii genetycznej w jednym kraju niewiele by zmieniła w tej dziedzinie w skali globalnej. Jeden rząd może zakazać na własnym terytorium wykorzystywania źródeł energii jądrowej, ale akt ten nie może skutecznie ochronić ludności, jeśli w pobliskich krajach takie źródła będą nadal wykorzystywane. We wszystkich zagadnieniach polityki życia przewija się kwestia praw i obowiązków, a państwo pozostaje wciąż głównym prawodawcą w tej mierze. Zagadnienia polityki życia będą nabierały coraz większego znaczenia w państwowych obszarach życia publicznego i prawa. A zatem, o

czym była już mowa, domaganie się praw emancypacyjnych z pewnością nie straci na znaczeniu. Fundamentalne znaczenie zachowują na przykład podejmowane próby rozszerzania praw obywatelskich, a dzięki takim prawom powstają obszary, w których mogą być otwarcie dyskutowane zagadnienia polityki życia.308VII. Narodziny polityki życia

PYTANIA EGZYSTENCJALNE A POLITYKA ŻYCIADomena Przestrzeń System Zasadnicze kwestie

moralna samozwrotny moralneegzystencjaprzetrwanie natura (1) jakie obowiązki mają lu-

i bycie dzie względem natury?(2) jakie są zasady etyki śro-dowiskowej?

skończoność transcendencja reprodukcja (1) jakie są prawa dzieci nie-

narodzonych?(2) jakie prawa ma płód?(3) jakie zasady etyczne po-winny rządzić inżynieriągenetyczną?

życie indywi- współdziałanie systemy (1) jakie są granice innowacjidualne i zbio- globalne naukowo-technicznych?rowe (2) jakie są granice użycia

przemocy w rozwiązywa-niu konfliktów?

tożsamość osobowość świadomość (1) jakie prawa ma

jednostkai ciało wobec własnego ciała?(2) jakie (i czy) różnice płciowe powinno się zachować?(3) jakie prawa mają zwierzęta?Zagadnienia polityki życia w szerszym sensie przenikają wiele dziedzin późnonowoczesnego życia. Rozszerzenie systemów abstrakcyjnych i socjalizacja procesów naturalnych otwierają bowiem przed jednostkami i zbiorowościami wiele nowych możliwości wyboru. Nie zamierzam wdawać się w szczegółowe rozpatrywanie możliwych instytucjonalnych parametrów polityki życia w szerszym rozumieniu. Podstawową rolę w podnoszeniu na pierwszy plan zagadnień politykiPowiązania i implikacje309życia i upominaniu się dla nich o uwagę publiczną odegrały ruchy społeczne. Pozostaje pytaniem otwartym, czy takie ruchy są prekursorem zmian organizacyjnych w sferach aktywności politycznej13. W warunkach późnej nowoczesności, w których refleksyjne próby kolonizacji przyszłości nabierają dość uniwersalnego charakteru, wiele rodzajów działań indywidualnych i inicjatyw zbiorowych może wpływać na kwestie polityki życia. Problemy polityki życia nie w pełni przystają do istniejących struktur politycznych i mogą stać się bodźcem do powstawania różnych od aktualnie dominujących form politycznych, zarówno w obrębie państw, jak i na poziomie globalnym.Dotąd polityka emancypacji była prezentowana tak, jakby stanowiła jedynie wstęp do polityki życia. Jednak, rzecz jasna, wzajemne powiązania między polityką emancypacji a polityką życia są znacznie bardziej złożone, niż mogłoby wynikać z takiego

postawienia sprawy. Wraz z rozszerzaniem się zakresu polityki życia, polityka emancypacji nie będzie tracić na znaczeniu. Praktycznie wszystkie kwestie polityki życia wywołują problemy natury emancypacyjnej. W czasach późnej nowoczesności jednym z głównych czynników podziału klasowego oraz nierówności w szerszym znaczeniu jest dostęp do środków umożliwiających samorealizację. Kapitalizm, jedna z sił napędowych rozwoju nowoczesności, jest systemem klasowym, który wytwarza znaczne nierówności ekonomiczne zarówno w skali globalnej, jak i w spo łeczeństwach rozwinię tych gospodarczo . Dążenia emancypacyjne, które przyczyniły się do utemperowania p o l a r y z u jąc y c h s k u t k ó w „ n i e s k ręp o w a n y c h " r y n k ó w kapitalistycznych, w pełni współgrają więc z celami polityki życia.Por. Alberto Melucci, Nomads.310VII. Narodziny polityki życiaPolityka emancypacji nierzadko oznacza więcej niż tylko „przygotowanie pola" dla spraw polityki życia. Inne możliwe powiązania możemy prześledzić na przykładach. Przywołam dwa z nich: feminizm i podziały między Pierwszym a Trzecim Światem.Ruch kobiet ma jasno sprecyzowane cele emancypacyjne. Jego zadaniem jest wyzwolenie kobiet z tradycyjnych ograniczeń i umożliwienie im uczestniczenia na równych prawach z mężczyznami w dziedzinach życia społecznego wcześniej zdominowanych przez mężczyzn. W początkowych latach istnienia tego ruchu na plan pierwszy, jak już mówiłem, wyraźnie wysuwały się interesy emancypacyjne. Ale już wówczas były podnoszone także inne kwestie. Kiedy w dziewiętnastym wieku ruch kobiet nabrał początkowego rozmachu, pojawiały się już głosy, że w grę

wchodzi coś więcej niż tylko emancypacja. Możliwość usłyszenia głosów kobiet, mówiono, będzie wymagała poważnych zmian faktycznej organizacji życia społecznego. Kiedy wreszcie kobiety na równi z mężczyznami zaistnieją w zarezerwowanych dotąd dla mężczyzn domenach życia społecznego, wniosą tam wartości i postawy, które dogłębnie te domeny przekształcą.Jak sugerowano, wśród innych zmian, emancypacja kobiet wpłynęłaby na poziom agresji w społeczeństwie i zreformowała stosunek do środowiska naturalnego. I dawniej, i dziś feministki zwracają uwagę na fakt, że przemoc militarna i wojny są w zasadzie wyłączną domeną mężczyzn. Tradycyjnie, wojowniczość była zawsze wartością męską, w odróżnieniu od kobiecej troski o utrzymanie domu i rodziny. Wszelkie wojska, przynajmniej do bardzo niedawna, składały się wyłącznie z mężczyzn, udział w bitwach też zdecydowanie był sprawą męską. Być może więc jeszcze w dobie nuklearnej przemoc militarna i skłonność do wojen są bezpośrednio związane z męską agresywnością? W końcu mężczyźni specjalizują sięPowiązania i implikacje31:

w przemocy. Gwałt, podobnie jak wojna, to czyn, do którego posuwają się niemal wyłącznie mężczyźni14. W miarę jak kobiety zrównują się z mężczyznami, szczególnie w dziedzinach publicznych, mogą one zmieniać stworzone przez mężczyzn i dające podstawy wojnie i męskiej agresji systemy wartości. Kobiety, jak twierdzono, wprowadzą wartości opiekuńcze tam, gdzie uprzednio dominowała wyznawana przez mężczyzn przemoc w działaniu15.

Jak twierdziły niektóre feministki, prometejska postawa wobec natury, techniki, a nawet samej nauki również stanowi odzwierciedlenie cech męskich. Mężczyźni zasadniczo podchodzą do natury instrumentalnie i są nastawieni na dominację i manipulację jej zasobami. Stanowisko kobiet jest znacząco inne i dlatego mają one do natury stosunek wprost przeciwny16. Macierzyństwo i inne związane z troską kobiece role sprawiają, że są one dużo silniej związane z naturalnymi procesami reprodukcji niż mężczyźni. Socjalizację biologii i reprodukcji można by z tej perspektywy rozumieć jako wtargnięcie męskiego panowania jeszcze głębiej w sferę zasadniczo kobiecą. Wyzwalając się spod męskiej dominacji, kobiety przez to tylko, że są, mogłyby zmienić stosunek człowieka do natury.Są to tezy kontrowersyjne i przez wielu odrzucane17. Idea, że wskutek emancypacji kobiety mogłyby zmienić charakter sił zbrojnych lub socjalizacji natury, ulega zburzeniu w momencie, gdy zanegujemy „esencjalistyczne" teorie różnic płciowych. Jak bowiem uważa wiele współczesnych feministek, nie ma14 Zob. Susan Brownmiller, Against Our Will, London 1975, Seeker and Warburg.13 Por. Jean B. Elshtain, Women and War, New York 1987, Basic.16 Wyrafinowaną analizę tego zagadnienia stanowi praca Carolyn Merchant The Death of Nature, New York 1980, Harper.17 Por. Teresa Brennan, Between Feminism and Psychoanalysis, London 1962, Routledge.312VII. Narodziny polityki życiaPowiązania i implikacje313

zasadniczych różnic między „mężczyzną" a „kobietą". Różnice wewnątrz tych kategorii przewyższają to, co łączy mężczyzn i kobiety. W tym jednak miejscu prawdziwość tych koncepcji nie ma większego znaczenia. Rzecz w tym, że możemy sobie wyobrazić sytuację, w której wywołane przez emancypację zmiany wpływają bezpośrednio na zagadnienia polityki życia.Przyjrzyjmy się pod tym kątem podziałom między krajami Pierwszego i Trzeciego Świata. Nikt nie wątpi, że zmniejszenie nierówności w skali globu jest warunkiem osiągnięcia długotrwałego bezpieczeństwa. Trzeba zatem uruchomić proces emancypacji, chociaż jak na razie nie bardzo wiadomo, jak się do tego zabrać. Mało prawdopodobne, by dalsze światowe uprzemysłowienie na wielką skalę było w stanie zmniejszyć rozziew między bogatymi i biednymi krajami. Pomijając dalsze zniszczenia środowiska, jakie powodowałby taki proces, brak po prostu wystarczających zasobów, aby życie ludności Trzeciego Świata mogło upodobnić się do życia społeczeństw Pierwszego Świata. Proces emancypacji biednych społeczeństw musiałby się zatem opierać na zmianach w krajach rozwiniętych. Emancypacja zakłada więc transformację na poziomie polityki życia.Czy istnieją jakieś ogólne formuły wiążące politykę emancypacji i politykę życia? Jedną z nich zaproponował Marks w swoim słynnym sformułowaniu „kwestii żydowskiej"18. Ci, którzy walczyli o wyzwolenie Żydów z ucisku i prześladowań religijnych, nie robili tego, zdaniem Marksa, mając na uwadze czysto partykularne interesy. W jego przekonaniu była to walka o wolność od ucisku religijnego w ogóle. Zasadę tę można jeszcze rozszerzyć. Walki uciskanych grup o wyzwolenie mogą18 Zob. Karol Marks, W kwestii żydowskiej, tłum. nie ustal., w:

Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła, t. 1, Warszawa 1962, KiW, s. 420-456.przyczyniać się do wyzwalania innych grup, ponieważ rozpowszechniają postawy wzajemnej tolerancji, z czego ostatecznie korzysta każdy.Jak próbowałem pokazać, narodziny polityki życia odpowiadają centralnej pozycji refleksyjnego projektu tożsamości w późnej nowoczesności oraz sprzecznej naturze rozwoju samo-zwrotnych systemów nowoczesności. Możliwość podejmowania dowolnie wybranych stylów życia, podstawowa zdobycz porządku posttradycyjnego, wymaga pokonania nie tylko bariery emancypacji, ale także wielu dylematów moralnych. Nie wolno lekceważyć trudności , których będzie nastręczać ich rozwiązywanie, a nawet formułowanie w sposób, jaki uzyskałby szeroką akceptacjęIS. Jak mamy przywrócić życiu społecznemu wymiar moralny i nie paść ofiarą uprzedzeń? Im częściej wracamy do pytań egzystencjalnych, tym częściej natrafiamy na konflikty moralne. Jak im zaradzić? Jeżeli nie istnieją żadne ponadhistoryczne zasady etyczne, to jak bez zastosowania siły ludzkość ma się uporać ze starciami „prawdziwie wierzących" ? Aby odpowiedzieć na te pytania, trzeba będzie z pewnością dokonać zasadniczych przewartościowań w ramach polityki emancypacji oraz dążeń polityki życia." Zagadnienia te podejmuję w przygotowywanej książce, która stanowi trzeci tom A Contemporary Critique of Historical Materialism, ale jest też dopełnieniem tej pozycji. W większej mierze niż na kwestii tożsamości jednostkowej skupiam się w niej na instytucjonalnych parametrach nowoczesności.Słownik podstawowych pojęć

Bezpieczeństwo ontologiczne (ontological security): poczucie trwania i porządku zdarzeń, w tym zdarzeń wykraczających poza obszar bezpośredniego doświadczenia jednostki.Czysta relacja (pure relationship): relacja społeczna, która jest samozwrotna, to znaczy zasadniczo oparta na satysfakcji i gratyfikacji, których sama dostarcza.Dewaluacja umiejętności w życiu codziennym (deskilling ofday-to--day life): proces, w którym umiejętności życia codziennego zostają przejęte przez systemy abstrakcyjne i przetworzone pod wpływem wiedzy technicznej. Dewaluacji umiejętności towarzyszy z reguły proces przejmowania kontroli.Dialektyka lokalności i globalności (dialectic of the local and global): gra wzajemnych oddziaływań między uczestnictwem w kontekstach lokalnych a tendencjami globalnymi.Doświadczenie zapośredniczone (mediated experience): włączanie w obszar zmysłowego doświadczenia człowieka czasowo i przestrzennie oddalonych zdarzeń.Efekt kolażu (collage offect): zestawienie heterogenicznych elementów wiedzy lub wiadomości w tekście albo przekazie elektronicznym.Słownik podstawowych pojąć315Historyczność (historicity): wykorzystywanie historii do tworzenia historii; fundamentalny aspekt instytucjonalnej refleksyjności nowoczesności.Kokon ochronny (protective cocoon): ochrona defensywna, która nie dopuszcza potencjalnych zagrożeń ze świata zewnętrznego i znajduje oparcie psychiczne w podstawowym zaufaniu.Kolonizacja przyszłości (colonisation of the future): tworzenie

obszarów przysz łych moż l iwości dzięki wnioskowaniu kontrfaktycz-nemu.Kryteria zewnętrzne (extrinsic criteria): nie podlegające instytucjonalnej refleksyjności nowoczesności oddziaływania na relacje społeczne i życie społeczne.Kultura ryzyka (risk culture): fundamentalny kulturowy wymiar nowoczesności, polegający na tym, że świadomość ryzyka staje się środkiem kolonizacji przyszłości.Miejsce jako złudzenie (place as phantasmagoric): proces, w którym cechy charakterystyczne miejsca są dogłębnie przeniknięte przez rozszerzone relacje społeczne i przekształcone w kategoriach tych relacji.Momenty przełomowe (fateful moments): momenty, które wymagają podejmowania decyzji lub przystępowania do działań o poważnych konsekwencjach dla jednostki.Nowoczesność wysoko rozwinięta (lub późna nowoczesność) (high modernity or late modernity): współczesna faza rozwoju nowoczesnych instytucji, zaznaczająca się radykalizacją i globalizacją podstawowych rysów nowoczesności.Otwarte ludzkie panowanie nad rzeczywistością (open human control): ukierunkowana na przyszłość interwencja w środowisko naturalne, w którym procesem kolonizacji reguluje szacunek ryzyka.316Słownik podstawowych pojęćPlanowanie życia (life-planning): strategiczne przyjmowanie określonego stylu życia w celu zagospodarowania przewidywanego obszaru życia, głównie ze względu na pojęcie ryzyka.Podstawowe zaufanie (basie trust): wywiedzione z wczesnego

dzieciństwa przekonanie o trwaniu innych i świata obiektywnego.Polityka emancypacji (emancipatory politics): polityka wolności od wyzysku, nierówności i ucisku.Polityka życia (life politics): polityka samorealizacji w warunkach dialektyki lokalności i globalności oraz pojawienia się samozwrotnych systemów nowoczesności.Prywatyzacja pasji (privatising of passion): przeciwstawienie pasji sferze seksu i jej separacja od sfery publicznej.Pytania egzystencjalne (existential questions): odnoszące się do podstawowych wymiarów egzystencji kwestie związane z życiem ludzkim oraz światem materialnym, na które każdy człowiek „odpowiada" w swoim życiu codziennym.Refleksyjność instytucjonalna (institutional reflexivity): refleksyj-ność nowoczesności obejmująca rutynowe włączanie nowej wiedzy lub nowych informacji do warunków działania, czego efektem jest ich przebudową i reorganizacja.Refleksyjny projekt tożsamości (reflexive project of the self): proces budowania tożsamości jednostki przez refleksyjne porządkowanie narracji.Reżimy (regimes): uregulowane sposoby postępowania odnoszące się do zachowania i kultywowania cech ciała.Rozdzielenie czasu i przestrzeni (separation of time and space): wyznaczenie osobnych wymiarów „pustego" czasu i „pustej" prze-Słownik podstawowych pojąć317strzeni umożliwiające uzewnętrznienie wykorzenionych relacji społecznych na nieograniczonych obszarach czasu i przestrzeni.Rozkład ryzyka (risk profiling): zarys rodzajów ryzyka w danym środowisku działania w świetle aktualnych okoliczności i wiedzy

technicznej.Ryzyko na wielką skalę (high-consequence risk): poważne ryzyko dotyczące wielkiej liczby ludzi.Samozwrotność (internal referentiality): sytuacja, w której relacje społeczne lub elementy świata naturalnego są refleksyjnie organizowane w kategoriach kryteriów wewnętrznych.Sektor stylu życia (lifestyle sector): czasoprzestrzenny wycinek całości działań jednostki, w ramach których realizowany jest w miarę spójny zespół praktyk.Separacja doświadczenia (sequestration of experience): oddzielenie życia codziennego od doświadczeń, które mogłyby skłonić do stawiania potencjalnie niepokojących pytań egzystencjalnych, zwłaszcza w styczności z chorobą, szaleństwem, przestępczością, seksualnością i śmiercią.Sposób bycia (bodily demeanour): stylizowany sposób zachowania jednostki w warunkach życia codziennego, w tym wykorzystanie wyglądu zewnętrznego w celu zaznaczenia własnej tożsamości.Sprzeczność egzystencjalna (existential contradiction): przeciwstawienie naturze istot ludzkich jako istot skończonych, które należą do świata organicznego, ale różnią się od niego.Systemy abstrakcyjne (abstract systems): środki symboliczne i systemy eksperckie traktowane łącznie.Systemy eksperckie (expert systems): systemy wszelkiej wiedzy specjalistycznej oparte na regułach proceduralnych i przekazywane jednym jednostkom przez drugie.¦¦¦-'¦X-'¦i ¦318

Słownik podstawowych pojęćŚrodki symboliczne (symbolic tokens): środki wymiany o standardowej wartości i dzięki temu wymienialne w nieskończenie wielu różnych kontekstach działania.Tożsamość jednostki (self-identity): tożsamość ujmowana przez jednostkę w kategoriach jej biografii.Trajektoria tożsamości (trajectory of the self): konstruowanie szczególnych warunków życiowych, w których refleksyjny własny rozwój jednostki nabiera charakteru samozwrotnego.Umwelt (kategoria Goffmana): świat doświadczany, z którym jednostka rutynowo „jest w kontakcie" ze względu na potencjalne niebezpieczeństwa i stany zagrożenia.Wykorzenianie (disembedding): wysadzanie relacji społecznych z kontekstów lokalnych i ich rekombinacja na nieograniczonych obszarach czasu i przestrzeni.Zaufanie (trust): oparte na zawierzeniu, które równoważy niewiedzę lub brak informacji, poleganie na osobach lub systemach abstrakcyjnych.IIndeks osób*Adler Alfred 112Agnes, osoba badana przez H. Garfin-kla89Ajdukiewicz Kazimierz 72 Ajdukiewicz Maria 72 Alberoni Francesco 281 Aries Philippe 221 (Balint Michael 182, 183Banasiak Bogdan 224Baran Bogdan 71Barańczak Stanisław 158

Battie Melody 130Baudrillard Jean 8, 38Bauman Janina 45Bauman Zygmunt 45, 271Baumeister Roy F. 104Beck Ulrich 41Bednarek Henryk 69Bensman Joseph 131Berger Brigitte 115, 118Berger Peter Ludwig 115, 118, 260Bettelheim Bruno 84Blackslee Sandra 15-18, 47, 98, 115Bloch Ernst 54Boffey Philip M. 170* Indeks nie obejmuje Podziękowań.Bourdieu Pierre 114 Bravennan H. 190 Brearley Richard A. 163 Biennan Teresa 311 Brooker-Gross Susan R. 36, 37 Brown Louise 299 Brownmiller Susan 311 Bruch Hilde 144 Bmmberg Joan Jacobs 143 Burgess Jacquelin 36Ceynowa Andrzej 271 Chmielewski Adam 77 Clecak Peter 246 Coleman Vernon 139-141 Connerton Paul 33Descartes Rene (Renatus Cartesius.Kartezjusz) 72 Djakowska Alina 67 Downie Jack 169 Dubos Rene Jules 186, 187 Durkheim Emile 104, 282Easterling Pat 121Elias Norbert 130, 209, 221, 277

320Indeks osób

Indeks osób321Elington John 303Elshtain Jean B. 311Engels Fryderyk (Friedrich) 312Erikson Erik H. 54,64,94,96,97,204Falk Richard 251Firth sir Raymond William 161Fischer Claude S. 238, 260Fischoff Bai-uch 169Fiske John 272Foucault Michel 22, 80, 81, 215, 219,222, 224, 225, 280, 281, 297 Fox Alan 27Freud Sigmund 13, 56, 62-65, 70, 85, 87, 91, 94. 197, 211, 212, 224, 228, 245Friedan Betty 294-296 Froom Erich 261 Fuksiewicz Jacek 34Gans Herbert J. 113Garfinkel Harold 51, 52, 55, 79, 89,280Geertz Clifford 190 Gehlen Arnold 252 Giddens Anthony 21-23, 33, 40, 50, 54,68,77,84, 116,121, 133, 181, 201,205Giebultowski Jerzy 271 Goffman Erving 66, 79-82, 131, 154-156, 174, 175, 182, 260, 280 Gold John R. 36 Greene Liz 151 Gruszczyński Marcin 77 Guttenberg Johannes (właśc. J. Gens-fleisch zum Gutenberg) 35Harre Rom 90Harvey O. J. 52Heidegger Martin 69, 70, 109, 305Heilmann Klaus 158, 164, 172, 179

Hejmej Przemysław 54Held David 290Heritage John 52Hermin Kim 146Hills Philip 35Hite Shere 122, 123, 125, 128-130Hobsbawm Eric John Ernest 281Hodge Robert 272Hume David 74Husserl Edmund 71, 72Innis Harold 34 Iwaszkiewicz Jarosław 71Jakubowicz Karol 34Kafka Franz 75Kaniowski Andrzej Maciej 291Karpiński Maciej 75Keats John 158Kellner Hansfried 115, 118Kempnerówna S. 62Kennedy John Fitzgerald 119Kierkegaard S0ren 53, 67-71,83KirschG. 153Klein Melanie 91Knudtson Peter 300 ¦Kohut Heinz 94-96Komendant Tadeusz 81, 215, 224Kotre John 201Krasnodebski Zdzisław 252Habermas Jiirgen 252, 287, 291 Hagerstrand Torsen 153Lancan Jacques 84 Laing Ronald David 75, 76, 83, 84, 86, 110, 148

Lasch Christopher 234-239, 241, 242,244, 246,251,252,273, 285, 303Lawrence Marilyn 145Lefrere Paul 169Levi-Strauss Claude 33, 34Levy Norman B. 126Lewis Helen B. 92Lifton Robert Jay 251Lilienfeld Robert 131Lofland John 222Luhmann Niklas 223, 225, 281Lynd Helen Marrell 93, 94Lyons John O. 106Łukasiewicz Małgorzata 252Machiavelli Niccoló 152, 153 Maclntyre Alasdair 77 McKibben Bill 188, 189 McLuhan Marshall 34, 36 Malinowski Bronisław Kasper 203 Marcuse Herbert 213 Marks Karol (właśc. Karl HeinrichMarx) 218, 226, 262. 269, 282,288, 289, 312Matuszewski Krzysztof 224 May Rollo 64 Mead George Herbert 74 Melbin Murray 186 Melucci Alberto 297, 309 Merchant Carolyn 311 Merleau-Ponty Maurice 79, 81 Meyrowitz Joshua 37, 117, 118 Millman Marcia 146 Miziński Jan 212 Moore Peter G. 162 Myers Stewart 163Nanke Krzysztof 152 Nowotny Helga 153Ong Walter J. 34 Orbach Susie 147Panufnik Maciej 290 Pasek Jarosław 290 Piers Gerhart 94 Pinel Philippe 2IS Pomian Krzysztof 33 Porter Roy 121 Poster Mark 38 Prokopiuk Jerzy 85, 211 Przyłębski Andrzej 27

Rabinowitch Eugene I. 170 Radclift'e-Brown Alfred Reginald203 Rainwater Janette 98-108, 119, 121,122, 129, 131, 140, 147 Ranger Terence 281 Rawls John 290, 291 Relph Edward C. 37 Retzinger Suzanne 90 Rieff Philip 244, 245 Romaniuk Adam 290 Rosenau James R. 40 Roszak Theodore 285 Rothman David J. 215, 216 Rowe Dorothy 251Sack Robert David 39 Sacks Harvey 119 Safire William 112 Sartre Jean Paul 91, 92 Schapiro Susan P. 27 Scheff Thomas J. 90 Schiitz Alfred 176322Indeks osóbSennett Richard 208, 209, 231-233,235, 238, 239Shils Edward Albert 199, 200 Sichtermann Barbara 294 Simmel Georg Friedrich Eduard 27 Singer Milton 94 Slovic Paul 169 Small Christopher 35 Smith Charles W. 182 Solomon Kenneth 126 Sours John A. 148 Stacey Judith 240, 241 Strawson J. M. 35 Sullivan Harry Stack 63, 64 Suzuki David 300Wagar W. Warren 266 Wakar Krzysztof 104 Wallerstein Judith 15-18,47,98, 118 Weber Max 113, 114, 151, 152,212,213,229,282 Wegscheider-Cruse Sharon 109, 132,134, 135Weiss James M. A. 162 Winnicotl Donald Woods 54-56, 59,64, 83, 84, 148 Wittgenstein Ludwig 50, 55, 60, 72,79Wood Michael R. 232 Wrong Dennis H. 113, 246Yankelovich Daniel 246 Yi-Fu Tuan 39Zabłudowski Tadeusz 130, 209 Zaniewicki W. 62 Ziemilska Olga 261 Ziemilski Andrzej 261 Zurchner Louis A. 232

Taylor Charles 77 Taylor Gabriele 92 Tillich Paul 54, 69 Tomaselli Sylvana 121 Tripp David 272Urquhart John 158, 164, 172, 179Wydawnictwo Naukowe PWN SAWydanie I — dodrukArkuszy drukarskich 20,75Skład i łamanie: EGRAF, WarszawaDruk ukończono w październiku 2002 r.Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PANim. St. Kulczyńskiego Sp z o.o.