NWLVFRSLTFTI 1 TIRANES " ENVER HOXHA" P X T ^ ' G J E O L O G J . S E D H E . - . H . E R A V F

ALFRED FRASHERI

IE0F17.IKA NE MIN1ERA

r? r î K RIT UNIVERSITAR SHTBPIA BOTUBSB E L1 BRI

TIR AN E

>

K R E V 1 PARE

VETITE F1ZIKE TE MINERALEVE DUE SHKEMBINfVE

Ne gjeofizike, per te zgjidnur defyrat gjeologo - minerârè te ven a perpara'saj, percaktohen disa veti fizike te mineraleve dhe shkem binj ve, • studiohen ligjesite endryshimeve te tyre ne h apesire dhe ne kohè .Midi's ketyre vetive, me kryesoret j ane dendesi a, magnetizmi, rezistenca elektrike specifike dhe-shpejtesia e perhapjes'se valeve sizmike.

• & T.1. D endesia e mineraleve Jf e <sbkem binj ve

Minerai et, xeh eroret dhe 'shkem binj ve k ane dendesi qe percaktoh et nga perberja e tyre mineralogiike, nga veti te fiziko - mekanike te tyre, shnderrimet kitnike qe kane pesuar dhe nga kushtet gjeologjike ne te cilat ndodhen. Nder keto veti e kushte, roi me rendesi lu ajne poroziteti e c arshme-ria, shka!Ia e metamorfizmit, thellesia e vendosjes •se,shkembinjve dhe ten -•sioni rnekanik nen te ci lin ndodh en. Ne pasqyren Nr. 1.1 jepen te dhena mbi dendesine e mineraleve, xeheroreve dhe shkem binj ve te vendit tone.

Pasqyra Nr. t.l

D endesia e disa mineraleve, xeh eroreve dbe sbkembinjve te

vendit tone

E M ERT 1 M 1

D en desia , ne kg/ m

E M ERT 1 M 1 Kufijte e lubatjes D en desia m esa-tare

J

D i r i t ~ kalkopirit me pikezime te rra-IIa deri te dendura Kuarc - pirit - kalkopirit Promit

2600 - 3470 2600 - 3680 2800 - 4380

3100 2940 3720

J

pasqyra vazhdon ne faqen tjeter 9

«

J

'vazhdimi i pasqyrês 1.1

1 •

2 3

Hekur - nikêl 3300 - 3500 3400 Bolcsite 2480 - 2630 2250 Oymyrguri 1300 - 1630 1400 Kripe guri 2100

Shkem binj

Dunit 2800 - 3340 3020 H arcburgit 2900 - 3240 3040 Serpentinite 2200 - 280C 2500 Gabro 2700 - 3200 2800 Diorite - kuarcore 2360 - 2750 2670 Di abaze 2600 - 2900 2750 Rreshpe argjilo --SiliCore 2200 - 2500 2400 Gelqerore 2150 - 2680 2640

N Ranore 2300 - 2600 2450

Argjila 2000 - 2430 2350

Gip-se 2200

Nga te dhenat e kesaj pasqyre duketse dendesia e xeheroreve per-caktohet nga permbajtja e mineralit metalor ne xeheror. Nese dendesia e xehe-roreve sulfure me pikezime te rralla eshte rreth 2600 kg/m , kur xeherori ka^ teksture me pikezime te dendura deri masive, dendesia arrin vleren 3470 kg/m" 1

F dhe dendesia e kromiteve percaktohet nga permbajtja e oksidit te kromit C r 2 0 3 ne xeheror. °er nje nga llojet e xeheroreve te kromitne vendin tone kjo varesi percaktohet nga ekuacioni

y = 40 Pk + 2000, (Tj)

/ 3 ku : y Ieshte dendesia e xeherorit te kromit ne kg' m";

P ^ I eshte perqindja e C r 2 0 3 ne xeheror. Krahas tek-stures se xeherorit te kromit, ne madhesine e dendesise

Juan roi me rendesi edhe-shkail a e-serpentiàzimit te olivines se xeherorit. Sa 10 I

'me e'serpentin! zu a r te jete oi i vin a, aq me e vogel eshte dendesia e xehero-ri t. Dendesine e percak ton edh e shk al I a e komp aktesi'sese xeh erorit. Keto jane arsyet qe dendesia e xeheroreve luhatetne kufij te gjere, vecanerisht per kromin (fig. >1.1)

60 .

-w.

to .

0

A ' M / •*,»

/ • \ > : \

j :

S 8 8 H S 8 3 « M- «Si <0 -* S fi ^

Fig. Lakoret e vûriacionit te dendesise se

sbkembinjve ultrabazike dhe te krorni-

teve ne nje nga masivet ultrabazike

te vendit ton é.

I. Kromite 804 kampione! 2 • dunite 204

kampione; 3 - Periiotite 201 kampione.

Dendesi a e qymy reve percaktohet n ga permbaj tj a e m ateri ali t inorga-nik, kryesïsht ati j argji lor dh e n ga 'shk al! a e m etamorfizmi t.

Shkmebinjte kane dendesi qe, ne radhe te pare, percaktohet nga den-desia e mineraleve shkembformues. Dendesine me te m adhe e k ane dunitet e

3 fresketa a = 3340 kg/m , dendesine me te vogel e k an e dis a argj il a, 3 (7 = 2000 kg/m . Krahas perberjes mineralogjike, dendesine e shkembinjve e kushtezojne edhe faktore te tjere. Ultrabaziket e serpentinizuar kane den-

3 desi te vogel, deri sa ne serpentinitet ajo m err vlera te vogl a 2200 k g/m . ^y 'shkaktohetnga shnderrimi i olivines dh e i piroksenit, me dendesi

3 3300 - 3500 kg/m ne krizotil ose n e anti aorit, te ciIet k ane dendesi

3 2500 - 2700 kg/m . Procesi i serpentinizimit shoqerohet me rritjen e poro-zitetit dhe kjo ç:on n e zvogelimin emetejshem te dendesise'seserpentinite-ve. 1

Varesia e dendesrse'se shkembinjve nga poroziteti dhe lageshtia percaktohet me ekuacionin

y = ( 1 - K )'. y + K. p p o P 0,2)

'ku : y c j eshte dendesi amineralogjike; K i eshte koefici enti i porozitetit;

P * p l eshte permbajtja e I ageshtise. Ketej duket'se sa me i madh te jete poroziteti, madje dhe çarshmeria

e shkembit, aq me e vogel eshte dendesia eshkembit. Keshtu, dendesia e 3 3 ranoreve kompakte arrin 2600.kg/m , ndersa e alyre poraze 2300 kg / m'. Rol

me rendesi luan edheshkalla e kompaktesi'se se'shkem binjve, e ci I a percak-tohet edhe nga rnosha gjeologjike, thellesia e ndodhjes se'shkembinjve dhe nga tension et mekanike qe i nenshtroh'en asaj. Kjo duk et qarte ne dendesine e argjilave, qe luhatet nga 2000 - ne 2430 kg/m . Vleren me te vogel te den-desise e kane argjilat e mcrshave te reja gjeologjike dhe qe ndodhen afer si-perfaqes se tokes. Argjilat e mo'shave gjeologjike te vjetra kane dendesine me te madhe, meqenese i jane nen'shtruar proceseve te fuqishme te kompaktesi-rr.it ne thellesi te medha.

& 1.2. Magnetizimi i mineraleve dhe i shkem binjve

Magnetizimi i mineraleve dhe i shkembinjve percaktotiet n ga aftesia magnetike j t e tyre dhe nga intensiteti i fushes magnetike te Tokes ne zonen ku ndodhen ata.

M = M, Il . (1.3)

ku : tf eshte aftesia magnetike e mineraleve dhe e shkeiribinjve ; ff J eshte intensiteti i fushes magnetike te jashtme

Aftesia magnetike eshte veti e mineraleve qe percakton 'se sa i afte eshte minerali te magnetizohetnen veprimin e fushes magnetike te Tokes dhe si ndikon ai, me magnetizimin e perfituar, ne shpemdarjen e kesaj fushe.

D i sa minerale'si bakri i lindur, ari, argjendi, kuarci, mermeri, gip'si etj., jane diamaqnetike dhe madhesia e aftesise magietike'te lyre eshte e pa-c perfill'shme 1 - 2.10 n j esi Si, 'Shumica e mineraleve jane param agnetike. N e kete grup bejrce ni ese min eraIet e kromi t, te mangani t, te pl atinit etj. A ta

kane aftesi magnetike qe ! , ihatetn ga 1 0 . 1 0 - 5 deri 1000 ,10~"5 n j esi 'Si. p a k minerale, si magnetiti, magnemiti, titan cm agi etiti dhepirotina jane ferromag-

netike dhe aftesi a m agnetike 'shume e 1 ar+" e tyrç arrin di sa dhj etra njesi SI. A ftesi a magnetike e min era'eve di am agnetike dh e p aram agnetike nuk

varetnga interrsiteti i fu-shes m agn etizuese H, ku ata jane vendcrsur, prandaf varesia e magnetizimit M te tyre nga intensiteti H eshte drejtez (fig. 1.2).

Mineralet ferromagnetike 02

0.7 0

-0Ï -01

M

^ra.""*"/

Fig. 1.2. Varesia e magnetizimit M

te mineraleve diamagnetike dbe

paramagnetike nga intensiteti H

i fushes magnetizuesé.

karakterizohen nga aftesi fnagneti-k e qe luh atet n e ku fij te gj ere, i cili varetnga intensiteti i fushes maonetizuesfinga temperatura, nga

v tensionet mekanike qe i nenshtro-hen,rtga koha, n ga shn derrimet ki-tnike dhe nga forma e trupit. Vare-sia e magnetizimit M te minerale-ve ferromagnetike nga intensiteti i fu shes magnetizuese H, kur kush-r tet e tjera nuk ndiyshojne, karak-terizohet nga lakori a e histerezi-se (fig. 1.3).

Fig. ' . î. l.akorja e histerezise e magnetizimit te

mineraleve ferrom agnetike.

Ne figure tregohet se mineralet ferromagnetike kane m agietizim m be-tes (M ) edhe kur interrsiteti i fushes magnetizuese behet zéro.

Pshte shume k arakteristike varesia e m agnetizimit M te mineravele ferromagnetike nga temperatura. Me zmadhimin e temperatures, ne fillim rtga-dale, mandej meshpejtesi te madhe fuqizohet maçnetizimi i ketyre mineralé-

13

ve, derisa kur arrin nje temperature te caktuar, e cila quhetpika Kyri, magnë-tizimi menjehere behet 2ero dheminerali i humbet aftesite rnaçpetike (fig. 1.4).

Duke e studiuar kete varesi, dei 5e min er al i ferromagnetik i formu-arne temperatura te larta, gjate ftoh-

jesnen veprimin e fushes m agi etike te T o k e s , aferpikes Kyri perfton magnetizim mbetes qe quhet termik

f'M ) i cili ka qendmeshmeri te larte dhe ruhetme kalimin e epoicave gjeologjike. c d h e xeheroret dhe shkem binjte, qe permbajne minerale ferrom agn etike kane magnetizim mbe-

JOOO M 600 600

MO »00

0 600 doo

Fig. T.4. Varesia e m agn e tizim it M

te bekurit nga temperatura-., i

ndodbur ne jushen magnetike

te Tokes tes n aty ror ( M n ) . Vecaneri sht te madh e kane magnetizimin mbetes

natyror, xeheroret dheshkem binjte qe jane fûrmuar ne temperatura te larta. Ato gjate ftohjes perftojne magnetizim termik te madh. N e madhesine e mag-netizim it n aty ror lu an roi edhe maçnetizimi kimik, qe perftohet gjateshnde-rrimeve kimike, qe pesojne mineralet Magnetizimi i shkembinjve varet edhe nga ten-sicnet mek anike qe i nenshtrohen, qeshprehet me

M = 3 . A

(1.4)

ku : /M eshte magnetizimi i'shkembinjve ; M n eshte m agn etizimi ingopjes

ngopja magnetostriktive ; o^ terrsioni i brendshem ne ferromagnetiket ; // intensiteti i fushes magietike Ne figuren 1.5 jepen lakoret e ndryshimit te aftesi'se magnetikenga

ten'sionet mek anike qe veprojne mbi shkem b. Nga lakoretne kete figure duket se m agn etizimi i xeheroreve te tita-

nomagnetiteve zvogeloh et deri 6 here, kilr ngarkesa qe vepron mbi xeherorin 11 o

arrin 100.10 N4i . Madjê ky ndryshim behet'shume here me i madh, deri 18 here, kur xeherori ndodhetnen veprimin e fushes magnetike te fuqi'shme. 14

Ndryshimi i aftesrse magnetike me terrsionin rnekanik ne fi IIim eshte i madh, mandej ai zvogelohet. 'Shkem binj te endryshem kanekarakter

Fig. t. 5 Lakoret e ndrysbimit te aftesise magnetike te sbkembinjve nga tension et mekanike qe veprojne

4 m bi sh k em bin j.

1 • bazalt ; 2 - diabaze: 3 - diorit - porjir • 4 - gab-

ro ; '5 - porfir ; 6 - diorit i m atur per H J, a, te tje-

rat per II] | a ' cftesia m agnelike e sbke-

mbinjve tien ngarkese dbe pan garkese! in t en si te li

i fusbes 40 A. S/ m ; + mostra qe sbkaterroh en.

te pabarabarte te 'sjelljes 'se aftesi'se magnetike m e ten sion et m ek anike. Kjo varet naa veti te el astike te min eraleve qe permbajn e ferrom agnetike, nga permasat, forma dhe vendcrsja e kokrrizave te tyre.

Kur ngark esat i ane te tilla sa cojn e n e 'shformim plastik te shkem bi t, ateherendodh zvcgelim mbetes i magnetizimit te tyre.

Veprimi alternati v i ngarkesave con ne zmadhimin e m agietizimi t te •shkembit. f'agnetizimi i mineraleve ferrom agnetike zm adhohet deri 20-40%

? kur ngarkesa puisante ndry shon nga 4^0 - 2842 N hri . Kur tensionet meka-nike j ane te medh a, krah as m adhesrse ndry shon edh e orien timi ne h ap es ire i vektorit te m agn etizimi t te shkembit.

Shkem bin j te kane edhe efektsizmom agi etik. Valet sizmike te terme-teve ose teshperthimeve te lendes plasese ndry shojne magnetizimin e tyre, madje keto ndryshime mund te jene te pakthyeshme.

Xeheroreve dli e shkem binj ve qe perm bajn e minerai e ferrom agi eti ke,

3L Vo

0 O ÔOO JtOOtJO1' M/rf

magnetizimi nuk i nen-shtrohêt raportit te th j esh te M = ^ r , por perbeh et nga shUfna e dy 1 vektorêve : ngâ magnetizimi i induktuar Ar dhe magnetizimi

mbetes n atyror M n

M = M . + M (r.5) t n

Vektori i magnetizimit te induktuar M. ka drejtim me kâhje qé perpu-thet me ato te fushes gjeomagnetike te'sotme, ndersa magnetizimi mbetes ka vektor qe perputhet, kryesi'Sht, me drejtimin e fushes magnetike te tokes ne epoken gjeologjike, kuru fontiua xeherori ose shkembi, me drejtimin e rrje-dhj es -se magmes etj.

Ne pasqyren Nr. 12 jepet aftesia magnetike e di sa mineraleve, xehe-roreve dh e shkembinj ve te vendit tone.

Pasqyra T.2

Aftesia magnetike e disa mineraleve,, xeberoreve dhe i

•shkembinjve te vendit tone

Emerti mi i mine-

ralit dhe i'shkem-

bi t

Aftesia magnetike x 10 njesi SI

Emerti mi i mine-

ralit dhe i'shkem-

bi t

0 - 500 300-2500 2500-1500C {5QOO-SOOO 50000 Emerti mi i mine-

ralit dhe i'shkem-

bi t Praktikisb t jo

maçnetike

Magnetike te

dobet

M agn e tik e

mesatare M agn e tik e Magnetike

te fuqishem

Minérale te dobrsh-n e Kalkopirit + + +

Kalkopirit me pi-rotin e + + + +

Kromite + + + + é +

Hekur nikel + + + + +

Magnetit + + +

Bok'site + + +

vazhdon pasqyra 1.2

1 2 3 A 5 6

Krizotil ~ asbest + + + +

Kuarc + + . + 'Shkem binj Dunite + + + +

Dunite teserpenti-zuar + ++

Harcburgite + + + +

H arcburgit te ser-aentinizuar + + +

Serpentinite + +

Gabro + + + + >

Diorite-ku arcore + + + +

Diabaze + + +

Gelqerore + + +

Argjila + + + +

Ranore + + +

Nga kjo pasqyre duket'se jane magnetike vetem ata xeherore ase 'shkembini qe petmbajne minérale ferromagnetike. Xeheroret sulfure behen magnetike lur permbajne pirotine O'se magnetit. Madje nga vete xeheroret e hekurit, magnetike jane magnetitet, ndersa hematiti perfiton veti magnetike, kur ka magnetit. Kromitet jane maçnetike, kur i jane nenshtruar veprimeve dinamometamorfike dhe per rrjedhoje eshte formuar magnetit dytesor.

Minerali i krizotil - a'sbestit eshte shume magnetik, pasi pasurohet me magnetit dytesor n e procesin eserpentinizimit te 'shkembinjve ultrabazi-ke, te'serpcfitizimit te tyre deri ne asbestizim,

Ndershkembinjte, magnetizim mesatar deri te fuqi'shem kane dunitet dhe harcburgitet e'serpentinizuar dhe'serpentinitet, perkatesi'sht, meqenese

atapasurohen me m agnetit dy tesor, gj ate procesit te 'serpentin! zimit. Magne-' tike me5atare jane edhe gabrot, kur permbajne magnetit paresor.

Xeheroret dhe-shkem binj te magnetike, qe jane formuar ne tempera tura me te lartasesa pika Ky ri, <gi a te ftohjes perfitojme edhe magnetizim mbetes termik, i cili -shpeshhere ka m adhesi absolute me te madhe-sesa m agn etizimi i induktuar. Raporti M : Mj tek keta shkem binj luhatetnga 0.1 - 1.7.

Shk em binj te sedimentare n e pergjithesi nuk jane magnetike. 3ejne perjashtim ranoret e pasuruar me magnetite e titano - magietite dhe disa llo-je argjilarsh me magnetizim mesatar. •

&.I.3. Rezistenca elektrike specifike e mineraleve dhe e

shkem binjve

Minerai et e ndryshme mund te jene perçues, gjysmepercues o-se die-lektrike, ne varesi te perberjes'se tyre. Metalet e lin dur, isi ari, argj en di, p la-tir» i etj, jane perçues te perscrsur dhe rezi-stenca elektrike-specifike e tyre

—7 —8 eshte e rendit 10 - 10 omm. D i r i t i , kalkopiriti, galeniti, grafiti, magie-titi, hematiti jane gjysmepercues dhe kane rezistence-specifike te vogel 10~4 deri 1 omm. Shumica e mineraleve, -si kuarci, <gip-si, mikat, kripa e gu-rit, squfuri etj, jane dielektrike, rezi-stenca elektrike-specifike e tyre arrin

deri 104 - 1 0 0 m m (pasqyra Nr. 1.3). Pasqyra Nr. t. 3

Rezistenca elektrike specifike e disa

min eraleve

E mertimi i mineralit Rezistenca elek-trike specifike,

ne omm Smertimi i mine*

ralit

Rezistenca elek-

trike specifike, nt

o mm

K alkopiriti 1 . 1 0 ~ 5 - 4 , 8 . 1 0 - 2 Oymyri brun 10 - 200

D i r i t i 2f9 . 10~5-1,5 Anhidriti 107 - 10

Galeniti 3,7 . 1 0 - 4 Ku arc 1 0 l 2 . 1 C 1 5

Magnetiti 1,4. 1 0 - 4 - 5 , 7 . 1 0 ' Muskovit 1 0 " - 1 0 1 2

H em ati ti 0,3 - 5,7 . 103 Kripe guri 1 0 1 4 - 1 0 ^ '

pasqyra vazhdon ne faqen tjeter

vazhiiimi i pasqyres 1.3

1 2 3 4

Kromiti Grafiti

6.102 - 3.103

0,1 - 10 Kalcit Squ fur

107 - 1 0 1 2

1 0 1 ?

Luh atj et e rezi'stences 'speci fike te min eraleve percaktoh en n ga pra-nia e perzierjeve kimike dhe m ek anike qe k ane dhe nga gj endja fi ziko - ki-mike e tyre. i

Xeheroret, meqe perbehen nga dis a minerai e me percj ell-shmeri elek-trike te ndryshme, k ane rezi'Sten ce'specifike qe percaktoh et nga -sasia e mineraleve percj elles, qe permbajne dhe nga tekstura e vendcrsjes'se tyre. ^eshtu, <xeh eroret k an e rezïsten ce elektrik e speci fik e me te m adh e sesa mi-

neralet perçues qe i ndertojne. Pra, xeherori i k alkopiritit me teksturè marsi-ve k a rezistence el ek trike speci fike deri 10 omm, xeh erori i pi ri tit me pike-zime te rralla deri mesatare 60 - 300 omm, ndersa ai me pikezime te dendu-ra rreth 1,5 omm. Ne m adhesine e rezi'stences elektrike -specifike te qymyre-ve ndikon permbaj tj a e I en des in org anike dh e shkalla e m etamorfizmi t.

Shkem binjte k n e rezistence el ek trik e sp eei fike qe luhatetne kufij te gjere, nga percjelles te mire deri n e dielektrike (pasqyra Nr. 1.4).

Pasqyra Ni. t.4

Rezistenca elektrike speci fike e disa sbkembinjve ne vendin

tone

Emertimi i Rezistenca elek- E mertimi i Rezistenca elek-shkem bit trike specifike •shkembit trike specifike nt

n e omm omm

Ultrabazike 300 - 30 00 Gelqerore 500 - 6000 Gabro °00 - 6500 Ranore kompakte •>oo - 1000 Diori te-kuarco re 100 - 30 00 R anore te shkri fet 10 - 150 Diabaze 150 - 6 0 0 K"on glom erate 20 - 300 Oi abaze te ndryshu-ar 20 - 400 Alevrolite 10 - 150 Rreshpe argjilore-- -silicore 2 - 100 Argjila 1 - 20

Rryma elektrike n eper shkem binj perçohet, kryesi'sht, me anen ejone-ve, qe ndodhen ne u j in e cili ngop poret dhe te carat e-shkem bit. Sa me te me-dha te jene poroziteti, pershkueshmeria dhe carshmeria e shkem binj ve, aq me teper uje permbajne dhe aq me mire e percojne rrymen elektrike. Roi per-caktues luan edhe perqendrimi i kriperave ne ujerat nentokesore, sa me i mi-neralizuar te jete uji, aq me perçues eshte dhe, per te njejten permbajtje la-geshtie, aq me e vogel eshte rezistenca specifike e shkem bit. Varesia e re-zi-stences specifike te-shkembi t p . s h nga koefici enti i poroziteti t dhenga rezisten ca speci fike e ujit qengop poret e shkem bit p u , per disa ranore te tortonianit shprehet me anen e ekuacionit :

0,85 . p psb r ~ r ~ ( T ( , )

K P

Ndikimi i lageshtise eshte, vecaneri-sht i madh ne-shkembinjte kom-pakte, te cilet kane rezistence speci fike te larte. Mjafton te shtohet pak la-geshtia, qe te formohen kanale rrymepercues dhe te zvogelohet rezi-stenca elektrike specifike ê ketyre shkem binj ve. p ershembul l , peridotitet, qe permbaj-ne 0,016% lageshti kane rezistence speci fike rreth 1. 100.000 omm Mjafton lageshtia te-shtohet vetem deri 1 %, qe rezistenca speci fike te uletne 3000 onm. Edhe rezistenca elektrike-specifike e xeheroreve varetnga permbaj-tja e lageshti-se.

Argjilat kane rezi-stence elektrike-specifike te vogel, -sepse mineralet alumo-silikate qe i formojne jane perçues te mire te rrymes elektrike. Argjila

qe peimbajne shkembinj.te e tjere shk akton zvogelimin e rezi stences-specifi-ke te tyre. Drandaj, ranoreveu zmadhohet perçueshmeria me shtimin emateria-lit argjilor.

Ne madhesine e rezi-stences elektrike speci fike te-shkem binj ve ndikoj-ne edh e -struktura dhe tekstura e tyre. nerm asat e kokrrizave te shkem bi t,

•shk al t a e asortimit te tyre dhe cimentimi luajne roi me rendesi ne percjell-shmerine e shkembinjve. Shum e shkem binj, si rreshpet, depozitimet flishore etj., jane edhe anizotrope ne pikepamje elektrike. Ne keta shkembinj, rezis-tenca elektrike-specifike p p e m atur tertlior sh tresezimit eshte me e m adh e -se rezi stenca -sp ecifike p^ gj ate sh tresezimit. Madh esi a e anizotropise elektri-ke vleresohet me koefici-entin a

20

= / ï >1 (1.7) Po

Argjilat k ane ko eficient anizotropi e \ = 1,02, ndersa tek flishi ai arrin edh e deri 3,3.

Tempera lu ra eshte n j e faktor tj eter, qe n dikon n e m adh esine e rezis-tences elektrike 'speci fik e. Ter tempera tu ra m e te I arta 'ses a 0°C, rezistenca specifike zvogelohet me rritjen e tempera ti res.

• p P , = O S)

1 1 + m t <t-18°)

ku : p t , p^g j eshte rezi stenca elektrike specifike ne temperature t dhe 18°C, perkatesi'sht. <

E eshte koeficienti i temperatures, i cili ka vlere te afert me 0,025°C * per perçueshmerine elektrike.

Kesisoj, n ese nj e shkemb argj ilor k a rezi stence speci fike 10 omm n e temperaturen 18°C, ajo zvogelohet deri ne 3 # 7 omm, kur shkembi ndodhetne 100°C. Sep-se me rritjen e temperatures ulet viskoziteti i u j i t q e n g r o h poret e 'shkem bit dhe sh tohet I evizshmeri a e jon eve. Per temperatu rat n en zéro gra-de celsius, uji qe ngrop poret e shkembitngrin dhe si pasoje rritet rezi'sten-ca elektrike specifike e shkem bit 1

Trysnia gjeostatike nen te cilen ndodhen shkembinjte, trysnia e brendshme e fluideve, qe ata permbajne neper pore e te çara, si edhe ten'sio-net mek anike, qe veprojn e m bi shkem binj te n e procesin e h apj es 'se punim e-ve minerare ne masiv, n dikojne shum e n e m adh esine e rezi sten ces el ek trike specifike. 1

Ndryshimi i rezi'stences specifike nga trysnia per llojet e shkembinj-ve vereh et per p ermbajtje te ndryshme l agesh tie, ne varesi te 'struk tu res 'se tyre dhe te k an al eve te poreve. N e n dryshimin e trysnise, krah as ngjeshmeri-se se shkembit ndryshon edhe permbajtja e lageshtise. Madje, per trysni me

5 / 2 te medh a sesa 18.000,10 N/'m ndryshon edh e perqendrimi i j o n e v e n e ujrat nentokesore. per rrjedhoje, rezi stenca elektrike specifike e shkembinj-ve nuk mbetet e njejta me ndryshimin e trysnise. Ne qofte se trysnia eshte e gjithan'shme, shformimi vellimor sipas tre drejtimeve, ben qe rezi'stenca ,

2

'elektrike'specifike te ndryshoje meshpejt me trysnin e ses a ne rastin kur ai(5 vepron 'sipas nje drejtimi.

Shkembinjte'sedimentare me 'shume lageshti, karakterizohen nga rrit-5 / 0

je e thelcsuar e rezistences se duk'shme meshtimin, deri ne 600.10 N m ', te trysni se gjeo'statike, qe vepron mbi te (fig. Ï.6) .

Fig. T.6. Varesia e rezistences elektrike specifike

relative p/p^ te ranoritnga trysnia

gj eastati ké.

I - Çimento argjilo - karbon alo re; 2- çirnento

karbonatike-' p - rezistenca specifike per ° 5 , 2 trysnin e 1.10 N/ m" ).

Rezistenca 'soeci fike rri tet par si zVogélohet'sèk'sioni i kanaleve te ooreve me'Shtimin e trysni 5.6 q£ vepron mbi shkemb.

p kundertà ndodh me 'shkem bin j te sedimentare komp akte, ne m agm ati-ket, ne qmyret etj te cilet permbajne pak lageshti Tek keta shkembinj, ne fillim ndodh zvogelim i rezistences se duk'shme me rri tien e trysni'se gjeosta tike Ndryshimi me i madh ndodh per diapazonin e trysnive te vogla, te rendit (200 -- 600 ) . l o ' V m 2 . Mandej, per trysni te gjithan'shme mbi (2000 -- 3000 ) . 105 N-'m2, rezi'stenca speci fike fi.llon te rritet (fig, 1,7).

Me shk em binj te anizotrope, ligjesia e ndryshimi t te rezistences spe-cifike varet edhe nga drej,timi sipas te eilit ajo matet.

Rezistencaspecifike e qymyreve e mâtur paraieli'sht me shtresezimin, zvogelohet 30 - 60% te vleres fillestare, si per try sni te zbatuar sipas nje drejtimi, ashtu edhe nga te gjitha anet, Zvogelimi me i madh verehetper trys-ni te vogla (20 - 40) . 105 N7m " (fig. 1.8).

Nese rezi'Sten ca specifike e qymyreve matet terthor shtresezimit, ajo zmadhohet'shume ngadale me rritien e trysnfse.

?2

JOO 00

60

I4O

Zû

JOO M*KTjv p

/

• \

• • .

<

's

•/ 2 -

Fig. î.7. Varesia e rezistences relative p/pQ

nga trysnia, gjate shtypjes se gjitkanshme

e te nj e trajtsbm e mbi qymyret me porozitet

te vogel (3% J dhe me lageshti 4 %'.

p - rezistenca elektrike specifike per trysni

/.'O5 N / m 2

D rocesi i shk aterrimit te shkem bit k rezistences elektrike specifike ne varesi qe i nen'sh trohen 'shkembin jte n e procesin e masiv (fiq. 1.9).

a ecurine e vet te ndryshimit te te ten'sioneve m ek anike

h api es 'se punimeve min erare ne

t T.

O-8

0 6

0J<

0.2.

y « i l

At « « * «V • A»

\\ \ * *

• * . .

« *« * « * * * «

« •

o 50 joo po*io~sûL g m*-

Fig. Varesia e rezistences 'Specifike

relative p/ p n te qymyreve nga trysnia

p - rezistenca elektrike 's pe ci fike per ° 5 2 trysni ?'. 10 fi/ m

Fig. Ï.9. Lakoret e ndryshimit te sh formim e ve dhe te rezisten-ces elektrike s pecifike gjate shkaterrimit te ranoreve dbe

qymyreve

23.

Me rritjen e ten'sioneve ne 'Shkemb, fi 11on h apj a e carjeve n À ) . Gjate ketij procesi rezi'stenca'Speeifike zvooelohetme shpejtesi te ma-dhe (deri tek pika A^ ) por ky zvogelim nuk eshte drejtvizûr. Ai lidhet me zmadhimin e'siperfaqes efektive rrym epercuese. Sh form i m et elastike £ te metejshme kane varesi drejtvizore me ten'sionin o (sektori AB). N e k e t e sek-tor, rezi'stenc a zvogelohet ne men y re drej tvizore (sektori A^B^). Zmadhimi i metejshem i tension i t fon ne plirimin e enerqjisese shformimit elastik te grumbulluar dhe rritetshume nu m ri i f arj eve (pika C\ Nga kjo pike, fi lion procesi i shk aterrimit thy es te shkem bit Tashme, varesi a e shformimeve n ga tensioni eshte jodrejtvizore dhe pas pikes D, e cil a karakterizon aftesinemak-sim aie m bajtese te m astres, sh form imi i metejshem shoqerohet me zvogelimin e ten'sioneve ^sektori DF). Rritj a e ten sionit pas pikes C, sjell zmadhimin e

•siperfaqes'se pergjithshme te p r j e v e dh e rezi'stenc a speci fike fi 11 on te zma-dhohet (sektori B^ C^). Qe nga pika C 1 # rezistenca speci fike eshkembit rritet ne menyre te menjehershme pasi pas pikes C, fi11on procesi i paqendrue-shem i zhvillimit te carjeve,'shkembi shkaterrohet dhe nuk matet me rezisten-ca elektrike speci fike,

Edhe'sektoret e masiveve te qymyreve, te cilet i jane nenshtiuar vep-rimit te ten'sioneve me m adh esi me te madhe sesa kritiket, karakterizohen nga zvogelim i madh i rezistences el ek tri k e speci fi k e (fi g. 1,10),

A w / r

—"\ i

Fig t. 7.voge'imi i rezistences elek-

trike specifike te qymyreve ne zo-

nen e ' shk aterrimit, ku ka rrezik

goditjeje miner are.

61

'Sic duketnga kjo figure, rezi stenca elektrike'specifike e qymyrit zm a-dh oh et 1 0 - 15 here ne zonen AB, sesa rte thellesi teshtreses,

& 1.4, Valet elastike dhe •shpejtesia e perhapjes se tyre ne shkem binj

Ne m asivet shkem bore dhe ne trupat e mineraleve te dobishem qe sh fry tezohen ne mini era, krijohen dhe perhapen vale elastike, te cilat kane

dy bu rime . ' Se pari, burimetqe lidhen meshperthimet e I end eve olasese. me vibra-

'toret, me goditjet mekanike dhe me punen e makinerive ne punimet minerare/ Se dyti, valet qe formohen ne procesin e veprimitte tension eve mek a-

nike natyrore, ne masivin shkembor, ne procesin e hapjes-se punimeve mine-rare dh e te pun es n e fron tin e n xj errj es.

a) Valet elastike qe formoken nga veprimi mekitnik gjate 'sbpertbimit

te lendeve plasese ose me menyre te tjerd. Sh k eitl bin j te SI 11 en 'si trupa abso-lu te elastike kurndodhen nen veprimin e terrsioneve te vogla mekanike dhe

prandaj k ri j oh en dhepertiapen vale el astike n e m asi vin shk em bor, gjateshper-thimit te lendeve plasese erse veprimeve te tjera mekanike mbi ata. Keto va-le elastike quhen edhe vale sizmike.

Gjate ketyre veprimeve ne-shkembinj krijohen vale vellimore te ten-sion eve, te cilat perh apen nepermjedïs dhe'shkaktojneshformime periodike ngjeshese, terheqese vellimore dhe te zhvendosjes. Shformimet vellimore ngjeshese- terheqese transmetohen nepershkemb ne formen e vales gjateso-

re, drejtimi i perhapjes'se te ci les perputhetme drejtimin e l e v i z j e s s e ther-mijave te-shkem bit (fig. 1.11 - a) . Valet gjatesore k an e shpej tesi me te madhe sesa llojet e tjera te valeve qe krijohen, prandaj quhen edhe vale te para dhe-shenohen me gernien P.

Shformimi i zhvendo-sjes nxit valen tertbore, ku levizja e thermija-ve te-shkem bit behet terthor me drejtimin e peiti apjes -se-saj (fig. 1.11-b).

Fig. 1.11. Levizja e tbermijave te shkem bi t n e valen

gjatesore (a), tertbore <b) dhe ne valen

e Rejlit ( c 1.

2

Valet terthore p eih apen me -shpej tesi me te vo gel ses a valet gj atesore, pran daj quhen vale te dyta (sekoridare) dhe-shenohai me germen S. Dukeu largu-ar nga vatra e n xi tj es, keto vale i largohen njera • tjetres, meqe k ane shpej • tesi te ndryshme :

V « V T . V <t„9) p 'S

V a l a s i z m i k e , kur arrin n j e-siperfaqe te lire, nuk has rezi-stence nqa ana e-saj dhe formohen disa vale te vecanta qe quhen valet sip^rfaqesore te Rejlit (R). Ne keto vale, lekundjete Ihermijave behen sipas orbitave elipti ke, te vendo-surane plane terthor me drejtimin e perhapjes se vales

(fig. 1.11 - c>. Valet e Rejlit k ane shpej tesi V R » 0,9 V^ dhe amplituda e tyre zvogelohet-shpej t me thellesine.

Energjija-sizmike qe formohet nga shpertiiimi i njengarkese te lendes • -plasese percaktohet nga-shume faktore si nga pesha, forma dhe permasat e ngarkeses, nga veti te e lendes plasese dhe nga veti te fiziko - mek anike te 'shkembin j ve.

Krah as ketyre faktoreve, veprimi sizmik varet edhe nga forma dhe m eny ra e vendasjes se ngarkeses, nga meny ra e shperthimi t, n ga drej ti mi i detonimit dh e n ga ku shtet e perh apj es se valeve el astike.

Vertetoh et -se shpej tesi a e p erh apjes se valeve el astike percaktohet nga vetite elastike te shkem binj ve, Mjedisi -shkem bor eshte i ndertuar nga perberese me'shume ose me p ak elastike. Nen veprimiri e trysnise,-si rrjedhim i zhvendosjeve dhe-shformimeve te-skeletit te ngurte, mbyllen poret dhe car-jet, shtohet sasia dhe efektiviteti i kontakteve mekanike brenda shkembit dhe, per rrjedhoje, zmadhohet moduli i el asti ci tetit dh e rritet'shpej tesi a e p erh ap-jes se valeve el astik e, Kur trysni a rri tet shume, tej ku fi ri t te el asti ci tetit, ne masivin shkembor shfaqen -shkaterrime te pjesshme lokale. Thermimi i kok rrizave, prïsh j a e k an aleve te poreve, -sh faqj a e carjeve te rej a, cojn e ne pakesimin e I asti ci tetit te mj edi si t dhe ne zvogelimin e shpej tesise -se vale-ve el astike,

Kesi-soj, shpej tesite e perh apj es -se valeve el astike j ane ne varesi te drejtperdrejte te koeficienteve te el asti ci tetit :

• A E (l -n)

p (1 + ii).. (I -.2 n ) V = J " , I O )

2

V " y 2 ( l + 11)

( T. 11 )

ku : E l eshte moduli dinamik i el asticitetit te 'shkem bit ; y i eshte dendesia e 'shkembit ; n J eshte koeficienti i Puasonit, i cili n e s i z m i k e s h e n o h e t edhe me

indeksin

per 's tu di m et n e mini era, zakonish t, 'shfry tezoh en valet si zmike m e freku en ce te larte 500 - 800 lierc.

b) impulser sizmoakustike natyrore . Gjate h a p i e s s e punimeve min e-rare dhe te n xj errj es n e frcntet. esh frytezimit. ndryshon gjendja e tensionu-ar e m asi vit 'shkem bor. T e n s i o n e t mekanike fillojne te perqendrohen ne ku f i-rin e poreve dhe te carjeve te shkem bit., sepse aty ai ka qendrueshmeri te ulur, Kur keto tensione arrijne madhesine kritike te qendrueshmeri'se lokale, zh vi il oh en mikrc shk aterrime dh e z vogel oh en tarsion et mek anike n e k ete zo-ne. Ato shtohen ne zona te tj era, ne te cilat ndodhin perseri mikroshkaterri-me, gj ate n garkimi t te tyre. Keshtu, shkembi fi Mon te 'sh formohet n e teresi, m egji th ese en de nuk vereh en 'shen ja te. j ash tm e te shk a terri m i t, K eto shk ate-rrime lok al e shoqerohen m e h ope te shnderrimit te en ergj i'se potenci aie te sh form im eve el astik e n e n xeh tesi, ne,an c rgj i potenci al e te li dh j eve midi s k ri-stalevedhene energji kinetike te lekundjeve mekanike. Mikroshkaterrimet shoqerohen, pra, me zera, qe perbejn e impul'set'sizmoakustike natyrore.

Studimi i tensioneve ne m asi vin'shkembor, con ne bashkimin e zona-ve te miknjshkaterrimeve dhe shkembi dobesohetne menyre te pakthyeshme. Form oh en rrafshet e shk eputj es dh e krijohen shk a terri me te rej a lokale edh e pa p atur n evoj e te sh tohen m e ten sion et mek anik e. M an dej, m e k alimin e ko-hes shkembi shkaterroh et. n rocesi i shkaterrimit nuk esh te i n jej te per •shkem binj tendryshem. <a shkembinj , te ci I et 'shka terrohen, mjafton qe n gark esa te arri j e 20 - 40% te m adh esise se n gark es es 'se shk aterrimit. Tek te tjere, shkaterrimi kerkon tensione me te medha. Vete procesi i 'shkaterri-mit mund te j ete i qete dh e i p anderprere deri ne fazen e fun di t, por mun d te k arakteri zoh et n g a h ope, qe 'shoqerohen me rri tj e te m edh a te mûrit te •shkaterrimeve lokale. Fcuria e zhvillimit te ketij procesi percakton edhe frekuencen e impuiseve 'sizmoakustike n aty rore, e ci ! a eshte e larte dhe lu-

O J hatetnga 10 - 10 herc. K eto impul'se, zakoni'sht, ^zgja'sin 0,01 - 0,1'sek

"dhe vetem ne fazen e fundit rritet k j o zgj atshmeri. Impul'set'si zmoaku'Stike naty rore, j ane n e pergj i thesi, ilekundj e 'sinu-

qe shuhen me koh en, n e m enyre ek sponenci aie

A = A . e : . sir, on, (l', 12) o

eshtè amplituda e lekundjes ne castin e dhene te kohes ; eshte amplituda m aksimale e i m pu b i t ; eshte frekuenca rrethore e impul'sit ; eshte koh a ; eshte koefici enti i'shuarjes, i cili per qymyret k a madh esi

1 /8 •„. 42

'sek

perberj a 'spek traie e impul'seve si zmoaku'Stike varet n ga lloji i shke-mbi t» nga -struktu ra e ti j dh e n ga gj endj a e ten-sionuar e m asi vit Tek gelqero -ret dh e ranoret, 'shumi ca e impulseve si zmoaku'Stike k ari e frekuenca te ul ta, kurse ne-shkem binj te e tjere kompakte frekuenca e tyre rritet. Madje, edhe •shk ail a e'shkaterrueshmeri'se se shkem bit kushtezon frekuencen, e ci la ul et kur afrohet goditja minerare-

c) Shpej tesia e perbafiesse valeve elastike n e shkem binj te Shkem binjte kane perberj e m in eral ogj i k e dh e veti fiziko - kimike dhe mekanike te ndryshme. Padje edhe i njejte lloj -shkembi, mund te kete dendesi, porozitet, çarshmeri, -strukture dhelageshti tendryshme, si edhe te ndodhet nen vepri-min e tensioneve mekanike te pabarabarta. T e gjithe keta faktore bejne qe •sh kem binj te te mo's k en e paramétra el asti ci teti dhe dendesi te njejte p e r rrjedhoje ndryshon edhe'shpejtesia e perhapjes 'se valeve elastike neper ta (pasqyra 1.5 )

soi dal e,

ku : A

A

co

t 13

2

Pasqyra T.

Shpejtesia e perhapjes se valeve elastike gjatesore ' . 5 „ e minérale

dhe n e shkem binj ne vendin tone

Emertimi i shkembit

dbe i mineralit

Shpejtesia

m/sek

Emertimi i shke-

mbit dhe i min era-

lit

Shpejtesia,

m/'sek

A rgj i 1 a 800 _ 2000 Gipse te miocenit 4760 te 'siperm

Argjilite 1000- 5000 «ripe guri 4500 - 5500 Argjila te pliocenit i640-?(ro0 Shkem binj magma' 4500 - 6300

tik R anore 1500-5500 Serpentinite 3500 Ranore te miocenit te siperm dhe te tortoni-an i t 2100-3800 Oymy rbrun 2400 - 2700 Gelqerore te paleo-gj eni t - mesozoit 4700-6800 L in j i t 2500 - 3500

Sic duket riga kjo pasqyre, valet perti apen meshpejtesi me te medha n e shkem binj te kompakte, te cilet k ane dendesi me te madh e. N ga rreth 7000 ir/sek qe esh te •shpej'tesi a n e k eta shk em bin j, ajo arrin deri 600 m/sek ne depozitimet eshkrifta dhe poroze. fershumicen e'shk em binj ve, eshte drejtvi zore varesia midi s shpejtesi'se se perhapjes se valevesizmike V p

dhe dendesine ( y v

Vp ~ a+ by , <T. ?3)

ku : a., b j ane koeficiente. Shpejtesia e perhapjes se valeve sizmike varet edhe ngamcrsha gjeo-

logjike e'shkem binj ve dhe nga tliellesia e vendo'sjes'se tyre. Kompaktesia e shkem bin jve zmadhohetme rritjen e thellesi'sese

•shtrirjes dhe te moshes, per rrjedhoje rritet'shpejtesia e valeve sizmike qe k alojne neper ta.

T e n s i o n e t mekanike, qe veprojne mbi shkembinjte, jane faktore te tjere qe percaktojne madtiesine e shpejtesi'se se perhapjes'se valeve sizmi-

29

ke fne'shtimin e ketyre tensioneve rritet shpejtesia e valeve'sizmike. Di'sa'shkembinj, rsi rreshpet argjilore, qymyret etj., jane edh e anizo-

tropendaj shpej tesïse se perh apjes'se valeve sizmike. Kjo anizotropi vlereso-het me koeficientin qe percaktohet'si raport i shpej tesi'se 'se perh apjes se va-les gj ate 'shtresezimit ine ate terthor tesaj. Zakonisht, ky koeficient luh atet nga 1,04 deri 2,1. p randaj, ne shpej tesine e perhapjes se valeve el'astike ndi-kon edhekendi i renies se shtresave.

3

K R E V I T R E T E

3. MAGNETOMETRIA

Magietometria eshtemetoda gjeofizike qe'studion perfiapjen ne hape-sire dhe ndiyshimetne kohe te firshes magnetike te Tokes, si dhe magietizi-min emineraleve dhe te shkembinjve. Keto'studime, ne kuadrin ekerkimeve gjeologo - gjecfizike - gjeokimike japin ndihmese si per kerkimin e trupave me xeherore magnetike'si te pirotines, magnetitit, (titano - magnetitit, te di-sa lloje kromitesh dhe bok'sitesh ashtu edhe per hartografimin gjeologo - -struktu-ror. Ne miniera, se ba'shku me studimet e tjera gj eofogjike e tekniko - minera-re ndihmojne ne njohjen e gjendjes'se ten'sionuar te'shkembinjve, ne parashi-kim in e zjarreve nentok esore dh e ne ndj ekj en e ecuri'se 'se zh vill imit te ty re.

?. E lementet e fushes magnetike te Tokes

Rruzulli tokesor paraqetnje magnet gjigand, fusha magnetike e te cil it perhapet edhe ne kozmo's, deri n e largesi qe kalon mbi dhjete here rrezen e Tokes. Burimi i kesaj ;fu'she eshte bertfiame e Tokes, ne te ciIen rrymat'shtie-llore induktojne rryma elektrike, qe gjenerojne ftrshen magietike ne Tokes. Kjo fu'she eshte e ngjashme me fushen magnetike te nje dipoli me momentmag-netik tenjejte me te Tokes te vendo'surne qendren e'saj dhe te orientuar me polet V - J 'sipas bo-shtit te rrotuliimit te-saj ( fi g. 3.1\

Potenciali magnetik ne piken p, e cila ndodh et ne largesine rnga ma-•sa magnetike m, tsif dihet eshte :

prandaj, potaiciali i dipolit te vendo-sur ne qendren e Tokes ne piken ° ka 52

madhesi

1 U = m (• — > «= m ( ), a.2) .r ~ lcos 0 r + cas A

ku : / eshte gj atesi a e dipolit m agnetik

ku : M = 2 ml - momenti m agnetik i Tokes.

Duke e derivuar kete ekuaci-

u = M cos 0 (3.3)

{<ur r » I, mun d te m erret

2 r

on percaktohet interrsiteti i fU'shes* Fz '«" 3 t - S k e m a p e r / / o e w e

t i t tekesaj firshe k a nradhesi dhe pozicion te caktuarne hapesire. Ne punimet magnetomêtrike, krahas tij stu-diohen edhe perbereset sipas bo'shteve te'si'stemit te koordin atave k endrej-ta.

Rrafshi i bcrshteve xy vendoset ne'siperfaqen e Tokes, me origjine ne piken P, ndersa boshti x orientohet pingul, me kah pozitiv nga pcrshte. Sashtet x dh e y jan e drejtu ar perkatesish t me k ah poziti v n g a veriu gjeo gra-fik dhe ne lindje. esisoj, vektori i plote T i interisi teti t te firshes magneti-ke zberthehet ne perberesen vertikale ( z ) dhe horizontale ( H >. Kjo e fun-dit ka perberesen veriore (x- dhe lindore ( Y ) ( fi g. 3.2\

nerberes| a horizontale ( H - e in tensi teti t te firshes m agi etike eshi te e orientuar drejt polit m agnetik verior. Kendi midis perberesve X dhe H quhet deklinadoni magneiik ( D ), ndersa kendi midis perbereses H dh e vektorit T quhet inklinacioni m agnetik fil

_o •n tensi teti i fush es gjeom agn etike k a si nj esi n anoTesl a = 10

Tesla = 1 gama ( y i .

rrragn etike si pas tlrej tim i t te dhene. Vektori i plote T j in tensi te-

'shes se dipolit m a gn etik ne piken

° ne siperfaqen e Tokes.

53

Perbereset e intensitetit te fushes magnetike kane madhesi

<9 v 2M 7 = = cos 0 (î.4)

du M II - -•• = — - — S f „ 0

r. M r1

(3. 5 )

dhe madhesia e vektorit te plote T percaktohetnga ekuacioni :

M r T = •—V 1 + 3 cas" 0

3 (3.6)

kurse kendi i inklinacionit, qe percakton drejtimin e t i j , eshte i barabarte

le 1 = — = 2 ; . cote0= 2 te Cf (3.7 ï II

ku (P = 90 - 0 - gjeresia gjeografike ku ndodhet pika

Fié- 3.2. P erberese t e in tensi te ti t

le fushes magnetike te

Tokes

54

Vektori i plote T ka vieren me te madhe 2m/r3 = 66000 n T ne polet e Tokes, ku (9= 0° dhe me te voael m/r3 = 33000 n T ne ekuator, ku 0=50° Me Tirane T = 45.577

Rush a m agnetike e Tokes Tn mund tendahetne keto perberese : Fusha kryesore m agi eti k e T 0 me karakter dipolar dhe fusha maçpetike kon-tinentale T . •

Fusha kryesore T c eshte e t i l le sikur T oka te i shte m agnêti zu ar n ê menyre te njetrajtshme ndersa fush a kontinentale T^ perfaqèson ndryshimin e fu sh es m açfietike, qe sh tri h e t ne siperfaqe te medh a te rruzùllit te "'"okes.

T - T + T, n o k

Kjo fushe magnetike kryesore e T0|<e5 quhet edhe fushe normale,

Ne fushen magnetike te T0kes ndikon edhe perbêresja magnetike e fushes elektromagnetike alternative, q.e induktohetne T oke nga ndry shimi i oiendjes elektrike te jonosferes. Kjo fushe, zakonisht, perben vetem 1% te madnesïsese fushes kryesore.

Vrojtimet m agnetometrik e tregojne se intervsiteti i fu'sh es m agi etike te Tokes nuk eshte kudo • barabarte me in tensitetin e fu sh es norm aie. Keto ndryshim e quhen anomati magnetïke

Keto anomali k ri j oh en ngaheterogjeniteti i perberj es se 'shkembin j ve te pieses se siperme te kores se Tokes, pasi ata kane magnetizim te pabara-barte. Keto anomali mund te sh tri h en ne terri to re te qjera dhe atehere emerto h en anomali magnetike krahinore, por mund te k en e si p erf aq e te vogel, ne kete'rast afo quhen anomali lokale. Anomalite magnetike kane intensitet te n dryshem,

Fusha magnetike e Tokes ndryshon jo vetem ne h apesire, por edhe ne kohe. '<ete ndryshim ne kohe e qu ajme lubatje te fushes magnetike. Lu-hatjet jane shekullore, vjetore, mujore dhe ditore. Luhatjet e fushes magneti-ke'snkaktoh en nga rrotullirni i T okes , nga ndryshim et e dukurive fiziko - ki-mike qe ndodhin ne brendesi tesaj dhe nga ndry shimet e gjendjes elektrike te atmosferes. N qandon jehere luhatjetmund te jene shume te'shpeshta dhe te fugi-shme, prandai ato quhen fortuna magnetike.

& i ,2. ° arim e t evrojtimeve magnetometrike

'Studimet m agi etometrike per kerkimet gjeologjike dhe per zgjidtijen e detyrave teknike ne miniera, bazohen ne matjen e vektorit te plote' T te intensitetitit te fu'shes magnetike, te perberesve horizontale H dhe vertikale Z nesiperfaqen e Tokes, ne nentoke, ne dete e nga ajri, si edhe ne percakti-min e magnetizimit te mineraleve dhe'shkembinj ve.

Ne rilevirnetmagnetometrikesiperfaqesore vrojtimi kryhetsipas pika-ve te vendosura rtê profile, qe orientohen terthor me trupat xeherore ose me •strukturat gjeologjike. L argesi a midi s pikave ne profil dhe midi s profiteve, qe perbejne edhe permasat e r r je t i t , percaktohen nga siperfaqet e anomalive magnetike qe studiohen. Anomalia, te pakten duhet te fiksohet me 3 - 5 pika ne profil dhe te nderpritetngâ tre profile. Ne varesi te permasave-te rrjetit te vroj timit ku shtezohet-shk al là e rilevimit. Per shkallen e rileviinit magne-tometrik te imtesiiar 1 : 1000, | argesi a mesatare e pik ave ne profil eshte (2 - 5 ) m dhe midrs profileve 10 m. Ne nentoke, vrojtimet m agnetometrike kryhen sipas pikave qe vendasen neper punimet minerare ose gjate trungut teshpimit. iDer te siguruar saktesine e kerkuar te matjeve, krahas pikave te zakon'shme te vrojtimeve, ne objektin e punes, vendosen edhe pik a te nje rrje-ti mbeshtetes,'si ne rilevimin gravimetrik. Matjetne rrjetin mbeshtetes behei mesaktesi me te larte, 'se sa ne pikât e zakon'shme. Perfundimet e matjeve mbeshteten ne nje pike te vetme, interrsiteti i se ciles merret i kushtezuar me vlere 2erô, ne menyre qe tablloja e perh apj es se fushes magnetike te jete enjesuarper te gjithe rajonin ase objektin e punes. Woduli i vektorit te plo-te T te intensitetit te fu'shes magnetike matet me menyra absolute ose relati-ve. Me menyren relative matet vlera e modulit te perbereses vertikale z dhe horizontale H.

n e r matjen e ketyre perberesve te intensitetit te fushes magnetike jane ndertuar'shume aparate te ndryshme qe quhen magnetometra. Vrojtimi me keta aparate mbeshtetet ne krah asimin e fu shes magnetike qe duhet te ma-tet me fushen magnetike me inten'sitet te njohur te nje dukurie ose sistemi. Me keto aparate mund te maten ndryshimet ne hapesire dhe ne kohe te fu shes magn etike te Tok es.

Ne kete parâgraf do te jepet vetem parimi i ndertimit te m agnetome-trave me procesiort berthamor, per te matur madhesine absolute te vektorit te plote T te intensitetit dhe atyreme ferrosonda, qè matin me menyren relative

'perbereset Z, H dhe vektorin e plote T. Magnetometrat me precesion berih amor, -si maseper intensitetin e fu-

shes kane frekuencen e precesionit te protoneve te atomeve te hidrogjenit nen veprimin e fu shes m aqnetike te Tokes.

Aparati k a elemen tin e ndjeshem m arres te perbere n ga nje gote her-metike xhami organik te mbushur me uje ase me vajguri, 'sepse bertiiamate hidrogjenit kane moment magnetik dhe spin berth amor me te madh 'se te ele-men te ve te tj ere. N ga j ash te go ta esh te m besh tjel le me nj e 'selenoid. 3erth a-mat e atomeve te elemen teve si II ai si kombinim i xhiroskopit dhe i magne-tometritne forme shu fre, si rrjedhoje e momentit m agnetik dhe spinit berlh a-mor te tyre. Nen veprimin e fushes magnetike te Tokes, momenti magnetik i bertiiamave te atomeve te hidrogjenit orientohetne drejtimin veri - jug, si gii Iper a magnetike e busulles. '''u r kerkohet te m a tet, go ta orientohet me bosht lindje - perendim dh e n eper persh ti ell at e selenoidi t dergohet rryme elektrike e vazhdueshme. Kjo rryme, krijon brenda go tes nje fushe magi eti-ke, rreth 200 h ere me intensive se sa fusha magnetike e T ok es. Nen veprimin e kesaj fush e, mom en tet m agn etike te berth am ave te atom eve te h idrogj en 11 orientohen n e drej timin lindje - perendim. Kur nderpri tet dergimi i rrymes ne •selenoid, intensiteti i fush es rse ti j behet zéro, protonet e hidrogjenit mbe-ten vetem nen veprimin e fushes magnetike te Tokes, dhe, si rrjedhoje e le-vizjes termike te prregullt, polarizimi protonik qe î sh te krijuar vjen duke u shuar. Berthamat e nxiturashkalle - shkalle, brenda 2 - ? sekondave kth e-hen ne gjendjen fillestare te drejtpeshimi t dhe gj ate ketij procesi, ato pre-cesojne me frekuence te cak tuar. Kjo frekuence varet n ga kon stantet ato-mike te berth am ave qe precesojne dhe nga intensi ti, i fu'sh es macnetike te Tokes, nen veprimin e te ciles ato precesojne.

f = a . T., (3.9)

ku : a eshte raporti i mom enti t m agi etik me mom en tin mekanik te bertha-mes.

T eshte vlera e plote e vektori tT te in tensitetit te fush es m agi etike te Tokes.

Si rrjedhoj e e precesionit te proton evfe, ne mj edi sin e elem en ti t te ndjeshem te aparatitnxitet nje fushe m agnetike alternative. Kjo fushene pershtiellat L te se!enoidit indukton nje force elektromotore sinusoïdale

57

Fi g. 3.3. Skema parimore e magneto-

metrit me precesion berthamor.

K U (f) me frekuaiee tê barabarte me frekuencen e precesionit (fig. 3.3). Duke matur frekuencen e ketij sinjali elektrik, percaktohet inten'siteti i fu-shes mag-netike te Tokes.

Força elektromotore 'J(f) e induktuar ne'selenoid, ka ma-dhesii te vogel, prandaj ajo perfor-cohet, mandej i matet frekuenca, me aparat frekuencem ates, i ci l i eshte graduar drejtpersedrejti ne n anoTesla.

Maqnetometrat trie ferro-sonda, quhen ndryshe edhe mag-netometra " D o r t e f luksi". Keta m agnetometra kane si elementte ndjeshem dy shufra permalloi, qe j ane lidhje métalike nikeli mehe-kur dhe me pak baker, krom, mo-libden e mangan, e qe kane de-

. . . p erluesh m eri magnetike te I art e (fig. 3.4). Keto •shufra j an e te

vendcrsiira paraleli'sht nfera - tjetres dhe mbi to ndodhen peshtj ellat e nxitjes. Keto peshtjella jane lidhtir n e seri menjera- tjetren ne menyre te til le, qe fushat alternative!-)^ te n xi tura ne te dy 'shufrat te jene drejtuar me kah te kundert. Mbi te dy shufrat dhe peshtjell at nxitese te tyre, eshte vendosur edhe nje peshtielle dytesore matese.

Kur mun gon fu'sha m agn etike e j ash tme, meqen ese te dy peshtj ell at nxitese jane te njejta njera me tjetren; fushat magnetike alternative H^ ne te dy'shufrat kane k ah i te kundert dhe in tensi tet te ri j ej te prandaj, duke kompen-* su ar njera - tjetren; nuk induktohet force elektromotore ne peshtjellen dyteso-; re.

Vektori i plote T i in tensi teti t te fush es m agnetike te Tokes, rrit intensitetin e fushes magnetike alternative H^ ne ate'shufer ku perputtien ka-het e tyre dhe e zvogelon ne peshtjellen tjeter, prandaj ato nuk kompensojne plotesisht njera - tjetren. Fu'sha magnetike altern ative H qembetetdo te in-duktoje nj e force elektromotore ne peshtj ell en dytesore. VI era e k es aj força elektromotore varet n ga madh esi a e fush es m agn etike altern ative m betese, te 58

'cilen epercakton vlera e intensitetit te fushes magnetike te Tokes. nrandaj

duke m atur forcen elektromotore te induktu ar n e peshtjellen dy tesore percak-tohet intensi teti i fushes magnetike ne te ci lin eshte vendosursonda.

Vlerat e matura te intensitetit te fush es m agnetik e te Tokes i nen-•shtrohen perpunimi t, per te shmangur ndikimin e fu-shes magn etike normale te Tokes, te luhatjeve magnetike ditore, te relievit dhe njehsohen ne raport me nje pike zéro. Me ksto vlera te korrigjuara, studiohet perhapja e fushes magnetike ne objektin e punes, duke ndertuar harta me izovija ose me grafi-ke. Ne keto harta, vecohen anomalite magnetike, te ci lat interpretohen per te gjetur burimet e tyre. nercaktohet vendvendo'sja e anomalive, pervijezimi i tyre, forma, elemen tet dhe thellesia e'shtrirjes'se trupave xeheroreose ve-cimeve te'shkembinjve, qe krijojne anomalite magietike. Ky interpretim gjeo-logo - gjeofizik kryh et ne kuadrin e kerkimeve komplek-se, duke perdorur me-toda matematikore me ndihmen e makinave llogaritese elektronike.

Per te-studiu ar pervijezimin dhe intensitetin e anomali se magietike ne varesi nga forma e trupave te magnetizuar dhe parametrat e tyre gjeomag-netik, me po'shte po analizohen anomalite e shkaktuara nga nje trup prizma-tik vertikal i magnetizuar.

Trupi k a trashesi ?b, gj ate renies ka sh tri rj e te kufizuar ne sh tri rj e eshte p ambarimish t i gjate dhe vektori i magnetizimit " esnte drej-

Fig. 3.4. Skema parimore e*m agnetom elriim e

ferroson de

59.

tu ar pingul, me kah nga poshte. 0 ri gj in a e'si'stemit te koordinatave k en ddrej-ta vendo'setne epiqendren e trupit ne siperfaqen e Tokes, boshti x i tij esh-te ori en tu ar sip as profilit ku studiohet anomalia magnetike, ndersa ai i z esh-te pingul me kah nga po'shte (fig. 3.5).

Fusha magnetike e ketij trupi mund te'shikohet si fush e e n xi tuar nga dy breza horizontale masash magnetike me shenje te kundert me dendesi siperfaqesore y m , te cil at jane vendo'surne te dy skajet e trupi t.

Derberesit vertikale Z dhe horizontale H te intensitetit te fushes ma? netike te ketij trupi jepen nga barazimet :

b j '. b 2 x2

7. ~2m (3.10) 2 7 2

(hj + x^i. ( b 7 + x )

X (bj + b2) H ---.2m — . (3.11)

<h] + x2) . (b\ + x2)

ku : m - 2b . 2t. y eshte momenti magnetik i shtreses ; n y '

Ym eshte dendesia siperfaqesore e masave magnetike. Duke analizuar ekuacionet (?. 10> dhe (?.l l> duket'se anomalia e per-

bereses vertik aie Z te fushes magnetike ka vleren me te madh ne piken me abshise x = n .

2rn 7. (J 12)

max , , h 1 • h2 60

M e pikat me abshi'se * = + VT^ ~ 7 - 0. M e tei, 7. k a vlera negative, arrin nje minumim dhe'synon perseri ne zéro per x

Anomali a e perbereses horizontale n ka vl ere zéro permbi trup dhe ne te dy an et e tij k a dy skaj e, qe perputhen m e pik at e infek sioni t te I akores •se perbereses vertik aie 7.

Duke interpretu ar anom alite e fik'su ara n e terren sip as pik ave k arakte-ristike te tyre, percaktohen thellesite e vendosjes se sk ajeve te trupit, "er kete, pershembull, ishfrytezohen pikat ku 7. - X i> 7, atehëre sip as eku a-

m ctx cionit (3.10), dhe (3.12) de! :

>j . h2 - x]

(h] + x]) (h\ + x] ) 2 . hj . h2

(3.13)

ku : Xj eshte abshrsa e pikes ne te cilen 7 = H 7 m clx

Duke ditur se X q = V h { . h 2 , ekuacioni (3 .13)m u n c | te rishkruhet :

2 4 x — X , 2 O 1 (bj + b2) - (3.14)

X1

Me kete ekuacion dhe ate x q = \/ h, , h 2 , formohet'sistemi i ekua-cioneve qe lejon te percaktohen thellesite h dheh 2 te te dy sk ai eve te trupit te magnetizuar, qe kashkaktuar anomaline.

& 3.3. Mbi perdorimin e magn etom e tri'se ne minierct

Ndihmesa e m agnetometri'se, ne kuadrin estudimeve komplekse gjeo-logo - minerare behetne.tre drejtime : °er kerkimin e trupave xeherore mag-netike, per ' s tu ci i m i n e gjendjesse tensionuar te shkembin j ve dhe per para-shikimin e zjarreve nentokesore.

Ne fig. 3.6 tregohen perfundimet e vrojtimeve m aqnetometrike te kry-era ne trungun e puseve te shpimit Nr. 3,4,5 ne nje nga vendburimet e kromit ne vendin tone. Ne keto puse shpimi eshte m atur perberesj a vertik aie Z e intensitetit te fushes magnetike, ndersa ne shpimin Mr. 4 eshte percaktuar edhe madhesia dhe drej ti mi i vektori t te plote T r 11 1

61

Nga keta grafike duketsé fush a magnetike ne pusin eshpimit Nr. 4 eshte anomale. Anomali a shtrihet m bi dhe nen ni velin e trupi t xeheror tekro-mi t m agnetik te kapurnga pirsi i shpimitnr. 3. Interpretimi i lakoreve te Z dhe T tr'egoi -se trupi xeheror i takuar nga pusi i shpimit nr. 2 lidhet me a te te trupi tnr . ? me nje fleksure.

Ne figuren 3.7 tregohet nje profil gjeometrik t jeternenje vendburim

Fig. Profil gj eom e tri k ne nje t'en dburim kromi ne

vendin tone sipas pe'rjundimeve te matjeve

n en tokesore

62

6 y i

F!fj i 6 profil gjeologo magnetometrik, sipas vrojtimeve m agn etometrike,

nentokesore ne nje vendburim krominc vendin toné.

1 - Dunite : 2 barcburgite ; 3 • trupi xeheror : 4 - tektonike

•shkepute'se i 5 - vektori T : 6.,7 - perkatesisht, A.? e maturne

pusin e shpimit Nr 4 dhe 5

Ne kete prerjeshpimi 17 nuk ka takuar trupin xeherùr. Mga matjet * magnetometrike nentokesore te kryera ne kete pus dukefse nga thellesia 190 m deri ne 330 m ka nje anomali m agneti ke, ê ci la tregon se midis ketij pu si dhe atij Sh. 16 k a xeheror kromi magnetik. Shpimet e cekta 1 dhe 2 te kryera nga galeria G.5 kane taku ar min eralin.

Varesia e magnetizimit te shkembinjve edhe nga trysnia qe vepron

"ibi ta, ka krijuar mundesine e zbatimit te m agi etometri se perstudimin e gjendjes se tensionuar te m asivit shkembor.

Ne sektoret e masivitshkembor ku ndryshojne tensionetmekanike, gjate hapjes-se punimeve minerare ase nxjerrjes'se mineralit te dobi'shem, ndodhin edhe luhatje te magietizimit te'shkembinjve dhe, per rrjedhoje, edhe te intensitetit te fushes magnetike. prandaj, duke studiuar periodikisht tab-

«

lone e perh apjes se fushes m agn etike mund te dalloh en zon atme gjendje te ndryshuar te ten sionimit te m asivit.

N e fig. 3.P. tregoh et ndryshimi i aftesïse maçpetike te matur terth or dhe gjate ilaves ne nje vendburim qymyresh.

- 5

\ / \

\

y — 1 ' *re

0 SO /00

Fi g. Lakoret e n dryshimi t te aftesise magnetike te

matur tertbor (a) dhe gjate (b)nje llave ne nje

vendburim qymyri

Nga kjo figure duket.se terthor llaves zona e tensioneve te rritura eshte ne intervalin nga metri 2 - 4, ndersa gjatesaj, ne metrin 20 dhe 100. ^eto te dhen a ndihmojn e ne parashikimin e rrezikshmeri'se 'se hedh jes -se shtresave ne kete vendburim, ku drejtimi i tavanit ne 11ave kryhet me menyren e 'sh embj es 'se plote,

Njedrejtim i ri i perdorimit te magnetometrise per te ndihmuar ne zgji•• dhjen e detyrave teknike ne miniera eshte edhe diktimi ne Iargesi i rritjss se temperatures 'se 'shkembin j ve gj ate zj arreve n entokesore. Kjo ndihmese mund te jepetpasi qendron I i dh j a midis magnetizimit te-shkembinj vê dhe tem-peratures.

Gj ate djegies 'se qymyreve rritet temperatura e'shkembini ve perreth dhe formohet magnetit dytesor, kur ata permbajne minérale te hekurit. Krijimi dhe shtimi i magnetitit me rritjen e temperatures sjelle zmadhimin e intensite-tit te fushes magnetike. S tu d i m i i ketyre luhatjeve te in tensi te ti t te fushes magnetike ndihmon per te gjykuar, ne Iargesi, mbi pranine e zonave me tempe-ratura te larta ne masivin shkembor dhe mbi zj arrêt n entokesore ne miniere.

6 3.4. Problema

3.4. A. ProblëM i zgjidhur

Detyra :

Te perllogaritet amplituda e anomèili'se se perbereses vertikale te fg-•shes magnetike Z mbi nje damar kuarcor pirrotine bartes, i cili ndodhet midis gabrove jom agn etike. Damari katrashesi 2b = 5 m, gj ate reni es zgj atet 21 = 100 m, k a sh tri rje mbi 500 m dh e 'sk aji i siperm i ti j ndodh et i m bu lu ar nga deluvione joiïiagnetike me trashesi 10 m. Damari ka kendrenie 90° dhe vektori i magnetizimit eshte pingul.

7 gjidhje •

Trupi merret me dy perm asa dh e sipas ekuacionit <3.12), amplituda e anom alise magnetike te perbereses vârti- • kale te intensitetit te fushes magnetike ka madhesi

2rn 7 = m ctx , • i h l h 2

64

'ku : m = 2b.2f m eshte mom en ti m agnetik i dàmarit ; 2b eshte trashesia e damaritne metra ; 21 eshte zgjatja e damaritsipas renies ne metra ;

m eshte magietizimi, n enjesi S1. Perberja vertikale e perliogari tur me an en e ketij ekuacioni k a nj esi

matese nanoTesla ( n~n. y

Sip as te dhenave te paragrafit ' . 1.2. xehgrori i pirrotines ka aftesi magnetike 36 - 1500 x 10~S n j esi S1 dhe rapert - I . 7 . Gabrot kane aftesi magnetike 7t = 100 x 10,"" njesi cflieraport M f l /M. =

rercaktohetmagnetizimi mbetes : -Magnetizimi i xeheroritM^ :

m. = 9e . r

ku : 7 = 47500 n i eshte m adh esi a e vektorit te plote te in tensitetit te fu-shes m agnetike te tokes n e vendin tone.

M. = /500 x 10x 47500 = 712 njesi SI 1

M = 1,7 x M. = 1,7 x -12 = 1217 njesi Sf n i

M = Al. + A) = 712 + ? 2 ? 7 = ' 929 njesi SI x i n

- Magnetizimi i gabroveM^ :

M j = 100 x 10'^ x 47500 = 47 njesi S!

A) = 1,2 x M. - 4" x K,2 = 56 njesi Si n i

M = Al. + M = 4" + 56 = 7 'H njesi SI. g i n

dhe, atehere, magnetizimi mbetes ka m adh esi :

M = M — M = 1029 - 103 = 1826 njesi S!. x K

^erllogaritet momenti magnetik i damarit.

m - 2b . 2: M - 5 x 100 x 1V26 = 013 . 000 n j e s i Sl

dhe

65

2m 2x913.000 Zmax ~ = = 1660 nT

m a x hj h2 10 x 110

Pra, amplitudae anom alise se perbereses vertikale te intensitetit te fushes magnetike mbi damarin kuarcor pirotines bartes eshte 1660 nT.

3.4.3. Problema per zgjidhje

1. Te perllogaritet anomalia magnetike e vektorit te plote T te fushes magnetike mbi nje trup xeheror kromi. Truf)1 kaseksion terthor prjzmatik me gjeresi 2m, gj ate renies zgj atet 75 m dheshtrihet per 400 m. ^endi i tij i re-nies eshte 90° dhe skaji i tij i siperm ndodhet i mbuluar me 3m deluvione jomagnetike. Xeherori eshte magnetik dhe rrethohetnga'shkembinj ultrabazi-ke te fresket.

2. Te pershkruhet cilesisht ndryshimi i intensi tetit te fush es m agn eti-ke te matur neper nje galeri, kur an ash saj ne nje largesi te caktuar, fiIton nje zjarr nentokesor ne nje shtrese qymyri. Studimi te behet per te gjitha fa-zat e zh vi l l imit te zj arrit.

3. Te shpjegohet pse luh atet in tensi teti i fushes m agn etike te Tokes me ndry shimin e gjendjes se terrsionuar te m asi vit shkembor.

66

K R E II I K A T E R T

4. ELEKTROMETR1A

Flektrometria eshte bashkesi metodash, te ci lat studîojne perfi apjen e fushes elektrike ne toke dhe proceset fizike - kimike qe zhvillohen ne •shkembin j dhe n e truoat xeh erore gj ate rrj edhj es 'se rrym es elek tri ke n eper to. M e keto te dhena percaktohen vetite elektrike te mineraleve dhe'shkem-binjve, nxirren te dhena te dobïshme per kerkimet gjeoloqjike dh e per zgji-dhjen e detyrave teknike ne minrera.

Ketu do te pershkruh en vetem dis a nga m etodat k ry esore te elektro-m e tri s e, qe j apin ndihmese per zgjidhjen e detyrave teknike ne miniera.

& 4.T. Metoda e rezis ten ces se dukshme

Detyrat gjeoloqjike dhe ato tekniko - minerare me kete metode zgji-dhen duk e percak tu ar rezi stencen elektrike speci fike te min eraleve dh e te shkem bin jve. Per kete s tu di oh et perh apj a e fushes elektrike ne toke. Fush a elektrike, e rrymes se vazhduar ose altern ative puisante me frekuence te u I et. n xi tet duke derqu ar n e tok e rryme elektrike me intensitet | me an en e dy tokezuesve, qe emertohen elektroda ushqyese A.3.

£lektrodat j ane shu fra ^eliku me di ameter 5 - 2,5 mm dh e gj atesi 100 - 1000 m m per t'u ngulur ne truale te bute. Me raste te tjera, ato kane formen ejastekeve te vegjel te ngopur me tretesire'sulfat bakri per t'u toke-zuar ne shkembin j te forte dh e j ane si furpe me fi j e peliku e s fera plum bi per te punuar ne puse shpimi te th ate ose te mbushur me lenq lares.

Midis dy pikave, ku jane vendosur dy elektroda te tjera, qe emertohen elektroda marrese M, N matet diferenca e potencialeve A U M W , e cila find nga rrjeclhja e rrymes elektrike neper shkembinj.

Fusha elektrike quhet normale kur perhapet ne mjedrse homogjene izotrope. Diferenca e potencialeve A U p j l w , per'skema qe vendosen ne siper-'

67.

ne siper faq en e tokes ose punimet minerare 1 a), ne bira horizon-tale (b) dbe sisteme automatike per sinjalizim in e goditieve mi-

nerare (c). A,B jane elektroclat ushqyese : M, N - elektrodat marrese : O eshte qendra e skemes ; b - bateri; mA - miHamperm eter ; R eshte reostat per rregullimiii e in tensitetit te rrymes ne qarkun e ushqimit ; G - galvanometer ; A.V - aparatura matese ; ALL - pajisje llogaritese, - pajisje sin ja!i zucse

•faqen e tokes, kamadhesi qe percaktohet nga barazimi : '

p . I 1 l l l bvUN = — ( -,— - — +—).. (4 1)

2n A M BM AN UN

ku : p eshte rezi'stenca elektrike'specifike e shkembinjve ; A M, AN, BM, BN - largesia midis elektrodave marrese dhe ushqyese.

Duke matur interrsitetin e rtymes qe rrjedh ne toke nepermjet elek-trodave ushqyese A dhe B dhe diferencen e potencialeve A U ^ midis elek-trodave marrese, perllo garitet rezi'stenca elektrike speci fike emjed'rsit.

àUMN p =• K (4.2)

I »

2 n K : K = • - koeFicienti gjeometrik i'skemes

i l l i

AM AN BM BN

Derhapja^e fusjies elektrikejie mjediset ajeologjike heterogjene ani-zotrope nuk eshte e njejte si ne mjedisin homogjen - izotrop, prandaj, ne ke-te rast, me ekuacionin (4.2) llogari tet m adhesia qe quhet rexistence e duk-

sbme ( pd ) , Ne mi edi shomogjen izotrop p^ = P. Rezi'stenca e dulcshme e shkembinjve varetnga rezi'stencat elektrike

•specifike te•shkembinjve, nga ndertimi i prurjes gjeologjike dhe nga vendos-ja e elektrodave te'skemes. D er kushte te njejta te matjeve, rezi'stenca e dulcshme varet vetem iga ndertimi qjeologjik i prerjes.

Vendasja e elektrodave percakton llojin e skemes, te cilat mund te jene katerelektrodeshe simetrike trielektrodeshe AMN, 3 <*> , dit-polare A B W etj. (fig. 4.2 ne faqen tjeter).

Me keto 'skema, vroj timit kryhet ne dy menyra : a) Sondime elektrike, qestudiojne prerjen gjeologjike sipas nje drejtimi ver-tikal me'siperfaqen e tokes deri ne nje thellesi te dh ene, 'si nje pus 'shpimi. Ato j apin perfundime kty esrsh t kur 'shtresat j ane ho ri zontale O'se te pjerreta, me kend renie deri 45°, b) Profilime elektrike , qe'studiojne te gj i th e prerj en gjeologjike ne drejtim

69.

horizontal per n je thel lesi te caktuar, si behet me anen e kanaleve gjeologji

ke kur shtresat jane te pjerreta.

A* 1 ti B

M fi/ B ^

A * o . B ~ M 0 N '

Fig. 4.2. Lloje skemash permatjev e rezistences se

duksbme

Ne fig. 4.3 tregohet'skema e kryer jesse-sondimi t elektr ik.

m

Fig. 4.3. Skema e kryerjes 'se •sondimit elektrik dhe paraqitja

e perfundimit te i'rojtimii.

A jB i ; A yB2>'AjB j ' . . A^B^ - vendosjet e elektro-

dave ushqyese ; M p N j. . . M N - elfiktrodat tnarresê.

a)'skema e punes ; b) Lakorja e rezistences se dukshme

c) Prerja gj eoefe'ktrike 't. Vijat e rrymes elektrike ne

mjedis homo gjen; 2. Vijat e rrymes elektrike ne mjedis

beterogjen

7f\

Per te kryersondimin elektrik, qendra 0 e skemes mbahet e palevi-zur. Hektrodat ushqyese, fillimi'sht vendasen prane njera - tjetres, prandaj , rryma elektrike deperton ceketne Toke. Pas^do matje te rezistences'se dulcshme, zmadhohet largesia midis el ektrodava ushqyese. Me kete rritet den-desia e rrymes elektrike ne friellesi dhe vijat e'saj shformohen duke kaluar aeper-shtresat me rezrstence elektrike'specifike te ndryshme. Shtresat nga siperfaqja e deri ne thellesi, rradhazi, fillojne te ndikojne ne m adhesine e rezistences se dulcshme tematur. Me kete menyre studiohet ndryshimi i re-zrstences se dukshme gjithnje e me thelle dhe kryhet sondimi elektrik. Me vlerat e rezistences se dulcshme te matur ndertohet qrafiku qe paraqet vare-

. sjne e rezfstences se dulcshme nga largesia midrs elektrodave A dhe 3 (fig. 4.3 - h). Ky grafik me anen e ordinatoreve, krahasohetme lakore te mo-deleve te prerjeve gjeoelektrike te njohura. Nga ky krahasim percaktohet trashesia dh e thellesia e vendosjesse shtresave qe ndertojne prerjen, -si edhe rezrstencat elektrike specifike te tyre, 'sipjs te cil ave gjykohetmbi perberjen litologjike dhe vetite fiziko - mekanike teshkembinjve. ° i ka t e sondimit vendcsen neper grafik ose gjate punimeve minerare, sipas nje rrje-ti qe percaktohet nga permasat e objektit qe'studiohet dheshkalles se deta-jimi.t me te cilin duhet te njihet ky objekt. D e r objekte me permasa metrike dhe qe ndodhen ceket, per shembull, kur studiohet dukuria karstike, 'sondimet vendosen -sipas nje rrjete te dendur 2,5 x 2,5 m. Per kerkim ne shkallen 1 : 10.non, rrjeti i sondimeve k a perm asa 100 x 100 m.

Profilimet elektrike kryhen sipas parimit qe tregohetne figuren 4.4.

fd n

( H - U

fi

0 ./y PK

7 7 7 7 7 7 7 7 7 7

/ ?2>?<

Fig. 4.4 Skema e kryerje-s se profilimit elektrik mbi nje kontakt

vertikal, qe ndan dy lloje shkembin; me rezistencat

elektrike speci fike te ndryshmé. 71

"Skema me kater elektroda AWNB, te cilat jarie vendo-sur ne largesi te caktuar niera nga tjetra, zhvendosen bashkerisht'sipas nfe h api te dhene pas cdo matje te rezi'stences se dukshme, Kur skem a ndodhet n e pozicionin 1 ne mjedisin e pare, larg kontaktit p ^ p \ meqmese nuk ndikojne'shkembinjte qe n do dh en ne te dj athte te kontaktit. Me afrimin eskemes te ai ne madhesi-ne e rezistences se dukshme ndikon gjithnje e me'shume rezi'stenca'specifike e'shkembinfve te kontaktit prandaj, per rastin qe tregohet ne figuren 4.4 ku P2 > P\, rezi'stenca e duloshme rritet. ^ur-skema ndodhet ne pozicionin ^ ne mjedisin e dyte, larg kontaktit rezi'stenca e dukshme'synon drejt madhesi'se'se P2- Grafiku qe shpreh ndryshimin e rezrstences'se dulcshme qjate profilit, ka pike lakimi mbi kontakt ( f ig. 4.4). pervi jezimi dhe amplituda e anomalise'se rezrstences'se duk'shme percaktohet nga lloji i 'skemes dhe largesi te mi dis elektrodave, nga permasat, forma, ihellesia e vendosjesse objektit gjeologjik qe studiohet dhe nga madhesia e ndryshimit te rezrstences elektrike specifi-ke te ti j me ate te mjedisit rrethues. Dermasat e anom alise percaktojne edhe hapin e vrojt imit Ai ndryshon nga i - 2 m kur anomalite jane te vogla deri 20 m per-shkallen 1 : 10000 te rilevimit. „

Kur punohet ne miniera, elektrodat mund te vihen ne te njejtin punim minerar ose ne punime te ndryshme (fig. 4.5>.

Ne rezultatin e matjes te rezrstences 'se dukshme te miniera, ndikoj-

1

' 1 J mTT- fi-^v A*

1 n r . i — ( , r —

W P . iUS f ^ V nVI r i W M ^

a — nn.VS.VS.V-i

c

S G.Î I \ 1

M N

Fig, 4'5 Variantet e skemave te ndryshme te vendosjes se

elektrodave ne punimet minerare

72

'ne detajet metalore qe ndodhen ne punimet minerare, si shinat, tubat, kab- * Ilot etj., te cilat ndodhen afer tokezimeve. Keshtu matjet kryhen pa u vendo-sur keto pajisje ose duke i vendo-sur elektrodat'sa me larg tyre. Keto ndiki-me merre parasysh edhe gjate interpretimit te te dhenave te vrojtimeve.

4'2. Studimi i fusbes elektrike natyrore

Ne'shkembinjte dhe ne trupat e drsa xeheroreve rrjedhin rryma elektri-ke natyrore, te cilat k ane ftrshat e tyre qe j ane anomale m bi keto ve^ime shkembinjsh dhe xeherore. Rrymat elektrike n atyrare lindin *si rrjedhoje e proceseve fiziko - kimike qe zhvillohen ne mjedrset gjeologiike. Sipas gjen-djes, permasave, pervijezimit dhe amplitudes-se ketyre anomalive, si dhe te ndryshimeve te tyre ne kohe, zgjidhen disa detyra teknike ne miniera, kerko-hen xeheroret e bakrit, shtresat e qymyrit dhe studiohen problème te hidro-gjeologjise.

Dukurite fiziko - kimike kryesore, qe shkaktojne lindjen e rrymave elektrike natyrore jane : oksido - reduktimi, filtracioni, shperhapje - ndajthith-ja dhe tretja gai van ike.

"roceset e oksido - reduktimit zhvillohen fuqrshem ne trupat xehero-re te kalkopiritit dhe te pirit i t, kur ata kane teksture masive dhe nderpriten nga niveli i ujrave nentokesore. Keta minerale e percjellin rrymen elektrike si metalet ose si gjysmeperçuesit. Ma , te ndodhur ne mjedis me ujra nentokesore, j ane ne kushte f iziko - k imikesi elektrodat metalore te zhytu-ra ne elektrolite. Ne mjedi'sin shkembor, mbi nivelin e ujrave nentokesore gjendet okrsigjen i lire ne ujrat, kurse nen te nuk ka. "randaj, xeherori oksi-dohet mbi ketenivel dhe reduktohet nen te. Per rrjedhoje, trupi xeheror ngarkohet pozitivisht ne skajin e siperm dhe negativi sht ne te porshtmin. Ne te kundert naarkohet mjedi'si shkembor rrethues (fig. 4.6).

Formohet keshtu nje pile elektrike me mjedrsin shkembor-si qark te brendshem dhe trupin xeherorsi te jashtem prandaj, rryma elektrike brenda trupit rrjedh nga lart - po'shte, kurse ne te kundert ne shkembinjte rrethues. Mbi trupin xeheror fiksohet anomalia negative e potencialit te fu-shes elek-trike n atyrore.

procesi i filtrimit te ujrave nentokesore neper kapil aret 'shkakton ojithashtu k ri j im in e anomalive te fushes elektrike natyrore (fig. 4.7). Taqet e brendshme te kapilari tndajthit i in, zakoni'sht, anionet dhe ne tretesirat brenda kapilarit ka teprice k ationesh. Ato levizin se bashku me tretesiren,

prandaj ka me shume anione rie hyrje te kapilarit dhe mbizoterojne kationet '

Fig. 4.6. Anomalite e fushes elektrike natyrore mbi nje

trup xeheror kalkopiriti (a)

ne skajin e daljes. Si rrjedhoje e kesaj gjendjeje krijohet rryma elektrike qe rrjedh ne kah te kundert me levizjen e ujrave.

N e rastin e treguar ne fig. 4.6 - b, ujrat nen tokesore fi Itrojne n g a I art - poshte neper nje zone -shkembinjsh te 'shk aterruar nga tektonik a. Rrym a elektrike do te rrjedhe nga poshte - lart dhe mbi kete tektonike fik-sohet anomali negative e potenci alit fu-shes elektrike natyrore. Sa me intensive te jete levizj a e ujra-ve nen tokesore, aq me e fuqishme eshte anomali a.

Shperh apj a - ndajthithje jane dy procese, qe se toku nxisin fushen elektrike natyrore, 'si rrjedhoje eshperh apjes se joneve ne ujrat nen tokesore ^e kane perqendrime te ndryshme jonesh, si edhe te perthithjes se ketyre jo-neve nga kri'stalet e mineraleve-shkembformues ^fig. 4.R). Ne kete figure tre-qohet n je shtrese gelqeroresh midrs argjilave, e mbuluar me deluvione. k'atio-

74

AU

/ / I l \ \

I

/ /

net e k alciumit, qe ndodhen ne uj-rat nentokesore ndajthithen nga kri'stalet e karbonatit te kalciumit dhe rreth shtese's'se gelqereve for-mohetnje cipe jonesh pozitive, te cilet terheqin anionet dhe formohet cipa e dyfi'shte elektrike, qe shkak-ton anomaline mbi shtrese.

Fush a elektrike natyrore ndryshon ne kohe, mendryshimin e kashteve fiziko - mekanike dhe kimi-ke te shkembinjve. Ndryshimi i qjen-djes se ten sionuar te shkem binjve shkakton ndryshimin e rezrstences elektrike speci fike, • s i rrj edhoj e ndryshohet edhe perhapja e fushes elektrike natyrore dhe madhesia e po-tencialit te saj.

Anomalite e fushes elektrike natyrore vrojtohen duke matur poten-ci3lin e kesaj fushe O'se gradientin e potencialit ne siperfaqen e tokes ne punime minerare dhe ne puse shpimi (fig. 4.9)

°er te m atur potenci al in ven-dosen dy elektroda te papolarizueshme, qe emertohen M dhe N, ne larg<?si te caktuar me njera - tjetren. Njera nga ke-to (M- mbahet e palevizshme, kurse tjetra ( M ' vendoset me h ap te dhene, pershembull £do m, neper punimin minerar ose ne bira te h apura ne shkembinjte rrethues, si dhe ne shtresat e mineralit te dobrshem. Midis kety-re dy elektrodave matet diferenca e potencialeve A U ^ , = Wf» - ' ' ^ . **eqe-nese elektroda M mbahet e palevizshme, potenciali i saj eshte kon'stant, prandaj diferenca e potencialeve e matur eshte funk'sion i potencialit te elek-trodes M.

1

i Z

Fig. 4.7, Anomalie e fushes elektrike

natyrore mbi nje zone ku filtrojne

ujra nentokesore

75

Fig. 4.8. Anomali e fushes

elektrike natyrore me origjine

shpemrlatfe - ndajthithje

tOm 0 " SOO-2sz,m

M,

fîl Mi H

C/y/nyr

O.Sm

Fig 4.9 Sk ema e vrojtimit te fushes elektrike natyrore ne punimet mine rare:.

mit te provokuar, po 'studiohet fusha e polarizimit te provokuar te nje trupi xeheror me forme ajeometrike izometrike qe perafrohet me nje'sfere (fig. 4 . i l ) .

f -

trup sferik.

Sfera k a rreze e, pol arizueshmeri siperfaqesore A dh e qendra e saj ridodnet ne fiellesine h. Oendra 0 e sistemit te koordinatave kenddrejta ndodhete vendosur ne epiqendren e sferes ne siperfaqen e Tokes. Bo-shti 7 eshte pin qui me te, me k ahje pozitive nga poshte. £lektrodat ush qyese A3

73

jane vendosur ne largesi 'shume te madhe ne krahasim me thellesine e ven- 1

dcrsjes 'se qendres 'se sferes AB » h, prandaj vij at e rrymes pol ari zuese j ane horizontale dhe fusha elektrike eshte homogjene Ne keto ku'shte, vertetohet •se potenciali i pol ari zi m i t te provokuar ne piken l> < x, o, 0) ka madhesi .

6 a4 * •: • U = - • E:. (4 4)

PP A <X1 +h2)l/2 (1 + 2 >

a

ku : E - intensiteti i fushes paresore polarizuese.

Nga ky ekuacion duket se ne epiqendren e'sferes, per x-= 0, v -' PP

Ky funksion ka skaje ne pikat me abshisa x =Jt.ib /\J 2 . Me fig. 4.° trego-het grafiku i U p p ' i A U p p dhe i »?d mbi sferen e pol ari zueshme.

Meqenese largesia midrs pikave ,vi dhe N, ku m a t e t W m eshte pa-

mbarimisht e vogel , me perafrimin e pare A v ~ s>rad fi^ , prandaj -ano-

malia e A l ' ^ ka maksimum ne epiqendren e'sferes, atje ku anomalia e poten-cial i t v ^ ka vlere zéro.

PP

Nga ekuacioni (4.4) duket se potenciali i polarizimit te provokuar varet nga permasat, thellesia e vendcrsjes dhe aftesia polarizues e trupit xe-heror, si edhe nga madhesi a e intensitetit te fushes polarizues. A m p I i tu d a dhe pervijimi i anomalise varet edhe nga forma gjeometrike e trupit xeheror, nga lloji i skemes qe perdoret per matje dhe nga pozicioni i trupit ndaj vend-vendasjes se elektrodave ushqyese A dhe 3.

Duke interpretuar anomalite e polarizimit te provokuar, te vrojtuara ne siperfaqen e Tokes o'se ne nen toke, kerkohen trupat xeherore te polarizue-'shem, percaktohet forma, vendvendasj a dhe'sh trirja e tyre. Vleresohet thelle-•sia e vendosjes se 'skajit te siperm te t i j , ose largesi a e tyre nga pun imet minerare. Ky interpretim behet duke krahasuar, me ordinator, anomalite e vroj-tuara me ato te modeleve te njohur teorike.

& 4.4'. Metoda e trupit te ngarkuar

Metoda e trupit te ngarkuar eshte nje metode mjaft e thjeshte dhe e shpejte ne perdorim. Me kete metode percaktohet drejtimi i shtrirjes, i renies dhe vleresohet kendi i renies se trupave xeherore. Njohjae ketyre paramétra-

SO

'va orienton 'shpejt dhe -sakte punimet dheshpimet e tjera. Rezultatet me te mira merren kur xeherori ka teksture/ne pikezime te dendura orse masive.

Kushte te domosdoshme per perdorimin e kesaj metode jane : Xeherori te je-te percjelles i mire i/rymes elektrike, sulfuret e bakrit, dhe trupi te jete takuar nga punimi minerar cse shpimi i pare.

Ne vendin ku zhvishet trupi xeheror ne punimin minerar ose ne trun-gun e shpimit, vendoset nje elektrode u-shqyese A + . Elektroda 3~ vendoset Oambarimisht larq ( f ig. 12- a r?ryma elektrike perh apet neper trup dhe, me-qenese xeherori i tij eshte percjelles, praktikisht nuk ka renie potenciali b'randa tij dhe siperfaqj a e trupit xeheror eshte ekuipotenciale. "ervijimin e kesaj siperfaqeje, qe paraqetedhe formen e trupit xeheror, do ta ruajne edhe siperfaqet e tjera ekuipotenciale te fushes elektrike qe perhapet ne'shkembi-njte rrethues ( f ig. 4.12 - a).

n e r te'studiuar perh apjen e fu shes elektrike te trupit te ngarkuar, percaktohet potenciali ose gradienti i potencialit,-sipas nje .rrjete vrojtimi me permasa te caktuara.

Ne baze te interpretimit te te dhenave te vrojtimeve percaktohen shtrirja e trupit xeheror dhe drejtimi i renies si edhe vleresohet kendi i re-nies se ti j. Trupi xeheror bie ne anen e anomalrse se potencialit me renie me te bute <"Fi g. 4.12- b) dhe'shtrihet sipas ecuri-se'se vijave ekuipotencia-le ne plan (fig. 4.13). < u f j r i i trupit eshte i vendosur pak'sa me brenda zones

6rad V

Pikëf 6

Fig. 4.12 (a) 81

v v " I Ûiabaze

I / 1 xeheror

Fig. 4.12 (b ) perbapja e /ushes elektrike te trupit

te ngarkuar (a) dhe pervijimi i anomalive

te potencialit ( U ) dhe te gradientit

grad U te kesctj fushe ( b ) .

ku vijat ekuipotencialé x jane me te dendura. Krah as percaktimit te elementeve te shtrirjes se trupit xeheror, sipas

ecUri'sê anomale te vijave ekuipotenci aie, mund te gjykohet mbi pranine e trupave xeherore paralele (fig. 4.13).

Metoda e trupit te ngarkuar perdoret edhe per testudiuar bashkelidhien e trupave xeherore te kapur nga punimet minerare ose shpimet fqinje. °er ke-te, vrojtohet vepas peitiapja e fushes elektrike te secilit trup te ngarkuar ne cdo punim minerar. Trupi xeheror i taku ar nga dy punime minerare krijon ano-mali te fu'sh ave elektrike me vija ekuipotenci aie qe perputhen me njera - tjet-ren, per te dy pikat e ngarkimit ( f ig. 4.14), Kur keto vija nuk perputhen trupat xeherore te takuarnga punimet minerare fqinje, jane te ndryshem. 32

* Pika e ngarkimif g Trup xeheror

g} Izolinjat e potencial/t

Leqjenc/q

të 4ruf>H ta nyariuor

Fig• 'Jarta e vijave ekuipotenciale te trupit.

te ngarkuar ne nje vendburim sulfur bakri

ne rajonin e Mirdites.

Ne fig. 4.14 duketse xeherori i takuar ne qalerine 1 eshte i po te njejtit trup me ate te galerrse 2, dhe nuk lidhen me xeherorin e takuar ne galerine 3.

3ashkelidhja e xeheroreve te takuar nga punimet fqinje, per rastet e pakoklavitura mund te-studiohet edhe me nje menyre te Ihjeshte e ci la emer-tohet "bashkelidhj a elektrike" (fig. 4.1e) .

Bashkelidhj a elektrike k ryh et ne kete menyre : ne trup in xeh eror te kaluar nga njera galeri oseshpim, pershembull G.2, vendoset elektroda ushqyese A + , ndersa elektroda e dyte 3~ zhvendasetne punimin tjeter, G.l, mehap te caktuar, duke e vendersur edhe ne trupat xeherore te takuar. Kur xeheroret e takuar nga te dy galerite lidhen, intensiteti i rrymes qe rrjedh neper qarkun A3, zakonisht, eshte mbi 20 - 25 here me i madh sesa inten-siteti i matur kur elektroda B ndodhetne'shkembinjte. «"jo madhesi duhet caktuar eksperimen talisht per pdo vendburim, m ad je edhe 'sektor te t i j , sep se intensiteti i rrymes varetnga di sa faktore, midis te cileve rolin kryesor e

* 4 P'ka e njarlimit ' ^ f ^ trupi xeheror

n— — n — — k — A z

• i l — — n — — n — A j

Fig. 4.14. Vrojtimi i perkapjes se fushes elektrike te trupit te ngarkuar ne

galeri 1,2 dhe 3, per te studiuar bashkelidbjen e xeherorit

te takuar ne keto galeri.

Fig- 4.15. Grafiket e intensiteti/ te rrymes elektrike

te malurne procesin e studimit te basbke-

lidhjes 'se xeherorit te takuar nga dy galeri,

me anen e menyres se bashkelidhjes elektrike.

lu an tesktura e xeherorit.

& 4. Metoda e "ndriçimit" me radiovale

Detti apj a e valeve elektromagnetike ne nentoke kushtëznMn ga nderti-mi gjeoelektrik i mjedisit, prandaj studimi i tablo'se'se kesaj perh apjeje ndih-mon per te njohur mjedi'sin gjate kerkimit te xeheroreve percjelles te mire te rrymes elektrike erse m agnetike dhe zgjidhjes 'se disa detyrave teknike ne mi-niera. Te ti l le j ane xeheroret-sulfure te bakrit, m agnetitet disa lloje kromi-tesh, bok-sidet etj. Mjedise percjellese j ane edhe zgavrat e mbushura me-she-

85

'Ilire ne minierat e k ripes, zgavrat karstike te mbushura me uje apo me argji-11 la ne gelqeroret. Me ndryshime te vetive elektromagnetike jane edhe zonat e zj arreve nentokesore.

'Studimi i perh apjes -se valeve elektromagnetike ne nen toke behet me anen e drsa metodave njera prej te cil ave eshte ajo e "ndr iç imit" . Kjo me-nyre vrojtimi, bazohet ne dukurine e perifiithjes se valeve elektromagnetike gjate kalimit te tyre neper mjedise percjeliese ose te magnetizuara. prandaj, edhe metodika e punes eshte nderfriar per te vrojtuar ndryshimin e intensitetit te fush es elektromagnetike gjate perh api es'se saj ne nen toke (fig. 4.16).

Fig. 4.16. Skema e ndriçimit me radiovale te mjedisit midis

dy gelrivé.

I. Lakorja e intensitetit te fushes elektromagnetike

kur midis galerive nuk ka trupa percjelles ose mag-

ne tike ;

2. Lakorja e intensitetii te fushes elektromagnetike

ne prani te trupit percjelles ose magnetik midis

galerive.

Ne galerine G. 1 vendosetnje radiodhenes me frekuence deri 10 mega-'herc. Ne galerine G.2, vendcset radiomarresja, e cila pas fdo matje levizet 86

fne hap te dhene, zakoni'sht 2 - 1 0 m. interrsiteti i perbereses m agnetike te valeve elektromagietike ka madhesi, qe percaktohet nga ekuacioni

H = H :. f ( 0 ) (4.5) o

r

ku : H^ eshte emplituda e valeve elektrom agnetike ne piken ku eshte ven-dosur dhenesi.

b eshte koeficienti i perthithj es se valeve elektrom agnetike r esh te Iargesia midrs radiodh enesit dhe m arreses ;

f(0)- eshte koeficienti i drejtueshmeri'Sese valeve.

Koeficienti i perlh ithjes-se valeve elektromagnetike eshte funksion i rezi stences elektrike specifike, i deperiueshmeri'se m agn etike dh e i konstan-tes dielektrike te mjedisit ku petfi apen valet, si dhe i frekuences se tyre.

Shkembinjte, ne pergjithesi kane rezistence elektrikespecifike te I arte dhe nuk i perth i th in shume valet elek trom agn etike dhe I argesi a e perh ap-i es 'se tyre luh atet n ga (20 - 50)m ne argj il at deri rreth 400 m ne gelqeroret. prnndaj, kur midi's te dy galerive nuk ka trupa percjelles ose magietike, intensiteti i fushes elektromagnetike eshte i Iarte (I akorj a 1). Nese midi s ketyre galerive ka nje trup xeheror percjelles ose m agnetik, nje zgaver te mbu'shur me uje etj., ky mjedi's do te perthithe valet Prapa t i j , ne galerine G 2 dote verehet zvogelim i intensitetit te fush es elektromagnetike (I akorj a 2) dhe formohetnje zone me interrsitet te voael te fushes qe quhet "zon a e hijes". Duke vendcrsur radiodh en esin ne disa pozicione, me an en e nderprer-ies se vij ave qe pervij ezojn e zon at e h ijes, perc aktoh et vendvendo'sj a e trupit xeheror, ose e zgavres'se mbushur me uje. Vendvendo'sjet e radiodh en e--sit dhe m arreses lidhen ne planimetri te shk ailes 1 : 500.

Ne rezultatet e vrojtirni t ndikojne k ablot,'sh in at dhe tubacionet qe jane te vendosura ne punimet minerare. Ndikimi i tyre merret parasysh per percaktimin e metodikes se vrojtimitdhe gj ate in terpretim i t te rezultateve te matjeve. Ne rastet ku r ndikimi i tyre eshte-shume i ndjeshem dhe i kokla-vilur, matj et duh en kryer perpara vendo-sj es -se ketyre p ajisjeve.

& 4.6, Disa perdorime te elektrometrise ne miniera

Fush a -e perdorimit te elek trom etrrse ne mini era esh te mj aft e gjere. Ajo jep ndihmesen per zgjidhjen e detyrave me karakter teknik dhe kerkim 7

87

zbulimin e mineraleve te dobi'shme midi's punimeve minerare, ne k i :die dhe ne thellesi te tyre, drsa prej te ciiave po paraqiten me pashte.

4.6.1, Studtmi i gjendjes se tensionuar le masivit•shkembor. D e r 'StU-

dimin e gjendjes se terrsionuar te m asi vit'shkembor elektrometri a jep ndihme-se ne dis a drejtime : veçoh en zon at me trysni te rritur dhe te zvogelu ar pe-rretti punimeve minerare, vleresohet gjendja e pergjith'shme e tensionuar e masivitshkembor dhe studiohet ndryshimi i -saj ne kohe, parashikohen vatrat potenciale te flakjes'se qymyrit, 'studiohet gjendja e masiveve qymyrore gjate rrezimit te pare te tavanit kryesor dhe behet'sinj alizimi automatik i uljes'se dyte te t i j . D er zgjidhjen e ketyre detyrave perdoret metoda e rezi'stences'se dukshme dhe ajo e fu-shes elektrike n atyrore.

Dercjellshmeria elektrike speci fike e shkem binjve varet edhe nga •shtypja qe ushtrohet mbi ta, prandaj krijohet mundesia qe duke matur rezrsten-cen elektrike. speci fike te dukshme ne bira. Keto bira j ane bere me di ameter rreth 42 mm dhe thellesi di-sa metra ne faqet dhe ne ballin e punimit minerar, te percaktohet zona e trysnise mbeshtetese, e cila karakterizohet nga terrsio-net mevlere me te madhe'sesa ne masivin e paprekur dhe perbehetnga nen zo-na me trysni te rritura dh e ajo ku trysnite zvogelohen.

'Ne fig. 4.17 tregoh et ndryshimi i rezistences'se dukshme tematurne nje birene ballin e galeri'se. 'Siç duket, rezi'stenca e dukshme eshte ne varesi te gj.endjes se terrsionu ar te m asi vit.

3.,

s

Sd

/7777/,

Fig. 4.17. Grafiket e rezistences se dukshme < pdhe te

potencialit te fushes elektrike natyrore (S. U

te matura ne nje bire horizontale ne ballin e

frontit te llaves se qymyrit-

FEN

/ 38

Zona me tensione te medha k arakteri zoh et n ga zmadhimi i rezrsten-" ces se dukshme. Zvogelimi i rezistences tregon peruljen e trysni'se qe vep-ron mbi m asi v.

Rezi'stenca elektrike'specifike e'shkembin jve, pervec trysni'se varet edhenga faktore te tjere, prandaj analiza e rezi'stences 'se dulcshme te matur duhet bere komplekse, per te vleresuar luhatjet e rezistences 'specifike qe ja-ne'shkaktuar nga ndryshimi i gjendjes'se tensionu ar te masivit.

Ne fig. 4.18-a tregohet varesia e potenci alit te fushes elektrike naty-rorenga trysnia qe vepron mbi nje masiv xeheroresh.

mV UFEN 200

b -

- a-

UMV 1/I

'Y) • •

1

150

•100

0 200 400 6006 <0-^2 50

0

ê 2.5 5 7-5 10 /2.5" rn

Fig 4,18, Varesia e potencialit le fushes elektrike

natyrore nga trysnia mesata-^re qe vepron

m hi nje masiv xeheroresh (a) dhe grafiku

i potencialit te vrojtuar perpare ballit te

punimit minerar ( b )•

Nga grafiku i paraqitur ne kete figure duket'se me zmadhimin e trys-ni'se rritet potenciali i fushes elektrike natyrore. Ne zonat e çngjeshjes fik-sohen vlerat me te vogla te potencialit.

Ne fig. 4.9, 4.17, dhe 4.18 - b tregohen grafik et e potencialit te fu-dhes elektrike natyrore te vroj tu ar perpara ball i t tenje punimi minerar

Ne grafikun e figures 4. i6 - b vihen re se 2.5 m I arg bal l i t te puni-mit minerar, potenciali i fushes elektrike natyrore arrin vleren metemadhe

89

195 mV Me larg, detri 7,5 m, potenciali zvogelohet deri 48 mV mandei, pas nje rritjeje tj eter te parendesi-shme, ai ulet deri 10 mV Keto ndryshime tre gojne per pran in e e nen zon es me ten-sione te rritu ra, qe k arakterizohet n ga shformime te paktfiy eshune, n e te ci I en poten ci al i i fu-shes elektrike natyrore eshte i madh. Tej saj, atje ku potenciali zvogelohet,'shtrih et nen zon a me ten-•sione te zvogeluara, e cila k arak teri zoh et n ga'sh formime elastike.

Vrojtimi'si'stem atik i ndryshimeve te rezrstences elektrike-speci fike te'shkembinjve dhe i potencialit te fu'shes elektrike natyrore krijon mundesi te kon troll oh et au tomatiki'sht shk ail a e rrezikshmeri-se'se hedhjesse'sektore-ve te veçan te te masivit'shkembor, dora - dores me h apj en e punimit minerar

Vleresimi i rrezik'shmeri'se'se goditjeve behet duke percaktuar rapor-tin

G = (4.6)

ku : Pç p p jane rezrstencat elektrike'speci fike ne zon en e trysnrse me te ma-dhe m besh tetese dhe ne zon en e paprekuf te m asivit, perkatesi-sht,

Rezi'stenca elektrike'specifike e masivit te paprekur percaktohet me anen e sondimeve elektrike ose me te dhen at e karotazhit elektrik te puseve te-shpimeve j ashte zones'sendikimit te punimit minerar.

Gj ate ketij vleresimi, merret parasysh edhe largesia nga faqj a e puni-mit minerar deri tek zon a' e trysnrse me te m adhe ne masiv.

Ne pasqyren Nr. 4,1, jepen madhesite kritike te raportit G, duke gjy-kuar'sipas vlerave me te vogla te rezrstences el ek tri k e-speci fik e te matura ne zonen e trysni-se mbeshtetese.

Pasqyra N r. 4.1

Madhesite kritike te raportit 0"= pm^n' Pj p per'shkalle te ndryshme

te rrezi kshmerise se goditjes

Shkalla e rrezik-

shmerise

Madhesia e raportit G per largesi te ndryshme deri tek zona

e trysnise me te madhe, ne métro

0 0,25 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0

on

Jo me -shume -se 0,25 0, 2 0,15 0,1 0,05

tabela vazhdon ne faqen tjeter

'vazhdimi i pasqyrés Nr, 4 i

Shkalla e rre- Madhesia c rcipartit (i per largesi te ndryshme deri tek

ziksbmerise zona e trysnise mt te m a dhe, n c m e tro

0 a,25 0,5 1,0 2,0 2 ,5 1,0

Jo me pak 'se

2 - 0,65 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 0

3 1 0,65 0,25 - - - - -

Raporti G mund te percaktohet edhe'sipas P m a x » qe k a zona me trys-nine me te madhe, ne varesi te lloji t te'shkem bit.

Sot j ane ndertu arsi's terne auto m atike per vleresimin dh e -sinjalizimin e rrezikshmeri'se'se go di tj es min erare, duk e percaktu ar ndry'sh imet e rezisten-ces elektrike specifike teshkembinjve me kohen.

Rezistenca e duk'shme m atet me skem a k aterelektrodeshe AWNB qe vendasen ne bira me th elle si rreth 7 m, te h apura nga punimi minerar ne m a-siv.

Ne te gj i th e gj atesi ne e bires vendo'set nj e 'sonde elek trom etrie e ci-lane çdo 10 - 15 cm ka te vendcrsur nga nje elektrode qe mbeshtetet me shkembin e faqeve te bires, (fig. 4.1- c). Flektrodatne'skemen matese li-dhen rradh azi nga kater. ^ asi kryhet matia-me kater elektrodat e para, 'stako-hetnga'skema elektroda e pare dhe takohet e pesta. Kesisoj 'skema eshte zhvendosur me nje h ap te barabarte'sa eshte largesia midis elektrodave. R i I i dh en ne 'skeme elektrodat irsh qyese A, B, m arreset M,N dh e m atet perse-ri rezistenca e dukshme. Ohe keshûJ, rradh azi, kryhen matjetne te gj i th e gjatesine e bires. Venjepajrs je llogaritese gjendet P c j w a x ° ' s eP c jmin n e

•serine e vlerave te rezi'stences elektrike speci fike te matura gjate gj i th e gjatesise se bires,'si edhe tregohet Iargesia e pikes me kete vlere te rezrs-tences se dukshme nga faqja e punimit minerar. Ky cikel matjesh perseritet çdo 3 minuta gjate gjithe kohes p anderprerje. Sipas ketyre te dhenave lloga ritet madhesi a e parametrit G, vleresohet-shkail a e rrezik'shmerrse dhe auto-matikisht behetsinj alizimi kur ajo k al on ku firin e lejuar.

?1

4.6.2. Vleresimi i parame trave fiziko - mekanike te sbkembinjvê. Vle;

ra e rezrstences elektrike-specifike mund tesherbeje per te vleresuar moduli e el asti ci teti t, porozitetin, pershkueshmerine dhe laoe^tinee sikembhjve si edhe madhesine e kokrizave qe ndertojne ranoret dhe permbajtien -e argjiies ne ta. Ky vleresim nuk behet vetem sipas madhesi-se-se rezi-stences elektrik -specifike sep-se veç parametrave te treguar me Iart, rezistenca'specifike va-refshume edhe nga mineralizimi i U|it qe ngop poret e-shkembit, prandaj -shfrytezohet nje parameter tjeter, qe quhet "rezi-stenca relative". -

"•sb p = p

(4.7)

u

ku\~ psh eshte rezi-stenca elektrike-specifike e shkembit.

Pu eshte rezistenca elektrike specifike e uj i t qe ngop poret dhe parjet

Ne ëkuacionin (1.7) tregohet varesia midis rezi-stences relative dhe koeficientit te porozitetit, sipas te ciles mund te vleresohet poroziteti i shke-mbit duke rtjohur rezi-stencen elektrike specifike te t i j .

Varesià ê rezi stences elektrike speci fike te'Shkembit nga paramétrât fiziko - mekanike te tyre studiohet ne rruge ek-sperimentale per cdo zone te masivit'Shkémbor, sipas vlerave te rezi-stences elektrike -specifike dhe madhc-

-si'se-se ketyre parametrave te percnktuara ne laborator. -Vlerat e rezi-stences elektrike -specifike percaktohen nga matje me 'sondime elektrike me -skema me permasa te vogla, qe vendosen ne masivin -shkembor, -sipas te dhenave te ka-rotazh i t elektrik te pirseve te 'shpimit dhe rte mostra. iDerfundimèt e percakti- I mit te rezrstences elektrike'speci fike duhet t ' i nenshtrohen shldimit matêinati-kor 'statistikor per te n johur ligjêsite e ndry-sh i m i t te saj dh e per te vleresuar 1 ne-se eshte i mjaftueshem numri i percaktimeve te bera, per te arritur-saktesi-ï ne e kerkuar te -studimit. Vep kesaj, duhet patur parasysh se edhe per rezi-s- : tencen elektrike -specifike, ne fnatjet ne mostra dhe ne ato parametrike, qe kry-hen ne màsivin -shkembor dalin po ato problème, si edhe per dendesirte, te ci- t lat j ane trajtu ar ne paragrafin & . 2.2.

Koeficienti i porozitetit, per di-sa ranore te torton i an it mund te percak-tohet me anen e ekuacionit (1.7), kur njihet rezistenca elektrike specifike e tyre dhe e u j i t qe ngop poret e shkembit.

Ne fig. 4.19 tregohet grafiku qe paraqet varesine e rezrstences elektri-ke specifike nga koeficienti te di-sa-su argj il ave.

Fig. 4.10. Varesia e rezistences elektrike specifike nga

koeficienti i filtrimit te suargjilave ne zonen

e °oHçanit

Nga ky grafik duket qe me rritjen e koeficientit te filtrimit zvogelo-het rezistenca elektrike specifike e suargjil ave.

Per di'5 a di abaze, qe k an e mineralizim te n jej te te uji t n e te gj i th e zonen qe'Studiohet, eshte gjetur varesia midis modulit te elasticitetit E dhe rezi'stences el ek tri k e speci fi k e te tyre, qe percaktohetne ekuacionin :

î N E = (38.6 . p + 4.7 . 10* ) . 103 —; (4.8)

m"

Diametri i kokrrizave d^ te ranoreve te paster nga m ateri ali argjilor, mund te percaktohet me an en e ekuacionit :

dk - a. log p. (4.

ku : a esh te koefici en t ne mm me vlera 0,4 - 0,6, qe percaktoh et ne rruge eksperimentale, per lloje te ndryshme ranoresh.

P eshte rezistenca relative eshkembit.

93

4 63. V leresimi i rrezikshmetise <se permbytjes 'se punimei>e minera-

re. Rrezikshmeria e perm bytjes'se punimeve minerare 'studioh et me an en e me todave te elektrometri'se ne dy aspekte . vejimi i 'shkembinjve me porozitet dh e pershkueshmeri te I arte, te cilet perm bajne 'shume uje, si dhe gjetj a e zgavrave k arstike te mbushura me uje ne 'shkembinj te gelqerore ose me'shel! re ne minierat e kripes. Secila nga keto dy detyra zgjidhet me metoda te ndryshme.

D er detyren e pare, me efektive j ane metoda e rezistences se duk-shme dhe ajo e firshes elektrike n atyrore. Ouke matur rezi'stencen elektrike •specifike ne perpunimin minerar, percaktohet koeficien ti i porozitetit < K ) (1.6) dhe i fiItrïmi t (k f ) ( fig. 4.19) dhe perllogaritet parametri i "mbroj tjes nga uji " e

(4.10) 7

h

ku : K j eshte koeficienti i filtrimit, ne cm/sek h eshte trash esi a e sh treses n e cm

Sip as m adhesi'se - se ketij parametri vleresohet gj endj a e ujembaj tjes •se shkem bi-t dhe p arashikoh et mundesi a e'shperth imi t te u j i t. Ne fig. «4 20 tri gohet grafiku i parametrit te "mbrojtjes nga u j i " pershtresen e dyshemese argjilo - ranore jokomp akte ne nje vendburim qymyri.

e, £ Kpj

A'riti'te

"Ti VL \H ""17" 1€ il

-10m i

Fig. 4.20 Grafiku i parametrit te "m broj lies nga uji" ne

nje miniere qymyri

Nga ky grafik, duket'se ne metrin e 15 - te te punimit minerar, para-94

'metri i "m broj t-jes nga u j i " ka vlere me te m adh e 'sesa m adh esi a kri tike dhe" aty eshte zon a nga ku mund te vershoine uj rat n e galeri.

Me vroj timin e fu'sh es elektrik e n aty rore mund te veçoh en 'sektoret me -shkem binj qe k ane te zhvi lluar ç arshmerine dh e n eper ta qarkullojne u j rat nentokesore, meqenese'shk aktojn e anomali menatyre fi I trac ion i. Ne fig. 4.21 tregoh et'se ne intervalin 3 - 6 m bira k a kalu ar n eper 'shkem binj me c arshme-ri te larte, ku çarje te vecanta kane h apje deri 0,5 mm. Ne ketesektor, ano-malia e potencialit te fush es elektrike natyrore ka amplitude 60 mV.

1 *

A VJ

S

- M k k s v'

u • ^ I ^ T f ï ï D ^ O ^ 6 t, 0 i

0\

(25| mm

fiQpj'Q c çQrj'c

Pie 4 27. Anomalia e potencialit te fushes elektrike

natyrore te filtracionit. 'sipas nie bire qe

ka kaluar neper nje zone me çarshmeri te

zhvilluar

p er nivelet hip'sometrik e te cekta, ku thellesi a e siperfaqes 'se uj ra-ve nen tokesore ndryshon "sipas'stineve, eshte me vlere vrojtimi i fushes elek-trik e natyrore perp ara dhe pas renies'se'shirave, si edhene pranvere dhene vjeshte. Ouke u ndryshuar niveli i ujrave nentokesore, zhvillohen proceset e e filtracionit dhe k ri f oh en anomali intensive te potenci alit te fushes elektri-ke natyrore, ne ato vende ku esh te me e zhvilluar çarshmeri a (fig. 4.22).

95

Fig. 4.22. Anotnalia e potencialit te fushes elektrike

natyrore e vrojtuar pas shiut ne nie zone

karstike ne Vuno

Zgavrat e mbu'shura me uje gjenden me an en e metodes'se radio valeve, duke studiuar perhapjen e valeve elektromagnetike ne mjedi'sin m i d i s punime-ve minerare ase'shpimeve, m ad je edhe perreth nje-shpimi te vetem. Ne fi g. 4.23 tregohen rezultatet e "ndr iç imi t " me radiovale ne nje nga minierat tona te kripes. i

Nga kjo figure, duket'se ne zonen midi'S piketave 4 - 6 zvogelohet interrsiteti i valeve elektromagnetike, qe tregon per pranine e zgavres'se mbu-shur me'shellire e cil a, si mjedi's percjelles, i perthith valet elektromagneti-

36

Fig. 4.23. °erfundimet e ndriçimit me radiovale te z gavrave

me shellire ne nje nga m in ie rat e kripes ne vendin

tone.

4.6.4. Kerkimi i z gavrave dhe i hapesirave nentokesore te zhrazetd

Wetoda e rezrstences 'se dukshme, ne kûmplek's me gravimetrine, 'sizmiken dhe me'studimet gi eologc min erare, jep ndihmese ne gj etjen e zgavrave dhe te h apesir ave nen tokesore te zbrazeta. t"eqe ne keto h apesi ra nuk rrjedh rry-rna elektrike, ato fiksohen me vlera te medh a te rezi'stences-se duk shm e. -per vrojtim duhen perdorur l loj i dhepermasat enevoj'shme te'skemes.

Ne figuren 4.24 tregohen anomalite e rezi'stences'se duk'shme die pro-filet e varesise se amplitudes'se anom alise nga raporti i thellesi'se'se tava-nit me permasat e zgavrave ne forme kubike, me brin je 2. dhe 10 m.

97

AU m V liÛO-

300-

20c.

1Où

Pic

AU wV 600.

50CL,

koo-

doo-200.

[00-

0

Fig. 4.24. Anomalite e rezis-

tences se dukshme mbi zgavta

ne forme ktlbike, me brinje

2m (a), '0 m (b) dhe varesia e

amplitudes se anomalise nga

raporti i thellesise se tavanit

me permasat e z gavrave (c).

>8

Ngaketo figura, duket'se zgavra me brinie2m, fik-sohetme anomali *r te duk'shme, kur tavarii i 'saj ndodhet edh e ne thell esi 7 m. Kur zgavra gjen-•• det me th elle, nuk fik'sohet anom al i Nderkoh e, n j e h apesire ku bike me brin je 10 m k ri j on - anomali te qarte te rezi'stences '5e duk'shme edhe kur tavani i saj ndodhet 10 m thelle. 1

Thellesia e kerkimit rritet kur perdoren 'skem a te pcrsafme, me perh ap-ie te perqendruarà te rrymes elektrike qe del nga elektrodat ushqyese.

Duke kryer m atje ne galeri ose n e trun gun e'shpimeve, mund te gjen-den edhe zgavrat dh e h apesi rat e zbrazta qe ndodh en an ash tyre.

4 6.5. Kerkim zbulimi i mineraleve te dobisbme dhe studimi i kusb-

teve te shtrirjes se tyre. Wetodat e elek trom etrise gjejn e perdorim te gjere dhe efekti v per kerkim - zbulimin e mineraleve te dobi-shme, te cilatnuk j ane takuarnga punimet minerare, por qe'shtrihen midis, ne krahe dhe ne thellesi te ketyre punimeve. Kjo duket qarte ne an alizen e dy 'shembujve nga perdo-rimi i disa metodave elek trom etrike per kerkim in e bakrit dne te kromitne vendin tone, 'si dhe per studimin e tektonikes ne nje vendburim qymyri. '

Me anen e "ndr iç imi t" me radiovale merren perfundime'shume te m ira per kerkim - zbulimin e mineraleve te bakrit, te kromiteve qe permbajne mag-netit dytesor, te bok'sideve etj. Ne fig. 4.25 jepet hologrami i "ndr iç imit" me radiovale i mjedisit midis dy 'shpimeve ne nje vendburim kromi ne rrethin e M ati t.

Me kete vendburim, ixeherori ka teksture me pikezime te dendura de-ri ne masiv dhe permban magnetit dytesor. Ky xeheror perthith valet elektrc-m agnetike gj ate "ndr iç imit" dhe formoi hije. 'Dusi i'shpimit i kryei midis te dy puseve te m eparshme per verifikimin e anom ali se takoi trupin xeheror,te cilin nuk e krshte nderprere asnje nga keta dy puse. 1

Ne figuren 4.26 tregohet grafiku i koeficientit te polarizimit te provokuar, i matur me skeme N40M40A - lenje trung'shpimi . [ 1 1 ]

Matjet e bera me h ap 5 m treqmurse ne intervalin 150 - 165 m fikso-h et nje anom ali e pol arizimi t te provoku ar. D us i i shpimi t ku j ane bere m at jet nuk k a taku ar xeh eror pran daj, kete anom al i e k a shk ak tu ar nje trup xeh e-ror qe ndodhet an ash tij. >Duke u nisur nga fakti qe rrezj a e 'studimi t te ske-mes se perdorur per m atj e esh te 20 - 40 m, u percaktu a vendvendosj a e ke.-tij trupi dhe pusi i'shpimit per verifikimin e'saj, e takoi ate.

Sondimet dh e profilimet elektrike te metodes 'se rezistences 'se duk-t

99

"•shme, si edhe " n d r i j i m i " me v a l e e l e k t r o m a g n e t i k e , n e komplek 's me 's tu -

i i nn tfttrrtmitit i t i t i tr f irr i i i t t t t t t

l l t t lMlt l l I -f-++-+++ + +++inuMti«ntMintiNM + + +"H"f"t-+++innMMtfnMljititrrf OOOOOOOOOOOOOO+ffff+iiHMimtl ooooooooooooootH+Httnmuii t o < > • • • • • • • • • • oo oo oooooo-f--f--H-itin n mit 0 0 « t » M i M « « « « $ « 0 0 0 0 0 0 + + + + , i | n m m i f - j - o o t « * i f « » i t ( t t ( i t « * o oooooo o+-f rnt • f - +0000»» t»»»»»» • • • • • • 0 0 0 0000++11H

+ + t + o o o o o o • « • • • • • • • • • • • O OOOO++++ m.iTi imi+ + 0 0 ° ° < » » * * * * * » * * ® * 0 ° 0 ° 0 0 + + M tiTiinnt + + ° ° 0 0 0 • • • • • • • • • ®® 0000 + + 1» Mtum 11+-+++Q 0 0 0 0 0 0 * 0 ° + + i i i tnit i i i f»- + + + 0 0 ° 0 0 0 0 0 ® • • • • • • • • • o o + + . . . . m l f ffHfOOOOOOOOOOOOOOOOOO+ +

,„++-t++fOOOOOOO 00 0 00 00 00 0 0^.+ l u t u m i i - H - f ++f f+ ;+ f++-M-4-+++i in

. . . . . . . • i tm jn i i i i i i i i r i n i i im inu i i u r+++ - f» i t i n in iH i iM t in immn it in»ii ir+-+++i"i

Fig. 4.25. IIologrami i "ndriçimit" me radiovale i mjedisit

midis dy shpimeve ne tije ven dburim kromi ne

rretbin e M a lit.

dimet'sizmike dhe gjeologjike, j apin ndihmese edhe per h artografimin gj eolo-go -'strukturor nentokesor, veç anerrsht te tek ton ikes dhe te mikrotektonikes. 1

Ne fig. 4.27 tregohetskema e kryerjes 'se'sondimit elektrik ne nje

•shtrese qymyri. Keto'sondime, zakonrsht, kryhen me-skeme dipolare ekuatoriale. Di- j

polet zhvendasen neper'shtresen e qyrnyritne nje galeri apo ne punime minera-re fqinje. Me vlerat e rezistences elektrike'speci fike te m atur ndertoh en h ar-tat e izokron ave dhe me an en e tyre gjenden tektonikat dhe percaktohet vaid-'vendcsj a e tyre. 100 .1

Tektonikat, qe vemene kontakt 'shkembinj me rezi'stence elektrike'spe-cifike te ndryshme, njeri prej te cileve eshte percjelles i mire, trasohen edhe mendihmen e metoders se radiovaleve.

4 6 6, ocrcaktimi i pozicionit

hapesinor te puseve le shpimeve ndaj

punimeve minerdre fqinje. ° 0 zi C i On i I

trungut te shpimi t nd aj pun imi t min erar, mund te percaktohet me anen e dukuri-se'se induk'sionit el ek trom agn etik kur ai nuk k a ko Ion e rrethimi dh e me meto-den e trupit te nyarkuar, kur ai eshte me kolone.

Nepusin e p arrethu ar futet nj e bobine dhe rryma elektrike alternative, qe rrjedh neper te, n xi t fu'she elektro-magnetike ne mjedi'sin rrethues (fig. 4.28).

Me anen e nje marresi me an-ten a te orientu ara, percaktoh et in ten-siteti i fushes elektromagnetike dhe drejtimi i vijave te forces'se'saj nepi-ka te ndryshme te punimit minerar.Trun-gu i shpimit ndodhet k arshi pikes qe k a inten'sitetin me te m adh dhe largesi a l midis tyre esh te

/ = / , : Xi/? (4.11 )

ku : XXjl) eshte largésia nga pika ku in-tensiteti ka vleren me te madhe deri tek pika me intensitet'sa gjysma e amplitu-des 'se anomalrse.

Kurtrungu i shpimi t k a kolone rrethimii, neper te dergohet rryme elek-

N

M

m -\

A

2001 m

H

2 -t » 5»-

S Trupi xeheror t pn+shem

Fig. 4.26. Anomalia e polarizi-

mit te provokuar e vrojtuar ne

trupin e nje pttsi shpimi, e cila

eshte 'shkaktuar nga nje trup

xeheror anash pusit.

101

Fig. 4.27 Skema e kryerjes se sondimit elektrik ne nje shtrese

qymyri

1. Bobina dhenese, 2. Gjeneratori me frekuence

zanore; 3. Vijate forces'se fushes elektromagnetike,

4 . Bobina marrcse, 5. aparati mates: 6,7.m bajtes

aparatesh.

trike dhe ne punimin minerar fqinje vrojtohet firsha elektrike e kolones se ngarkuar (fig. 4.29).

Ne dyshemene e galerise trasohen vij at ekuipotenci aie dhe drejtezat pingule me qendrat e koordave tregojne drejtimin dhe pozicionin e trungut te shpimit.

102

V

Fig 4 2'). nercaktîmi i poziçi on i1 te 'shpimit n ga

punimi m inerar, m e anen e m e todes 'se

trupit le ngarkuar.

& 4..~r. '3 robiem a n e jushen e elektrometrr.se

4.7. A P robiem ï zgjidbur _

Detyra :

Te perllogaritet anomali a e rezi-stences 'se duk'shme mbi nje damar kalkopiriti masiv te vendo'sur midi's di abazeve. T rupi xeheror k a trashesi 10 m, renia vertikaie dhe'skaji i 'siperm i tij ndodhet, prane-siperfaqes.'se tokes, ne thellesi te paperfiltshme ne krah asim me trashesine e tij, Rezi's-tenca e dukshme matet me 'skema trieletrodeshe AMN, B «> dhe MN -> 0, ne te cilin kryhet profilim elektrik (fig . 4.30). Gjatesia e skemes Ao = 20m

dhe h api i profilimit 2m.

103

M Ai i M. W*. 1**1,11*1 1 FK

h 2 H I X . ^ 1 „ -- b —

r A

A

Fig. 4.30. Skema e profilimit elektrik mbi nje trup ne

trajte dam a ri.

Zgjidhje :

Nga te dnenat e paragrafit 1.3 dihet'se xeherori i kaikopiritit me tek-•sture masive ka rezi-stence elektrike-speci fike rreth 0,5 omm, prandaj p 2 = 0,5 omm. Diabazet kane rezrstence'specifike rreth 700 omm, keshtu p^ = P3 = • ^00 omm.

Skema trielektrodeshe ze kater pozicione ndaj trupit xeheror dhe rezis-

tenca e dobi'shme per'secilin nga keta pozicione percaktohet me nje ekua-

ci on te caktuar :

Pozicioni i pare : te gjitha elektrodat A f, M N ? ndodhen majtas trupit

xeheror, ne mjedi'sin e pare :

104