GLLAAVVNNII GGGRRAADD PPOODDGOORRIICCAA SE EKKR …podgorica.me/wp-content/uploads/2017/12/strategija... · 2.1.2 Kjoto protokol 2.1.3 Kopenhagenski sporazum 2.1.4 Namjeravani nacionalni

GGLLAAVVNNII GGRRAADD PPOODDGGOORRIICCAA

SSEEKKRREETTAARRIIJJAATT ZZAA PPLLAANNIIRRAANNJJEE II UURREEĐĐEENNJJEE PPRROOSSTTOORRAA II

ZZAAŠŠTTIITTUU ŽŽIIVVOOTTNNEE SSRREEDDIINNEE

Podgorica, mart 2016. godina

Strategija Adaptacija na klimatske promjene Glavnog grada Podgorice

GLAVNI GRAD PODGORICA

Sekretarijat za planiranje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine Sektor za zaštitu životne sredine i održivi razvoj

2

Procjena ranjivosti i akcioni plan pripremljeni u okviru projekta: Adaptacija na klimatske promjene na Zapadnom Balkanu (CCAWB) Trajanje projekta: Decembar 2013 – April 2015 Implementirao: Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH, u ime njemačkog Saveznog ministarstva za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ)

Projektni tim: Jakob Doetsch - tim lider Jelena Peruničić – projektni koordinator INFRASTRUKTUR & UMWELT Professor Böhm and Partner (njemački konsultant)

Dr.ing Peter Heiland Dr.ing Birgit Haupter Dr.ing Carola Zeig




3

LOKALNI KONSULTANT: Saša Karajović RADNA GRUPA ZA IZRADU DOKUMENTA Lazarela Kalezić, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zaštitu životne sredine (koordinator) Dejan Mugoša, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zaštitu životne sredine (sekretar) Veselinka Vukčević, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zaštitu životne sredine (član) Branka Knežević, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zaštitu životne sredine (član) Tonja Ratić, Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zaštitu životne sredine (član) Vuk Boljević, Sekretarijat za socijalno staranje (član) Mirjana Perović, Sekretarijat za razvoj preduzetništva (član) Gordana Čukić, Sekretarijat za kulturu i sport (član) Miloš Marković, Služba zaštite (član) Lazar Čadjenović, Služba zaštite (član) Milanka Baljević, GO Golubovci (član) Amra Pepić, GO Tuzi (član) Tanja Drakulović, Agencija za stanovanje (član) Valentina Prelević, Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice (član) Biljana Nikosavić, Vodovod i kanalizacija doo (član) Vuko Popović, Zelenilo doo (član) Simeun Zarubica, Čistoća doo (član) Mladenka Vujošević, Institut za javno zdravlje (član) Borko Bajić, Institut za javno zdravlje (član) Mirjana Ivanović, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju (član) Budimir Vidaković, tehnička podrška Konsultant Milena Spičanović, Ministarstvo održivog razvoja i turizma




4

Sadržaj 1. Uvod 2. Crna Gora i klimatske promjene

2.1 Međunarodni sporazumi

2.1.1 Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC)

2.1.2 Kjoto protokol 2.1.3 Kopenhagenski sporazum

2.1.4 Namjeravani nacionalni utvrđeni doprinost (INDC) Crne Gore 2.1.5 Konferencija potpisnica Konvencije (Conference of the parties –COP) u Parizu 2.1.6 Bečka konvencija i Montrealski protokol

2.2 Nacionalna dokumenta i strategija

2.2.1 Prvi nacionalni izveštaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama. 2.2.2 Studija o ekonomskim uticajima klimatskih promjena 2.2.3 Procjena tehnoloških potreba za ublažavanje klimatskih promjena i prilagođavanje za Crnu Goru (TNA) 2.2.4 Drugi nacionalni izveštaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (Drugi nacionalni komunikacioni document (SNC)) 2.2.5 Nacionalna Strategija u oblasti klimatskih promjena do 2030.

3 Studija ranjivosti




5

3.1 Ciljevi i razlozi izrade procjene ranjivosti na klimatske promjene

3.1.1 Ciljevi procjene ranjivosti na klimatske promjene

3.1.2. Situacija i razvoj događaja u Podgorici 3.1.3. Obuhvat Procjene / Akcionog plana

3.2 Metodološki pristup i proces

3.2.1. Proces rada i uključeni akteri iz gradske uprave 3.2.2. Metodološki pristup - pregled

3.3. Procjena ranjivosti

3.3.1. Provjera ranjivosti – sadašnje stanje 3.3.2. Razumijevanje značaja uticaja klimatskih promjena 3.3.3. Procjena budućih rizika i mogućnosti

3.4. Akcioni plan za adaptacije

4 Trendovi klimatskih promjena u Podgorici

4.1. Osmotrene klimatske promjene 4.2. Scenariji klimatskih promjena 4.3. Zaključci iz trendova klimatskih promjena koje treba razmotriti za buduće rizike ranjivih receptora

5. Rezultati procjene ranjivosti za Podgoricu

5.1. Ekstremni vremenski događaji u prošlosti

5.2. Aktuelna ranjivost 5.3. Procijenjeni budući rizici i mogućnosti

6. Akcioni plan za adaptacije

6.1. Ciljevi adaptacije u Podgorici 6.2. Akcije adaptacije vezane za najveće rizike / najviše pogođene receptore

7. Monitoring efekata planiranih aktivnosti, prikaz dobijenih podataka – revizija akcionog plana




6

8. Umjesto zaključka 9. Riječnik / Spisak pojmova 10. Reference ANEKSI Aneks I Procjena lokalne osjetljivosti - prošli događaji Aneks II Pregled aktuelne ranjivosti Aneks III Očekivani budući rizici Aneks IV Katalog adaptacionih mjera SPISAK TABELA

Tabela br. 1 GHG emisije i procentualni udjeli po ekonomskim sektorima (bez LUCF) Tabela br. 2 GHG emisije i procentualni udjeli u ukupnoj emisiji po energetskim podsektorima Tabela br. 3 Pregled prioritetnih TNA podsektora Tabela br.4 Ukupna emisija direktnih GHG prikazane u CO2eq, Period 1990. – 2011.(Gg) Tabela br. 5 Emisije direktnih GHG iz ekonomskih sektora prikazane u CO2eqperiod 1990. – 2011. (Gg) Tabela br. 6 Emisija i ponori GHG po ključnim sektorimaza 2011. godinu Tabela br. 7 Poređenje emisija GHG u EU i svijetu sa emisijama u Crnoj Gori Tabela br. 8 Odabrani primjeri mjera prilagođavanja po sektorima Tabela br. 9 Radna grupa – zastupljene institucije Tabela br.10 Matrica određivanja klase ranjivosti receptora Tabela br.11 Evaluaciona matrica budućih rizika Tabela br.12 Kategorije opcija adaptacije (i ublažavanja) Tabela br.13 Prioritizacija odabranih mjera Tabela br.14 Prosječna godišnja temperatura vazduha po dekadama i njene promjene ∆ (°C) u odnosu na klimatološku normalu 1961-1990 u Podgorici (Ivanov, 2015) Tabela br.15 Prosječna godišnja količina padavina (mm) po dekadi i njene promjene ∆ (mm) (Ivanov, 2015) Tabela br.16 Prosječan intenzitet padavina [mm] u danima sa obilnom kišom (> 20 mm) (Ivanov, 2015) Tabela br.17 Projektovane promjene temperature vazduha za područje Podgorice tokom toplih dana i toplotnih talasa (Ivanov, 2015) i srednja godišnja i sezonska temperatura (Đurđević, 2014) Tabela br.18 Projektovane promjene u količini padavina za područje Podgorice

tokom obilnih kiša i suvih dana (Ivanov, 2015) i za srednje godišnje i sezonske

padavine (Đurđević, 2014)




7

Tabela br. 19 Zaključci o potencijalnim uticajima klimatskih promjena za područje Podgorice za budući period Tabela br.20 Evaluacija klasa ranjivosti za stanovništvo Tabela br. 21 Evaluacija klasa ranjivosti za infrastrukturu

Tabela br. 22 Evaluacija klasa ranjivosti za izgrađeno okruženje

Tabela br. 23 Evaluacija klasa ranjivosti ekonomije Tabela br. 24 Evaluacija klasa ranjivosti za prirodne resurse

Tabela br. 25 Strukturalne mjere

Tabela br. 26 Nestrukturalne mjere Tabela br. 27 Mjere mitigacije klimatskih promjena

SPISAK SLIKA Slika br. 1 Teritorijalna podjela Glavnog grada Podgorice Slika br. 2 Radni koraci i alati Slika br. 3 Pregled metodološkog pristupa (FC, 2013) Slika br. 4 Radni koraci – provjera trenutne ranjivosti Slika br. 5 90. percentil maksimalne temperature u Podgorici (Ivanov, 2015) Slika br. 6 Projektovana promjena srednje godišnje maksimalne dnevne brzine vjetra

(%) u odnosu na 1961-1990. Scenario A2, period od 2071-2100 (Đurđević, 2014)

Slika br. 7 Potencijalno ranjive oblasti i objekti




8

1. Uvod

Klimatske promjene već neko vrijeme predstavljaju pitanje koje je u fokusu djelovanja međunarodne zajednice u smislu pronalaženja rješenja kako smanjiti njihov negativni uticaj. Urađene procjene ranjivosti i praćenje trendova klimatskih ekstrema nedvosmisleno pokazuju na negativne uticaje i posljedice koje ove pojave imaju na zdravlje ljudi, ekosisteme, uopšte na kvalitet života. Klimatske promjene se dešavaju i predstavljaju jednu od najvećih pretnji sa kojima se suočava čovječanstvo, kako na planu očuvanja životne sredine, tako i na ekonomskom i društevenom planu. Za južnu Evropu se, na primjer, očekuje da će klimatske promjene pogoršati uslove u regionu (visoke temperature i suše), koji je već osjetljiv na klimatsku varijabilnost, kao i da će smanjiiti raspoloživost vodenih resursa, hidro-energetski potencijal, imati negativne posljedice po turizam i generalno posmatrajući, produktivnost usjeva. Evropska unija je posvećena borbi protiv klimatskih promjena, kako na međunarodnom planu, tako i unutar Unije, o čemu svjedoči činjenica da se ovo pitanje nalazi među prioritetima na političkoj agendi EU. Sagledavanjem očekivanih efekata klimatskih procjena nesporno se može konstatovati njihova složenost i dalekosežnost što podrazumjeva da se ovom pitanju mora posvetiti dužna pažnja kako bi se kroz definisanje mjera odgovorilo na postavljene izazove. Ublažavanje (mitigacije) su svakako prepoznate kao jedne od najvažnijih aktivnosti u borbi protiv klimatskih promjena. Ujedinjene nаcije (UN) definiše pojam mitigacije na klimаtske promene kаo ljudske intervencije u cilju smаnjenjа izvorа gаsovа sа efektom stаklene bаšte. Međutim, iskustva su pokazala da to nije dovoljno i da je neminovno raditi na uspostavljanju sistema kojim će se stvoriti preduslovi za identifikovanje mjera adaptacije za najugroženije receptore i sprovođenje aktivnosti koje će doprinijeti njihovoj otpornosti. Nalazi Studije izvodljivosti adaptacija na klimatske promjene u urbanim područjima Zapadnog Balkana ukazuju da se stanovništvo suočava sa ozbiljnim izazovima za ekonomske, ekološke i lične uslove života nastalim uslijed ekstremnih vremenskih događaja kao što su toplotni talasi, suše, nestašice vode i plavljenja naselja i poljoprivrednog zemljišta, ali i vidljive promjene ustaljenih vremenskih obrazaca. Za očekivati je da će se situacija pogoršati u narednim decenijama, jer klimatske projekcije za jugoistočnu Evropu predviđaju npr.




9

višegodišnje srednje temperature, veći broj toplih dana, promjenu u obrazcima padavina i njihovoj količini, veću varijabilnost klime. Njemačko društvo za međunarodnu saradnju – GIZ je u okviru projekta „Adaptacija na klimatske promjene na zapadnom Balkanu“, iniciralo i podržalo komponentu adaptacija na klimatske promjene u urbanim sredinama. Navedena komponenta odnosi se na integraciju mjera adaptacije u razvojne i upravljačke planove gradova, što uključuje očuvanje i poboljšanje životne sredine i kvaliteta života građana. Predmetni projekat uključuje podršku odabranim gradovima Zapadnog Balkana (Podgorica, Beograd i Tirana), u pripremi i izradi procjene osjetljivosti na klimatske promjene i akcionog plana adaptacija. Kroz procjenu osjetljivosti, izvršena je analiza uticaja ekstremnih klimatskih pojava (visoke temperature, obilne padavine, poplave i dr.) na prirodne resurse i kvalitet života u urbanim sistemima, dok su akcionim planom definisane mjere prilagođavanja. Posebnost pitanja klimatskih promjena je u potrebi djelovanja u svim sektorima. Preporuka usvojenih Evropskih standarda je da se precizira obavezujući okvir što treba da rezultira odgovarajućim strateškim dokumentima kakva je predmetna Strategija.

2. Crna Gora i klimatske promjene

2.1 Međunarodni sporazumi Generalna skupština UN-a je 1988. godine prepoznala klimatske promjene „zajedničkom brigom čovječanstva". Shodno tome, osnovano je Međuvladino tijelo za klimatske promjene (IPCC). Zadatak ovoga tijela je izrada izvještaja o stanju, uzrocima i posljedicama klimatskih promjena, te definisanje mogućih mjera za smanjenje emisija gasova staklene bašte i borbe protiv klimatskih promjena. Pored navedenog na međunarodnom nivou sprovedeno je niz aktivnosti kojima se skretala pažnja na izazove klimatskih ekstrema i na neophodnost definisanja mogućih opcija djelovanja. Ipak, Druga konferencija UN-a o razvoju i zaštiti životne sredine u Rio de Žaneiru 1992. godine može se smatrati prekretnicom, jer je tada donesena „Okvirna konvencija UN-a o promjeni klime". Ratifikovana je i stupila na snagu 1994. godine.




10

2.1.1 Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC)

Crna Gora je ratifikovala Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC) sukcesijom 2006. godine i postala je članica Konvencije kao ne-Aneks 1 zemlja 27. januara 2007. godine. Kjoto protokol je ratifikovan 2007. godine usvajanjem Zakona o ratifikaciji. Okvirna Konvencija Ujedninjenih nacija o klimatskim promjenama je sporazum kojim se teži regulisanju negativnih uticaja klimatskih promena. Cilj Konvencije je da se koncentracija GHG (gasova staklene bašte) stabilizuje na novou koji će dozvoliti ekosistemima da se prilagode prirodno na klimatske promјene. Konvencija se bavi zajedničkim, ali i različitim odgovornostima država. Suštinski to znači da bi zemlje svijeta trebalo da smanje emisiju štetnih gasova u odnosu na količinu koju su ranije ispuštale u atmosferu i onoliko koliko mogu sebi da dozvole u tom trenutku. Sama Konvencija ne daje ograničenja za emisiju gasova staklene bašte. Umјesto toga, preporučuje druge mehanizme, pa se može reći da je Konvencija kreirala Kjoto protokol. 2.1.2 Kjoto protokol Kjoto protokol je razrađen 1997. godine ali je stupio na snagu 2005. i predstavlja korak u pravcu preokretanja globalnog trenda rastućih emisija GHG. Protokol je precizirao pravno obavezujuće kvantifikovane ciljeve za razvijene, industrijalizovane zemlje kako bi se njihove GHG emisije smanjile prosječno za 5% do 2012. godine (u odnosu na 1990. godinu). I UNFCCC i Kjoto protokol zasnivaju se na principu zajedničke, ali izdiferencirane odgovornosti razvijenih i zemalja u razvoju (svrstanih u različite Anekse Konvencije/Protokola) za dosadašnji porast GHG koncentracija u atmosferi i globalno zagrijavanje, kao i za buduće djelovanje u pravcu rješavanja problema klimatskih promjena.

Ratifikacija Kjoto protokola (2007. godine) omogućila je naše učestvovanje u Mehanizmu čistog razvoja (“Clean Development Mechanism” – CDM), kojim se podstiče održivi razvoj, energetska efikasnost, korišćenje obnovljivih izvora energije, privlačenje stranih investicija, transfer tehnologija, što bi trebalo da smanji stepen nezaposlenosti i poboljša jačanje institucionalnih kapaciteta. Da bi ispunila uslov za učešće u CDM projektima, čija je svrha snižavanje troškova smanjenja emisija, odnosno troškova njihovog zadržavanja unutar propisanih granica, Crna Gora je uspostavila institucionalni i zakonski okvir za procjenu i odobravanje ovih projekata formiranjem Savjeta za mehanizam čistog razvoja




11

(DNA), 2008. godine. Savjet za mehanizam čistog razvoja je formirao Tehničko operativno tijelo, koje funkcioniše u sastavu Agencije za zaštitu životne sredine, a zaduženo je za operativne procedure.

Na Baliju je decembra 2007. godine usvojen set odluka koji se odnose na Fond za adaptaciju, redukciju emisija pošumljavanjem, transfer tehnologija i jačanje kapaciteta, fleksibilne mehanizme, kao i neka finansijska i administrativna pitanja, a posebno je naglašeno pitanje dugoročne saradnje. 2.1.3 Kopenhagenski sporazum Završni dokument 15. Konferencije o klimatskim promjenama koja je održana u Kopenhagenu decembra 2009. godine (Kopenhagenski sporazum) između ostalog odnosi se na postignuti globalni dogovor o ograničavanju rasta temperature na manje od 2°C u odnosu na pred-industrijski period, čime je potvrđen stav naučne zajednice da porast temperature ne bi trebao da pređe ovu granicu. Sporazum nije zakonski obavezujući, ali predstavlja prvi korak ka postavljanju pravno obavezujućih kvantifikovanih ciljeva za smanjenje emisija za period 2013 – 2020 i dugoročno do 2050. godine.

2.1.4 Namjeravani nacionalni utvrđeni doprinos (INDC) Crne Gore Ovaj dokument donešen je septembra 2015. godine i predstavlja ispunjenje obaveze Crne Gore u skladu sa odlukom 1/CP.19 i odlukom 1/CP.20 Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), kojima su zemlje ugovornice pozvane da dostave Sekretarijatu UNFCCC svoje namjeravane nacionalno utvrđene doprinose, kako bi se ostvario cilj utvrđen u članu 2 Konvencije. Shodno navedenom, doprinos Crne Gore međunarodnim naporima na sprečavanju negativnih efekata klimatskih promjena izražen je u smanjenju emisija za 30% do 2030. godine u odnosu na baznu 1990. godinu. Nivo emisija gasova GHG iz sektora obuhvaćenih namjeravanim doprinosom za Crnu Goru iznosio je 5239 kilotone u 1990. godini i Crna Gora se obavezuje da ga smanji, na nivo koji je niži od ili koji je jednak 3667 kilotona. Smanjenje treba ostvariti opštim povećanjem energetske efikasnosti, unapređenjem industrijskih tehnologija, povećanjem učešća obnovljivih izvora energije i modernizacijom u sektoru proizvodnje energije. Prema INDC Crna Gora će svoj doprinos usmjeriti kroz smanjenje emisija u odnosu na baznu godinu u cjeloj ekonomiji i isto se odnosi na sve gasove staklene bašte koji nisu predmetom Montrealskog protokola. Obuhvaćeni su




12

sektori Energetike (sagorijevanje goriva/odbjegle emisije iz sagorijevanja goriva, transport i skladištenje CO2); Industrijski procesi (industija minerala, hemijska industrija, neorganski proizvodi iz goriva i upotreba rastvarača, elektronska industrija, upotrebe proizvoda kao zamjena za supstance koje oštećuju ozonski omotač i dr.); Poljoprivreda (stočarstvo, zbirni izvori i izvori emisija koje nisu emisije CO2, na zemljištu); Otpad. U INDC dat je prikaz procesa planiranja i učešća u međunarodnim tržišnim mehanizmima, te ključne pretpostavke za primjenu parametara i metodologija za izradu inventara. Budući da ima relativno visok stepen nesigurnosti u pogledu emisija u sektoru šumarstva, Crna Gora zadržava pravo da nakon što budu dostupni tačniji podaci i poboljšaju se tehnički uslovi u pogledu namjene zemljišta, prenamjene zemljišta i šumarstva, preispita svoj INDC do 2020. godine, i izmijeni svoj nacionalno utvrđeni doprinos. 2.1.5 Konferencija potpisnica Konvencije (Conference of the parties – COP) u Parizu

Dvadeset prvo redovno godišnje zasijedanje Konferencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama, koja se od 1995. godine organiziraju sa ciljem dostizanja zadataka postavljenih u Okvirnoj konvenciji o klimatskim promjenama UN-a, koja je usvojena 1992. godine na Samitu za zemlju u Rio de Žaneiru održana je u Parizu, Francuska između 30. novembra i 12. decembra 2015. godine. Konferencija u Parizu bila je ujedno i 11. sastanak potpisnica Protokola iz Kyota.

Po prvi puta u istoriji na Konferenciji se uspio postići univerzalni sporazum o metodama uz pomoć kojih bi se ublažile klimatske promjene sa kojim su se složile gotovo sve države svijeta - Pariški klimatski sporazum. Sporazum će postati obavezujući ukoliko ga ratificira, usvoji, odobri ili mu pristupi najmanje 55 nacija koje zajedno proizvode najmanje 55% globalnih emisija gasova staklene bašte. Po riječima organizacionog komiteta, primarni očekivani rezultat sporazuma je ograničavanje globalnog porasta temperature na manje od 2oC do 2100. godine u poređenju sa klimatskim uslovima prije industrijske revolucije. Istraživači Međuvladinog panela o klimatskim promjenama su 2009. godine zaključili da su takve mjere neophodne kako bi se izbjegle ozbiljne klimatske katastrofe, i da je za postizanje tih rezultata neophodno do 2050. umanjiti emisije gasova staklene bašte između 40% i 70% u odnosu na emisije u 2010. godini, a do 2100. godine doći do nulte stope. Pariški klimatski sporazum implicitno nastoji ograničiti porast temperature na 1.5 oC što bi zahtijevalo još ambicioznije mjere i postizanje nulte stope ispuštanja gasova staklene bašte u periodu od 2030. do




13

2050. godine. Ipak, ovaj cilj se eksplicitno ne spominje u finalnoj verziji sporazuma.

Prije same konferencije, 146 nacionalnih klimatskih panela javno je predstavilo planove Namjeravanih nacionalnih doprinosa u globalnom odgovoru na klimatske promjene. Predloženi nacionalni doprinosi trebali su prije same konferencije ograničiti porast globalne temperature na maksimalno 2.7oC do 2100. godine. Evrposka unija je iznijela prijedlog o smanjenju vlastitih emisija za 40% do 2030. u odnosu na emisije u 1990. godini.

Nakon dvosedmičnih pregovora sporazum je odobrilo skoro 200 zemalja. Glavni elementi novog Sporazuma iz Pariza odnose se na:

dugoročni cilj: vlade su postigle dogovor da će porast prosječne svjetske temperature zadržati na nivou znatno manjem od 2°C u poređenju sa predindustrijskim nivoima, te da će ulagati napore da se taj porast ograniči na 1,5°C;

doprinosi: prije pariške konferencije i za vrijeme njenog trajanja zemlje su podnijele sveobuhvatne nacionalne planove klimatskog djelovanja za smanjivanje emisija;

ambicija: vlade su se složile da će svakih pet godina obavještavati o svojim doprinosima za postavljanje ambicioznijih ciljeva;

transparentnost: takođe su prihvatile da će se izvještavati međusobno, kao i javnost, o tome kako napreduju u sprovođenju aktivnosti i dostizanju zacrtanih ciljeva kako bi se obezbijedila transparentnost i nadzor.

solidarnost: EU i ostale razvijene zemlje i dalje će finansirati borbu protiv klimatskih promjena kako bi zemljama u razvoju pomogle da smanje emisije i izgrade otpornost na posljedice klimatskih promjena.

2.1.6 Bečka konvencija i Montrealski protokol

Montrealski protokol o supstancama koje oštećuju ozonski omotač, usvojen u Montrealu 1987. godine. Putem sukcesije, 23. oktobra 2006. godine Crna Gora je ratifikovala Bečku konvenciju, Montrealski protokol i Amandmane na Montrealski protokol. Najčešći uzroci oštećenja ozonskog omotača su emisije supstanci, koje u različitim kombinacijama sadrže hemijske elemente hlor, fluor, brom, ugljenik i vodonik, poznatije pod nazivom supstance koje oštećuju ozonski omotač. Pored freona (CFC-a i HCFC-a) i halona, tu se još ubrajaju ugljen tetrahlorid, metil bromid, metil hloroform i bromhlorometan. Ove supstance imaju široku primjenu kao rashladno sredstvo u frižiderima, zamrzivačima i drugim rashladnim




14

uređajima, klima-uređajima i toplotnim pumpama, aerosol raspršivačima, sredstvima za stvaranje pjene, sredstvima za čišćenje i aparatima za gašenje požara. Supstance koje oštećuju ozon se razgrađuju pod uticajem kratkotalasnog zračenja sunca, uzrokujući oslobađanje hlora i broma. Ovi gasovi negativno utiču na ozon, jer katalitički djeluju na hemijske reakcije koje ga uništavaju. Obaveza po predmetnoj Konvenciji je preduzimanje odgovarajućih mjera za zaštitu ljudskog zdravlja i životne sredine od negativnih uticaja koji su posljedica ili mogu biti posljedica ljudskih djelatnosti kojima se modifikuje ili se može modifikovati ozonski omotač. 2.2. Nacionalna dokumenta i strategija

2.2.1 Prvi nacionalni izveštaj Crne Gore o klimatskim promjenama

prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama.

Crna Gora je članica Konvencije kao ne-Ankes 1 zemlja i ona nema obavezu smanjivanja emisija GHG. Međutim, u obavezi smo da periodično pripremamo GHG inventar kao dio Nacionalnog izvještaja / komunikacije prema UNFCCC, kao i da izrađujemo izvještaj o ranjivosti svojih prirodnih resursa i ekonomije uslijed klimatskih promjena. Pored navedenog, Crna Gora je članstvom u Konvenciji preuzela i obaveze u pogledu:

Donošenja i sprovođenja programa mjera za ublažavanje posljedica klimatskih promjena;

Razvoja prakse i procesa koji kontrolišu, smanjuju ili sprečavaju emisiju GHG po sektorima: energetike, saobraćaja, industrije, poljoprivrede, šumarstva, upravljanja otpadom;

Transfera i primjene tehnologija, istraživanja i sistematskih klimatskih osmatranja (uključujući meteorološka i hidrološka istraživanja), razmjenu informacija i osnivanja baze podataka, koja se odnose na klimatski sistem;

Racionalnog korišćenja apsorbea i rezervoara GHG uključujući biomasu, šume, okeane i druge kopnene i morske ekosisteme;

Uključivanja procjene klimatskih promjena u odgovarajuće nacionalne strategije i politike društveni-ekonomskog razvoja, u cilju minimiziranja negativnih posljedica na privredni razvoj, zdravlje stanovništva i životnu sredinu;

Saradnje u oblasti obrazovanja, obuka kadrova i jačanje javne svijesti.




15

Prvi nacrti nacionalnih inventara Gasova staklene bašte (GHG) za 1990. i 2003. godinu urađeni su 2005. Za potrebe ovog Izvještaja izvršena je procjena i poboljšanje inventara za 1990. godinu, koja je izabrana kao bazna godina, tako što je izvršen ponovni pregled svih ulaznih podataka uz korišćenje novijih istraživanja i dokumenata koja nisu bila raspoloživa u trenutku izrade inventara.

U okviru Prvog nacionalnog izvještaja prikazani su i GHG inventari za 2003. i 2006. godinu. GHG inventar za 2003. godinu urađen je primjenom IPCC metodologije uz sektorski pristup i konzistentan je sa inventarom bazne 1990. godine. GHG inventar za 2006 godinu je urađen za potrebe izvještavanja po LRTAP konvenciji, primjenom Corinair metodologije. Emisije GHG gasova iz 2006. godine nisu uporedive sa emisijama iz 1990. i 2003. zbog djelimične konzistentnosti korištenih metodologija.

Izvještaj je urađen u skladu sa preporukama datim u „Uputstvu za pripremu nacionalnih izveštaja zemalja članica koje nisu uključene u Aneks i Konvencije“ (17/CP.8), odgovarajućim procedurama GEF-a i relevantnim crnogorskim propisima i dokumentima. U procesu izrade Izvještaja, zabjilježene su poteškoće koje su se odnosile na nedostatak podataka (nepostojanje pojedinih podataka ili serija podataka, nepouzdanost i sl.).

Prvi nacionalni izvještaj se sastoji iz 5 cjelina:

Nacionalne okolnosti; Inventar gasova sa efektom staklene bašte Crne Gore; Politike, mjere i procjene smanjenja emisije gasova sa efektom staklene

bašte; Ranjivost i prilagođavanje klimatskim promjenama; Ograničenja, nedostaci i potrebe.

U okviru poglavlja pod naslovom “Nacionalne okolnosti”, dat je profil zemlje u smislu opisa stanja opštih karakteristika, prirodnih resursa i životne sredine. Takođe, obrađeni su ekonomski i razvojni prioriteti u svim sektorima (energetika, industrija, saobraćaj, turizam i poljoprivreda), karakteristike društvenog razvoja, kao i institucionalni i pravni okvir relevantan za klimatske promjene.

Shodno obavezama, sastavni dio Izvještaja je inventar gasova staklene bašte kojim se generišu rezultati za ukupne ekvavilentne antropogene emisije iz izvora i odstranjenih količina putem ponora svih gasova sa efektom staklene bašte (GHG), koji se ne kontrolišu Monterealskim protokolom. Pored navedenog, dat je prikaz primjenjenih metodologija, sistema prikupljanja i obrade podataka, analiza




16

ključnih kategorija tj. onih koje imaju najznačajniji uticaj na inventar gasova, glavni emisioni indikatori, kao i proračuni nesigurnosti inventara.

U dokumentu je dat i presjek rezultata za ukupne ekvivaletne emisije gasova sa efektom staklene bašte (CO2eq), tj. emisije koje su dobijene korišćenjem potencijala globalnog zagrijavanja individualnih gasova (GWP), po ekonomskim sektorima, bez LUCF (promjena u korišćenju zemljišta i šumarstvo/Land Use Change and Forestry), za 1990. i 2003. godinu. Tabela br.1 GHG emisije i procentualni udjeli po ekonomskim sektorima (bez LUCF)

Sektor

Bazna 1990. Godina

2003. godina

Emisije u CO2eq (Gg)

Udio u ukupnoj emisiji (%)

Emisije u CO2eq (Gg)

Udio u ukupnoj emisiji (%)

Energetika 2 540,28 50,1 2 656,60 49,9

Industrijski procesi

1 642,04 32,4 1889,13 35,5

Poljoprivreda 783,59 15,4 655,16 12,3

Otpad 104,37 2,1 119,28 2,3

UKUPNO 5 070,28 100 5 320,17 100

Iz prethodne tabele se vidi da energetski sektor ima najveći udio u ukupnim emisijama, pa je u narednoj tabeli dat prikaz GHG CO2eq emisija po energetskim podsektorima. Tabela br. 2 GHG emisije i procentualni udjeli u ukupnoj emisiji po energetskim podsektorima

Energetski podsektor

Bazna 1990. godina 2003. godina

Emisije Udio u Emisije Udio u




17

u CO2eq (Gg)

ukupnoj emisiji (%)

u CO2eq (Gg)

ukupnoj emisiji (%)

Transformacija energije

1.356,07 52,8 1669,96 62,9

Industrijska proizvodnja i građevinarstvo

612,42 24,4 427,87 16,2

Saobraćaj 380,92 15,2 406,86 15,3

Usluge 101,87 4,1 86,25 3,2

Domaćinstva 57,73 2,2 46,04 1,7

Poljoprivreda /ribarstvo/ šumarstvo

31,27 1,3 19,62 0,7

UKUPNO 2.540,28 100,0 2.656,60 100,0

Sektor energetike je najznačajniji sektor sa stanovišta udjela u ukupno realizovanim GHG emisijama u Crnoj Gori, odnosno podsektor transformacija energije (Termoelektrana Pljevlja). Međutim, ako se emisije analiziraju pojedinačno tj. sa stanovišta udjela pojedinih industrija, onda su ukupno realizovane emisije (emisije uslijed sagorijevanja goriva zajedno sa emisijama uslijed odvijanja tehnološkog procesa) najveće iz aluminijumske industrije (Kombinat alumijuma Podgorica).

Poseban dio dokumenta čine politike, mjere i procjene smanjenja emisija i isti se bavi pokazateljima u svim relevanim sektorima uključujući i portfolio potencijalnih CDM projekata.

U prvom Izvještaju obrađena je i tema ranjivosti i prilagođavanja na klimatske promjene u dijelu temeperature, padavina i ekstremnih vremenskih situacija, ali i mogućih budućih scenarija. Ranjivost je bila predmetom analiza po sektorima.




18

Prilikom analize ranjivosti i prilagođavanja na efekte klimatskih promjena prepoznati su najosjetljiviji sektori (vodni resursi, obalno područje, poljoprivreda, šumarstvo, biodiverzitet i javno zdravlje). Tako su na primjer za sektor voda predložene mjere prilagođavanja poput izrade katastra vodnih resursa, mapiranje svakog vodnog resursa sa svim njegovim karakteristikama i identifikovanje zone potencijalne opasnosti, zaštita vodoizvorišta i dr.

2.2.2 Studija o ekonomskim uticajima klimatskih promjena1

Izrada Studije ekonomskog uticaja klimatskih promjena ima za cilj prepoznavanje potencijalnih uticaja klimatskih promjena u brojnim sektorima. Studija identifikuje podatake, kao i najnovije modele i metode za procjenu ekonomskih uticaja klimatskih promjena, kao i prednosti i troškove prilagođavanja takvim promjenama u sektorima poljoprivrede i šumarstva, turizma, vodnih resursa i zdravstvene zaštite u Crnoj Gori. Isto tako, procjenjuje obim nacionalnih kapaciteta za razvoj i primjenu pomenutih podataka, modela i metoda na situaciju u Crnoj Gori. Definiše primjenu postojećih podataka, modela i metoda u Crnoj Gori kako bi se došlo do preliminarnih procjena ekonomske vrijednosti fizičkih uticaja utvrđenih Prvom nacionalnom komunikacijom, i konačno daje prijedlog načina za unapređenje postojećih analitičkih i institucionalnih kapaciteta za procjenu uticaja klimatskih promjena, te prednosti i troškove prilagođavanja promjenama u Crnoj Gori.

Klimatske promjene, utiču na kvantitet i kvalitet životne sredine koju ljudi koriste za proizvodnju dobara i usluga. Na tržištima, klimatske promjene utiču na proizvodnju i tržišne cijene roba i usluga u sektorima koji su direktno pogođeni klimatskim promjenama. U modernim ekonomijama, tržišta su međusobno povezana međuindustrijskim tokovima roba i usluga, kao i novčanih sredstava dobijenih u zamjenu za te robe i usluge. Ovi međuindustrijski tokovi imaju ulogu transportne trake za prenos uticaja klimatskih promjena, potencijalno ih šireći kroz čitavu ekonomiju.

Studija prepoznaje dvije vrste uticaja klimatskih promjena - na dobrobit ljudi i na indikatore nacionalne ekonomske aktivnosti.

Ekonomski sektori ili kategorije uticaja u Crnoj Gori koji su predmetom Studije odnose se na poljoprivredu i šume, turizam, vodne resurse, koji prožimaju različite ekonomske sektore, kao i zdravlje ljudi. Svako poglavlje daje pregled osnovnih metodoloških pristupa, vrsta modela i baza podataka potrebnih za

1 Ministarstvo održivog razvoja i turizma




19

sveobuhvatnu procjenu šteta uzrokovanih klimatskim promjenama, koje se razlikuju za svaki sektor i kategoriju uticaja. Studija koristi pristup izgradnji kapaciteta koji nazivamo „bez žaljenja“. To znači da modeli, metode i podaci potrebni za procjenu fizičkih i ekonomskih uticaja klimatskih promjena i donošenje odluka u javnom i privatnom sektoru o „najboljem“ načinu da se izbjegnu uticaji putem adaptacije, u mnogim slučajevima, koristite se za donošenje planskih i upravljačkih odluka vezanih za ekonomski razvoj i zaštitu životne sredine. Drugim riječima, razlog za izgradnju ovih modela i razvijanje novih baza podataka je da se pomogne Crnoj Gori da razvija svoju ekonomiju na razborit način, koristan za građane Crne Gore, njihovu prirodnu sredinu i ekosisteme. Vrijedna uloga koju mogu imati u borbi protiv klimatskih promjena predstavlja dodatu vrijednost.

Studija se takođe bavi procjenom metodologija, potrebnih podataka i neophodnog razvoja analitičkih i institucionalnih kapaciteta za preciznije procjene uticaja klimatskih promjena na ekonomske parametre u budućnosti.

2.2.3 Procjena tehnoloških potreba za ublažavanje klimatskih promjena i prilagođavanje za Crnu Goru (TNA)

Procjena tehnoloških potreba za ublažavanje klimatskih promjena i prilagođavanja za Crnu Goru (TNA) predstavlja ključni document koji definiše prioritete i potrebe vezanim za tehnološke inovacije, rješenja, znanja sa glavnim ciljem smanjenja emisija GHG kao i smanjenja nivoa ranjivosti nacionalnog prirodnog i socioekonomskog sistema. Urađena je uz podršku holanske Vlade. Proces je zasnovan na revidiranom TNA Priručniku, koji su pripremili UNDP i UNFCCC, a korišćene su alatke - program TNAssess i on-line baza podataka ClimateTechWiki. Primjenjen je multisektorski pristup, a kao polaznu tačku uzeta je dugoročna nacionalna vizuja razvoja (ekonomski, socijalni i prioriteti vezani za životnu sredinu). Sektori od značaja za ublažavanje klimatskih promjena i adaptaciju identifikovani su na osnovu podataka iz Prvog nacionalnog izvještaja. Prednost je data onim sektorima za koje se smatralo da bi tehnološke intervencije u njima donijle koristi za postizanje razvojnih prioriteta i za smanjenje emisija gasova staklene bašte i osetljivosti na klimatske promjene. Tabela br. 3 Pregled prioritetnih TNA podsektora

Prioritetni podsektori za smanjenje emisija

Prioritetni podsektori za prilagođavanje

Proizvodnja energije (41% ukupnih GHG emisija)

Vodni resursi




20

Potrošnja energije u stambenom I sektoru usluga (9% emisija)

Javno zdravlje

Proizvodnja aluminijuma (sintetički gasovi – 30% emisija)

Poljoprivredno zemljište

Drumski saobraćaj (12% emisija) Poljoprivredna proizvodnja

Obalno područje

Šume

Za prioritetne podsektore identifikovane su prikladne tehnologije i klasifikovane u odgovarajuće kategorije (od kratkoročnih tehnologija malog obima primjene do srednjih i dugoročnih tehnologija velikog obima). Prioritizacija tehnologija u okviru različitih kategorija rađena je na osnovu socijalnih, ekonomskih, klimatskih i koristi za životnu sredinu koje bi se ostvarile njihovom primjenom. Za tehničku podršku korišten je pomenuti program TNAssess. Ova softverska alatka omogućava analizu odluka na osnovu više kriterijuma, tako što se ocjene zasnivaju na najmanje četiri kriterijuma – razvojne koristi za životnu sredinu, ekonomiju i društvo, kao i koristi za redukciju gasova staklene bašte i smanjenje osetljivosti. U pojedinim slučajevima uključeni su i dodatni kriterijumi, kakav je npr. tržišni potencijal. Postavljeni su specifični ciljevi za prioritetne tehnologije i identifikovane barijere koje usporavaju ili onemogućavaju primjenu i širenje tehnologija do željenog obima. Kao pandam barijerama predložena su rješenja i definisane mjere za stvaranje povoljnog okruženja i ubrzanje primjene i širenja tehnologija. Pored navedenog, sastavni dio TNA strategije su porfelji prioritetnih tehnologija za smanjenje emisija, specifični ciljevi odnosno željeni nivoi primjene pojedinih tehnologija I set mjera za ubrzanje trensfera, primjene I širenja tehnologija, koje čine akcioni plan za sprovođenje strategije.

2.2.4 Drugi nacionalni izveštaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (Drugi nacionalni komunikacioni dokument (SNC))

Drugi nacionalni izvještaj rađen je u svijetlu činjenice da međunarodni naučni krugovi više ne postavljaju pitanje da li će doći do klimatskih promjena ili ne, već da dokazi govore da se klimatske promjene već dešavaju. Svjesni smo svi pojava zagrijevanja klime, topljenje lednika, rasta nivoa mora, povećane koncentracija gasova sa efektom staklene bašte.

Obim i sadržaj Izvještaja odgovara utvrđenoj metodologiji i predstavlja odgovor na obavezu koja proizilazi iz odredbi Konvencije o klimatskim promjenama. Drugi nacionalni komunikacioni dokument (SNC) je ažurirao i pojačao sadržaj koji se




21

odnosi na prilike u zemlji, registar gasova sa efektom staklene bašte, ublažavanje klimatskih promjena, osjetljivost na klimatske promjene i na korake koje treba preduzeti da bi se prilagodili klimatskim promjenama, kao i na informacije o svijesi javnosti, obrazovanju, obuci, sistemskim istraživanjima i opservacijama, i transferu tehnologija.

Prvi dio Izvještaja obrađuje opšte nacionalne okolnosti kroz prikaz trendova u periodu između dva izvještaja dajući osvrt na klimatske karakteristike, demografske podatke, ekonomske i razvojene prioritete, prirodne resurse i dr.

Osmotreni ekstremni vremenski i klimatski događaji do 2010. godine ukazuju na:

Učestalije ekstremno visoke maksimalne i minimalne temperature; Češći i duži toplotni talasi; Veći broj vrlo toplih dana i noći; Manji broj mraznih dana i vrlo hladnih dana i noći; Češća pojava suša;

Poseban dio dokumenta tiče se Inventara gasova sa efektom staklene bašte i to prikazom emisija pojedinačno po gasovima, ali i po sekorima (energetika industija, poljoprivreda i td.)

Tabela br.4 Ukupna emisija direktnih GHG prikazane u CO2eq, period 1990. – 2011. (Gg)

CO2eq (Gg)/god

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Ukupni CO2eq(Gg) bez ponora

5.556.8 6.280.2 4.759.3 3.199.9 2.267.3 1.615.2 4.171.9 4.225.6 4.599.5 4.774.1 5.300.5

Ukupni CO2eq(Gg) sa ponorima

3.922.2 4.770.9 2.932.4 1.133.1 233.2 -104.1 2.232.4 2.201.4 2.213.8 2456.3 3.146.4

CO2eq

(Gg)/god 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011*

Ukupni CO2eq(Gg) bez ponora

4.976.4 5.507 4987.0 4.778.0 4.382.6 4.643.9 4.655.7 4.366.5 3.084.5 4.022.3 3.865.71*

Ukupni CO2eq(Gg) sa ponorima

2.826.5 3.197.8 2.828.7 2.814.5 2.183.5 2.779.3 2.291.4 2.096.8 679.2 1.759.4 1.698.8

* procjena direktnih emisija GHG za 2011. godinu prikazana u CO2eq(Gg)uključuje i SF6 emisije dok za ostale godine iz posmatranog vremenskog perioda, shodno podacima koji su bili na raspolaganju to nije slučaj




22

Tabela br.5 Emisije direktnih GHG iz ekonomskih sektora prikazane u CO2eqperiod 1990. – 2011. (Gg)

Sektor/godina 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Energetika 2.360.7 2.466.8 2.057.6 1.698.6 1.349.6 490.3 1.987.7 1.841.9 2.252.2 2.329.0 2.429.7


2.307.7 2.926.5 1.859.2 690.1 96.0 281.3 1344.8 1.567.6 1.550.7 1.653.2 2.096.2

Poljoprivreda 783.3 781.9 737.4 706.2 716.6 738.5 734.4 711.1 691.6 686.8 669.6

Otpad 105 105 105 105 105 105 105 105 105 105 105

Sektor/godina 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011*

Energetika 2.019.1 2502.4 2.413.1 2.404.4 2.247.1 2.439.3 2.373.6 2.943.0 2.043.5 2.818.6 2.653.0


2.202.4 2.250.8 1.812.0 1.629.1 1.556.1 1.635.1 1.747.2 918.2 601.6 714.4 747.3

Poljoprivreda 649.8 648.9 656.9 639.5 474.4 464.4 429.8 421.3 355.3 378.2 380.6

Otpad 105 105 105 105 105 105 105 84 84 84 84

Teme koje su bile predmetom razrade Izvještaja odnose se na ranjivost i adaptacije u smislu varijabilnosti klime i osmotrenih klimatskih promjena do 2010. godine, naročito u dijelu analize osmotrenih ekstremnih događaja. Prema Izvještaju uticaji klimatskih promjena na prirodne i društvene sisteme manifestuju se kao: gubici u prinosu poljoprivrednih usjeva; smanjena raspoloživost pijaće vode kao i njen kvalitet; porast i širenje bolesti; povećana opasnost od poplava, suša, itd. Projekcije buduće klime ukazuju na dalji rast ovih uticaja, naročito ako se nastavi s rastom antopogenih emisija gasova s efektom staklene baste. Pojedini od tih budućih uticaja već se ne mogu izbjeći, zbog životnog vijeka GHG gasova i prirode klimatskog sistema. Južni djelovi Evrope prepoznati su kao najranjivije oblasti, pored Arktika, a sektorske analize ranjivosti odnosile su se na vodne resurse; obalu i obalni pojas; poljoprivredu i šumarstvo; zdravlje ljudi.

Analize su pokazale da će klimatske promjene u budućnosti imati značajan uticaj na bilans i režim površinskih i podzemnih voda što je uslovilo sprovođenje nekoliko aktivnosti vezanih za vodne resurse u Crnoj Gori, poput detaljne procjene sektora voda i prijedlog katastra, te analiza uticaja klimatskih promjena na vodni režim rijeka Lim i Tara. Svrha izrade katastra jeste da ukaže da fundmentalni vodni resursi moraju biti identifikovani kao takvi i zaštićeni od nekontrolisane eksploatacije i klimatskih promjena. Isto tako, potrebno je da se ukaže na potrebu uspostavljanja visokog nivoa razmjene informacija između različitih institucija koje se bave vodama kako bi se pravovremeno evidentirale promjene i preduzele adekvatne mjere zaštite.

Prema dokumentu, poljoprivreda je vrlo osjetljiva na klimatske promjene, pošto je klima jedan od najvažnijih prirodnih faktora za poljoprivrednu proizvodnju. Porast koncentracije CO2 može da stimuliše fotosintezu, poveća proizvodnju biomase i poveća efikasniju upotrebu vode (Pinter et al., 1996; Kimball et al., 1993). Porast temperature može da ima različite efekte. One mogu da povećaju produktivnost biljaka i da smanje rizik od smrzavanja. S druge strane, u toplim i sušnim uslovima, porast temperature može da dovede do vodnog stresa i zbog




23

toga do smanjenja prinosa. Promjene količine i raspodjele padavina mogu da utiču pozitivno i negativno na poljoprivredu, u zavisnosti od regionalnih uslova i regionalnog trenda padavina. Drugi uticaji klimatskih promjena uključuju: viši rizik od loše žetve zbog češćih i intenzivnijih vremenskih ekstrema, kao što su suše, poplave, zatim klimatski povoljne uslove za razvoj biljnih štetočina i bolesti, smanjenje kvaliteta roda zbog veće koncentracije CO2 (IPCC, 2001b). Dakle, polazeći od postojećih poljoprivrednih prilika u Crnoj Gori, a na osnovu osmotrenih i projektovanih klimatskih promjena i ekstrema, može se zaključiti da je sektor poljoprivrede ranjiv na:

suše − zbog projektovanog porasta uzastopnih dana bez kiše, smanjenja ukupnih količina padavina i formiranja sušnije klime u budućnosti dolazi do erozije zemljišta i gubitka poljoprivrednih površina;

pomjeranje vegetacionog perioda ka početku godine – zbog moguće pojave mrazeva, naročito u prvih 30 godina 21. vijeka; ovo može izazvati naglo zaustavljanje vegetacije i gubitka roda, naročito kod voćarskih kultura;

porast toplih dana u toku godine, trajanje i učestalost toplotnih talasa – zbog mogućeg ubrzavanja aktivnosti štetočina i insekata i dr..

U cilju procjene uticaja klimatskih promjena na šume u Crnoj Gori, izrađene su dvije studije za pripremu Drugog nacionalnog izvještaja: Osetljivost šumarskog sektora Crne Gore na štetočine i biljne bolesti i Analize i projekcije uticaja klimatskih promjena korišćenjem regionalnog klimatskog modela na buduće rasprostranjenje i rast glavnih vrsta drveća u Crnoj Gori. Sintezom mjera za adaptaciju šuma na klimatske promjene, koje su predložene u strateškim šumarskim dokumentima u Crnoj Gori, može se uopštiti da se većina odnosi na način budućeg gazdovanja šumama. U osnovi, odgovarajućim izborom načina upravljanje šumama može se ublažiti negativan uticaj potencijalnih klimatskih promjena koje predviđaju različiti klimatski modeli. Izrada Drugog nacionalnog izvještaja pomogla je jačanje kapaciteta i dala prijedlog za mehanizam sistema bioprognoze, kako bi se napravila osnova za kvantitativnu procjenu uticaja vremena i klime na zdravlje ljudi u Crnoj Gori. Potreba za uspostavljanjem sistema bioprognoze postoji, na šta ukazuju kako direktni (npr. češći toplotni talasi, poplave, suše, šumski požari) tako i indirektni pokazatelji (povećane frekvencije hranom i vodom prenosivih bolesti, alergijske bolesti disajnih organa izazvane polenom, naročito kod djece, učestalije pojave srčanog i moždanog udara tokom niskog vazdušnog pritiska, velikih kolebanja temperature, kao i sparnih vrućih dana). Ideja je da se u cilju prevencije i adaptacije na izmijenjene klimatske uslove, uz pomoć sistema biometeorološke prognoze, formira baza podataka o uticaju vremena i klime na obolijevanja i




24

umiranja u Crnoj Gori. Definisana su dva pravca prikupljanja podataka: putem anketnih listića s meteoropatskim reakcijama i putem liste specifičnih bolesti na koje vremenske prilike mogu da utiču. Svi prikupljeni podaci bili bi arhivirani i analizirani u Institutu za javno zdravlje Crne Gore (IJZ). Za početak, prikupljanje podataka i istraživanja radili bi se samo za Glavni grad Podgoricu. U izvještaju evidentna je činjenica da je ljudski faktor svojom djelatnošću lokalno modifikovao klimu u gradovima u odnosu na njihovu okolinu (npr. zbog sve većeg broja površina prekrivenih trotoarima, kao i zbog betonskih zgrada, dnevna akumulacija toplote u gradu veća je u odnosu na okolinu prekrivenu travom, zatim, veći je površinski oticaj prilikom padavina, veće je zagađenje vazduha itd.. Gradska klima i uticaj klimatskih promjena u urbanim sredinama do sada se nijesu detaljno proučavali u Crnoj Gori. Izvještaj obuhvata i detaljan uvid u usvojene (i nacrte) sektorske strateške razvojne politike i planove, kako bi se sprovela njihova analiza na bazi klimatskih scenarija i identifikovale mogućnosti smanjenja emisija GHG. Analize se odnose na glavne sektore – emitere emisija GHG: energetiku, industriju, poljoprivredu, korišćenje zemljišta, promjene korišćenja zemljišta i šumarstvo i otpad, a koji predstavljaju antropogene izvore ili ponore emisija GHG. Sastavni dio ovog dijela dokumenta čine i analize emisija iz prošlosti, urađene na osnovu nacionalnog inventara emisija GHG za period 2008.−2011., kao i projekcije emisija GHG, prema unaprijed definisanim scenarijima za period 2014.−2020., a koje se temelje na pretpostavkama stope rasta privrede, iz različitih strategija (npr. SRE do 2030.) uz identifikovanje mogućih prepreka i neizvjesnosti, koje bi mogle spriječiti efektivnost sprovođenja predloženih mjera smanjenja emisija GHG. Nacionalni inventar emisija GHG za period 1990. – 2011. jasno pokazuje da je sektor energetike glavni izvor emisija GHG (dominantno CO2), što se zapravo odnosi na proizvodnju električne energije i potrošnju energenata u industriji i saobraćaju. Drugi važan izvor emisija GHG (sintetički gasovi) jeste sektor industrije. Uzimajući navedeno u obzir može se zaključititi da se smanjenje emisija GHG prvenstveno mora fokusirati na ova dva sektora.

Tabela br.6 Emisije i ponori GHG po ključnim sektorima za 2011. godinu Emisije

(ponori) GHG (Gg)/sektor

CO2 CH4 N20 CF4 C2F6 CO2eq

Energetika 2.526,93 4,205 0,124 2.653,68

Industrija 158,79 0,076 0,01 744,79

Poljoprivreda 9,27 0,6 380,67




25

Otpad 4 84,00

Šumarstvo -2.166,88 -2.166,88

Pomenuta sektorska analiza odnosi se na procjenu definisanih razvojnih prioriteta koja se za energetiku prepoznaju kao sigurnost u snadbjevanju energijom, razvoj konkuretnog tržišta energije i održivi energetski razvoj. Za potrebe analize ovog sektora uzete su u razmatranje tri osnovna (visoki, srednji i niski) scenarija razvoja osnovnih odrednica energetske potrošnje Crne Gore. Korišćenjem softverskog alata LEAP za potrebe ocjene smanjenja emisije GHG izračunate su projekcije istih za svaki od scenarija. Na osnovu predmetnih pretpostavki u dokumentu su razvijena dva scenarija razvoja budućih proizvodnih kapaciteta električne energije i potrošnje energije i to: osnovni i mitigacioni scenario.

Kada su u pitanju indistrijski procesi u dokumentu je konstatovano da ne postoji politika koja se bavi detaljnom analizom industrijskog sektora, te da Strategija razvoja prerađivačke industrije (2014. – 2018.) obuhvata analizu postojećeg stanja i industrijske proizvodnje sa posebnim osvrtom na sektor metalne i drvne industrije (kao strateške sektore). Analizom postojećih strateških i planskih dokumenata predviđeni pravci industrijskog razvoja usmjereni su na podizanje tehnološkog nivoa obrade, modernizaciju u postojećim i razvoj nove industrije zasnovano na znanju, inovacijama i savremenim tehnikama uz primjenu odgovarajućih standarda održivog razvoja i zaštite životne sredine. Prema dokumentu trenutno se emisije GHG iz sektora industije praktično svode na emisije sintetičkih GHG iz tehnološkog procesa Kombinata aluminijuma, jer ostali industrijski procesi (Željezara nikšić i proizvodnja kreča) emituju manje od 2% GHG. U toku procesa topljenja aluminijuma, procesom elektrolize, dolazi do emisija dva gasa iz grupe perfluorougljovodonika: ugljen-tetrafluorida (CF4) i ugljen-heksafluorida (C2F6). U nacionalnom inventaru iz 2011. godine emisije ovih sintetičkih gasova zastupljene su odmah iza ugljen dioksida u ukupnom iznosu od 586 Gg CO2eq. U dokumentu su se razmatrala dva pristupa:

KAP radi punim instalisanim proizvodnim kapacitetom (120.000 tona livenog aluminijuma godišnje),

KAP radi smanjenim instalisanim proizvodnim kapacitetom (70.000 tona livenog aluminijuma godišnje).

Kao mjere smanjenja sintetičkih GHG u tehnološkom procesu industrije aluminijuma navedene su: povećanje efikasnosti i radne temperature u elektrolizerima, tačkasto doziranje glinice i bolja procesna kontrola i korišćenje inertnih anoda.




26

Za oba pristupa rađen je proračun smanjenja emisija prema osnovnom (BaU) scenariju, koji pretpostavlja da se u tehnološkom procesu KAP-a neće dogoditi promjene i scenariju smanjenja GHG emisija, koji pretpostavlja da će se u tehnološkom procesu KAP-a primjeniti odabrane mjere smanjenja emisija GHG. Prema pokazateljima nivo GHG emisija u sektoru industrije (s punim kapacitetom proizvodnje KAP-a) u 2020. godini smanjiće se za 658 Gg CO2eq u odnosu na nivo iz 1990. godine – osnovni scenarion, a za 1.296 Gg CO2eq u scenariju smanjenja emisija GHG. Nivo GHG emisija u ovom sektoru (sa smanjenim kapacitetom proizvodnje KAP-a) u 2020. godini u odnosu na 1990 biće manji za 1.916 Gg CO2eq (osnovni scenario) odnosno 1.669 Gg CO2eq (scenario smanjenja emisija GHG). U sektoru poljoprivrede sagledani je veći broj strateških dokumenata (Strategija razvoja poljoprivrede i ruranog područja (2015 – 2020), Nacionalni program proizvodnje hrane i dr..). Poljoprivredni sektor predstavlja izvor emisija metana (CH4) i azot-suboksida (N2O), koje potiču iz stočarstva i upotrebe azotnih đubriva u ratarskoj proizvodnji. Moguće mjere koje se mogu sprovesti u cilju smanjenja GHG u sektoru poljoprivrede su: smanjenje paljenja zemljišta poslije žetve, tj. sprovođenje prakse zaoravanja ili „odmaranja” zemljišta, proizvodnja bez upotrebe hemijskih sredstava, upravljanje poljoprivrednim otpadom (odnosno njegovo korišćenje u energetske svrhe, npr. biogas iz farmi svinja i krava ili biomasa).

Dokument se bavi i sektorom šumarstva tako da su analizom Nacionalne šumarske strategije s planom razvoja šuma i šumarstva, kroz „Viziju do 2023. godine” konstatovana dva opšta cilja i to:

Unaprijediti šume i održivost gazdovanja povećanjem drvne zalihe u privrednim šumama sa 104 na 115 miliona m3 bruto drvne mase;

Povećanje BDP sektora šumarstva, drvne industrije i drugih djelatnosti koje zavise od šuma sa 2% na 4 % ukupnog BDP.

Iz inventara GHG emisija vidi se da su CO2 ponori u 2011. godini iznosili 2.166,90 Gg CO2eq. Postoji više mjera, koje bi sigurno povećale šumske kapacitete, a time i ponore CO2 emisija u sektoru šumarstva i odnose se na praktične načine primjene šumskouzgojnih metoda čime se povećava zaliha ugljenika u biomasi stabla, proširenje šumskih područja pošumljavanjem goleti, održivo planiranje i upravljanje šumama i dr.. Razmatrani scenariji pokazali su da će nivo ponora GHG u sektoru šumarstva u 2020. godini u odnosu na 1990. biti veći za 811 Gg CO2eq (osnovni scenario) odnosno 923 Gg CO2eq (scenario povećanja ponora GHG).




27

Dokumentom su se analizirali i posebne komponente od značaja za predmetnu tematiku poput podzemnih voda u dijelu njihovih rezervi, korišćenje, zaštita i problemi. Cilj je da se analizom utvrdi specifična ranjivost podzemnih voda na klimatske promjene. Izvještaj dotiče i temu uređenja i planiranja prostora u kontekstu klimatskih promjena u smislu potreba smanjenja raskoraka između potencijala i uloge prostornog planiranja u adaptaciji na klimatske promjene. Konstatovana su pojedina ograničenja i nedostaci tehničke i metodološke prirode, institucionalna ograničenja, nedostaci kapaciteta, kao i nedostatak finansijskih resursa za sprovođenje mjera mitigacije i adaptacije. Izvještaj daje i kratak osvrt na izvršenu procjenu tehnoloških potreba u kontekstu klimatskih promjena, pregled tekućih projekata koji adresiraju pitanje klimatskih promjena u Crnoj Gori, kao i prijedloga konkretnih projekata.

2.2.5 Nacionalna Strategija u oblasti klimatskih promjena do 2030. U Izvještaju o napretku Crne Gore u procesu pristupanja EU za 2013. godinu (nakon eksplanatornog i bilateralnog skrininga) eksplicitno je navodeno da je neophodno donošenje nacionalne politike i strategije u oblasti klimatskih promjena, te integracija ovog pitanja u relevantne sektorske politike i strategije. Izradu Strategije pomogla je Evropska komisija posredstvom Delegacije Evropske unije u Podgorici kroz projekat EuropeAid/127054/C/SER/multi - SC N° 2014/34464 finansijskom podrškom u visini od 200 000 €. Za izradu Strategije u oblasti klimatskih promjena do 2030. godine je tokom 2014. godine odabran konzorcijum AGRECO. Uvodno poglavlje Strategije daje analizu postojeće situacije kroz pregled najznačajnijih instrumenata strateškog i pravnog okvira koji se do neke mjere bave pitanjem klimatskih promjena poput dokumenata: Procjena tehnoloških potreba za ublažavanje klimatskih promjena i prilagođavanje za Crnu Goru, Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2030. Godine, Nacionalnog strateškog okvira za obnovljive izvore energije i energetsku efikasnost, Nacionalne šumarske strategije, Nacionalne strategije održivog razvoja, Strategije za razvoj poljoprivrede i ruralnih područja 2014.-2020., Nacionalne strategije upravljanja kvalitetom vazduha 2013.-2016., Strategije upravljanja otpadom. Cilj razrade zasniva se na potrebi da se ukaže da se Strategija u oblasti klimatskih promjena ne može implementirati bez integracije njenih ciljeva u relevantne sektorske strategije i politike.




28

Strategija se bavi i pitanjima ciljeva politike EU u ovoj oblasti, kao i načinima i mehanizmima dostizanja zacrtanih standarda u borbi protiv klimatskih promjena. Važan element Strategije odnosi se na razmatranje projekcije emisija GHG po sektorima iz kojih se mogu prepoznati najznačajniji uticaji cjelokupne privrede na emitovanje gasova sa efektom staklene bašte. Emisija zagađujućih materija od ključnog je značaja za efikasno upravljanje životnom sredinom, jer se podaci o emisijama iz inventara koji se odnose na specifičnu (baznu) godinu mogu, uz korišćenje standardizovane metodologije, koristiti za predviđanje emisija u budućnosti. Inventar emisija u Crnoj Gori se redovno ažurira i priprema se u skladu sa IPPC smjernicama. Za potrebe rada na Strategiji za klimatske promjene2 emisije GHG iz svih ekonomskih sekora su se obrađivale kroz dva scenarija i to:

Sa postojećim mjerama WEM

Sa dodatnim mjerama WAM Da bi se došlo do projekcije emisija GHG za čitavu državu neophodno je izraditi projekcije emisija za sve relevantne privredne sektore. U skladu sa podacima, procijenjeno je da dominantan udio u emisijama GHG u Crnoj Gori ima sektor energetike, koji obuhvata i proizvodnju i potrošnju energije, zatim sektor industrijskih procesa, (proizvodnja aluminijuma zbog emitovanja sintetičkih gasova).

Posebni djelovi dokumenta posvećeni su mjerama mitigacije, odnosno ublažavanja posljedica klimatskih promjena kroz smanjenje emisija GHG. Na osnovu projekcija emisija gasova GHG izrađene su ukupne projekcije koje za sve privredene sektore iznose 3542 GgCO 2eq za koje se po scenariju sa dodatnim mjerama (WAM) očekuje da će biti emitovani u Crnoj Gori 2030. godine. U dokumentu pregled mjera mitigacije urađen je za sektor energetike (podsektor proizvodnja energije, podsektor prerađivačkih industrija, podsektor saobraćaja - prevoz tereta i prevoz putnika, podsektor ostale potrošnje i to prema oba scenarija WEM i WAM), sektor industrijskih procesa – oba scenarija WEM i WAM, sektor poljoprivrede, sektor šumarstva, takođe oba scenarija i dr..

2 Poglavlje: Metodologija i Scenariji projekcija emisija po sektorima




29

Tabela br.7 Poređenje emisija GHG u EU i svijetu sa emisijama u Crnoj Gori 1990 2000 2010 2030

Ukupne emisije u svijetu Gg

38,232,170.06

40,563,437.00 50,911,113.68

EU 28 5,636,933.47 5,103,281.75 4,834,156.78 3,382,160,08

Stanovništvo EU 28 475,160,781.00 486,958,178.00 503,234,845.00 518,499,055.00

Emisije u EU/po glavi stanovnika

11.86

10.48

9.61

6.52

Stanovništvo Crne Gore

608,816.00

603,152,00

619,001.00

607,757.00

Emisije Crne Gore Gg CO2eq

5,278.83

5,195,54

943.94

3486

Emisija u Crnoj Gori/po glavi stanovnika

8.67

8.61

6.37

5,73

Emisije Crne Gore kao procenat emisija na svjetskom nivou

0.012

0.011

0.007

Prilagođavanje ili adaptacije na klimatske promjene predstavlja važno polje djelovanja i u okviru Strategije je urađena ocjena potreba i preduslova kako bi se identifikovale odgovarajuće mjere i aktivnosti. Mjere ublažavanja kao odgovor na izazove klimatskih promjena ne mogu u potpunosti anulirati uticaje i posljedice istih zato je neophodno osmisliti adekvatne mjere adaptacije. Prema Strategiji bavljenje izazovima povezanim sa klimatskim promjenama zahtijeva integrisan pristup, kojim se ujedno ograničava obim i stopa promjena i razmatraju ostali uticaji i mogućnosti. Prilagođavanje je proces stalnih usaglašavanja odgovora na direktne i indirektne pokretače klimatskih promjena. Međuvladin panel o klimatskim promjenama (IPCC) definiše prilagođavanje kao „prilagođavanja prirodnih ili ljudskih sistema kao odgovor na postojeće ili očekivane klimatske stimulanse ili njihove posljedice, koji ublažavaju štetu ili iskorišćavaju povoljne

mogućnosti“. Negativni klimatski uticaji (ili prijetnje) nastaju onda i gdje se

događaji približavaju ili prelaze postojeći limit tolerancije ili gornju granicu. Pozitivni uticaji (ili mogućnosti) nastaju onda i gdje prethodni ograničavajući faktori (npr. toplotni limiti ili led/snijeg) više ne ograničavaju razvoj ili aktivnosti. Kako se limiti ili gornje granice u okviru upravljanih i prirodnih sistema često definišu ili podrazumijevaju na osnovu prošlog iskustva, projekcije klimatskih promjena, uključujući njihove varijacije i ekstreme, zahtijevaju pažnju: da li možemo minimizirati negativan uticaj i da li možemo iskoristiti pozitivan uticaj? Odgovori i odluke o prilagođavanju se mogu kategorisati kao mjere i strategije koje doprinose:

Izgradnji kapaciteta prilagođavanja – stvaranje informacija (istraživanje, prikupljanje podataka i praćenje, podizanje svijesti), podržavajuće društvene strukture (organizacioni razvoj, rad u partnerstvima, institucije), i podržavajuće upravljanje (regulative, zakonodavstvo, i vođenje) što je potrebno kao osnova za realizaciju




30

akcija prilagođavanja; Realizaciji akcija prilagođavanja – akcije koje pomažu da se smanji

ranjivost na klimatske rizike ili iskoriste mogućnosti.

Uzimajući u obzir prirodu projektovanih promjena klime, djelotvoran pristup prilagođavanju treba da se sastoji od povećanja fleksibilnosti ili otpornosti ulaganja koja je teško povratiti, posebno ona za koja se očekuje da će imati dug rok trajanja (npr. komunalna infrastruktura, saobraćajna infrastruktura, objekti, kao i zasadi šuma) i od poboljšanja informacija i njihove dostupnosti i korisnosti.

Upravo izrada strateških dokumenata uključuje odluke i izbor između mogućnosti adaptacija. Jedan vid kategorisanja prepoznaje tri pristupa prilagođavanju i to kao pristup socijalne ranjivosti (koja se bavi osnovnom socijalnom ranjivošću), pristup otpornosti (upravljanje za poboljšanje otpornosti ekosistema) i ciljni pristup prilagođavanju (usmjerenost na akcije prilagođavanja konkretnim rizicima klimatskih promjena). Kroz procjenu mogućnosti prilagođavanja u dokumentu se naglašava potreba prepoznavanja održivih opcija koje za rezultat imaju djelotvornu adaptaciju koja minimizira rizike povezane sa implementacijom. Ove opcije označavamo kao

korisne opcije prilagođavanja, neupitno korisne „low-regrets” opcije, opcije korisne za obije strane i fleksibilne ili prilagodljive opcije upravljanja Korisne opcije prilagođavanja – mjere prilagođavanja koje su vrijedne truda (npr. one koje donose neto socio-ekonomske koristi) kakav god bio stepen budućih klimatskih promjena. Ove vrste mjera uključuju one opravdane (ekonomične) u okviru postojećih klimatskih uslova (uključujući i one koje se bave klimatskom promjenjljivošću i ekstremima) i dalje su opravdane kada je njihovo uvođenje konzistentno sa bavljenjem rizicima povezanim sa projektovanim klimatskim promjenama. Izvodljivost sprovođenja ovih vrsta opcija treba da se uzme u obzir u svijetlu postojećih barijera i potencijalnih konflikata (kao što je ranije diskutovano). Osim toga, fokusiranje na neupitne „no regrets” opcije je posebno adekvatno za bliži period, jer je više vjerovatno da će se implementirati (očigledni i neposredni benefiti) i mogu pružiti iskustvo na koje će se graditi dalje procjene klimatskih rizika i mjera prilagođavanja. Primjeri obuhvataju akcije ili aktivnosti usmjerene na izgradnju kapaciteta za prilagođavanje kao dijela sveobuhvatne strategije prilagođavanja; Izbjegavanje izgradnje u visoko-rizičnim područjima (npr. ravnice sklone plavljenju); Smanjenje gubitaka iz vodovodne infrastrukture; Izgradnju/projektovanje imovine i objekata da bi se svelo na minimum pregrijavanje u ljetnjim mjesecima; Smanjenje posljedica poplava kroz korišćenje vodootpornih materijala za podove, zidove i postavljanje električnih kontrola, kablova i uređaja na viši od




31

normalnog nivoa i uvođenje rekreativnih višesezonskih sadržaja. Ovakve mjere/strategije će generalno gledano zahtijevati investicije, ali su neutralne u pogledu troškova kada se uzme u obzir neposrednost ciljnih rizika i ostvarenih benefita.

Neupitno korisne „low-regrets” opcije – mjere prilagođavanja za koje su povezani troškovi relativno niski i za koje benefiti, iako prvenstveno ostvareni u okviru projektovane buduće klimatske promjene, mogu biti relativno veći. Primjeri obuhvataju izgradnju dodatnog klimatskog prostora u novim objektima da bi se obezbjedile dodatne modifikacije (npr. povećana ventilacija, odvod) u skladu sa projektovanim promjenama u temperaturi i padavinama; Ograničavanje vrste i stepena razvoja u područjima koja su sklona poplavama; Promovisanje stvaranja i očuvanja prostora (npr. granice, poljoprivredno zemljište, zelena gradska područja, uključujući krovove) kao podrška ciljevima biodiverziteta; Učestvovanje u razvoju i radu dodatnih objekata za skladištenje vode (npr. i zgradnja grupnih vodnih objekata i zajedničkih rezervoara za vodu). Navedene korisne „no-regrets“ i „low regrets“ opcije imaju prednosti u tome da su usmjerene na maksimizaciju povratka ulaganja kada je izvjesnost povezanog rizika niska. Opcije korisne za obije strane odnosi se na mjere prilagođavanja koje imaju željene rezultate u smislu minimiziranja klimatskih rizika ili iskorišćavanja potencijalnih mogućnosti, ali imaju i druge društvene benefite, benefite za životnu sredinu ili ekonomske benefite. U okviru konteksta klimatske promjene, opcije korisne za obje strane su često povezane sa onim mjerama i aktivnostima koje se bave klimatskim posljedicama, ali koje takođe doprinose ublažavanju ili drugim društvenim ciljevima i ciljevima životne sredine. Ove vrste mjera uključuju one koje su prvenstveno uvedene iz drugih razloga osim bavljenja klimatskim rizicima, ali takođe proizvode željene benefite prilagođavanja. Primjeri uključuju upravljanje poplavama koje podrazumjevaju stvaranje ili ponovno uspostavljanje plavnih ravnica koje povećavaju kapacitet upravljanja poplavama i podržavaju ciljeve očuvanja biodiverziteta i staništa; Unaprijeđenje spremnosti i planiranje nepredviđenih planova u cilju bavljenja rizicima (uključujući klimu); Unaprijeđenje kapaciteta hlađenja objekata kroz povećanje zamračivanja i/ili kroz strategije za alternativno hlađenje sa manje energije; Zeleni krovovi i zeleni zidovi koji imaju višestruke koristi u smislu smanjenja temperature objekata i skupljanja kišnice sa objekata i smanjivanju njenog oticanja po betonskim površinama (ulice, putevi), povećanja zelenih površina u okviru gradskih sredina, ali takođe smanjuju korišćenje energije i za grijanje i za hlađenje.




32

Fleksibilne ili prilagodljive opcije upravljanja – obuhvataju uspostavljanje postepenih opcija prilagođavanja, prije preduzimanja zahtjevnih aktivnosti u jednom mahu. Ovaj pristup smanjuje rizike, jer omogućava postepeno prilagođavanje. Mjere se uvode korišćenjem postojećih resursa, ali na način da omoguće nadogradnju u smislu primjene novih znanja, iskustva i tehnologije. „Odloženo“ uvođenje specifične mjere prilagođavanja (ili paketa mjera) može biti dio strategije fleksibilnog upravljanja dok god je to u skladu sa posvećenošću da se nastavi sa izgradnjom potrebnih kapaciteta i evaluaciju nastajućih rizika. Odluka da se odloži uvođenje specifične akcije se često donosi kada su klimatski rizici ispod definisanih gornjih granica ili kada zahtijevani prilagodljivi kapaciteti (npr. regulatorne ili institucionalne okolnosti) nijesu dovoljni da dozvole djelotvornu akciju. Primjeri uključuju: Odlaganja u sprovođenju specifičnih akcija prilagođavanja dok se istraže opcije i definišu neophodni standardi i regulatorni okvir; Uvođenje progresivnog povlačenja iz priobalnih područja i stvaranje ili ponovno stvaranje poplavljenih ravnica; Razvoj u skladu sa projektovanim promjenama klime.

Mjere prilagođavanja možemo klasifikovati na osnovu sektora ili na osnovu vremena, cilja i motiva implementacija. Sektorske mjere imaju za cilj akcije za individualne sektore na koje mogu uticati klimatske promjene poput poljoprivrede. Npr. smanjenje padavina i povećanje stope isparavanja zahtjevalo bi nove načine navodnjavanja, te izradu odgovarajućih strateških okvira djelovanja. Višesektorske mjere označavaju akcije povezane sa različitim sektorima, npr. Integrisano upravljanje vodama, slivovima. Međusektorski pristup je holistički i podrazumjeva npr. istraživanje i razvoj, tehnološke inovacije kao što je razvoj sorti usjeva otpornih na sušu.

Tabela br.8 Odabrani primjeri mjera prilagođavanja po sektorima

Sektor Opcija / Strategija za prilagođavanje

Osnovni okvir politike

Vode Prošireno sakupljanje vode; skladištenje vode i tehnike čuvanja; korišćenje vode i efikasnost navodnjavanja;

Nacionalana politika o vodama i integrisano upravljanje vodnim resursom;upravljanje hazardima za vode.

Poljoprivreda Prilagođavanje datuma sjetve i raznovrsnost sjetve; premještanje usjeva; unaprijeđeno upravljanje zemljom, npr. kontrola erozija i zaštita zemljišta sadnjom drveća.

Politika ruralnog razvoja; osiguranje usjeva; finansijski podsticaji, npr. subvencije

Zdravlje ljudi Akcioni planovi za zaštitu od toplote; unaprijeđena kontrola i nadgledanje bolesti na koje utiču klimtske promjene; bezbjedna voda za piće i unaprijeđen sanitarni

Politike javnog zdravlja koje prepoznaju klimatski rizik; ojačane zdrastvene usluge; regionalna i međunarodna saradnja.




33

sistem.

Saobraćaj Usklađivanje/premiješttanje; standardi projektovanja i izgradnje puteva, željeznice i ostale infrastrukture

Integrisanje pitanja klimatskih promjena u nacionalne politike u oblasti saobraćaja

Energija Jačanje ukupne infrastrukture za prenos i snadbijevanje; postavljanje podzemnih kablova; energetska efikasnost, korišćenje obnovljivih izvora energije

Nacionalne politike o energetici, propisi i fiskalni i finansijski posticaji za korišćenje alternativnih izvora, Uključivanje pitanja klimatskih promjena u standarde projektovanja.

Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama i odredbama Odluke o mehanizmu monitoringa EU, preporučuje izradu Nacionalnog plana adaptacije. Na Konferenciji ugovornica UNFCCC-a dogovoreno je da poboljšane akcije prilagođavanja treba da se preduzmu u skladu sa odredbama Konvencije, da prate pristup transparetnosti i da uzme u obzir naročito potrebe ranjivih grupa, zajednica i ekosistema. Isto tako, treba da budu zasnovane na najbolje dostupnim tehnikama i saznanjima, uključujući i tradicionalno znanje, te rodno senzitivan u smislu integrisanja svih društvenih kategorija. Za potrebe Stretegije urađena je i detaljna analiza domaćeg pravnog okvira i njegove usklađenosti sa relevantnim propisima EU u oblasti klimatskih promjena, kao i preporuke za dalje korake harmonizacije i implementacije evropskih propisa, okvirnu procjenu administrativnih kapaciteta i troškova koji proističu iz primjene evropskog zakonodavstva u ovoj oblasti. Iscrpna analiza brojnih akata EU u ovoj oblasti pokazuje da u javnoj administraciji na poslovima povezanim sa pravnim okvirom EU u dijelu klimatskih poslova biti potrebno najmanje 20-tak osoba tako da će troškovi administracije u ovoj oblasti koji obuhvataju brojne obaveze (prikupljanja podataka, izvještavanja, učešće u sistemu trgovine emisijama i dr.) iznositi oko 0,5 miliona eura na godišnjem nivou.

U poglavlju Strategije pod nazivom Put za implementaciju (Akcioni plan) rezimiraju se aktivnosti, ciljevi i mjere u najvažnijim sektorima privrednog sistema (proizvodnja energije, prerađivačka industrija, saobraćaj, šumarstvo, upravljanje otpadom i dr.), a koje treba sprovesti u periodu 2015.-2030. godina, sa ciljem smanjenja negativnih uticaja klimatskih promjena kroz integrisano sprovođenje identifikovanih aktivnosti. Sastavni dio dokumenta čini i izjava o namjeravanom doprinosu Crne Gore međunarodnim naporima na sprečavanju negativnih efekata klimatskih promjena




34

koji je izražen u smanjenju emisija za 30% do 2030. godine u odnosu na baznu 1990. godinu.

3. Studija ranjivosti

3.1. Ciljevi i razlozi izrade procjene ranjivosti na klimatske promjene

3.1.1 Ciljevi procjene ranjivosti na klimatske promjene Opšti cilj projekta „Adaptacija na klimatske promjene na Zapadnom Balkanu“, pod kojim je urađena Procjena ranjivosti sa akcionim planom je integracija adaptacija na klimatske promjene u procese upravljanja i planiranja u različitim sektorima gradske uprave, naročito u prioritetne kao što su prostorno planiranje i razvoj strateških projekata. Projekat je usmjeren na kratkoročne, srednjeročne i dugoročne perspektive. Pod pokroviteljstvom Gradonačelnika Podgorice, koji je imenovao Sekretarijat za planiranje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine za koordinaciju predviđenih aktivnosti, radna grupa sastavljena od predstavnika svih relevantnih institucija uradila je predmetni dokument. Adaptacija na klimatske promjene je kontinuirani dugoročni proces koji nema stvarni datum početka ili kraja. Stoga rezultate date u ovom dokumentu treba posmatrati kao privremene na dugom putu adaptacija. Oni će omogućiti gradskoj upravi da na adekvatan način uzmu u obzir potencijalne uticaje klimatskih promjena i unaprijede odluke vezane za planove i programe razvoja. U svakom slučaju, dobijeni rezultati poslužiće kao preporuka i smjernica donosiocima odluka u obavljanju njihovih administrativnih zaduženja. Mora se imati u vidu da mjere iz Akcionog plana ovog dokumenta ne mogu biti samostalna politika, već je njegova implementacija u sinergijskoj vezi sa sektorskim planovima i projektnim inicijativama. Shodno tome, svrha izrade ovog dokumenta je da se na osnovu dostupnih podataka, informacija i rezultata njihovih analiza, identifikuju, kreiraju i kroz Akcioni plan dokumentuju intervencije adaptacija na klimatske promjene.

3.1.2. Situacija i razvoj događaja u Podgorici Podgorica je glavni i najveći grad Crne Gore koji zahvata površinu od 1.508 km2, odnosno 10,7% teritorije Crne Gore. Podaci sa poslednjeg popisa 2011. godine govore da u Podgorici živi 187.085 stanovnika, što predstavlja 30% ukupnog crnogorskog stanovništva.




35

Na teritoriji Glavnog grada nalaze se i dvije gradske opštine (Tuzi i Golubovci) i 141 seosko naselje sa 66 mjesnih zajednica. Podgorica je glavna raskrsnica puteva u Crnoj Gori. Ima vrlo pogodan položaj na ušću rijeke Ribnice u Moraču u Zetsko-bjelopavlićkoj ravnici. Grad je blizu skijaškim centrima na sjeveru zemlje i ljetovalištima na Jadranskom moru. U blizini se nalazi i Nacionalni park Skadarsko jezero. Prostorno urbanistički plan Podgorice Prostor Glavnog grada Podgorice obrađen je Prostorno-urbanističkim planom (PUP), koji je usvojen 2014. godine i koji je donešen za ukupnu teritoriju Glavnog grada. Opšti ciljevi PUP-a Glavnog grada su:

Podsticanje ravnomjernijeg teritorijalnog razvoja, racionalna organizacija, rezervacija i zaštita prostora;

Unaprjeđenje kvaliteta življenja koje će se ostvariti sprječavanjem prevelike koncentracije stanovništva u Glavnom gradu, tako što će Tuzi i Golubovci postati dio urbane aglomeracije Podgorice;

Povećanje dostupnosti disperzne mreže naselja, razvoj gradskih opština Tuzi i Golubovci, sekundarnih centara, ravnomjerniji socioekonomski razvoj i posebno razvoj ruralnog područja;

Obezbjeđenje uslova za uređenje i izgradnju prostora i naselja; Promocija, aktiviranje i odgovorno upravljanje raspoloživim prirodnim i

stvorenim resursima, životnom sredinom i kulturnim dobrima; Zaštita naselja i zemljišta od poplava; Zaštita podzemnih voda u regionu radi vodosnabdijevanja stanovništva; Zaštita od zemljotresa; Zaštita javnog interesa, područja i objekata od javnog interesa,

identifikacija i zaštita javnih dobara; Uključivanje svih aktera i interesnih grupa u donošenje i implementaciju

strateških planskih rješenja, itd. (javni, privatni, nevladin sektor); Pravilno korišćenje ljudskih, prirodnih i izgrađenih (antropogenih)

potencijala u socioekonomskom, prostornom i ekološkom pogledu; Uspostavljanje efikasnog geografskog informacionog sistema PUP-a

Glavnog grada Podgorice za potrebe implementacije plana, monitoringa zaštite, korišćenja i izgradnje prostora i dr.

http://sh.wikipedia.org/wiki/Ribnica

http://sh.wikipedia.org/wiki/Mora%C4%8Da

http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Zetsko-bjelopavli%C4%87ka_ravnica&action=edit&redlink=1

http://sh.wikipedia.org/wiki/Jadransko_more




36

Dosadašnji prostorni razvoj Dosadašnji prostorni razvoj Podgorice ima izrazite karakteristike urbano-ruralnog kontinuuma:

Centralni dio grada je velikih gustina stanovanja, pretežno, planski urbanizovan, sa bulevarima, parkovima, monumentalnim mostovima i objektima koji odaju izgled „velegrada“, dok je u preostalim djelovima Grada prisutna izrazito raštrkana gradnja malih gustina, sa velikim procentom bespravno podignutih gradjevina u prigradskim naseljima;

Česte promjene (planske i neplanske) namjene prostora, slaba rješenja i diskontinuitet razvoja fizičkih struktura grada, uočljiviji su poslije 1991. godine;

Segregacija stanovanja poslije 1991. godine je još više izražena. Sa jedne strane elitne stambene zone (Nova varoš - Gorica; Novi grad - Kruševac), i sa druge pretežno radnička naselja sa velikim procentom bespravnih objekata (Malo brdo, Zagorič, Kakaricka gora, Dajbabska gora, Masline, Konik - Vrela ribnička), neformalna naselja (Zagorič - park-šuma, Zagorič - Stara Zlatica) i izbjegličko naselje Konik - Vrela ribnička sa izrazito niskim standardom stanovanja;

Slabo održavanje stambenih naselja i objekata kolektivne gradnje, sa kraja sedamdesetih-osamdesetih godina (npr. Blok 5, Blok 6 Kruševac, stambeni blokovi Drač-Zagorič) i neadekvatni projekti za njihovu revitalizaciju, odnosno reurbanizaciju;

Devastacija poljoprivrednog zemljišta (Lješkopolje, Momišićko polje, Dajbabsko polje...);

Neafirmisanost prirodne sredine i kulturnog nasljedja, devastacije obala rijeka Morače i Ribnice, park-šuma Zagorič, bespravne gradnje, propadanje istorijskog jezgra grada, odnosno neadekvatne tipologije (do)gradnje, neadekvatno tretiranje kulturnih dobara (Duklja, tvrđava Ribnica...).

Buduća prostorna organizacija Koncepcija prostorne organizacije grada teži ka otklanjanju glavnih problema uz očuvanje i razvijanje postojećih vrijednosti i specifičnosti Glavnog grada Podgorica, koje smo definisali kao prostorne konstante. Teži se evoluciji, a ne radikalnoj transformaciji postojećih gradskih prostora. Osnovni ciljevi razvoja urbanizacije i mreže naselja su:

Manji, odnosno umjereniji rast Podgorice, usmjeren na razvoj unutar postojećeg građevinskog zemljišta (brownfield development), tako da se ostvari značajan kvalitativni napredak urbanih struktura i životne sredine;




37

Preusmjeravanje procesa neravnomjernog razvoja u mreži naselja; Prestrukturiranje mreže seoskih naselja racionalnijim aglomeriranjem

stanovništva i aktivnosti, te podsticanje razvoja seoskih i planinskih područja ka potpunijem korišćenju prirodnih potencijala;

Ubrzani razvoj ruralnih područja, stvaranjem uslova za povraćaj stanovništva.

Građevinsko zemljište biće planirano na principima održivog razvoja, zaštite prirodnih potencijala i karakteristika predjela uz uvažavanje sljedećih smjernica:

Prednost dati gradnji unutar postojećeg građevinskog zemljišta, a posebno završetku nedovršenih djelova, sve u skladu sa kapacitetima postojeće infrastrukture i objekata javnih funkcija;

Prilagođavanje gustine stanovanja i gustine stanovništva prema tipu naselja;

Oblikovanje građevinskog zemljišta primjerenog geomorfološkim i hidrološkim preduslovima kao posebne cjeline naselja.

Šumske površine su najzastupljenija opšta kategorija na području Glavnog grada (48,18%). Druga kategorija po zastupljenosti su ostale prirodne površine (16,33%). Površine naselja (građevinsko, negrađevinsko i izdvojeno građevinsko zemljište) zauzima 6,29% teritorije Podgorice. Površine i koridori saobraćajne infrastrukture zauzimaju 3,11% ukupne teritorije Glavnog grada. Poljoprivredno zemljište, sa obradivim poljoprivrednim zemljištem i drugo obradivo zemljište zauzima 14,60% od ukupne teritorije Glavnog grada. Zaštita i unapredjenje životne sredine Paralelno sa izradom PUP-a tekla je i izrada Strateške procjene uticaja na životnu sredinu. U kontekstu izrade i implementacije PUP-a, te sagledavanjem onoga što danas predstavlja prioritetna pitanja politika i strategija u oblasti životne sredine, kao posebno značajni, izdvojeni su sledeći opšti ciljevi: Unaprjeđenje svih segmenata i djelova životne sredine, Efikasna borba na polju klimatskih promjena, Smanjenje gubitka biodiverziteta do 2020. godine („Aichi Biodiversity

Targets“), Dostizanje ciljeva 20-20-20 - smanjenje emisije gasova staklene bašte za

20%, povećanje energetske efikasnosti takođe za 20%, kao i povećanje udjela energije iz obnovljivih izvora u istom procentu.

Polazeći od postavljenih ciljeva čije dostizanje podrazumijeva poboljšanje ukupnog kvaliteta životne sredine, a shodno prirodi i obimu prepoznatih mogućih negativnih uticaja do kojih može dovesti realizacija PUP-a, definisane su opšte




38

mjere održivog razvoja po sektorima i posebne mjere za pojedine segmente i pojave. Izmedju ostalih, izdvajaju se i sljedeće mjere: Mjere ublažavanja i adaptacije na klimatske promjene: Izrada studije osjetljivosti Glavnog grada na klimatske promjene; Izrada Adaptacione strategije sa akcionim planom za Glavni grad; Izrada procjene ugroženosti područja naročito izloženih poplavama (kao

evidentnog problema); Proširenje urbanih zelenih površina u smislu njihovog kvantitativnog i

kvalitativnog povećanja u gradskim četvrtima i formiranja zaštitnog zelenila oko infrastrukturnih objekata;

Procjena mogućnosti razvoja i primjene sistema navodnjavanja „kap po kap“ za održavanje javnih površina (parkovi, dvorišta gradskih ustanova i dr.);

Sprovedene mjere ublažavanja i adaptacije na klimatske promjene; Smanjenje proizvodnje metana na divljim deponijama uklanjanjem odloženog

otpada.

Mjere energetskog menadžmenta: Izrada metodologije i studije i primjena podsticajnih šema Glavnog grada

(bespovratna sredstva, subvencije i dr.) za izgradnju i rekonstrukciju zgrada prema niskoenergetskim i pasivnim standardima;

Primjena postojećih podsticajnih šema grada i osmišljavanje novih (bespovratna sredstva, subvencije, i dr.) za korišćenje obnovljivih izvora energije u zgradama (fotonaponski sistemi, solarni kolektori, kotlarnice na biomasu, toplotne pumpe i dr.);

Izmještanje saobraćaja iz I zone; Poboljšanje postojeće mreže linija gradskog i prigradskog prevoza uvođenjem

novih linija ili promjena trase linija u zavisnosti od potencijalne potražnje i optimizacija prevoznih usluga;

Uvođenje naknada za saobraćajno zagađenje; Zamjena postojećih sa energetski efikasnijim i ekološki prihvatljivijim

rasvjetnim tijelima; Zamjena postojećih elektromagnetnih predspojnih uređaja u rasvjetnim

tijelima i ugradnja modernih elektronskih prigušnica, čime se otvara mogućnost daljinskog upravljanja rasvjetnim tijelima.

Pitanje klimatskih promjena aktuelizovano je i rješenjima PUP-a u smislu definisanja potrebe izgradnje tzv. „plave“ i „zelene“ infrastrukture. Posebni ciljevi na polju energetskog menadžmenta Glavnog grada poklapaju se sa ranije definisanim, a odnose se na smanjenje energetske potrošnje i emisija




39

CO2 u sektoru zgradarstva, saobraćaja i javne rasvjete, te povećanje proizvodnje energije iz obnovljivih izvora.

3.1.3. Obuhvat Procjene / Akcionog plana Predmet analize Procjene / Akcionog plana bilo je gradsko područje Podgorice, Tuzi i Golubovaca. Za potrebe izrade PUP-a, za organizaciju planskih procesa, za sprovodjenje i praćenje realizacije plana, teritorija Glavnog grada podijeljena je na pet planskih područja: I - Podgorica (područje GUP-a Podgorice, 1990), II - Ravničarsko područje (Tuzi, Zeta), III - Istočna brda (Malesija, Kuči), IV - Sjeverna brda (Ljevorječko područje, Bratonožići, Piperi) i V - Zapadna brda (Lješanska nahija). Plansko područje Podgorica, koje obuhvata urbano područje Podgorice, bez naselja Golubovci i Tuzi (teritorija GUP-a iz 1990), podijeljeno je na 10 planskih cjelina/zona koje predstavljaju zaokružene funkcionalne i urbanističke cjeline. Druga planska područja Glavnog grada podijeljena su na 13 planskih cjelina/zona, koje imaju specifične prirodne i razvojne karakteristike, te predstavljaju gravitaciono zaledje sekundarnih opštinskih i značajnih lokalnih centara.




40

Uzimajući u obzir navedenu podjelu prostora PUP-a, predmet analize ove Studije / Akcionog plana bile su planske cjeline/zone od 1 do 12, dakle samo gradsko područje Podgorice, Tuzi i Golubovaca (vidjeti mapu u nastavku).

Slika 1: Planska podjela teritorije Glavnog grafa Podgorice




41

3.2. Metodološki pristup i proces

Realizacija Projekta podrazumijevala je aktiviranje resursa službi i institucija gradske uprave. Shodno tome, nije bilo za očekivati da eksperti samostalno odrade cjelokupni proces izrade Studije ranjivosti i Akcionog plana mjera. Fokus se odnosio na uravnoteženu saradnju eksperata i Radne grupe pri čemu su članovi Radne grupe kroz stručne elaboracije pojedinačnih pitanja, i sopstvene procjene, proizveli određene analize, što je u krajnjem dalo dokumentovane rezultate. Za dostizanje zacrtanog korišćeni su odgovarajući alati zasnovani na iskustvima u procesima adaptacija na klimatske promjene drugih evropskih gradova (npr. iz projekta Evropske unije Future Cities). Na taj način, kroz primijenjene radne korake date su smjernice za rad članovima Radne grupe i drugim učesnicima. Konsultanti IU su učešćem u radu Upravnog odbora Projekta konsultovani o narednim koracima i primijenjenoj metodologiji. U tom smislu na sastancima Radne grupe prezentovali su načine korišćenja alata (popunjavanje zacrtanih tabela), prenosili znanja i iskustva u radu na ovom polju i bili podrška vodećem partneru u cjelokupnom procesu. Radni alati koje je koristila Radna grupa, odnosno sprovedeni koraci, prikazani su u nastavku (Slika 2). Tehnički i metodološki pojmovi su objašnjeni u poglavlju 9.




42

Slika 2: Radni koraci i alati




43

3.2.1. Proces rada i uključeni akteri iz gradske uprave Proces realizacije Projekta podrazumijevao je interdisciplinarni i interaktivni pristup kako bi se došlo do zadovoljavajućeg nivoa definisanja mjera adaptacija na klimatske promjene. Iz tih razloga formirana je interdisciplinarna radna grupa (RG) sastavljena od raznovrsnih stručnih profila iz različitih relevantnih institucija Grada. Rad Radne grupe odvijao se kroz radionice. Na sastancima Upravnog odbora vršena je priprema pomenutih radionica i koordinacija radnih koraka, definisanje privremenih rezultata i donošenje zaključaka i samim tim dostizanje postavljenih ciljeva Projekta. Upravni odbor je dio Radne grupe. Ostale članove Radne grupe činili su predstavnici različitih organa gradske uprave i ostale zainteresovane strane relevantne za projekat. Institucije iz kojih su angažovani članovi Radne grupe navedeni su u tabeli u nastavku. Tabela br. 9 Radna grupa – zastupljene institucije

Grupa Institucije članova grupe

UO

Vodeći partner (Sekretarijat za planiranje i uredjenje prostora i zaštitu životne sredine) Menadžer pograma (Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit - GIZ)

Međunarodni konsultant (Infrastruktur und Umwelt - IU)

Lokalni ekspert

RG

Administrativni predstavnici Glavnog grada Podgorica:

- Sekretarijat za socijalno staranje

- Sekretarijat za razvoj preduzetništva

- Sekretarijat za finansije

- Sekretarijat za kulturu i sport

- Gradska opština Golubovci

- Gradska opština Tuzi

Predstavnici preduzeća i institucija Glavnog grada Podgorice:

- Agencija za stanovanje

- Agencija za izgradnju i razvoj

- Jedinica za zaštitu i spašavanje Glavnog grada Podgorica

- Vodovod i kanalizacija d.o.o.

- Čistoća d.o.o.

- Zelenilo d.o.o.




44

Interdisciplinarna struktura Radne grupe čini osnovu za kontinuirano integrisanje pitanja adaptacija na klimatske promjene. Prvi zajednički sastanak predstavnika svih partnera Projekta održan je u Briselu 30. januara 2014, gdje su predstavljene metode i ciljevi Projekta, kao i najvažnije potrebe i očekivanja gradova. U februaru i martu 2014, konsultanti iz firme „Infrastruktur und Umwelt” obavili su analizu postojećih relevantnih dokumenata. Na osnovu rezultata GIZ-ove Fizibiliti studije „Adaptacije na klimatske promjene u urbanim područjima Zapadnog Balkana“ i drugih dostupnih materijala, istraživanje se fokusiralo na: Pravni i organizacioni okvir Informacije o uticaju klimatskih promjena i Postojeće adaptacione strategije na nivou grada. Nakon toga su uslijedile posjete odabranim gradovima Podgorici, Beogradu i Tirani radi održavanja sastanaka sa različitim relevantnim predstavnicima gradske administracije i drugih institucija, a vezano za njihove uloge u budućem procesu Projekta. Isto tako, ostvarena komunikacija je omogućila prikupljanje dodatnih podataka, upotpunjavanje istraživanja i kompletiranje dokumentacije, kao i pripremanje „Početnog izvještaja“ (“Inception report”). U periodu od 16. jula 2014. do 08. aprila 2015. održano je ukupno 3 sastanka Upravnog odbora (Steering Group), Radne grupe (Working Group) i konsultanata iz firme „Infrastruktur und Umwelt”. Održano je i nekoliko sastanaka putem on-line komunikacije. Takodje, održano je i 10 samostalnih sastanaka Radne grupe, na kojima su se razrađivali ulazni podaci dobijeni od konsultanata i „otvorena pitanja“ za pojedine faze u Projektu. 25. i 26. februara 2015. u Beogradu je održan II regionalni sastanak partnera u Projektu, tokom koga su predstavljeni dotadašnji rezultati rada, izazovi i dileme, a dobijene su i sugestije kako da se Projekat nastavi i uspješno dovede do kraja.

Relevantne zainteresovane strane iz Podgorice:

- Institut za javno zdravlje

- Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju, Podgorica




45

3.2.2. Metodološki pristup - pregled

Metodološki pristup Projekta adaptacije na klimatske promjene u Podgorici koristio se radnim koracima iz Kompasa adaptacije u projektu Evropske unije „Future Cities“, koji su prilagođeni situaciji u Podgorici (vidi FC, 2013.). Kompas adaptacije „Future Cities“ je praktični pristup koji je razvijen u partnerstvu gradova iz različitih zemalja Evropske unije, a koristi se u nekoliko zemalja (npr. Njemačka, Velika Britanija). Glavne prednosti ovog pristupa su jasna struktura, raspoloživa lista za provjeru strukturisanja radnih koraka i upotreba procjena i trendova prikladnih za praktičan svakodnevni rad. Osim toga, ovaj pristup nudi pogled na grad kao cjelinu, i povezuje različite službe gradske uprave. Pristup se može označiti kao nekoliko vrlo povezanih radnih koraka. Izrada Procjene ranjivosti (PR) i Akcionog plana adaptacija su dio tog procesa. Procjena ranjivosti sadrži tri radna koraka: provjeru ranjivosti, shvatanje značaja uticaja klimatskih promjena i procjena rizika i mogućnosti. Akcioni plan adaptacija se sastoji od dva radna koraka. S jedne strane, opšte istraživanje mogućnosti adaptacije, a s druge strane, specifično određivanje potrebe za djelovanjem i izbor mjera adaptacije za grad Podgoricu (Slika br. 3).

Slika br. 3: Pregled metodološkog pristupa (FC, 2013)




46

Preostali korak ovog pristupa, koji je prikazan kao kružni tok, označen je kao korak koji se fokusira i na pregled ulaznih podataka, i na monitoring aktivnosti, vidi poglavlje 7.

3.3. Procjena ranjivosti

3.3.1. Provjera ranjivosti – sadašnje stanje Lokalne fizičke karakteristike i društveno-ekonomski uslovi označeni kao receptori (poput stanovništva ili infrastrukture) bili su polazište za provjeru trenutne ranjivosti na ekstremne vremenske događaje (kao što su toplotni talasi ili obilne padavine). Procjena trenutne ranjivosti receptora uključuje sljedeće korake (Slika br. 4) :

Uopšteno razmatranje receptora osjetljivosti vezanih za prostor Podgorice u smislu upoznavanja sa značenjem samih receptora i odgovarajuće osjetljivosti na vremenske ekstreme.

Procjena lokalne osjetljivosti uzimajući u obzir prethodne događaje i identifikujući odgovarajući prostorni značaj. Podrazumijeva da RG izradi popis prethodnih ekstremnih vremenskih prilika koje su uticale na grad Podgoricu na osnovu kojih treba da razmotri koji su receptori bili pogođeni. Uporedo sa opisanim, potrebno je identifikovati receptore na koje su dati događaji imali najviše uticaja, izvršiti preciziranje lokacija i definisati prostorni značaj.




47

Provjera ranjivosti u kombinaciji s

procijenjenim osjetljivostima i

izloženosti receptora, kao i sa

njihovim kapacitetom za adaptacije

na ekstremne vremenske prilike.

Određivanje klase ranjivosti (visoka,

srednja, niska) analiziranih receptora

na osnovu evaluacione matrice, vidi

Tabela br. .

Kratak pregled ekstremnih vremenskih prilika, kao i najviše pogođeni receptori u Podgorici.

Slika br.4: Radni koraci – provjera trenutne ranjivosti3 Tabele označene kao “prethodni događaji" i “trenutna ranjivost" (mogu se naći u Aneksu I i II ovog dokumenta), nastale su kao rezultat opisanog postupka provjere. Tabela “prethodni događaji" navodi ekstremne vremenske događaje (toplotni talas, ekstremna hladnoća, suša, obilne padavine/poplave i oluje) u prošlosti (2003-2014), sa pratećim posljedicama, preduzete korake, pogođene receptore i lokacije, vidi Aneks I. Tabela “trenutna ranjivost" navodi opštu osjetljivost na vremenske prilike različitih receptora zavisno od različitih vrsta ekstremnih događaja, kao i detaljne informacije o tome ko ili šta je pogođeno. Pored toga, RG je procjenila osjetljivost

3 Napomena: Objašnjenje tehničkih/metodooških pojmova može se naći u glosaru.




48

i izloženost kao i kapacitete adaptacije receptora, i isto je postalo dijelom navedene tabele. Na kraju, sve je to rezultiralo definisanjem i specifikacijom klasa ranjivosti, vidi Aneks II. Za određivanje klase ranjivosti korišćena je sledeća matrica:

Tabela br. 10 Matrica određivanja klase ranjivosti receptora

Klasifikacija specifičnih kapaciteta receptora na adaptacije zasniva se na sposobnosti (finansijska, tehnološka i društvena), spremnosti i pripremljenosti da se izađe na kraj s vremenskim i klimatskim ekstremima. Na primjer, u slučaju velike osjetljivosti/izloženosti u kombinaciji s niskim kapacitetom adaptacije - klasa ranjivosti receptora bila bi "visoka". U slučaju visokog kapaciteta adaptacije - klasa ranjivosti bila bi "srednja".

3.3.2. Razumijevanje značaja uticaja klimatskih promjena

Opšta definicija klimatskih promjena je važna za razumijevanje njihovog uticaja. Pojmovi klima i vrijeme opisuju dvije vrlo odvojene pojave. Klima je srednje stanje atmosfere, dok je vrijeme trenutno stanje tj.opisuje dnevne promjene u atmosferi. Vrijeme se može predvidjeti samo za kratak period. Male razlike u početnim uslovima meteoroloških parametara, npr. nivo vlage, mogu dovesti do vrlo velike razlike u rezultatima, čak i tokom kratkog vremenskog perioda.




49

Klima se, naprotiv, opisuje statističkim vrijednostima, kao što su srednje vrijednosti, odstupanja, vjerovatnosti itd. meteoroloških parametara za određeni period vremena. Na primjer, “dugoročno” u kontekstu klimatskih promjena obično označava vremenski period od najmanje 30 godina. Promjene srednje vrijednosti ekstremnih događaja računaju se pomoću klimatskih modela kako bi se utvrdili značajni trendovi klime, kao posljedice povećanja koncentracija gasova staklene bašte. Dostupni rezultati modeliranja o budućoj klimi ne predstavljaju prognozu, već moguće projekcije buduće klimatske situacije (rasprostranjenosti i promjene srednjih vrijednosti). Klimatski modeli koji simuliraju cijelu klimu na Zemlji nazivaju se globalni klimatski modeli. Oni mogu dostaviti podatke u horizontalnoj rezoluciji od 200 x 200 km. Budući da za mnoge analize ova rezolucija nije dovoljno detaljna, razvijeni su regionalni klimatski modeli. Ti regionalni modeli koriste statističko ili dinamičko prilagođavanje podataka globalnog klimatskog modela i dostižu horizontalnu rezoluciju od 10 x 10 km. Kada se uzme u obzir grad s karakteristikama manjeg obima i puno faktora koji utiču na mikro-klimu, čak ni regionalni klimatski modeli nijesu dovoljno detaljni. No, budući da nepouzdanost raste s vremenom i rezolucijom, dalje prilagođavanje nema mnogo smisla. Osnovu za sve klimatske modele čine pretpostavke o budućem razvoju emisija gasova staklene bašte, demografije, društva, tehnike, privrede i ekologije. Ove pretpostavke opisane su u scenarijima. Većina klimatskih modela koristi scenarije emisija koje je definisao Međuvladin panel o klimatskim promjenama (IPCC). Na osnovu dostupnih projekcija utvrđeni su trendovi klimatskih promjena za Podgoricu. Korišćeni parametri su temperatura vazduha, padavine i ekstremni događaji (ogromne padavine/intenzitet padavina, broj uzastopnih sušnih dana, intezitet toplotnih talasa i trajanje oluja/vjetra). Bilo je potrebno napraviti razliku između trendova za ljeto i zimu, jer se neki trendovi i posljedice mogu razlikovati. Posljedice uticaja trendova klimatskih promjena na odgovarajuće receptore u Podgorici mogu biti:

● Pojačanje: Trendovi intenziviraju određenu situaciju (npr. postaje toplije ljeti), a time se identifikovane ranjivosti povećavaju u budućnosti.

● Nepromijenjeno: Ne očekuju se promjene u trendovima; stoga se identifikovane ranjivosti neće povećati u budućnosti.

● Uravnoteženo: Trendovi uravnotežuju određenu situaciju (npr. postaje toplije zimi i ekstremne hladnoće su manje vjerovatne) i stoga se identifikovane ranjivosti smanjuju u budućnosti.




50

3.3.3. Procjena budućih rizika i mogućnosti

Promjena klimatskih uslova može povećati buduće rizike, ali takođe može ponuditi i buduće mogućnosti. Procjena se zasniva na identifikovanoj trenutnoj ranjivosti (vidi poglavlje 3.3.1) i projektovanim trendovima klimatskih promjena (vidi poglavlje 3.3.2 ). Klase trenutne ranjivosti receptora u Podgorici kombinovane su sa projektovanim budućim uticajima klimatskih promjena. Korišćena je sledeća matrica:

Tabela br. 11 Evaluaciona matrica budućih rizika

Budući rizici Uticaji klimatskih promjena

uravnotežen nepromijenjen pojačan

Trenutna

ranjivost

Visoka srednji visok veoma visok

Srednja nizak srednji visok

Niska/Ne postoji nizak nizak srednji

Rezultati su prikazani u tabeli označenoj kao "Budući rizici i mogućnosti", vidi Aneks III. Tabela je bila osnova za odlučivanje koja pitanja treba prvo uzeti u obzir ili detaljnije analizirati (identifikovani vrlo visoki i visoki rizici).




51

NAPOMENA Koncept rizika: U ovom pristupu, "rizik" predstavlja kombinaciju trenutne ranjivosti (visoka, srednja, niska) i uticaja klimatskih promjena (uravnotežen, nepromijenjen, pojačan – što se zaključuje na osnovu trendova klimatskih promjena). Rizik se kategorizuje, prema težini posljedica, u klase vrlo visok, visok, srednji i nizak. Često se pojam rizik definiše kao kombinacija vjerovatnoće pojave i razmjere posljedica ili hazarda. Prema metodologiji koja je ovdje korišćena, vjerovatnoća pojave se ne vrednuje, jer se uticaj klimatskih promjena zasniva na tendencijama i kvalitativnim opisima. Nepouzdanost projekcija klimatskih promjena je, barem za neke klimatske parametre, vrlo visoka (nepouzdanost zbog scenarija, modela ili nepouzdanost uzorkovanja). Ipak, rezultati klimatskih projekcija mogu biti vrijedne osnovne informacije za odluke o regionalnim i lokalnim adaptacijama. Odluke uvijek treba donositi na osnovu različitih informacija, kao što su procjene ranjivosti i opšte potrebe planiranja prostora ili razvojni planovi i sl. Većina opcija adaptacije su korisne ne samo za klimatske promjene, već i za druge sektore, npr. ekonomski rast. Čak i ako se posljedice klimatskih promjena ne jave kako se očekuje, mjere su ipak korisne i isplative.

3.4. Akcioni plan za adaptacije

Razvoj i izrada akcionog plana adaptacije, u okviru ovog projekta, obuhvata dva koraka, koje možemo označiti kao "Istražiti opcije adaptacije" i "Odrediti potrebu za djelovanjem i odabrati mjere" (vidi sliku br. 3 u poglavlju 3.2.) Istražiti opcije adaptacije: Radna grupa je identifikovala opcije adaptacije na osnovu opšteg kataloga strukturnih i nestrukturnih mjera adaptacije. Opcije uključuju mjere koje su već razmatrane od strane gradske uprave Podgorice i dodatne potencijalne mjere koje će stvoriti preduslove I olakšati suočavanje s budućim rizicima.




52

Tabela br. 12 Kategorije opcija adaptacije (i ublažavanja)

Strukturne mjere

Zelene strukture

Hidrotehnički sistem

Urbane strukture

Građevinsko projektovanje

Nestrukturne mjere (npr. podizanje svijesti javnosti, ograničenja, itd.)

Mjere ublažavanja blisko povezane s adaptacijom (npr. mjere korišćenja obnovljive energije)

Odrediti potrebu za djelovanjem i odabrati mjere: Proces određivanja i odabira obuhvata specifikaciju i prioritizaciju mjera na osnovu specifičnih kriterijuma (pogodno za označavanje rezultata procjene ranjivosti odnosno najvažnijih budućih rizika specifičnih ranjivih lokacija). Nakon prioritizacije odabranih mjera, akcioni plan se može rangirati u skladu sa glavnim kriterijumom grada Podgorice.

Tabela br. 13 Prioritizacija odabranih mjera

Kriterijum Ocjena Objašnjenje

Pogodnost za rješavanje problema

++ + o -

Značajno smanjenje rizika Smanjenje rizika Ne očekuje se uticaj Povećanje rizika/negativan uticaj

Dodatne pogodnosti

++ + o

Dodatne pogodnosti za nekoliko drugih sektora/problema Mogu se uočiti određene dodatne pogodnosti Nema dodatnih pogodnosti

Troškovi

++ + o -

Veoma niski direktni i indirektni troškovi Niski direktni i indirektni troškovi Srednji direktni i indirektni troškovi Visoki direktni i indirektni troškovi, visoki troškovi održavanja

Kompleksnost mjere

++

+

Lako se sprovodi; nema zakonskih/tehničkih implikacija; kratkoročna; velika prihvaćenost Blago složena; nema zakonskih implikacija;




53

Kriterijum Ocjena Objašnjenje

o -

kratko/srednjeročna; osnovna prihvaćenost Srednje složena; zakonske implikacije, koje se mogu prevazići; srednjeročna, slaba prihvaćenost Visoko složena; sveobuhvatne zakonske i tehničke implikacije; dugoročna; nema je/slaba prihvaćenost

Negativni spoljni efekti

+ o

-/--

Nisu identifikovani negativni spoljni efekti Identifikovani, ali se mogu ublažiti Identifikovano nekoliko/mnogo spoljnih efekata




54

4. Trendovi klimatskih promjena u Podgorici

4.1. Osmotrene klimatske promjene Informacije u nastavku prikupljene su iz Inicijalne komunikacije Crne Gore prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju), (Ivanov, 2014): Temperature U analiziranom periodu od 1951-2010. u Podgorici srednja godišnja temperatura vazduha pokazuje trend porasta temperature. Period od 2001-2010. je najtoplija dekada od početka mjerenja (a to je 1949. za Podgoricu). Tokom ove dekade, srednja godišnja temperatura vazduha je bila za 1°C viša u odnosu na bazni period od 1961-1990. (Ivanov, 2014). Analiza temperaturnih ekstrema pokazuje značajan porast, što je prikazano i grafički na Slici 1. Značajno je napomenuti da je najveća dnevna temperature u Crnoj Gori registrovana u Podgorici u avgustu 2007. sa vrijednošću 44.8°C. Tabela br. 14 Prosječna godišnja temperatura vazduha po dekadama i njene promjene ∆ (°C) u periodu od 2001-2010. u odnosu na klimatološku

normalu 1961-1990, u Podgorici (Ivanov, 2014)

Bazni period

Dekada

1961-1990 1951-

60 1961-

70 1971-

80 1981-

90 1991-2000

2001-10 Δ(°C)

15.3 15.5 15.4 15.0 15.4 15.8 16.3 +1.0




55

Slika br. 5: Procenat vremena kada je maksimalna temperatura - Tmax i

minimalna temperatura - Tmin >= 90 percentil u Podgorici (Ivanov, 2014)




56

Padavine

U periodu koji je analiziran (1951-2010), nije opažena značajna promjena srednje godišnje količine padavina. Sezonske promjene u količini padavina pokazuju da se ona povećava u normalnim granicama u jesen i smanjuje u normalnim granicama u proljeće, ljeto i zimu. U statističkom smislu postoji značajan porast u septembru u Glavnom gradu Podgorica (Ivanov, 2014). Generalno, promjene godišnje količine padavina ukazuju na promjenu režima padavina koji poprima ekstremniji karakter. Dekada 2001-2010. je bila rekordna dekada po srednjoj godišnjoj količini padavina nakon neprekidnog dvadesetogodišnjeg deficita. Godina 2010. je bila rekordna po godišnjoj količini padavina, što koincidira sa jako razvijenim La Ninjom (Ivanov, 2015). Tabela br. 15 Prosječna godišnja količina padavina (mm) po dekadi i njene promjene ∆ (mm) u periodu od 2001-2010. u odnosu na klimaktološku

normalu 1961-1990 (Ivanov, 2015)

Bazni period

Dekada

1961-1990 1951-

60 1961-

70 1971-

80 1981-

90 1991-2000

2001-10 Δ(mm)

1657.9 1632.1 1756.7 1695.2 1521.7 1593.7 1781.6 +123.7

Tabela br. 16 Prosječan intenzitet padavina [mm] u danima sa obilnom

kišom (> 20 mm) (Ivanov, 2015)

Bazni period

Dekada

1961-1990 1951-

60 1961-

70 1971-

80 1981-

90 1991-2000

2001-10

39.8 34.6 38.1 39.7 41.6 40.1 50.0

4.2. Scenariji klimatskih promjena

U sljedećih nekoliko zaključaka, projekcije klimatskih promjena su predstavljene onako kako su izrađene za potrebe Inicijalne i druge komunikacije Crne Gore




57

prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama4 pomoću regionalnog modela EBU-POM za vremenske periode od 2001-2030. i 2071-2100. u odnosu na referentni period 1961-1990. Korišćeni su modeli A1B („srednji“) i A2 („jaki“) za projektovanje promjena temperature i padavina, kao i promjena ekstremnih klimatskih događaja. Temperature Rezultati modeliranja ukazuju na dalji porast temperature vazduha (uz relativno visok rast u ljeto i proljeće) i broja i trajanja ekstremnih događaja godišnje, vidi tabelu u nastavku. Tabela br. 17 Projektovane promjene temperature vazduha za područje Podgorice i promjene ekstremnih događaja po indeksima toplih dana i

toplotnih talasa (Đurđević, 2014)

Budući vremenski period u poređenju sa

referentnim periodom 1961-1990

A1B scenario A2 scenario

2001-2030 2071-2100 2071-2100

Srednja godišnja temperatura + 0.9°C + 2.6°C +3.5°C

Srednja sezonska temperatura

zima + 0.7°C + 2.1°C + 3.0°C

proljeće + 1.0°C + 2.6°C + 3.6°C

ljeto + 1.2°C + 3.4°C + 4.6°C

jesen + 0.6°C +2.1°C +2.9°C

Srednji godišnji broj toplih dana (> 90-og percentila dnevne maksimalne T)

Ukupno: 79 d + 44 d

Ukupno: 174 d + 139 d

Ukupno: 212 d + 177 d

Srednje trajanje toplotnih talasa Ukupno: 9.6 d

+ 1.8 d Ukupno: 12 d

+ 4.2 d

Ukupno: 14.6 d

+ 6.8 d

Srednji godišnji broj toplotnih talasa5 Ukupno: 4.2

+ 3.2 Ukupno: 10.8

+ 9.8 Ukupno: 11.7

+ 10.7

Padavine Rezultati modeliranja ukazuju na smanjenje prosječne godišnje količine padavina. Budući pad je najprimjetniji u jesen. Za zimsku sezonu postoji velika neizvjesnost u iznosu deficita padavina u poređenju ova dva scenarija, jer je

4 Inicijalna komunikacija Crne Gore prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija za klimatske promjene: srednja godišnja i sezonska temperature vazduha; Druga komunikacija Crne Gore prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija za klimatske promjene: ekstremni događaji

5 Indeks trajanja toplotnog talasa se definiše kao: preko 90. percentila maksimalne dnevne temperature u trajanju od 6 uzastopnih dana




58

interval mogućih realizacija između -4.4% i -34.4%. Što se tiče ekstremnih događaja, projekcija srednjeg broja dana s obilnim padavinama preko 20 mm po danu pokazuje smanjenje u oba scenarija s blagim pozitivnim promjenama u srednjem intenzitetu tih dana. Očekuje se porast srednjeg broja uzastopno sušnih dana s padavinama manjim od 1 mm. Tabela br. 18 Projektovane promjene u količini padavina za područje

Podgorice za padavine i njene ekstreme (Đurđević, 2014)

Budući vremenski period u poređenju sa

referentnim periodom 1961-1990

A1B scenario A2 scenario

2001-2030 2071-2100 2071-2100

Srednja godišnja količina padavina - 9.6 % -31.2 % -15.5 %

Sredna količina sezonskih padavina

zima - 8.7 % -34.2 % -4.4 %

proljeće -5.3 % -14.3 % -22.1 %

ljeto +2.8 % -25.3 % -10.2 %

jesen -17.2 % -41.0 % -27.2 %

Srednji broj dana s obilnim padavinama (> 20mm) godišnje

Ukupno: 22.9 dan/god.

-3.5 dan/god. (-13 %)


-8.6 dan/god. (-33 %)


-5.3 dan/god. (-20 %)

Srednji nivo intenziteta padavina u danima obilnih padavina

Ukupno: 45.9 mm/dan

+ 3.6 mm/dan (7 %)

Ukupno: 42.3 mm/dan

0 mm/dan (0 %)

Ukupno: 47 mm/dan

+ 4.7 mm/dan (9 %)

Srednji broj uzastopno sušnih dana (padavine < 1 mm)


+ 2 dan/god. (5 %)


+ 2.9 dan/god. (7 %)


+ 4.8 dan/god. (11 %)

Ekstremni vjetar – maksimalna brzina

Rezultati modeliranja ukazuju na blago smanjenje srednje godišnje maksimalne brzine u oba scenarija (A1B i A2) i oba vremenska intervala. Moguće promjene su oko -5% u odnosu na klimaktološku normalu 1961-1990. Pored toga, očekuje se povećanje intenzivnih ekstremnih događaja u ljeto, praćenih intenzivnim padavinama, gradom, jakim vjetrom.




59

a) b) Slika br. 6: a) Projektovana promjena srednje godišnje maksimalne brzine

vjetra (%) u odnosu na bazni period od 1961-1990; b) Projektovane promjene srednje ljetnje maksimalne brzine vjetra (%) u odnosu na bazni period 1961-1990;

4.3. Zaključci iz trendova klimatskih promjena koje treba razmotriti za buduće rizike ranjivih receptora

Na osnovu trendova klimatskih promjena kao što su "povećanje temperature vazduha" ili "smanjenje padavina", izvučeni su zaključci kako bi se dobio pregled budućih rizika: ● Pojačanje: Trendovi intenziviraju određenu situaciju (npr. postaje toplije ljeti) i

stoga će se trenutne ranjivosti povećati u budućnosti. ● Nepromijenjeno: Ne očekuju se promjene u trendovima; stoga se trenutne

ranjivosti neće povećati u budućnosti zbog klimatskih promjena. ● Uravnoteženo: Trendovi uravnotežuju određenu situaciju (npr. postaje toplije

zimi) i stoga se trenutne ranjivosti mogu smanjiti u budućnosti. Što se tiče toplote, u proljeće i ljeto, osmotreni uticaji i ranjivosti će biti pojačani zbog očekivanog povećanja temperature vazduha i broja vrućih dana. Očekuje se da će toplotni talasi trajati duže i da će se javljati češće.




60

Očekuje se povećanje srednje temperature vazduha zimi. Ekstremne hladnoće su manje vjerovatne. Za specifične ranjivosti, blaže zime mogu dovesti do efekta pojačavanje (npr. vektorske bolesti). Što se tiče padavina, očekivani trend smanjenja tokom ljeta kao i veće temperature vazduha, a time i veće stope isparavanja, mogu dovesti do dužih i češćih suša. To takođe treba uzeti u obzir za jesen. Tokom zime, mogući raspon deficita je veliki, stoga se preporučuje razmatranje daljih analiza i razvoj fleksibilnih mjera za borbu sa širokim rasponom mogućih uticaja. Očekuje se da će režim padavina postati ekstremniji s većim intenzitetom, dok se očekuje da će se broj dana s obilnim padavinama smanjiti. Dakle, trenutne ranjivosti će biti pojačane ljeti i zimi. Što se tiče oluje i jakih vjetrova, povećanje intenzivnih ekstremnih događaja tokom ljeta (kratke lokalne ljetne oluje sa npr. intenzivnim padavinama, gradom, jakim vjetrom) će dovesti do efekata pojačavanja. Tokom drugih sezona, smanjenje brzine vjetra može dovesti do efekata uravnoteženja i može ublažiti trenutne ranjivosti. Tabela br. 19 Zaključci o potencijalnim uticajima klimatskih promjena za područje Podgorice za budući period

Trendovi klimatskih promjena

Potencijalne posljedice po vremenske događaje

Ključni parametar Ljeto Zima Ljeto Zima

Temperature vazduha i broj toplih dana

Povećanje Povećanje Toplotni talasi: pojačanje tokom ljeta

Hladnoća – nepromijenjeno (u specifičnim ekstremnim slučajevima moguć efekat pojačavanja) tokom zime

Padavine Smanjenje Smanjenje USD6 (suša): pojačanje tokom proljeća i ljeta

USD (suša) – češći deficit, pojačanje tokom jeseni i zime

6 Broj uzastopno suvih dana (USD): prosječan broj uzastopnih dana s padavinama < 1 mm




61

Ekstremne padavine/intenzitet

Povećanje Povećanje

Obilne padavine/ urbane poplave - povećanje intenziteta: pojačanje tokom ljeta

Obilne padavine/poplave – povećanje intenziteta: pojačanje tokom zime

Oluja/Vjetar Povećanje Smanjenje

Oluja (kratka lokalna ljetnja oluja sa potencijalnim intenzivnim padavinama, jakim vjetrom, gradom): pojačanje tokom ljeta

Oluja - uravnoteženo tokom zime

5. Rezultati procjene ranjivosti za Podgoricu Rezultati procjene ranjivosti Podgorice, opisani u poglavlju 3.3, pojašnjeni su u sklopu sljedećih potpoglavlja. Na osnovu sadašnjih identifikovanih ranjivosti (pogledati poglavlje 5.2) i očekivanih uticaja trendova klimatskih promjena (pogledati poglavlje 4.3), procijenjeni su i budući rizici i mogućnosti (pogledati poglavlje 5.3).

5.1. Ekstremni vremenski događaji u prošlosti

Kao što je opisano u poglavlju 3.3.1, provjera sadašnje ranjivosti obuhvata nekoliko koraka. Procjena lokalnih osetljivosti uključuje kompilaciju ranijih događaja vezano za identifikaciju odgovarajuće prostorne relevantnosti. Stoga je RG pripremila spisak ranijih ekstemnih vremenskih događaja koje su pogodile grad Podgoricu. Generalno, prikazane su ekstremne vremenske situacije (toplotni talasi, suša, obilne padavine, oluje...) u prošlosti (2003-2014), uključujući i prateće posljedice, pogođene receptore i lokacije. Detaljni rezultati analize ekstremnih vremenskih događaja u prošlosti za teritoriju Podgorice prikazani su u Aneksu I.




62

TOPLOTNI TALASI Toplotni talasi zabilježeni su u Podgorici u više navrata tokom 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2011, 2012, 2013. i 2014. godine. U tim periodima izmjereni su i rekordi u maksimalnoj dnevnoj temperaturi na nivou države od 42.2°C (avgust 2003), 44.8°C (avgust 2007) i 44°C (avgust 2012). Tokom 2011. i 2012. godine, broj tropskih dana i tropskih noći bio je veći od klimatološke normale. Toplotni talasi prouzrokovali su povećan toplotni stres kod stanovnika, uz posebno negativan uticaj na zdravlje ugroženih grupa (starije osobe, djeca, osobe sa kardiovaskularnim i srčanim oboljenjima i psihički bolesnici). Uz to, zabilježeno je smanjenje radne produktivnosti, naročito u sektorima poljoprivrede, infrastrukture i gradjevinarstva, smanjenje drugih privrednih aktivnosti (trgovina; komunalne usluge), povećane su potrošnja električne energije i potrošnja vode. Najviše su bili pogođeni urbani dijelovi Podgorice, Tuzi i Golubovaca, kao i gradski parkovi (Njegošev, Karađorđev, Kraljev, Centralni, Ivanov i Kruševac), park šume, blokovsko i linearno zelenilo. SUŠA Period od 01.06. do 10.09.2003. obilježila je suša, koja se razvila u poljoprivrednu (usvojena terminologija). Tome je doprinijelo vrlo toplo proljeće i ekstremno toplo ljeto. Nakon nekoliko godina pauze, uslijedila je nova suša koja se nakon poljoprivredne razvila do hidrološke. U periodu od 01.06. do 19.10.2007, maksimalni broj uzastopnih dana bez padavina je bio 56, što je treći rekordni broj i jednak vrijednostima iz 1988. i 1989. Godine 2007. bilo je ekstremno toplo proljeće, ljeto i zima. Ekstremno sušni uslovi zabilježeni su tokom cijele 2011. godine. Suša se razvila do hidrološke. Srednja temperatura vazduha je bila iznad prosjeka tokom većeg dijela godine. Novembar 2011. bio je najsušniji posmatrano od 1970. godine. Vrlo toplo proljeće, ekstremno toplo ljeto i jesen, a zima u kategoriji toplo. Tokom ljetnje sezone 2012. godine vladali su vrlo sušni uslovi. Zbog hidrološke suše tokom prethodne 2011. stvoreni su pogodni uslovi za šumske požare velikih




63

razmjera. Proljeće je bilo u kategoriji vrlo toplo, a ekstremno toplo ljeto, jesen i zima. Suše su prouzrokovale ograničenja u dostupnosti vode za piće, dok je poljoprivredna proizvodnja u prigradskim naseljima pretrpjela veliku štetu. Nivo vode u rijekama je dostigao minimum. Manji tokovi su presušili. Zabilježeno je oštećenje biodiverziteta, došlo je i do sušenja vegetacije manje otporne na visoke temperature, koja ima veće potrebe za vodom. Kao propratni efekti suše, pregrijane asfaltne površine dodatno su povećavali temperature vazduha. Naročito su pogođene zelene i parkovske površine u gradu, te bašte i okućnice u prigradskim naseljima. Otežan je bio i rad postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda POŽARI Kao posljedica gore navedenih toplotnih talasa i sušnih perioda, u Podgorici je zabilježeno nekoliko požara širih razmjera i to: 04.08.2007, 24.08.2011, 16.07.2012, 24.07.2012. i 31.07.2013. Tom prilikom, uništena je veća površina pod šumama, zabelježena je povećana zadimljenost i pojava smoga na teritoriji Podgorice, nastala je i velika materijalna šteta. Posebno su stradale park-šume preko puta KAP-a, Gorica, Ćemovsko polje i Golubovci. U izbjegličkom / romskom naselju Konik – Kamp I, izgorelo je 29 baraka, a 150 porodica sa ukupno 800 lica je ostalo bez smještaja. VELIKE PADAVINE / POPLAVE Od decembra 2009. do januara 2010. zabilježena je serija intenzivnih ciklonskih aktivnosti praćenih obilnim padavinama. Nivo vodostaja na Morači bio je 702 cm, tj. 44% od maksimalnog vodostaja. Obilne padavine dovele su do porasta nivoa vodostaja Skadarskog jezera i visokog nivoa podzemnih voda i poplava u naseljima Gostilj, Kurilo, Ponari, Bistrice, Bijelo Polje i Vranjina. Tako je maksimalno izmjereni vodostaj talasa zabilježen 12.01.2010. godine i iznosio je 495 cm, najveći od 1963.godine. Obilne padavine dovele su i do izlivanja rijeke Rujele iz korita. Tokom tri dana, od 30.11. do 01.12.2010. godine, zabilježene su obilne padavine sa preko 100 l/m². Bila je to najveća ikad zabilježena poplava, imajući u vidu da je izmjereni nivo vode na mjernoj stanici Plavnica za 38 cm nadmašio nivo Skadarskog jezera iz januara 1963. godine, kada je nivo Skadarskog jezera dosegao maksimalno zabilježeni vodostaj od 530 cm. Došlo je do izlivanja rijeke Rujele, rijeke Cijevne i Skadarskog jezera. Nastavila se snažna ciklonska




64

aktivnost praćena jakim južnim vjetrom i visokim tempreraturama vazduha, što je uslovilo obilne padavine (preko 146 l/m²). Maksimalno zabilježeni vodostaj Skadarskog jezera tokom ovog novog poplavnog talasa zabilježen je dana 04.12.2010. godine na HS Plavnica - 588 cm (najviša ikad izmjerena vrijednost). I tokom 2012. godine su zabilježene u dva navrata: 27.08. i 28.08. (jake kiše uslijed snažne ciklonske aktivnosti sa Alpa, palo je 93 mm kiše) i 29.11.2012 (za nešto više od 24 časa, palo je 157 l/m2, što je 66% od prosječne količine padavine za novembar). Tokom druge polovine marta i prve polovine aprila 2013. godine, ponovo su uslijedile obilne padavine - kiša jakog intenziteta praćena jakim južnim vjetrom, a 05.04.2013. godine izmjeren je vodostaj od 445 cm. Dana 21.01.2014, uslijed obilnih padavina ponovo je došlo do izlivanja rijeke Rujele iz korita. SNIJEŽNE PADAVINE Snijeg je rijetka pojava u Podgorici, pa samim tim predstavlja ekstremne vremenske prilike. Zabilježen je u januaru 2005, a posebno je sniježna bila 2012. godina i to u više navrata: 01-08.02. (sniježne padavine sa jakim sjeveroistočnim vjetrom i ledenim temperaturama, visina sniježnog prekrivača je dostizala preko 50 cm), 11.02-24.02. (do 57 cm ukupnog sniježnog pokrivača) i 11.12.2012. (15 cm sniježnog pokrivača). Snijega je bilo i od 02. do 04.02.2014. (do 32 cm visine sniježnog pokrivača).

*** Prilikom zabilježenih ekstremnih (kišnih i sniježnih) padavina, poplavljeni su brojni stambeni i poslovni objekti, neprohodne su bile pojedine ulice. U prekidu je bio drumski i avio saobraćaj. U ekstremnim slučajevima bile su i zatvorene škole i vrtići, proglašeno je bilo i vanredno stanje (evakuacija i zbrinjavanje stanovništva i materijalnih dobara). Zabilježen je i nestanak struje u pojedinim djelovima grada. Registrovano je i povećanje mutnoće i promjena boje vode zbog spiranja, a pijaća voda iz individualnih bunara je bila neupotrebljiva. Došlo je i do izlivanja septičkih jama, a nanijeta je i velika količina otpada. Posebno je bio otežan rad postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Zbog velikih padavina naročito su bili ugroženi pojedini djelovi Podgorice (podvožnjak na Tuškom putu, ulici Vojislavljevića, 27.marta, kralja Nikole, Oktobarske revolucije, Bulevar revolucije kao i podvožnjak na Zlatici, korito Savinog potoka), Gradske opštine Golubovci (Gostilj, Berislavci, Bijelo polje,




65

Bistrice, Kurilo, Vranjina, Ponari, Šušunja, Goričani, Mojanovići Golubovci, Mataguži) i Gradske opštine Tuzi (urbani dio GO Tuzi i okolna sela: Podhum, Vranj, Vladne, Kodrabudan, Vuksanlekići, u MZ Dinoša: Tojeć i Omerbožovići). OLUJE Područje Podgorice je bilo i nekoliko puta zahvaćeno olujama i to: februar 2009 (udari NE vjetra bili su 50 km/h), 15.05.2010, 09.06.2010 (količina padavina bila je 21,5 l/m2 sa udarom vjetra od 12,8 m/s iz pravca istok-jugoistok i pojavom grada), 05.10.2010. i 12.07.2012. Ekstremni dogadjaj je bila sniježna mećava 11.12.2012 (nije tipično za Podgoricu, izmjereno 20 cm snijega, vrlo jaki udari vjetra od 16.9 m/s). Zabelježena je i pojava pijavica 30.05.2013. godine. GRAD Veće gradonosne padavine zabilježene su: 09.06.2011, 26.05.2013, 19.06.2014. i 22.08.2014.

*** Tokom oluja (sa ili bez grada i snijega), nanijeta je velika materijalna šteta poljoprivrednim proizvođačima, jer su uništeni usjevi. Takodje, zabilježene su i mehaničke i fiziološke štete na biljkama, a uslijedila je i pojava biljnih bolesti i štetočina. Bilo je i oštećenja na zgradama i vozilima, kao i na elektroenergetskoj mreži i hidrotehničkim sistemima. Glavni receptori su bili: usjevi i plastenici u prigradskim naseljima (Tološi, GO Tuzi i Golubovci), parkovske i zelene površine u gradu, posebno objekti sa kosim krovovima i infrastrukturni objekti. Na osnovu navedenog se može zaključiti da su ekstremni vremenski događaji često pogađali teritoriju Podgorice i izazivali ozbiljne posljedice. Toplotni talasi su imali efekte na urbano jezgro, zbog manje vegetacije, velikog procenta površina pokrivenih asfaltom i betonom i ograničenog vazdušnog kretanja. Posebno treba izdvojiti negativne posljedice na urbano zelenilo. Takodje, može se konstatovati da je intenzitet padavina i pojava poplava u porastu, a najugroženiji djelovi pod uticajem poplava bila su područja u blizini Skadarskog jezera i manji vodotoci na teritoriji gradskih opština Tuzi i Golubovci, kao i u samom gradu.




66

5.2. Aktuelna ranjivost Terminološki „sadašnjom ranjivošću“ označavamo rezultat osjetljivosti i izloženosti receptora u kombinaciji sa odgovarajućim kapacitetom istih za adaptaciju na ekstremne vremenske prilike, što je za date potrebe procijenila RG. Utvrđivanje klase ranjivosti (visoka, srednja, niska) ispitivanih receptora je zasnovano na matrici iz Tabele 10 (pogledati poglavlje 3.3.1). Utvrđena ukupna lista receptora – osjetljivost/izloženost, kapacitet za adaptaciju i rezultirajuća klasa ranjivosti u zavisnosti od različitih ekstremnih prilika, može se naći u Aneksu II. Pregled identifikovanih klasa sadašnje ranjivosti u vezi sa ekstremnim vremenskim prilikama je dat u nastavku i predstavljen je u narednim tabelama. Tabela br. 20 Evaluacija klasa ranjivosti za stanovništvo

Stanovništvo Toplotni talas Ekstremne hladnoće

Suša Jake

padavine / Poplave

Oluje

Javno zdravlje / ranjive grupe

Visoka Srednja Niska Visoka Niska

Socijalna infrastruktura

Visoka Srednja (Romi)

Visoka Visoka Visoka (Romi)

Uočava se da posebno ranjive grupe (starija populacija, djeca, trudnice, hronični bolesnici, socijalno ugrožene grupe, radnici koji rade na otvorenom…), kao i većina socijalno ranjivih grupa (Romi, raseljena lica...) imaju visoku ranjivost na toplotne talase (naročito u užem gradskom području) i jake padavine (praćene poplavama). Tabela br. 21 Evaluacija klasa ranjivosti za infrastrukturu

Infrastruktura Toplotni

talas Ekstremne hladnoće

Suša Jake

padavine / Poplave

Oluje

Transport Srednja Srednja Srednja Visoka -

Snabdijevanje električnom energijom

Visoka Visoka Visoka Visoka Visoka

Kanalizacija Niska Niska Srednja Visoka Niska

Vodosnabdijevanje Niska Niska Niska Visoka

(Mareza) Niska




67

Sistem distribucije električne energije je veoma ranjiv u uslovima svih ekstremnih vremenskih neprilika, baš kao i objekti socijalne infrastrukture (npr. usljed toplotnih ili hladnih talasa raste potrošnja električne energije što izaziva i pad sistema elektro napajanja). Sistemi vodosnabdijevanja i kanalisanja otpadnih voda posebno su ugroženi u slučaju jakih padavina, kada njihova postrojenja otežano rade ili su van pogona. Ista situacija je i sa prevozom, koji u slučaju velikih pljuskova i poplava ima prekide u redovnom funkcionisanju.

• Vodovod: isporuka pitke vode u područjima pogođenih sušom • Obilne padavine: problem u radu vodoizvorišta Mareza, naročito u

proljeće; nedovoljan kapacitet kanalizacije i UPOV • Transport: potopljen podvožnjak na Tuškom putu • Izlivanje rijeka Rujele i Cijevne, izlivanje Savinog potoka • Poplave u priobalju Skadarskog jezera

Tabela br. 22 Evaluacija klasa ranjivosti za izgrađeno okruženje

Izgradjeno okruženje

Toplotni talas

Ekstremne hladnoće

Suša Jake

padavine / Poplave

Oluje

Zgrade i materijali

Visoka Niska Srednja Srednja Visoka

Visoku ranjivost pokazuju i tehnička i urbana infrastruktura u vrijeme ekstremnih temperatura i olujnog vremena – oštećenja na krovovima zgrada, potopljeni podrumi i sutereni, oštećenja na putevima ... Tabela br. 23 Evaluacija klasa ranjivosti ekonomije

Ekonomija Toplotni


Suša Jake

padavine / Poplave

Oluje

Turizam Srednja Srednja - Srednja Srednja

Industrija -

Maloprodaja / MSP

Niska Srednja - Srednja Srednja

Zbog visokih adaptabilnih karakteristika, turizam i maloprodaja ne pokazuju visoku ranjivost. Tabela br. 24 Evaluacija klasa ranjivosti za prirodne resurse

Prirodni resursi Toplotni


Suša Jake

padavine / Poplave

Oluje




68

Linijsko zelenilo Srednja Visoka (snijeg)

Srednja - Visoka

Ivanov park, blokovsko zelenilo

Visoka Visoka (snijeg)

Visoka - Srednja

Park šume Visoka Visoka (snijeg)

Visoka - Visoka

Vodni resursi i kvalitet

Visoka - Visoka Visoka -

Kvalitet vazduha - - Visoka - -

Poljoprivreda Visoka Visoka Visoka Visoka Visoka

Gradski parkovi, blokovsko i linearno zelenilo kao i park šume su izuzetno ranjivi u slučaju toplotnih talasa, suša, sniježnih padavina, grada i oluja. Kvalitet vodnih resursa kao i vazduha je visoko ugrožen uslijed toplotnih talasa i suša. Usljed nerazvijenosti nezadovoljavajućeg sistema navodnjavanja – prigradsko zelenilo i parkovi ugroženi su požarima, što izaziva pojavu smoga. Poljoprivredna proizvodnja (naročito u obodnim dijelima urbanog područja Podgorice, Tuzi i Golubovaca, kao i van projektnog područja), je visoko ugrožena u uslovima svih ekstremnih vremenskih neprilika (toplotni talasi, suše, jake padavine praćene poplavama, grad i oluja). Naročito zbog pojava grada i suše dolazi do smanjenja prinosa, odnosno promjene u vegetacionom ciklusu. Toplotni talasi i suše u ljeto, kao i obilne padavine, su najdominantniji vremenski događaji koji prouzrokuju probleme u Podgorici. Na sljedećoj mapi ranjivosti prikazani su najviše pogođeniji receptori i lokacije, uzete kao primjer, a za koje je identifikovana visoka ranjivost.




69

Slika br. 7: Potencijalno ranjive oblasti i objekti (napomena: veličina kruga je srazmjena veličini / površini receptora) Izvor: Radna grupa za adaptaciju na klimatske promjene grada Podgorica / GIZ / INFRASTRUKTUR & UMWELT, 2015




70

5.3. Procijenjeni budući rizici i mogućnosti

Procjena budućih rizika i mogućnosti predstavlja dalji razvoj identifikovane klase sadašnje ranjivosti receptora i uticaja trendova klimatskih promjena (efekti: pojačanje, nepromijenjeno, uravnoteženo, vidjeti poglavlje 3.3.2). Procijenjeni potencijalni budući rizici i mogućnosti za razmotrene receptore su elaborirani u Aneksu III. U nastavku teksta dati su budući rizici koji su klasifikovani odnosno prepoznati kao „veoma visoki“ i “visoki”. Isti su pojašnjeni i specifikovani u zavisnosti od uticaja klimatskih promjena (temperature vazduha/broj vrelih dana, padavine, jake padavine/broj dana sa velikim padavinama, kao i oluja/vjetar). Očekivani rizici od promjene klime Poznato je da su toplotni talasi u ljetnjem periodu povezani sa povećanom smrtnosti kod stanovništva, dok je povezanost smrtnosti u zimskom periodu sa promjenama klime teže utvrditi. Glavni uzroci smrtnosti stanovništva u zimskom periodu su bolesti kardiovaskularnog, cerebrovaskularnog, cirkulatornog i respiratornog sistema, a starija populacija u većoj mjeri podliježe ovim bolestima. Povećanje temperature u zimskom periodu može dovesti do smanjenja obolijevanja i smrtnosti, posebno kod hronočnih bolesnika, sa jedne strane, dok, sa druge strane, povećanje prosječnih temperatura pogoduje širenju bolesti koje se prenose putem hrane i vode, kao i razmnožavanju prenosioca bolesti kao što su glodari, krpelji, komarci i sl. Objekti socijalne infrastrukture (npr. bolnice, vrtići...) će zbog klimatskih promjena imati veće potrebe za rashladnim sistemima tokom ljeta. Svi vidovi saobraćaja mogu biti ugroženi uslijed jakih padavina (kiša, snijeg, grad...) tokom cijele godine. Vremenske nepogode, tokom cijele godine, mogu dovesti do oštećenja na elektroenergetskoj mreži, a usljed ekstremno visokih ili niskih temperatura mogući su problemi u distribuciji zbog porasta potražnje. Sve to prouzrokuje i više troškove održavanja. Usljed povišenih temperatura tokom ljeta biće izražena i veća potreba za rashlađivanjem i veća potrošnja električne energije i u svim ostalim objektima (stambeni, poslovni, proizvodni...). U centru grada je moguće jačanje efekta toplotnih ostrva, sa rizikom pregrijavanja. Moguća su i oštećenja asfalta.




71

Zbog intenzivnih padavina tokom cijele godine, moguća su oštećenja krovova ili plavljenje podruma i suterena, što za posljedicu ima više troškove održavanja. Ekstremne vremenske situacije (jake padavine, oluja...) mogu dovesti do problema u snadbijevanju vodom i strujom, odnosno problema u hlađenju. Probleme zbog obilnih padavina i tokom ljeta i tokom zime mogu imati i vodoizvorište i postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda. Moguće je povećanje oštećenja na opremi, kao i gubitak kontinuiteta rada – naročito na otvorenom tokom vrelih ljetnih dana. Sve to može dovesti i do promjena životnog stila, odnosno navika gradjana. Vremenske nepogode i ekstremne temperature tokom cijele godine mogu da povećaju oštećenja na površinama javnog zelenila i pratećoj infrastrukturi, što dovodi i do povećanja troškova održavanja (zalivanje i prihranjivanje, intenzivnije mjere njegovanja). Usljed toplotnih talasa i sušnih perioda povećan je rizik od požara. Ekstremno sušni periodi mogu da prouzrokuju niži stepen prihranjivanja podzemnih voda, povećanje isparavanja i nizak protok vode, što vodi smanjenju vodnih resursa. Takvi uslovi pogoduju i širenju algi i bakterija, što može da dovede do smanjenja kvaliteta vode. Sušni period i toplotni talasi mogu imati za posljedicu povećanje nivoa smoga i lošiji kvalitet vazduha. Jake padavine praćene poplavama, tokom cijele godine, kao i ekstemno visoke i niske temperature, dovode i do promjene u ciklusu rasta pojedinih sorti, povećanja nivoa zaraznih biljnih bolesti i oštećenja od štetočina, te gubitka i smanjenih prinosa. Sušni periodi, tokom cijele godine, podrazumijevaju povećanu potreba za nalivanjem, kao i rizike od požara. Vremenske nepogode, tokom cijele godine, mogu dovesti do povećanog oštećenja i odumiranja drveća. Takodje, moguće su promjene u ciklusu rasta, smanjenje broja vrsta, gubitak vrsta osjetljivih na suše. Povećan je i rizik od požara u šumama. Klimatske promjene mogu prouzrokovati: gubitak pojedinih vrsta i pojavu novih invazivnih, smanjenje diverziteta vrsta, povećanje gubitka habitata, kao i oštećenja na postojećim staništima, odnosno ekosistemima.




72

Visoki budući rizici usljed hladnog vremena ili ekstremne hladnoće:

Struja i grijanje: povećanje šteta zbog zamrzavanja

Socijalna infrastruktura: više pacijenata u bolnicama; veći troškovi održavanja, npr. grijanje

Zelene površine: sniježne padavine

Poljoprivreda: povećanje oštećenja i promjene u ciklusu rasta zbog mrazeva u kasno proljeće ili početkom jeseni

Očekivane mogućnosti usljed promjene klime Kao posljedice promjene klime mogu se javiti neke nove mogućnosti. Povećanje temparature u zimskom periodu dovešće do smanjenja obolijevanja i smrtnosti, posebno kod hroničnih bolesnika, sa jedne strane, dok će, sa druge strane, povećanje prosječnih temperatura pogodovati širenju bolesti koje se prenose putem hrane i vode. Time će biti smanjen broj pacijenata u zdravstvenim ustanovama, odnosno biće olakšan boravak u njima uz lakše održavanje. Povoljnije vremenske prilike dovešće i do promjena u obrascu ponašanja, npr. više ljudi će koristiti bicikla. Takodje, blaža zima može prouzrokovati manje problema u saobraćaju zbog manje sniježnih padavina i manje ledenih dana. Uravnotežene temperature tokom godine dovešće do promjena u nivoima opterećenja i potražnje u elektroenergetskom sistemu. Usljed manje oblačnih dana, biće povećan kapacitet za korišćenje solarne energije. Zbog trenda porasta temperature i promjene vlažnosti vazduha, očekuje se manje oštećenja na objektima, a time i niži troškovi njihovog održavanja. Porast temperature i sušni periodi u toku jeseni i zime produžiće građevinsku sezonu. Očekivane klimatske promjene mogu dovesti i do izmijenjene turističke sezone, kao i nove turističke ponude – npr. više aktivnosti za turiste na otvorenom prostoru. Uslijed vremenskih promjena može se očekivati i uvodjenje dvokratnog radnog vremena kao i promjene u kupovnim navikama – npr. povećan broj ljudi koristi lokalne prodavnice. Takodje, može porasti interesovanje za trgovinu na otvorenom, a samim tim javljaju se i nove tržišne mogućnosti. To dovodi i do adaptacije proizvoda i usluga klimatskim promjenama, kao i kreiranje novih proizvoda kao odgovor na izmijenjeno tržište.




73

Smanjenje broja mraznih i ledenih dana može smanjiti štete na poljoprivrednim usjevima i zelenim površinama. Stvoriće se i bolji uslovi za pojedine vrste, odnosno obnavljanje habitata (npr. u poplavljenim područjima). 6. Akcioni plan za adaptacije

6.1. Ciljevi adaptacije u Podgorici Prilagođavanje na klimatske promjene je od ključnog značaja za smanjenje rizika i štete od sadašnjih i budućih uticaja ekstremnih vremenskih prilika, sa efikasnim utroškom resursa, ali i korišćenjem mogućih pozitivnih efekata koje proističu iz istih. Komponenta prilagođavanja predviđa efikasne mjere i reakcije na uticaje klimatskih promjena, zasnovane na međunarodno prihvaćenim principima održivog razvoja, koji je Podgorica prihvatila kao svoj koncept. Stoga iz datog koncepta proističe nastojanje da se za cilj postavi upravo poboljšanje postojećih i uspostavljanje novih mehanizma za smanjenje rizika od katastrofa i integraciju pitanja klimatskih promjena u sve oblasti razvoja lokalnih zajednica. Prilagođavanje na klimatske promjene zahtijeva adekvatan pristup upravljanju prirodnim i stvorenim vrijednostima na način da se prepoznaju aktivnosti koje bi trebalo spovesti kako bi se dostigli zacrtani ciljevi smanjenja uticaja odnosno posljedica ekstremnih klimatskih prilika.

Opšti cilj 1: Upravljanje prirodnim i antropogenim sistemima treba da se uskladi sa posebnostima Glavnog grada kao urbane sredine, uz poštovanje specifičnosti samih kapaciteta, kao i veličine i prirode evidentiranog problema.

Specifičnosti područja pogođenih klimatskim promjenama predstavljaju poseban izazov, obzirom na njihove fizičke, geografske i društveno-ekonomske karakteristike. Podgorica predstavlja primjer prostora koji sublimira i sve sektore razvoja (industrija, poljoprivreda, turizam i dr.), ali i osobenosti koje su svojstvene urbanim sredinama, a koje se odnose na brigu o kvalitetnom načinu bitisanja građana u smislu: vodosnabdijevanja domaćinstava, pružanja zdravstvenih usluga, adekvatnog prostornog planiranja, održavanja odgovarajućih urbanih zelenih prostora, ekosistema i biodiverziteta. Razvoj i implementacija planova upravljanja često ostaje problematičan zbog slabe saradnje između različitih sektora. Zbog toga, proces formulisanja Akcionog plana za klimatske adaptacije obuhvatio je više sektora (kao što su




74

servisne usluge, urbano planiranje, industriju, poljoprivredu i ruralni razvoj), pa je najveći izazov za upravljanje adaptacijama upravo među-sektorska saradnja. U prilog navedenom, svakako se može koristriti argument koji se tiče ekonomskih kategorija, jer se navedeno smatra preduslovom za racionalizaciju finansijskih izdataka. Djelovanje zavisi i od prirode identifikovanih pojedinačnih ciljeva. Realizacija jedne mjere ne znači da će se dostići sve pojedinačne komponente opšteg cilja. Na primjer: određena mjera ima za cilj zaštitu biodiverziteta, dok druga kroz hidroizolaciju stambenog objekta ima za cilj unapređenje kvaliteta života građana. Sumiranjem dobijenih rezultata dostiže se generalni cilj - odgovorno upravljanje prirodnim i antropogenim sistemima.

Opšti cilj 2: Razmjena informacija, znanja i komunikacija

Razmatranjem pitanja klimatskih promjena može se konstatovati da su razmjena informacija, znanja i komunikacija zainteresovanih strana nedovoljni. S obzirom da je jedna od komponenti prilagođavanja podrška ili promocija dobrog upravljanja, to je neophodno osmisliti odgovarajuće komunikacione strategije i instrumente razmjene informacija i znanja. Kroz edukaciju na svim nivoima i po svim relevantnim pitanjima, spremnost da se identifikuju postojeći problemi i da se da doprinos njihovom rješavanju predstavlja jedan od najznačajnih mehanizama podizanja svijesti i informisanosti građana i njihovog aktivnijeg uključivanja u sprovođenje mjera adaptacije na klimatske promjene. Preporučuje se široka zastupljenost svih zainteresovanih strana tokom sprovođenja Akcionog plana, uključujući i lica koja imaju direktno i indirektno koristi od istog.

Opšti cilj 3: Unapređenje pristupa “sveobuhvatnom planiranju” koje integriše informacije od javnosti i zainteresovanih u procesu donošenja prihvatljivih odluka.

Iskustava su pokazala da učestvovanje građana i neka vrsta lokalnog kolektivnog upravljanja mogu da budu efikasan pristup, jer sveobuhvatnost dovodi do poboljšanja ishoda, usljed pristupa informacijama koje mogu da daju bolja rešenja od onih koja dolaze od vrha na dolje. Najvažniji aspekt integralnosti je mogućnost bolje koordinacije ciljeva gradske vlade sa ciljevima lokalnog stanovništva. Ovo daje svim zainteresovanim stranama podsticaj za bolje upravljanje prirodnim resursima i može osnažiti cjelokupni proces implementacije mjera i aktivnosti, te dostizanja postavljenih ciljeva. Moguća je opasnost da sveobuhvatan pristup reflektuje postojeće nejednakosti između zainteresovanih strana. Postoje strane čiji interesi mogu da dominiraju u diskusijama ili da isti uopšte ne učestvuju u njima. Drugi aspekt je da strane nijesu “vlasnici” resursa,




75

ali su ipak zainteresovane za sudbinu istih. Uključivanje javnosti na adekvatan način je često teško, posebno kada postoje društvene i kulturne prepreke. Jednako težak izazov je način na koji treba obezbijediti učešće onih koji nemaju direktno korist od resursa, ali mogu da zagađuju ili su podložni uticajima klimatskih promjena.

6.2. Akcije adaptacije vezane za najveće rizike / najviše pogođene

receptore

Ukupno je izabrano 27 mjera, shodno analizi više kriterijuma i na osnovu istih je izvršeno njihovo rangiranje u smislu definisanja kratkoročne, srednjeročne i dugoročne aktivnosti. Pri sagledavanju predloženog Akcionog plana treba imati na umu da se pojedine od izabranih mjera razlikuju u djelokrugu ispunjavanja predviđenih ciljeva i realizacija samo jedne aktivnosti ne može dovesti do ispunjenja svih ciljeva. Takođe, treba imati u vidu da postoje određena preklapanja između mjera i ciljeva, pa su tako na primjer najkorisnije intervencije i najskuplje, ali su obično i rizici veći. Navedeno znači da obično kada želimo da sprovedemo prepoznatu intervenciju i u potpunosti anuliramo mogući negativni uticaj (najbolja dostupna tehnika), to, samo po sebi, gotovo uvijek podrazumijeva i troškove, a kad ulažete u nešto što se dijelom bazira i na pretpostavkama, onda se zbog uloga i očekivanih benefita ulazi u zonu rizika. Evidentna je i kontradiktornost između troškova i dobiti, naročito kada su u pitanju kratkoročne mjere u odnosu na dugoročne. Suprotnost troškova i dobiti je nesporna, međutim ono što često može pratiti mjere adaptacije jeste da kratkoročne mjere donesu vidljive rezultate odmah i kraće je vrijeme vraćanja ulaganja, dok je kod dugoročnih mjera stopa povrata duža, a ponekad može da izgubi svoju aktuelnost i smislenost. Kroz kriterijume je izmjerena veličina i izvršena procjena intervencija u smislu određivanja prioritizacije. Kriterijumi koji su korišteni za analizu su:

Adekvatnost mjere za rješavanje identifikovanog problema

Složenost/implementacija

Procijenjeni troškovi

Dodatne koristi

Održivost (bez negativnih efekata)

Lokalne osjetljivosti Grada na klimatske promjene analizirali smo i u prostornom kontekstu. Kao što je prikazano na Mapi receptora osjetljivih na ekstremne




76

klimatske uslove (poglavlje 5.1), posebno osjetljivi receptori locirani su dominanto u užem gradskom jezgru i nešto široj okolini. Određeni broj prepoznatih receptora, posebno iz kategorija urbano zelenilo i objekti socijalne infrastrukture, zastupljeni su na južnom i jugoistočnom dijelu teritorije Grada. Na osnovu analize ekstremnih vremenskih pojava (toplotni talasi, suša, obilne padavine/poplave, oluje, ekstremna hladnoća) zabilježenih u periodu od 2003. do 2014. godine, razmatrali smo lokalne osjetljivosti vezane za date događaje. Kao naročito osjetljive receptore, prepoznali smo ekosisteme, finansije, ranjive kategorije građana, zgrade i infrastrukturu. Uticaji i posljedice kojima su receptori bili izloženi reflektovali su se u vidu nepovratnih šteta po biljke, oštećenih puteva i električne infrastrukture, zagađenja vazduha, poplava. Za ovaj segment dokumenta izdvojićemo:

Sektor urbano zelenilo koje podrazumijeva područja površine od 561.455 m2 (gradski parkovi - 116.017 m2, linearno zelenilo - 83.700 m2, blokovsko zelenilo - 361.684 m2 i približno 5 000 drveća u drvoredima). Pored navedenog postoji i prigradsko zelenilo i park-šume u površini od 1.228,3 ha. Zabilježeni negativni aspekti su: vremenske nepogode (oluje, neočekivane intenzivne sniježne padavine, ljetnje suše, požari) i nerazvijeni sistemi za navodnjavanje.

U sektoru za zaštitu od požara zabilježen je trend povećanog broja požara, koji su najbrojniji u ljetnjim mjesecima (2009 – 1486 požara; 2010 – 1688; 2011 – 2679). Prosječna starost specijalnih vozila je preko 25 godina i ne postoji sistem za brzo informisanje i upozorenje.

Intenziviranje poplava zbog velike količine padavina (posebno ranjiva obala Skadarskog jezera; 2009 - 23 poplave; 2010 - 45; 2011 - 15) obilježili su sektor za borbu protiv poplava. Negativni aspekti su: nepostojanje informacionog sistema za zaštitu od poplava i nenadležnost lokalnih vlasti nad rijekama od nacionalnog značaja.

Zgrade u Podgorici (u većini) nemaju urađenu termoizolaciju što za posljedicu ima povećanje potrošnje energenata odnosno neefikasnost sistema hlađenja i grijanja. Hlađenje (sa rashladnim uređajima) loše izolovanih zgrada u zgusnuto izgrađenoj strukturi vodi do visokih temperatura izvan istih.

Toplotni stres i zagađenje vazduha uslovljava ranjivost stanovništva odnosno javnog zdravlja. Pojava tzv. „toplotnog ostrva” u Podgorici prouzrokovana je visokom stopom popločanih površina i strukturnom gustinom neizolovanih zgrada u gradskom centru.

Nakon više krugova razmatranja od šire liste mogućih mjera, uz uvažavanje većeg broja parametra (održivost za rješavanje problema; složenost /




77

implementacija; troškovi; dodatne koristi i održivost bez negativnih efekata), došlo se do liste od 27 mjera (šira verzija u Aneksu IV). Istom su utvrdjeni prioriteti i dat je detaljan prikaz odabranih prioritetnih mjera za adaptaciju na klimatske promjene na području Podgorice. Tabela br. 25 Strukturalne mjere Broj mjer

e

Naziv i kraći opis mjere

Lokacija Nadležanost Složenost

mjere Prioritet

1

Zeleni krovovi (na ravnim krovnim površinama)

urbani djelovi grada

investitori / etažni vlasnici

srednjeročna niski

2 Ozelenjavanje trgova sa pergolama (*)

postojeći i novoplanirani

trgovi

„Agencija za izgradnju i

razvoj” doo i „Zelenilo” doo

kratkoročna visoki

3

Uvođenje vrsta zelenila koje su otpornije na ekstremne vremenske uslove

javne zelene površine

„Zelenilo” doo dugoročna srednji

4

Sprovođenje hidrantske mreže u park-šumama i urbanom zelenilu

park šume i gradsko zelenilo

„Zelenilo” doo i "Vodovod i

kanalizacija" doo

dugoročna srednji

5

Izgradnja kanalizacija za atmosfersku vodu

kompletno gradsko područje

"Vodovod i kanalizacija"

doo dugoročna srednji

6

Rekonstrukcija postojeće kanalizacione mreže




7 Zaštita od poplava - jakih padavina

postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda



8 Regulacija vodotoka

rječica Dragije, Tara potok i

Karačin potok

nadležne službe GO Golubovci

dugoročna srednji

9 Regulacija bujičnih tokova (*)

Savin potok, rijeka Rujela

Sekretarijat za preduzetništvo „Agencija za izgradnju i razvoj” doo

dugoročna visoki




78

10

Izgradnja više javnih bazena (izgradnja novih i rekonstrukcija postojećih)

postojeće i planirane

sportske zone

Sportski objekti doo

„Agencija za izgradnju i razvoj” doo

dugoročna niski

11

Unapređenje sistema gradskih fontana i javnih česmi

na trgovima i u gradskim parkovima

„Agencija za izgradnju i

razvoj” doo i "Vodovod i

kanalizacija" doo

dugoročna srednji

12

Primjena svijetlih boja fasada i reflektujućih premaza (*)


“Agencija za stanovanje” doo i etažni vlasnici

kratkoročna visoki

13

Sanacija postojećih objekata izradom tetmoizolacije fasade, (uključujući i hidroizolacionu zaštitu fasade)


“Agencija za stanovanje” doo i etažni vlasnici

kratkoročna srednji

14

Obnavljanje bolnica, vrtića, škola i ostalih objekata socijalne infrastrukture


Ministarstvo zdravlja i

Ministarstvo prosvjete

dugoročna srednji

15 Instalacija solarnih panela


investitori / etažni vlasnici

srednjeročna niski

16

Planske mjere zaštite od poplava (*)

područje ugroženo

poplavama (npr. Savin

potok)

Sekretarijat za preduzetništvo

srednjeročna visoki

17

Uvođenje biljnih vrsta sa odgovarajućim vegetacionim periodom (izrada fizibiliti studije)

poljoprivredne površine u gradskim

opštinama Tuzi i Golubovci

Nadležne službe i poljoprivredni

proizvođači dugoročna srednji




79

Tabela br. 26 Nestrukturalne mjere Broj mjer

e



mjere Prioritet

18

Edukativno-informativne kampanje o klimatskim promjenama


Glavni grad, Institut za javno zdravlje, Crveni

krst, Dom zdravlja, mediji

dugoročna visoki

19

Lokalni sistem upozorenja građana na nepovoljne vremenske prilike/ciklone


Timovi za upravljanje vanrednim situacijama

Glavnog grada i Gradskih

opština, mediji

dugoročna visoki

20 Sistem ranog upozorenja na požare

kompletno gradsko

područje (sa akcentom na park šume)

Služba zaštite Glavnog grada

dugoročna visoki

21

Uspostavljanje brige o ranjivim grupama (pomoć u slučaju ekstremnih situacija)


Glavni grad, Institut za javno zdravlje, Crveni

krst, Dom zdravlja, mediji

dugoročna srednji

22

Korekcija radnog vremena i prilagodjavanje ekstremnim vremenskim uslovima


Poslodavci (gradjevinske

firme) dugoročna srednji

23

Obavještavanje gradjana o kvalitetu vode za piće


"Vodovod i kanalizacija",

doo i Institut za javno zdravlje

dugoročna visoki

24

Izrada katastra zelenih površina na bazi GIS tehnologije

javne zelene površine

„Zelenilo” doo dugoročna srednji

Tabela br. 27 Mjere mitigacije na klimatske promjene Broj mjer

e



mjere Prioritet

25 Unapređenje javnog prevoza


Glavni grad dugoročna srednji




80

26 Unapređenje biciklističkog saobraćaja (*)

Podgorica, GO Golubovci i Tuzi

(urbano područje), Park šume Gorica i

Kakaricka gora, Plavnica

Agencija za izgradnju i

razvoj Podgorice /

Sekretarijat za saobraćaj

dugoročna visoki

27 Izgradnja više kružnih tokova (*)

Na najprometnijim saobraćajnic.

Agencija za izgradnju i

razvoj Podgorice /

Sekretarijat za planiranje i uređenje

prostora i zaštitu životne sredine

dugoročna visoki

Napomena 1: (*) projekti u toku Napomena 2: kratkoročne mjere se odnose na period od 1-2 godine, srednjeročne na period od 2-5 godina i dugoročne za period od 5 do 10 godina Na listi se nalazi nekoliko mjera (adaptacija objekata socijalne infrastrukture, odnosno donošenje zakonske regulative) koje nijesu u nadležnosti Glavnog grada, već državnih organa / resornih ministarstava. DETALJAN PRIKAZ ODABRANIH VISOKO PRIORITETNIH MJERA STRUKTURNE MJERE URBANE ZELENE POVRŠINE 2. Ozelenjavanje trgova sa pergolama Opis: postojeći i novoplanirani trgovi. Bitna lokacija(e) u Podgorici: Centar grada. Dodatne koristi: efekti rashlađivanja trgova prepoznatih kao toplotna ostrva; poboljšanje kvaliteta vazduha i veća atratktivnost prostora. Troškovi: Direktni troškovi izgradnje i uspostavljanja i održavanja. Složenost mjere: kratkoročna mjera, tehnički srednje složena, primjena zavisi od finansijskih mogućnosti. Negativni spoljni efekti: porast troškova održavanja. Nadležni organ / organizacija: Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice i DOO „Zelenilo”. VODENI SISTEMI 9. Regulacija bujičnih tokova Opis: regulacija Savinog potoka i rijeke Rujele.




81

Bitna lokacija(e) u Podgorici: na području Glavnog grada i GO Tuzi. Dodatne koristi: zaštita od poplava stambene i ostale infrastrukture. Troškovi: izrada tehničke dokumentacije i troškovi izvođenja radova na regulaciji. Složenost mjere: veoma složeno. Negativni spoljni efekti: uticaj na neplanski izgrađene objekte duž korita rijeka. Nadležni organ / organizacija: Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice. URBANE STRUKTURE 12. Primjena svijetlih boja fasada i reflesnih premaza Opis: Mjera kojom se usljed izbora materijala utiče na smanjenje dejstva sunčevih zraka i zagrijavanje objekta. Dalje objašnjenje: Izborom svijetlih boja za bojenje fasada, kao i primjenom refleksnih premaza za zaštitu krovne izolacije, postiže se značajano niži stepen zagrijanosti objekta u ljetnjem periodu. Bitna lokacija(e) u Podgorici: cjelokupna teritorija Grada. Dodatne koristi: manja potrošnja energije za rashlađivanje; veća postojanost boja, pa samim tim i niži troškovi održavanja; boje svetlijih tonova jeftinije od tamnih; upotrebom refleksnih premaza produžava se vijek hidroizolacionih slojeva i smanjuju se troškovi njihovog održavanja. Troškovi: Relativno niski direktni troškovi. Složenost mjere: Kratkoročna mjera, pravno i tehnički jednostavna, jednostavna implementacija. Negativni spoljni efekti: potrebna određena finansijska sredstva; neophodno je adekvatno pripremiti podlogu u smislu saniranja oštećenja što poskupljuje sami postupak. Nadležni organ / organizacija: Agencija za stanovanje / Etažni vlasnici. DIZAJN GRAĐEVINA 16. Planske mjere zaštite od poplava Opis: Urbanim planiranjem težiti da se svedu na minimum štetne posljedice poplava. Dalje objašnjenje: izdignuti objekte iznad površine zemljišta, ne graditi podrume u plavnim područjima, planskim dokumentima dati smjernice za regulaciju površinskih tokova, izgradnju sistemi drenaže, i za lociranje mehaničke, električne i dr. opremu itd. Bitna lokacija(e) u Podgorici: naselja koja gravitiraju Savinom potoku. Dodatne koristi: svođenje na minimum poplava u objektima, bolji uslovi za život stanovništa u naseljima; smanjenje šteta po životnu sredinu i troškova za intervencije. Troškovi: Direktni troškovi izrade odgovarajuće planske dokumentacije i kontrola njene implementacije.




82

Složenost mjere: srednjeročna mjera, pravno i tehnički srednje složena. Negativni spoljni efekti: Poskupljuje izgradnju objekata, kao i troškove prateće infrastrukture (prvenstveno sistema za regulaciju površinskih tokova) Nadležni organ / organizacija: Sekretarijat za planiranje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine, investitori NESTRUKTURALNE MJERE 18. Edukativno-informativne kampanje o klimatskim promjenama Opis: Brošure za stanovnike, turiste i radnike na otvorenom o ekstremnim vremenskim uslovima, organizovnje okruglih stolova i radionica. Bitna lokacija(e) u Podgorici: cjelokupna teritorija Grada. Dodatne koristi: u sinergiji sa drugim adaptacionim mjerama koje se tiču podizanja svijesti, dovešće do poboljšanja zdravstvenog stanja građana Podgorice. Troškovi: direktni troškovi - stalno ulaganje. Složenost mjere: dugoročno-promjenjivi troškovi u zavisnosti od mogućnosti realizacije određene mjere. Negativni spoljni efekti: stalno ulaganje - nema negativnih efekata. Nadležni organ / organizacija: Glavni grad, Institut za javno zdravlje CG, Crveni krst CG, mediji, DZ Podgorica. 19. Lokalni sistem upozorenja građana na nepovoljne vremenske prilike/ciklone Opis: Uspostavljanje lokalnog sistema upozorenja na nepovoljne vremenske prilike (putem web sajta Glavnog grada, mjesnih zajednica, lokalnih medija). Dalje objašnjenje: Prognoza u vezi sa pojavama toplotnih talasa, jakih padavina / poplava, nedostataka vode za piće. Bitna lokacija(e) u Podgorici: Glavni grad / Gradske opštine. Dodatne koristi: Veći stepen zaštite zdravlja građana. Troškovi: indirektni. Nadležni organ / organizacija: PR službe / Timovi za upravljanje vanrednim situacijama Glavnog grada i Gradskih opština. 20. Sistem ranog upozorenja na požare Opis: Sprječavanje nastanka namjerno izazvanih požara, alarmiranje i rane dojave o pojavi požara. Dalje objašnjenje: Ugradnja sistema za dojavu požara na otvorenom (video nadzor sa termovizijskim senzorima), najpovoljnija je ugradnja IPNAS sistema (inteligentni protivpožarni sistem), ugradnja sistema na najkritičnijim lokacijama. Bitna lokacija(e) u Podgorici: Brdo Gorica, Ljubović i parkovi prema Tuzima, KAP-u i Zlatici




83

Dodatne koristi: mogućnost blagovremenog djelovanja službe zaštite, smanjenje troškova u materijalnim gubitcima, smanjenje troškova gašenja i sanacije, povoljan uticaj na vazduh (pr. Podgorica 2007), unaprijeđena i očuvanje zelenih površina. Troškovi: visoki fiksni direktni troškovi Složenost mjere: Dugoročna mjera - pravno jednostavna, tehnički srednje složena, primjena zavisi od obezbjeđenja finansijskih sredstava. Negativni spoljni efekti: nema negativnih efekata. Nadležni organ / organizacija: Služba zaštite Glavnog grada. 23. Obavještavanje gradjana o kvalitetu vode za piće Opis: U slučaju ekstremnih vremenskih događaja moguća je pojava opadanja kvaliteta vode za piće i nemogućnost njenog korišćenja na uobičajan način. Bitna lokacija(e) u Podgorici: cjelokupna teritorija Grada. Dodatne koristi: u sinergiji sa drugim adaptacionim mjerama koje se tiču podizanja svijesti za dovešće do poboljšanja zdravstvenog stanja i bezbjednosti građana Podgorice. Troškovi: direktni troškovi - stalno ulaganje Složenost mjere: dugoročna-promjenjivi troškovi u zavisnosti od mogućnosti realizacije određene mjere. Negativni spoljni efekti: stalno ulaganje-nema negativnih efekata. Nadležni organ / organizacija: "Vodovod i kanalizacija" doo, Institut za javno zdravlje CG. MJERE MITIGACIJE NA KLIMATSKE PROMJENE 26. Unapređenje biciklističkog saobraćaja Opis: Biciklističke staze - Promovisanje biciklističkog saobraćaj. Dalje objašnjenje: uz novo planirane saobraćajnice obavezno planiranje biciklističkih staza, pri rekonstrukciji saobraćajnica (proširivanje na 4 trake) treba projektovati biciklističke staze. Bitna lokacija(e) u Podgorici: Podgorica, duž glavnih saobraćajnica, uz korita rijeka Morače i Ribnice, GO Golubovci i Tuzi (urbano područje), Park šume Gorica i Kakaricka gora, Plavnica (lokalni put Golubovci-Plavnica). Dodatne koristi: smanjenje potrebe za korišćenjem motornih vozila, smanjenje emisija CO2, izgradnja biciklističkih staza kao motivacija stanovništva za korišćenje ovog vida transporta, otvaraju se mogućnosti novih projekata (npr. besplatno "iznajmljivanje" bicikala), doprinos kvalitetu života. Troškovi: visoki direktni i niski indirektni troškovi. Složenost mjere: postepena implementacija, dugoročna mjera, pravno jednostavna.




84

Negativni spoljni efekti: privremeni uticaj na saobraćaj / izmjena postojeće saobraćajne infrastrukture. Nadležni organ / organizacija: Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice. 27. Izgradnja više kružnih tokova Opis: povećanje frekvencije saobraćaja, smanjenje emisije izduvnih gasova iz transportnih sredstva. Bitna lokacija(e) u Podgorici: na najprometnijim saobraćajnicama. Dodatne koristi: veća propusna moć, smanjenje zagađenja vazduha. Troškovi: visoki. Složenost mjere: složeno. Negativni spoljni efekti: uticaj na neplanski izgrađene objekte/rušenje/troškovi eksproprijacije. Nadležni organ / organizacija: Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice / Sekretarijat za planiranje i uređenje prostora i zaštitu životne sredine.




85

7. Monitoring efekata planiranih aktivnosti, prikaz dobijenih podataka – revizija akcionog plana

Praćenje i evaluacija implementacije akcionog plana je važno sredstvo kojim se procjenjuje napredak ka ostvarivanju strateških ciljeva. U ovom trenutku, najveći problem je dostupnost pouzdanih i preciznih podataka o stanju pojedinih receptora. Shodno tome, praćenje implementacije akcionog plana poslužiće da se razmotri da li se ostvaruju planirane koristi i u kojem obimu se predviđene mjere i aktivnosti mogu korigovati i prilagoditi potencijalno promijenjenim uslovima i novim saznanjima. Stvaranje funkcionalnog sistema praćenja sprovođenja aktivnosti adaptacije je vrlo važan element sveukupnog procesa dostizanja zacrtanih ciljeva i ispunjenja zahtjeva kada su klimatske promjene u pitanju. Aktivnosti definisane u planu pretpostavljaju dobru osnovu za razradu projekata sa kojima bi na adekvatan način aplicirali prema dostupnim finansijskim fondovima, što je samo po sebi vezano za evaluaciju i monitoring. S obzirom na sakupljeno znanje i stečeno iskustvo u periodu izrade ovog dokumenta, čini se najcjelishodnijim da se postojeća međuresorska radna grupa sa određenim modifikacijama formira kao organizaciono tijelo koje će pratiti implementaciju u narednim faza realizacije i monitoring. Na taj način, nastaviće se sa jačanjem kapaciteta u svim institucijama Glavnog grada. Pouzdan sistem monitoringa i evaluacije je takođe važan mehanizam praćenja usklađenosti sa međunarodnim standardima i normama. Ovo je naročito važno ukoliko će Glavni grad Podgorica u narednom periodu postati dijelom Inicijative Evropske unije vezane za klimatske promjene. Zapravo prihvatanjem zahtjeva Inicijative, Glavni grad će se, između ostalog, obavezati da podnosi dvogodišnje izveštaje o sprovođenju mjera adaptacija na klimatske promjene, koji uključuju i ažuriranja Strategije. Koraci koji se mogu preduzeti za implementaciju efikasnog sistema monitoringa i evaluacije mogu uključivati:

Stvaranje, ažuriranje i održavanje sistema prikupljanja potrebnih podataka i informacija, uključujući i statističke, kao i specifičnih indikatora vezanih za izvođenje akcija i implementaciju mjera adaptacije;

Pojedini segmenti životne sredine u Glavnom gradu predmetom su praćenja u odnosu na kvalitet njihovog stanja (vazduh, zemljište, vodeni




86

tokovi, kvalitet i dostupnost vode za piće), tako da će primjena određenih parametara dati odgovor na koji način implementacija datih mjera utiče na iste. Pored navedenog, takođe će se nastaviti praćenje i drugih tipičnih pokazatelja, s tim što se u tom pravcu trebaju pratiti trendovi i praviti odgovarajuće stručne analize, ali i sagledavanje, a ukoliko se ukaže potrebnim, uvrštavanje i drugih pratećih komponenti u sistem monitoringa i evaulacije.

Razvoj kapaciteta u svim institucijama i organima Glavnog grada

Već smo ranije naglasili da je svrsishodno da obavljanje date obaveze preuzme radna grupa koja je bila angažovana na realizaciji projektnih aktivnosti od samog početka. Upravo njeno obrazovanje bilo je uslovljeno činjenicom da su članovi radne grupe uključeni u pojedinačne sektore čije je funkcionisanje povezano sa uticajem odnosno posljedicama klimatskih pojava. U svom radu kroz analize ekstremnih vremenskih pojava, razmatranje lokalne osjetljivosti, prepoznavanje naročito osjetljivih receptora, radna grupa je identifikovala određene mjere čija bi realizacija doprinijela ublažavanju i adaptaciji na očekivane promjene i uobličila ih u nacrt Akcionog plana. Naravno, sprovođenje samih mjera iz Akcionog plana podrazumijeva i uključivanje drugih aktera iz institucija u Glavnom gradu.

Unapređenje kapaciteta za strateško planiranje i evaluaciju performansi za mjerenje i analizu efikasnosti mjera za adaptaciju.

Sprovođenje monitoringa podrazumijeva definisanje metodologije sa što jasnijim inputima o načinima rada. Pored formalno pravnog organizovanja organa za praćenje implementacije Akcionog plana, neophodno je precizirati način funkcionisanja u smislu koordinacije, organizovanja sastanaka i drugih prihvatljivih vidova komunikacije.

Do sada primjenjivani instrument za ovakva radna tijela je poslovnik o radu kojim je precizirano održavanje redovnih sastanaka dva puta godišnje u punom sastavu, a u zavisnosti od realizacije pojedinačnih mjera, sastanci bi se organizovali za uži radni tim direktno povezanih članova. Ukoliko se ukaže potreba, koordinator bi imao ovlašćenje sazivanja i vanrednih sastanaka Radne grupe u punom sastavu.

Dobri rezultati realizacije pomenutog Projekta ukazuju da bi dosadašnji način rada bio u potpunosti prihvatljiv i u narednom periodu. Sagledavanje svih ključnih tema, sveobuhvatna analiza identifikovanih problema,




87

predlaganje prihvatljivih rješenja, razmjena mišljenja i odgovoran odnos prema postavljenim zahtjevima, pokazali su se vrlo efikasnim. Ono što bi svakako bio korak dalje, jeste iznalaženje načina da se po pojedinačnim aktivnostima uključi više zainteresovanih strana, kako bi efekti realizacije bili na što većem nivou. Ovo se naročito odnosi na prihvatanje preporuke samog Projekta da se u date procese uključe odgovorni za strateško planiranje, prostorno oblikovanje razvoja, odbornici gradskog parlamenta i drugi.

Iskustva u praćenju do sada realizovanih akcionih planova u drugim sferama djelovanja pokazali su vrlo prihvatljivim instrument liste odgovarajućih relevantnih “pitanja i odgovora”: Da li je realizovana mjera unaprijedila kvalitet pojedinih segmenata životne sredine (vazduh, voda, biodiverzitet, urbano zelenilo)?; Da li je implementacija mjera doprinijela kvalitetnijem životu građana (stambena infrastruktura, komunalna infrastruktura)? i dr..

Rezultati razmatranja, sugestije i preporuke treba da budu prikazani kroz pojedinačne izvještaje članova, koji će biti objedinjeni u zajednički Izvještaj o određenom pitanju. Objedinjavanjem pomenutih izvještaja uradiće se godišnja Informacija o sporovođenju Akcionog plana sa predlogom aktivnosti koje će dovesti do veće efikasnosti, identifikovanjem smetnji i definisanjem mehanizama za prevazilaženje prepoznatih prepreka u realizaciji pojedinih mjera, te preporuka za izmjene i unapređenje istih.

Praćenje efekata podsticajnih mjera i rezultata jačanja svijesti.

Poseban segment, nezavisno od predviđenih mjera, jeste iznalaženje mehanizama za uspostavljanje podsticajnih mjera i stvaranje društveno odgovornih subjekata i pojedinaca. Bez aktivnog uključivanja građana, sasvim uspješno sprovođenje samih mjera iz Akcionog plana se dovodi u pitanje. Iz navedenih razloga neophodno je uspostavljanje vrlo efikasnog sistema praćenja napretka u opisanoj sferi djelovanja i prepoznavanja akcija koje bi doprinijele boljim rezultatima.

Ekonomska komponenta

Jedan od osnovnih izazova za sprovođenje Strategije je da se pronađu načini za finansiranje predviđenih aktivnosti i mjera prilagođavanja na klimatske promjene. Novi oblici šema i savremenih struktura finansiranja, označenih kao javno-privatna partnerstva, svakako predstavljaju mogući model distribucije troškova i koristi od sprovedene mjere. Na ovaj način,




88

izbjeći će se dosadašnje tradicionalno finansiranje iz javnog sektora, odnosno omogućiće se privatnom sektoru investicije uz određeno korišćenje beneficija.

U tom smislu izdvojićemo usluge ekosistema koje se odnose na zaštitu od poplava i zaštitu od erozije zemljišta, što je u direktnoj vezi sa klimatskim promjenama i zdravim ekosistemima i predstavljaju suštinsku zaštitu od pojedinih najekstremnijih uticaja. Iz tih razloga je neophodan sveobuhvatni i integrisani pristup u očuvanju i unapređenju ekosistema, te “robe i usluga” koje oni pružaju.

Posebnost razmatranja finansijskog okvira vezana je za analizu troškova koštanja i koristi za prethodno definisane mjere. Ponekad neplanirano u procesu sprovođenja mjera nastanu novi troškovi npr. za izgradnju ili održavanje. Isto tako, moguće je da se implementacijom mjere prouzrokuju neplanirani troškovi održavanja u drugim infrastrukturnim sistemima. S druge strane, usljed prevencije troškovi mogu biti procijenjeni previsoko.

Kada sistem monitoringa bude u potpunosti operativan i kada se razviju metodologije preciznijih projekcija, Strategija može biti revidirana u skladu sa aktuelnim okolnostima. Detaljni planovi i privremeni rezultati pojedinačnih aktivnosti trebali bi da se smatraju osnovom za određivanje budućih elemenata Strategije i indikativnog cilja stvaranja “otpornog Grada”. U tom smislu, neophodno je na osnovu sprovedenog monitoringa procijeniti funkcionalnost ciljeva za mjere adaptacije kakvi su na primjer: obim zelenih površina ili zelenih krovova, te da li se implementacijom istih postiglo smanjenje efekta “toplotnih ostrva”, toplotnih talasa, poplava i dr. U svijetlu praćenja dostignutog nivoa uspostavljene komunikacije i jačanja svijesti mogu se razmatrati indikatori u smislu ocjene stepena obaviještenosti relevantnih ciljnih grupa, razumljivosti i dostupnosti adekvatnih informacija. Takođe, ocjenjuje se način planiranja i organizovanja participativnog procesa, održivost uspostavljene komunikacije i u kojoj mjeri su stavovi i sugestije zaiteresovanih subjekata uzimani u obzir. Vremenski aspekt mjera adaptacije ima značajnu ulogu u monitoringu implementacije Akcionog plana naročito u dijelu realnosti predviđenih rokova, ocjenjujući mogućnosti obezbjeđenja potrebnih finansijskih sredstava, resursa i prevazilaženja prepoznatih prepreka u realizaciji Plana.




89

Osim navedenog uloga vremenske dimenzije je važna sa aspekta okolnosti u kojima se mjera realizuje, i nepostojanja mogućnosti da se predvide određena ograničenja u vidu vanrednih situacija. U tom smislu date ocjene će omogućiti realnije planiranje vremenskog okvira. Kontinuirani zadatak radnog tima je i praćenje ostvarenja postavljenih ciljeva i standarda. Sastavni dio Strategije su i opšti ciljevi koji su dati u vidu smjernica odnosno preporuka prepoznatih kroz neka druga dokumenta koja su bila predmetom tzv. “desk analysis” (mjere iz prostorno-urbanističkog plana Glavnog grada, Strateškog plana razvoja, Lokalnog plana zaštite životne sredine, Akcionog plana za upravljanjem energijom kao resursom, sektorskih politika kao što je upravljanje vodnim resursima, šumama, poljoprivredom i dr.). Na primer, u planovima za definisanje aktivnosti kada su vodni resursi u pitanju treba integrisati i pitanja: tretiranje otpadnih voda, ponovna upotreba vode, uključujući i podsticaje za to; upravljanje rizicima, uključujući i zaštitu od poplava i identifikaciju područja sa rizikom od poplava; upravljanje sušama; prikupljanja (upotrebe) vode od kiše i podsticajnih programa i dr.

8. Umjesto zaključka

Realizacija aktivnosti pod Projektom „Prilagođavanje klimatskim promjenama na zapadnom Balkanu” podrazumijevala je implementaciju komponente koja se odnosila na integraciju pitanja adaptacija na klimatske promjene u upravljačke i planske procese u gradovima. Kao osnovni rezultati su razvoj mjera adaptacije u vidu izrade Studije ranjivosti i akcionog plana, ali i razvoj kapaciteta gradske administracije i drugih institucionalno prepoznatih djelova sistema. Bez obzira na postignuto, u narednom periodu pred Glavni grad se postavlja veliki broj izazova prije svega u smislu sprovođenja mjera iz akcionog plana i pratećih elemenata njegove realizacije. Mada su ojačani kapaciteti organa gradske uprave, još uvijek treba raditi na ovom polju. Pored navedenog, prepoznata je i potreba promovisanja pitanja klimatskih promjena i definisanja mehanizma komunikacije i animiranje građana za uključivanje u implementaciju Akcionog plana. Uporedo sa opisanim, nesporno je potrebno povećanje kapaciteta/znanja o pitanju klimatskih promjena, te povećanje nivoa političkog interesa u smislu opredjeljenja za sprovođenje mjera adaptacije. Može se predvidjeti da će iznalaženje najprihvatljivijeg modela finansiranja predviđenih mjera pretstavljati jednu od najtežih prepreka u procesu realizacije Akcionog plana.




90

Poseban izazov je pristupanje inicijativi EU Mayor adapt i ispunjenje njenih zahtjeva, čime bi se Podgorica uključila u evropsku “porodicu otpornih i održivih gradova”.




91

9. Riječnik / Spisak pojmova

Adaptacija: Prilagođavanje u prirodnim ili ljudskim sistemima kao odgovor na uočene ili očekivane klimatske promjene ili njihov uticaj. Adaptacija ublažava štetu (rizike) ili iskorišćava prednosti (mogućnosti). Razlikuju se nekolike vrste adaptacije, uključujući očekivanu, samostalnu i planiranu adaptaciju (IPCC, 2007; Ribeiro et al. 2009). Kada se koristi termin adaptacija u ovom izvještaju, misli se na planiranu adaptaciju – tj. adaptaciju koja je rezultat namjerne političke odluke. Kapacitet prilagođavanja (u vezi sa uticajima klimatskih promjena): Kapacitet prilagođavanja opisuje sposobnost sistema da se prilagodi klimatskim promjenama (uključujući varijabilnost i klimatske ekstreme) za ublažavanje potencijalnih šteta, iskorišćavanje mogućnosti i suočavanje sa posledicama. Uticaj klimatskih promjena: Uticaj ili posljedice klimatskih promjena na prirodne ili ljudske sisteme (IPCC, 2007). Ekstremne vremenske prilike/događaji: Događaj povezan sa ekstremnim vremenskim prilikama, kao što su vrućina, oluja ili obilne padavine, koji se događa rijetko na određenom mjestu i u određeno vrijeme (Birkmann et al. 2011). Definicija “rijetkog” varira, ali događaj ekstremnog vremena je obično rjeđi od 10-og ili 90-og percentila vjerovatnoće posmatrane u funkciji gustine. Po definiciji, karakteristike onoga što se smatra ekstremnim vremenom mogu da variraju od mjesta do mjesta u apsolutnom smislu. Ekstremni vremenski događaji se ne mogu direktno pripisati antropogenim klimatskim promjenama, jer uvijek postoji šansa da je do nekog događaja došlo na prirodan način. Kada je jedan trend ekstremnog vremena prisutan za duži vremenski period, na primjer tokom jednog godišnjeg doba, može se klasifikovati kao događaj ekstremnog vremena, posebno ako dovede do prosjeka ili krajnjeg zbira koji je sam po sebi ekstreman (na primjer, suša ili velike padavine tokom određenog godišnjeg doba). Efekat toplotnog ostrva ili urbanog toplotnog ostrva: Ovaj efekat opisuje moguće temperaturne razlike između ruralnih i izgrađenih urbanih područja. Efekat se može objasniti time što materijali u gradovima (npr. tamne površine: katran itd.) apsorbuju sunčevo zračenje. Osim toga, u




92

gradovima zgrade blokiraju razmjenu vazduha sa spoljnom i hladnijom okolinom grada. Receptor: U ovom izvještaju receptori opisuju lokalne fizičke karakteristike i društveno - ekonomske uslove gradova i regiona koji su pogođeni vremenskim uticajima. Oni uključuju glavne funkcije i karakteristike grada kao što su stanovništvo, infrastruktura, izgrađeno okruženje, privreda i prirodni resursi. Relevantni receptori klimatskih promjena (fizičke karakteristike i društveno

- ekonomski uslovi) u gradovima - kategorije i primjeri

Stanovništvo Infrastruktura Izgrađeno okruženje

Ekonomija Prirodni resursi

● Javno zdravstvo/ ranjive grupe

● Saobraćaj ● Usluge

električne energije i grijanja

● Usluge snabdijevanja vodom i kanalizacija

● Socijalna infrastruktura

● Postojeće zgrade i materijali

● Industrija ● Maloprodaja ● Turizam

● Zelene površine ● Vodni resursi i

kvalitet ● Kvalitet vazduha ● Poljoprivreda ● Šumarstvo ● Biodiverzitet/

ekosistem

Osjetljivost: Stepen do kojeg je sistem pogodjen klimatskim ili vremenskim stimulansima. Uticaji mogu biti direktni ili indirektni, može biti korisnih ili negativnih posljedica (IPCC, 2001; Ribeiro et al 2009). Ranjivost: Ranjivost je stepen do kojeg je određeni sistem podložan (ili nije u stanju da se nosi sa) negativnim efektima klimatskih promjena, uključujući varijacije i klimatske krajnosti. Ranjivost je funkcija karaktera, veličine ili stope klimatskih promjena i varijacija prema kojima se izlaže određeni sistem, njegove osjetljivosti i kapaciteta adaptacije istog.




93

Rizik: U metodu koji je korišćen u Podgorici, "rizik" je kombinacija trenutne ranjivosti (na osnovu trenutnog stanja klime) i potencijalnih budućih uticaja klimatskih promjena (zaključeno iz trendova klimatskih promjena). Često se termin rizik definiše kao kombinacija vjerovatnoće pojave i veličine posljedice ili opasnosti. U metodi, koja se ovdje koristi, vjerovatnoća pojave se ne vrednuje, jer se uticaj klimatskih promjena temelji na tendencijama i kvalitativnim opisima. Nesigurnosti projekcija klimatskih promjena su, barem za neke klimatske parametare, vrlo visoke (nesigurnosti iz scenarija, modela ili nepouzdanosti uzorkovanja). Primjer za pristup koji se koristio u Podgorici: Opšta osjetljivost populacione grupe "stariji ljudi" na uticaj trenutnih toplotnih talasa je ocijenjena "visoko" i njihova sposobnost da se prilagode je ocijenjena "srednje" (zbog smanjene pokretljivosti da odu do hladnih prostora). Stoga, trenutna ranjivost je "visoka". S klimatskim promjenama dolazi sve više i dužih projektovanih toplotnih talasa, koji će ojačati trenutnu ugroženost ove grupe stanovništva. Stoga, budući rizik je ocijenjen kao "vrlo visok". BAT – Najbolje dostupne tehnike (eng. Best Available Technics)

BaU – Uobičajno poslovanje (eng. Business as Usual)

CFCU – Sektor za finansiranje i ugovaranje srdstava EU pomoći (eng. Sector for

Finance and Contracting of the EU Assistance Funds)

CDM - Mehanizam čistog razvoja

CF4 – Ugljen-tetra-fluorid

C2F6 – Ugljen-heksa-fluorid

CO – Ugljen monoksid

CO2 - Ugljen dioksid

EBU-POM – regionalni klimatski model

Gg CO2eq – ekvivalentni ugljen dioksid

GHG – Gasovi sa efektima staklene bašte

HFC - Fluorugljovodonici




94

IPPC - Međuvladin panel za klimatske promjene (eng. Intergovermmental Panel

for Climate Change)

INDC - Namjeravani nacionalni utvrđeni doprinos Crne Gore

LUCF – Promjena u korišćenju zemljišta i šumarstvo (eng. Land Use Change

and Forestry)

LEAP – model za dugoročno planiranje energetskih alternativa (eng. Long-range

Energy Alternatives Planning)

MAED – model za analizu energetske potrošnje

NAMA – Nacionalno odgovarajuće akcije mitigacije (eng. Nationally Appropriate

Mitigation Actions)

N2O – azot-suboksid

NO – oksidi azota

SEI - Stokolmski institut za životnu sredinu

SO2 - Sumpor dioksid

TNA – Procjena tehnoloških potreba za ublažavanje klimatskih promjena i

prilagođavanje na klimatske promjene (eng. Technology Needs Assesment)

UNFCCC – Konvencija ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama

WEM – scenario sa postojećim mjerama

WAM – scenario sa dodatnim mjerama




95

10. Reference lista

Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC)

Kjoto protokol

Kopenhagenski sporazum

Namjeravani nacionalni utvrđeni doprinos (INDC) Crne Gore

Konferencija potpisnica Konvencije (Conference of the parties – COP) u Parizu

Bečka konvencija i Montrealski protokol

Nacionalna dokumenta i strategija

Prvi nacionalni izveštaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama.

Studija o ekonomskim uticajima klimatskih promjena

Procjena tehnoloških potreba za ublažavanje klimatskih promjena i prilagođavanje za Crnu Goru (TNA)

Drugi nacionalni izveštaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema okvirnoj Konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (Drugi nacionalni komunikacioni dokument (SNC))

Nacionalna Strategija u oblasti klimatskih promjena do 2030.

Knjiga o ranjivosti, Koncepcija i smjernice za vršenje standardizovane procjene ranjivosti; GIZ u saradnji sa Adelphi i EURAC istraživanjem;

Prilagođavanje urbanih područja klimatskim promjenama u Evropi, izazovi i prilike za gradove sa nacionalnim i evorpskim politikama za podršku; Izvještaj Evropske agencije za zaštitu životne sredine;

Evropska komisija, 2013, Uputstva za pripremu razvojnih prilagođavanja http://ec.europa.eu/clima/policies/adaptation/what/docs/swd_2013_134_en.pdf);

Hallegatte, S. 2009, Strategije za prilagođavanje na neizvjesne klimatske promjene. Global Environmental Change;

Okvirna Konvencija UN o klimatskim promjenama;

Kjoto protokol;

Amandmani iz Dohe;

Međuvladin panel o klimatskim promjenama (IPPC), 2007, Klimatske promjene: uticaj, prilagođavanje i ranjivost.

FC (2013) Adaption Compass Future Cities – urbane mreže suočene sa klimatskim promjenama, Smjernice za razvoj klimatski otpornih gradova, Lippeverband, Essen, 2013

Ivanov (2014) izvod iz Prve i Druge nacionalne komunikacije Crne Gore prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija za klimatske promjene

http://ec.europa.eu/clima/policies/adaptation/what/docs/swd_2013_134_en.pdf

http://ec.europa.eu/clima/policies/adaptation/what/docs/swd_2013_134_en.pdf




96

[dostavljeno od strane Mirjane Ivanov, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju], Podgorica

Ivanov (2015) Mirjana Ivanov, magistar meteorologije, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju (ZHMS), Podgorica

Đurđević (2014) Doc. dr. Vladimir Đurđević, Zavod za meteorologiju, Univerzitet Beograd

www.mrt.gov.me

Aneks I Procjena lokalne osjetljivosti - prošli događaji (sintetička tabela Radne grupe)

Vremenska nepogoda

Ekstremne vremenske prilike

Posljedice

(indirektni uticaji)

Pogođeni

receptori

Lokacija

Toplotni talas

2003.

2007.

2008.

2013.

42.2 C°

44.8 C°

do 40 C°

1. direktni i

indirektni uticaj

(totalno i djelimično

sušenje biljaka....)

2. pojava biljnih

bolesti

3. umanjena

vitalnost i

dekorativnost

biljnog materijala

4. pojava šumskih

požara

- veća potrošnja

električne energije

za rashladjivanje,

što dovodi do

čestih kvarova na

prenosnoj mreži

1. ekosistemi

2. cjelokupni biljni

fond

3. budžet lokalne

samouprave /

javnih preduzeća

naročito je

pogođeno

centralno gradsko

jezgro, sa velikim

brojem zgrada,

velikim asfaltnim i

betonskom

površinama

vulnerabilne

grupe

stanovništva

najviše pogođeni

urbani dijelovi

Podgorice, Tuza i

Golubovaca

1. gradski parkovi

(Njegošev,

Karađorđev,

Kraljev, Centralni,

Ivanov i Kruševac)

2. park šume

3. blokovsko i

4. linearno zelenilo




2

- štete na asfaltu

- nemogućnost

izvođenja radova

na otvorenom zbog

nemogućnosti

poštovanja

tehnološkog

procesa i rizika po

zdravlje zaposlenih

(djeca, trudnice,

starije osobe,

hronični bolesnici,

socijalno

ugrožene grupe,

radnici na

otvorenom...)

Vremenska nepogoda


Posljedice


Pogođeni

receptori

Lokacija

Suša

01.06-10.09.2003.

01.06-19.10.2007.

novembar 2011.

jun, jul, avgust i

polovina septembra

2012.

maksimalni broj uzastopnih dana bez padavina je 56

broj tropskih dana veći od normale

toplotni talasi

suša se od hidrološke razvila do poljoprivredne

(napomena: navedene ekstremne prilike nisu vezane za ove datume)

šumski požari

smog 4 puta veći

od normalnog,

pojava problema

na očima i disajnim

organima (kašalj i

gušenje)

1. ekosistemi

2. cjelokupni biljni

fond

3. budžet lokalne

samouprave /

javnih preduzeća

naročito

pogođene zelene

parkovske i zelene

površine u gradu:

1. gradski parkovi

(Njegošev,

Karađorđev,

Kraljev, Centralni,

Ivanov i Kruševac)

2. park šume




3

jun, jul, avgust 2013.

desetkovani usjevi,

smanjen prirast,

pogodnost za

pojavu bolesti i

štetočina

hidrološka situacija

blizu najnižih

vrijednosti

povećane potrebe

u bezvodnim

prigradskim

područjima

bez promjene

kvaliteta vode za

piće

protok recipijenta

rijeke Morače u

toku sušnog

perioda je u

minimumu i to utiče

na manje

razblaživanje

efluenata, tako da

je povećan BOD5

samog recipijenta

i parkovske i

zelene površine u

gradu te bašte i

okućnice u

prigradskim

naseljima

vulnerabilne

grupe

stanovništva

(djeca, trudnice,

starije osobe,

hronični bolesnici,

socijalno

ugrožene grupe,

radnici na

otvorenom...)

otežan rad

postrojenja za

prečišćavanje

otpadnih voda

3. blokovsko i


bašte i okućnice u

prigradskim

naseljima




4

Vremenska nepogoda


Posljedice


Pogođeni

receptori

Lokacija

Velike padavine /

Poplave

jun 2009.

decembar 2009. -

januar 2010.

03-15.01.2010.

09.06.2010.

30.11-01.12.2010.

27.08-28.08.2012.

29.11.2012.

10-25.03.2013.

01.04-11.04.2013.

serije intenzivnih ciklonskih aktivnosti praćenih obilnim padavinama

porast nivoa vodostaja Skadarskog jezera (588 cm) i visokog nivoa podzemnih voda

izlivanje rijeke Rujele, rijeke Cijevne iz korita i Skadarskog jezera

(napomena: navedene ekstremne prilike nisu vezane za ove datume)

poplavljeni

stambeni i poslovni

objekti,

neprohodne

pojedine ulice

zatvorene škole i

vrtići,

evakuacija i

zbrinjavanje

stanovništva i

materiajlnih

dobara;

vanredno stanje!!!

nestanak struje u

pojedinim

djelovima grada

pogođene sve

kategorije

lokalnog

stanovništva u

poplavljenim

naseljima

komunalna

infrastruktura

putna

infrastruktura

materijalna dobra

i stambeni objekti

poljoprivredne

površine

na području

Podgorice:

podvožnjak na

Tuškom putu ulice

Vojislavljevića,

27.marta, kralja

Nikole, Oktobarske

revolucije, Bulevar

revolucije kao i

podvožnjak na

Zlatici

korito Savinog

potoka

Gradska opština

Golubovci:

Gostilj, Berislavci,

Bijelo polje,




5

30.09.2013.

21.01.2014.

registrovano

povećanje

mutnoće i

promjena boje

vode zbog spiranja

pijaća voda iz

individualnih

bunara

neupotrebljiva

izlivanje septičkih

jama, velika

količina nanešenog

otpada

oštećenja na

hidroizolaciji ravnih

krovova; prodor

vlage i vode kroz

fasade na starijim

objekatima; voda

prodire u

podrumske

prostorije;

kulturno-istorijske

građevine /

sakralni objekti-

crkve oko

Skadarskog

jezera

zgrade sa ravnim

krovovima;

zgrade sa

podrumskim

prostorijama;

zgrade sa

dotrajalim

fasadama

otežan rad

postrojenja za

prečišćavanje

otpadnih voda

Bistrice, Kurilo,

Vranjina, Ponari,

Šušunja, Goričani,

Mojanovići

Golubovci,

Mataguži.

Gradska opština

Tuzi:

urbani dio GO Tuzi

i okolna sela:

Podhum, Vranj,

Vladne,

Kodrabudan,

Vuksanlekići, u MZ

Dinoša zaseok

Tojeć i selo

Omerbožovići

Vremenska

nepogoda

Ekstremne vremenske

prilike

Posljedice (indirektni uticaji)

Pogođeni receptori

Lokacija

Oluje

15.05.2010.

09.06.2010.

05.10.2010.

12.07.2012.

11.12.2012.

30.05.2013.

olujni vjetar

pojava grada

sniježna mećava

oluja/pijavica

(napomena: navedene

ekstremne prilike nisu vezane

za ove datume)

šteta u domaćinstvima, poljoprivrednim

proizvođačima uništeni usjevi i plastenici

polomljene grane i stabla, izvaljena i

prelomljena stabla,

prekid vazdušnog i drumskog saobraćaja

prekid elektrosnabdijevanja

oštećenja na zgradama – uglavnom na

krovnom pokrivaču i elementima od lima

parkovske i zelene površine u gradu

usjevi i plastenici u prigradskim

naseljima

najviše pogođeni objekti sa kosim

krovovima - poslovni, objekti

kolektivnog stanovanja, kao i

individualni stambeni objekti

parkovske i zelene površine u

gradu:

1. gradski parkovi (Njegošev,

Karađorđev, Kraljev, Centralni,

Ivanov i Kruševac)

2. park šume

3. blokovsko i


GO Tuzi, seosko područje

naselja u GO Golubovci:

Golubovci Mataguži, Balabani,

Gošići, Goričani, Mojanovići,

Šušunja, Mahala

.

Vremenska

nepogoda

Ekstremne vremenske

prilike


Pogođeni receptori

Lokacija




2

Snježne

padavine

januar 2005.

01-08.02.2012.

11.12.2012.

02.02.-

01.03.2013.

olujni vjetar

ekstremna hladnoća/sniježna

mećava

(prema nezvaničnim

informacijama 58-105 cm

snijega)

(napomena: navedene

ekstremne prilike nisu vezane

za ove datume)

veliki sniježni nanosi

neprohodnost puteva,

prekid javnog prevoza

prekid vazdušnog saobraćaja

povrede stanovništva

otežano snabdijevanje namirnicama

prekid elektrosnabdijevanja

otežan rad postrojenja za prečišćavanje

otpadnih voda

pojava mutnoće u vodi za piće

šteta na plastenicima

snjegoizvale (veliki broj izvaljenih stabala) i

snjegolomi

vulnerabilne grupe stanovništva

(djeca, trudnice, starije osobe, hronični

bolesnici, socijalno ugrožene grupe,...)


plastenici u prigradskim naseljima

najviše su bili ugroženi vremešni,

dotrajali objekti u kojima stanuje

socijalno ugroženo stanovništvo

cjelokupna teritorija grada

.




3

oštećenja krovova na mnogim objektima

Vremenska

nepogoda

Ekstremne vremenske

prilike


Pogođeni receptori

Lokacija

Grad

09.06.2011.

26.05.2013.

19.06.2014.

22.08.2014.

velika materijalna šteta nanijeta

poljoprivrednim proizvođačima koja se prije

svega odnosi na usjeve koji su tom prilikom

uništeni

polomljene grane i stabla

mehaničke i fiziološke štete na biljkama,

Pojava biljnih bolesti i štetočina

oštećenja na zgradama i vozilima

usjevi i plastenici u prigradskim

naseljima


najviše pogođeni objekti sa kosim

krovovima - poslovni, objekti

kolektivnog stanovanja, kao i

individualni stambeni objekti

parkovske i zelene površine u

gradu:

1. gradski parkovi (Njegošev,

Karađorđev, Kraljev, Centralni,

Ivanov i Kruševac)

2. park šume

3. blokovsko i


plastenici u Tološima

GO Tuzi, seosko područje

naselja Sukuruć, Koderbudan,

Podhum, Vranj, Vladne, Ljekovići,

Vuksanlekići




4

Vremenska

nepogoda

Ekstremne vremenske

prilike


Pogođeni receptori

Lokacija

Požari

04.08.2007.

24.08.2011.

16.07.2012.

24.07.2012.*

31.07.2013.

uništena veća površina šume

zadimljenost na teritoriji Glavnog grada / smog

materijalna šteta

evakuacija stanovništva

* izgorjelo 29 baraka, 150 porodica sa ukupno

800 lica je ostalo bez smještaja


vulnerabilne grupe stanovništva

(socijalno ugrožene grupe,...)

park-šuma preko puta KAP-a.

park-šuma Gorica

park-šuma Ćemovsko polje

park šuma Golubovci

* naselje Konik–Kamp I




5

Aneks II Pregled aktuelne ranjivosti

Opšta osjetljivost receptora na vremenske prilike

Ko / šta je pogođeno Osjetljivost / Izloženost

Kapacitet za adaptaciju

Ranjivost

Receptori Ekstremni događaji

Potencijalni efekti

Po

pu

laci

ja


Toplotni talas

-Smrtni slučajevi, uglavnom usled kardiovaskularnih bolesti -Širenje vektorskih i zaraznih bolesti -Izmijenjeni alergijski obrasci -Toplotni stres

Starije osobe, bebe, djeca, osjetljive/bolesne osobe; osobe koje rade vani; sportisti; naročito u novim gradskim blokovima, gradskom centru

Visoko Srednje Visoko

Ekstremne hladnoće

-Povrede i smrtni slučajevi -Širenje respiratornih i zaraznih bolesti

Osjetljive osobe, bebe, starije i nepokretne osobe, beskućnici; osobe koje rade vani

Srednje Nisko Srednje

Suše -Efekti na vazduh-higijenska situacija -Dolazi do akumulacije mikroelemenata

Sve osobe koje žive ili rade u pogođenoj oblasti

Nisko Nisko Nisko

Jake padavine / poplave

-Povrijeđeni i smrtni slučajevi -Širenje bolesti zbog zagađene vode, uglavnom infekcija

Sve osobe koje žive ili rade u pogođenoj oblasti


Oluje -Povrijeđeni i smrtni slučajevi Sve osobe koje žive ili rade u pogođenoj oblasti

Nisko Nisko Nisko

Infr

astr

ukt

ura

Prevoz Toplotni talas

-Oštećenja -Promjene obrasca ponašanja / tražnje -Problemi sa kvalitetom vazduha -Veći troškovi održavanja

Putevi, željezničke saobraćajnice, itd., javni prevoz, mobilnost ljudi

Visoko Visoko Srednje




6

Ekstremne hladnoće

-Oštećenja -Promjene obrasca ponašanja / tražnje -Veći troškovi održavanja

Putevi, željezničke saobraćajnice, itd., javni prevoz, mobilnost ljudi

Srednje Srednje Srednje

Suše -Težak transport rasutog materijala Vodni putevi, upravljanje vodom Srednje Srednje Srednje


-Oštećenja -Hindered traffic flow

Sva prevozna sredstva, javni prevoz, mobilnost ljudi, infrastruktura u pogođenim oblastima

Visoko Medium Visoko

Oluje -Oštećenja -Otežan protok saobraćaja

Sva prevozna sredstva, javni prevoz, mobilnost ljudi, infrastruktura u pogođenim oblastima

Električna energija

Toplotni talas

-Oštećenja -Izmenjena maksimalna opterećenja / tražnja -Promjene efikasnosti korišćenja -Problemi sa sistemom za hlađenje -Viši troškovi održavanja,

Distributeri za isporuku električne energije, potrošači

Visoko Nisko Visoko

Ekstremne hladnoće

-Oštećenja -Izmenjena maksimalna opterećenja / tražnja -Problemi sa sistemom za zagrijavanje -Prekid dotoka električne energije


Visoko Nisko Visoko

Suše

-Problemi sa sistemom za hlađenje -Viši troškovi održavanja, -Manja proizvodnja električne energije


Visoko Nisko Visoko

Jake padavine /

-Oštećenja / kvarovi -Prekid u radu sistema za


Visoko Nisko Visoko




7

poplave snadbijevanje električnom energijom

Oluje -Oštećenja / kvarovi Distributeri za isporuku električne energije, potrošači

Visoko Nisko Visoko

Usluge kanalizacije

Toplotni talas

-Veća tražnja za vodom -Problemi sa kvalitetom vode -Viši troškovi održavanja

Postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV)

Nisko Visoko Nisko

Ekstremne hladnoće

-Oštećenja npr. na infrastrukturi -Problemi sa kvalitetom vode -Viši troškovi održavanja


Srednje Visoko Nisko

Suše -Nestašica vode -Problemi sa kvalitetom vode -Viši troškovi održavanja




-Oštećenja -Viši troškovi održavanja -Problemi sa kvalitetom vode -Zagađenje zemljišta i vode zbog curenja iz kanalizacije

-Postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) -sistemi kanalizacija

Visoko Nisko Visoko

Oluje -Oštećenja -Problemi sa kvalitetom vode


Nisko Visoko Nisko

Usluge vodovoda

Toplotni talas

-Veća tražnja za vodom -Problemi sa kvalitetom vode -Viši troškovi održavanja

Laboratorija vode za piće Nisko Visoko Nisko

Ekstremne hladnoće

-Oštećenja npr. na infrastrukturi -Problemi sa kvalitetom vode -Viši troškovi održavanja


Suše -Nestašica vode -Problemi sa kvalitetom vode -Viši troškovi održavanja





8


-Oštećenja -Viši troškovi održavanja -Problemi sa kvalitetom vode

-Laboratorija vode za piće -Izvorište Mareza

Visoko Nisko Visoko

Oluje -Oštećenja -Problemi sa kvalitetom vode


Socijalna infrastruk

tura

Toplotni talas

- Romi Srednje Srednje Srednje

Toplotni talas

- Ostale socijalne ugrožene kategorije, dječja obdaništa, škole, bolnice

Srednje Srednje Visoko

Toplotni talas

- Socijalna infrastruktura (soc. stanovi)


Ekstremna hladnoća

-Više pacijenata u bolnicama -Viši troškovi održavanja, npr. za zagrijavanje

Romi, ostale socijalne ugrožene kategorije, dječja obdaništa, škole, bolnice socijalna infrastruktura (soc. stanovi)


Suše - Romi Nisko Visoko Nisko

Suše - Ostale socijalno ugrožene kategorije

Srednje Visoko Nisko

Suše -Izmijenjeni zahtjevi, npr. za snabdijevanje vodom

Dječja obdaništa, škole, bolnice Visoko Srednje Visoko

Suše - Socijalna infrastruktura (soc. stanovi)

Nisko Srednje Nisko


-Oštećenja -Potrebno upravljanje vanrednim situacijama -Više pacijenata u bolnicama -Viši troškovi održavanja

Dječja obdaništa, škole, bolnice Visoko Srednje Visoko




9

Oluje

-Oštećenja -Potrebno upravljanje vanrednim situacijama -Više pacijenata u bolnicama -Viši troškovi održavanja

Romi, ostale socijalne ugrožene kategorije, dječja obdaništa, škole, bolnice socijalna infrastruktura (soc. stanovi)


Postojeće zgrade

i materijali

Toplotni talas

-Oštećenja na asfaltu -Viši troškovi održavanja

Tehnička i urbana infrastruktura, naročito u gusto izgrađenim oblastima, tamne površine, asfalt, beton, itd.

Visoko Nisko Visoko

Izg

rađ

eno

okr

uže

nje

Toplotni talas

-Veća potreba za hlađenjem prostora -Efekat toplotnog ostrva -Kraći vijek trajanja elemenata objekata izloženih suncu, nrp. hidroizolacija ravnih krovova

Kolektivni stambeni objekti i poslovni objekti u urbanim djelovima grada okruženi velikim betonskim i asfaltnim površinama


Ekstremne hladnoće

-Oštećenja na asfaltu -Veća potreba za zagrijavanjem -Viši torškovi održavanja

Zgrade, tehnička i gradska infrastruktura

Nisko Srednje Nisko

Suše -Veća tražnja za vodom Zgrade Srednje Srednje Srednje


-Površinsko oticanje, začepljenja na atmosferskoj instalaciji, porast plavljenja saobraćajnica -Začepljenja i oštećenja na atmosferskim instalacijama objekata, oštećenja na hidroizolaciji, prodor vode u stambene i poslovne prostorije

-Centar grada i naselja -Naročito ugroženi objekti sa podrumskim prostorijama koji gravitiraju Savinom potoku; Objekti na kojima postoje oštećanja na fasadama i krovovima


Oluje -Oštećenja - Visoko Srednje Visoko

Eko

no

mij

a Turizam Toplotni talas

-Promjena glavne / mrtve sezone -Promjene imidža -Povećanje troškova, npr. za hlađenje

Turisti, turistička infrastruktura, istorijski i objekti kulture, turistička privreda





10

Ekstremne hladnoće

-Promjena glavne / mrtve sezone -Promjene imidža -Povećanje troškova, npr. za hlađenje



Suše

-Promjena glavne / mrtve sezone -Promjene imidža -Povećanje troškova, npr. za navodnjavanje -Povećana potražnja za vodom



-Oštećenja turističke infrastrukture -Viši troškovi za održavanje i popravku



Oluje -Oštećenja turističke infrastrukture -Viši troškovi za održavanje i popravku



Privreda

Toplotni talas

-Niža efikasnost -Problemi sa hlađenjem i veći troškovi -Nedostatak radnika

Nije relevantno za Podgoricu n/a n/a n/a

Ekstremne hladnoće

-Potreba za većim grijanjem -Povećanje troškova, npr. za grijanje


Suše -Manjak vode / problemi hlađenja -Problemi sa snadbijevanjem zbog limitiranog grupnog transporta



-Oštećenja / kvarovi Nije relevantno za Podgoricu n/a n/a n/a

Oluje -Oštećenja / kvarovi Nije relevantno za Podgoricu n/a n/a n/a




11

Maloprodaja

Toplotni talas

-Manja efikasnost -Problemi hlađenja i viši troškovi -Deficit radnika -Promjene u kupovnim navikama -Podsticaj / deficit prodaje

Potrošači, vlasnici prodavnica, prodavnice sa potrebom hlađenja

Nisko Visoko Nisko

Ekstremne hladnoće

-Potreba za većim grijanjem -Povećanje troškova, npr za grijanje -Promjene u kupovnim navikama -Podsticaj / deficit prodaje

Potrošači, vlasnici prodavnica, prodavnice sa potrebom grijanja


Suše

-Manjak vode / problemi hlađenja -Problemi sa snadbijevanjem zbog limitiranog grupnog transporta '-Promjene u kupovnim navikama -Podsticaj / deficit prodaje

Potrošači, vlasnici prodavnica, prodavnice sa potrebom za vodom


-Oštećenja / kvarovi -Deficit u prodaji

Potrošači, vlasnici prodavnica, prodavnice u pogođenim oblastima


Oluje -Oštećenja / kvarovi Potrošači, vlasnici prodavnica, prodavnice u pogođenim oblastima


Pri

rod

ni r

esu

rsi

Zelene površine

Toplotni talas

-Direktni i indirektni uticaj (totalno i djelimično sušenje biljaka) -Pojava biljnih bolesti -Umanjena vitalnost i dekorativnost -Mogućnost pojave šumskih požara

Ivanov park, blokovsko zelenilo, šume parkovi (mali kapacitet za adaptaciju)


Toplotni talas

-Direktni i indirektni uticaj (totalno i djelimično sušenje biljaka) -Pojava biljnih bolesti -Umanjena vitalnost i dekorativnost -Mogućnost pojave šumskih požara

Gradski parkovi, linearno zelenilo Visoko Visoko Srednje

Ekstremne hladnoće

- -




12

Suše

-Slabiji rast biljaka -Ranije opadanje lišća i četina -Smanjen prirast, bolesti i štetočine -Sušenje korijenovog sistema -Pojava požara

Ivanov park, blokovsko zelenilo, šume parkovi (mali kapacitet za adaptaciju),


Suše

-Slabiji rast biljaka -Ranije opadanje lišća i četina -Smanjen prirast, bolesti i štetočine -Sušenje korijenovog sistema -Pojava požara

Gradski parkovi, linearno zelenilo Visoko Visoko Srednje

Suše

Požari -Direktni uticaji (potpuno uništenje stabala, kao i cjelokupnog biljnog fonda) -Indirektni uticaj (smanjena vitalnost i dekorativnost kod okolnih stabala) -Pojava biljnih bolesti i štetočina

Gradski parkovi, Ivanov park, linearno zelenilo

Nisko Visoko Nisko

Suše


Blokovsko zelenilo Srednje Nisko Srednje

Suše


Šume parkovi Visoko Nisko Visoko




13


- -

Snowfall

-Snjegoizvale (veliki broj izvaljenih stabala) -Snjegolomi - Mrazopucine

Gradski parkovi, Ivanov park, blokovsko zelenilo, linearno zelenilo, šume parkovi (mali kapacitet za adaptaciju)


Grad -Mehaničke štete na biljkama -Fiziološke štete na biljkama -Pojava biljnih bolesti

- Visoko Nisko Visoko

Oluje -Mehaničke štete na biljkama Gradski parkovi, Ivanov park, blokovsko zelenilo


Oluje -Mehaničke štete na biljkama linearno zelenilo, šume parkova (mali kapacitet za adaptaciju)


Vodni resursi i kvalitet

Toplotni talas

-Više isparavanje / niži protoci vode -Širenje algi, bakterija -Izmijenjena fauna -Niže prihranjivanje podzemnih voda

Cijeli ekosistem, fauna, flora, zdravlje ljudi, prihranjivanje podzemnih voda

Visoko Nisko Visoko

Ekstremne hladnoće

n/a n/a

Suše

-Niži protoci vode / niže prihranjivanje podzemnih voda -Zaslanjivanje -Moguće urušavanje nasipa


Visoko Nisko Visoko


-Zaslanjivanje / problemi sa kvalitetom vode


Visoko Nisko Visoko

Oluje -Olujne poplave / talasi Cijeli ekosistem, fauna, flora, zdravlje ljudi, prihranjivanje podzemnih voda




14

Kvalitet vazduha

Toplotni talas

-Širenje bolesti -Smog / veća koncentracija zagađivača vazduha i alergena

Zdravlje ljudi, imidž grada, cijeli ekosistem, fauna, flora

Visoko Nisko Visoko

Ekstremne hladnoće

-Smog u slučaju inverzije -Veća koncentracija zagađivača vazduha usled grijanja (zavisno od tipa korišćenog goriva)


Suše -Smog / veća koncentracija zagađivača vazduha i alergena




n/a Zdravlje ljudi, imidž grada, cijeli ekosistem, fauna, flora

Oluje n/a Zdravlje ljudi, imidž grada, cijeli ekosistem, fauna, flora

Poljoprivreda

Toplotni talas

-Promjene u ciklusu rasta -Pojačana dehidratacija

Poljoprivredni proizvođači, prehrambeni sektor i građani - potrošači


Toplotni talas

-Direktan uticaj na stočarstvo smanjenjem produktivnosti stočarskih proizvoda kao i indirektan uticaj na stoku propadanjem žetve



Ekstremne hladnoće

-Promjene u ciklusu rasta usljed kasnog proljeća ili ranih jesenjih mrazova



Ekstremne hladnoće

-Direktan uticaj i indirektan uticaj na stočarstvo


Srednje Visoko Srednje

Suše -Promjene u ciklusu rasta u vidu ožegotina i propadanja organa






15

Suše -Direktan uticaj i indirektan uticaj na stočarstvo




-Promjene u ciklusu rasta biljaka, uginuća, truljenja kao i uticaj na prinos i kvalitet

Poljoprivredni proizvođači, prehrambeni sektor i građani - potrošači -Ranjivost na stočarstvo - nisko

Visoko Nisko Visoko

Oluje -Promjene u ciklusu rasta u vidu produktivnosti biljaka

Poljoprivredni proizvođači, prehrambeni sektor i građani - potrošači -Ranjivost na stočarstvo - nisko

Visoko Nisko Visoko

Šume

Toplotni talas

-Promjena u režimu rasta (smanjenje rasta i odumiranje drveća) -Mogućnost požara -Požari

Potrošač, ekosistem

Ekstremne hladnoće

-Odumiranje drveća Potrošač, ekosistem

Suše -Oštećenja / odumiranje drveća -Požari



-Oštećenja / odumiranje drveća -Narušavanje vodenih tijela i kvaliteta zemljišta -Oštećenja sistema korijena -Erozija šumskog zemljišta


Oluje -Oštećenja / odumiranje drveća Potrošač, ekosistem

Biodiverzitet - ekosistem

Toplotni talas

-Promijenjena flora i fauna, nove i invazivne vrste -Gubitak vrsta -Odumiranje flore i faune -Migracije -Požari

Sva flora i fauna sa malim kapacitetom za prilagođavanje, ekosistem




16

Ekstremne hladnoće

-Smanjen izvor hrane za životinje Sva flora i fauna sa malim kapacitetom za prilagođavanje, ekosistem

Suše

-Promijenjena flora i fauna, nove i invazivne vrste -Gubitak vrsta -Odumiranje flore i faune -Migracije -Požari



-Promijenjena flora i fauna, nove i invazivne vrste -Gubitak vrsta -Bujični potoci


oluje -Gubitak nacionalnih resursa Sva flora i fauna sa malim kapacitetom za prilagođavanje, ekosistem



17

Aneks III Očekivani rizici od klimatskih promjena

Receptori Visoki i veoma visoki rizici ... tokom ljeta ... tokom ljeta I tokom zime

Toplotni talasi Oluja Suša Jake padavine / poplave


Jačanje toplotnog stresa,

povećavanje širenja novih

vektorskih i zaraznih

bolesti i izmjenjeni

alergijski obrasci

Širenje bolesti zbog

zagađene vode, povećanje

korišćenja zdravstvene

zaštite, povećanje šteta i

broja povrijeđenih zbog

poplava, pogoršanje

mikrobioloških parametara

vode za piće, moguće

pogoršanje epidemiološke

situacije

Transport

Povećanje štete na

putevima, otežani javni

prevoz i mobilnost ljudi;

povećanje troškova za

održavanje i povećanje

problema kvalitete vazduha

Unutrašnja lovidba na

rijekama može biti

onemogućena

Povećanje šteta i troškova

za održavanje, čišćenje /

zaštita / obnova, smanjena

mobilnost

Električna energija

Povećanje broja oštećenja,

povećanja troškova

održavanja, mogući

problemi u snabdijevanju

zbog veće potrebe za

energijom i manja

efikasnost, veća potreba za

hlađenjem

Povećanje broja

oštećenja / kvarova

Povećanje troškova

održavanja; veća

potreba za hlađenjem,

manji hidropotencijal

Povećanje broja oštećenja /

kvarova na objektima za

proizvodnju i distribuciju

električne energije

Kanalizacija

Problemi na postrojenje

za prečišćavanje

otpadnih voda usljed

slabijeg dotoka

Postrojenje za

prečišćavanje otpadnih

voda i kanalizacija:

povećanje šteta i troškova

održavanja, niži kvalitet

vode, povećanje uticaja

poplava zbog nedovoljnog

kapaciteta kanalizacije

Vodosnab-dijevanje

Problemi na vodoizvorištu

Mareza - smanjenje

kvaliteta vode; povećani

troškovi održavanja

Socijalna infra-struktura

Povećanje potreba za

hladjenjem u bolnicama,

školama, vrtićima

Povećanje šteta i

troškova za

održavanje

Više ljudi sa

respiratornim

problemima u

bolnicama;

Manja dostupnost vode

(restrikcije)


za održavanje



18



Zgrade I materijali

Povećana oštećenja (npr.

na asfaltu), jačanje efekta

toplotnih ostrva, rizik od

pregrijavanja, povećanje

troškova održavanja i

potreba za hlađenjem

Vrlo visok rizik za

stambene i poslovne

objekte, posebno u gusto

izgrađenim područjima,

zbog asfaltnih i betonskih

površina

Povećanje šteta i

troškova za

održavanje

Zgrade:

povećanje šteta, npr. na

temeljima zbog sušenja

tla; sa smanjenjem

vlage i povećanjem

temperatura ljeti će

doći do pojave novih

šteta zbog deformacija

Povećanje oštećenja i

potreba za standardima

zaštite i rješavanje

odvođenja atmosferskih

voda; stvaranje drenažnih

sistema u pogođenim

područjima

Povećanje troškova

održavanja

U centru grada i

prigradskim naseljima:

posebno ugrožene zgrade

sa podrumom koje

gravitiraju Savinom potoku;

oštećenja na fasadama i

krovovima

Turizam

Izmjenjena turistička

sezona; moguće štete na

kulturno-istorijskim

spomenicima, lošiji kvalitet

vode za kupanje

Povećanje šteta i

troškova za

održavanje


za održavanje; niži prihodi

zbog smanjenog broja

turista

Maloprodaja I MSP

Povećani troškovi

za zaštitu i

popravak, problem

sa prevozom robe

Povećanje oštećenja (zaliha

/ opreme) ili gubitak

kontinuiteta poslovanja,

povećani troškovi za zaštitu

i popravak, problem sa

prevozom robe

Zelene površine

Povećanje sušenja biljaka,

povećani troškovi

održavanja (uglavnom

zalijevanje)

Vrlo visok rizik: za Ivanov

park, blokovsko zelenilo,

park šume

Visok rizik za gradske

parkove, linearno zelenilo

Ljetne oluje s

gradom: povećanje

oštećenja na

infrastrukturi i

biljkama, povećanje

troškova održavanja

Ivanov park, blokovsko

zelenilo, park šume:

povećanje troškova

održavanja (uglavnom

zalijevanje), povećana

opasnost od požara

(posebno park šume),

veće sušenje

Vodni resursi

Smanjenje kvaliteta vode

(zbog eutrofikacije), niži

nivo podzemnih voda

Nedostatak vode,

smanjenje protoka

vode / niži nivo

podzemnih voda

Povećani problemi sa

kvalitetom vode (površinske

i podzemne vode),

zagađenje vode

Kvalitet vazduha

Povećano širenje bolesti,

jačanje smoga (povećanje

koncentracije zagađivača

vazduha i alergena)

Povećano širenje

bolesti, jačanje smoga

(povećanje

koncentracije

zagađivača vazduha i

alergena)



19



Poljoprivreda

Stočarstvo (visoki rizik) i

ostala poljoprivredna

proizvodnja ( vrlo visok

rizik)

Smanjenje biološke

raznovrsnosti, povećan

rizik od požara, promjene u

ciklusu rasta, povećanje

broja štetočina, smanjeni

prinosi, rastuće potrebe za

navodnjavanjem

Povećana oštećenja

i gubitka prinosa

(npr. zbog grada I

ljetnih oluja)

Povećana opasnost od

požara, sve veće

potrebe za

zalijevanjem, povećan

rizik od erozije tla,

sušenje biljaka,

smanjenje prinosa,

povećanje broja

štetočina, gubitak

pašnjaka

Povećanje rizika od erozije

zemljišta, povećana

oštećenja i gubitak prinosa,

promjene u ciklusu rasta,

pojava mehaničkih

oštećenja, fizička oštećenja

na objektima

ANEKS IV Katalog mjera adaptacije

Specifikacija mjera u Podgorici

Kriterijum za prioratizaciju - Predlog za procjenu, pogledati pdf

Model mjere

Opis Dalje objašnjenje

Bitna lokacija(e)

u Podgorici

Dodatne koristi

Troškovi Složenos

t mjere

Negativni

spoljni efekti

(Glavno) Nadležni organ /

organizacija

Održivost za

rešavanje problema

Složenost /

implementacija

Troškovi

Dodatne koris

ti

Održivost (bez

negativnih

efekata)

Zaključak /

Rangiranje

-sinergija sa drugim adaptacionim mjerama, -doprinos ciljevima urbanog razvoja, mitigaciji, - low-regret (neupitne) mjere, -tekuće prilike, pilot projekti itd.

direktni / indirektni

- vremenski aspekt planiranja i realizacije (kratak-srednji-dugačak) - tehnička / pravna složenost - pokretač mjere / vlasnik lokacije itd. - prihvatanje zainteresovanih strana

npr. među-sektorska provjera vezano za društvo ili ekosistem ili van-gradski negativni efekti

++, +, o , -

++, +, o, -

++, +, o,

-

++, +, o

+, o, -, --

Strukturne mjere



2

Urbane zelene površine

zeleni krovovi

krovovi prekriveni zemljom i biljkama

krovovi namijenjeni prvenstveno ravnim krovnim površinama, sa potrebnim slojevima zemljišta i biljnim vrstama prilagođenim našem podneblju; Težiti da sistemi budu samoodrživi

urbani djelovi grada

- manja potrošnja energije za rashlađivanje - poboljšanje mikro klime oko objekata i kvaliteta vazduha - sporiji proces isparavanja - moguće uštede u izolacionim slojevima - energetske pogodnosti - zaštita od buke

visoki direktni troškovi, postoje i indirektni troškovi

srednjororčna mjera, pravno i tehnički složena; potrebna edukacija rdi primjene

- visoki troškovi izvođenja - skupo održavanje - dodatno opterećenje na konstrukciju

Sekretarijat za planiranje i uređenje prostora, investitori

+ - - ++ ++

uvođenje vrsta zelenila koje su otpornije na

intenzivirati upotrebu autohtonih vrsta

- vrsta prirodno rasprostranjena na nekom

sve zelene površine koje održava DOO

Zelenilo

- minimizirana potrošnja vode - smanjene troškova održavanja

direktni dugoročno

nema negativnih efekata

DOO Zelenilo

++

o

o

+

+



3

ekstremne vremenske uslove

području - vrste koje dobro podnose ekstremne uslove u našoj sredine (visoke ljetnje temperature, visok stepen suše, udari jakih vjetrova)

sprovođenje hidrantske mreže u park-šumama i urbanom zelenilu

elementi urbanog vodovodnog sistema u funkciji snabdijevanja biljaka vodom

- zaštita od požara za vrijeme sušnog perioda godine - snabdijevanje biljaka vodom

park-šume i blokovsko zelenilo

- efekti zaštite životne sredine - smanjene troškova održavanja

direktni dugoročno


DOO Zelenilo "Vodovod i kanalizacija" doo

++

o

-

++

+



4

unapređenje sistema održavanja zelenih površina

izrada katastra zelenih površina na bazi GIS tehnologije

-detaljna evidencija o zelenim površinama i jedinicama održavanja -olakšano planiranje i realizacija održavanja javnih zelenih površina

sve javne zelene površine

-smanjene troškova održavanja -kvalitetnije održavanje zelenih površina

direktni dugoročno


DOO Zelenilo

++

o

-

++

+

ozelenjavanje trgova sa pergolama

postojeći i novoplanirani

za čitav grad Podgoricu

efekti rashlađivanja trgova prepoznatih kao toplotna ostrva

visoki veoma složeno

porast troškova održavanja

Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice, Zelenilo d.o.o.

++ o - + o



5

-uvođenje vrsta sa odgovarajućim vegetacionim periodom -prilagođavanje agrotehničkih mjera -poboljšanje mikroklimatskih uslova za poljoprivrednu proizvodnju

poljoprivredne površine na prostoru Gradskih opština Tuzi i Golubovci

za područje Gradskih opština Tuzi i Golubovci

obuka poljoprivrednih proizvođača, adaptacija datuma sjetve, pristup novim vrstama, upravljanje zemljištem, efikasno korišćenje đubriva, navodnjavanje,osiguranje usjeva, povećanje prinosa

visoki-izrada Fizibiliti studije uspostavljanje fonda za poljoprivredu

veoma složeno

porast troškova

poljoprivredni proizvođači

++ o - ++ -

Vodeni sistemi

-tekuća voda u urbanoj sredini -regulacija rječica Dragije, Tara potoka i

kroz regulacione radove obezbijediti protok vode koja se javlja usljed obilnih padavina

postojeći kanali potoka Dragije, Bracanov potok, Tara potok u izgrađen

Gradska opština

Golubovci

-zaštita i očuvanje voda -preventivne mjere na zaštiti od štetnog dejstva voda

visoki direktni/i indirektni izradom tehničke dokumentacije dobiće se obim i

niska pravna i tehnička složenost


lokalne nadležne službe

++ ++ O + +



6

Karačin potoka

om dijelu su uzurpirani pomoćnim objektima, raznim otpadom i sliično

redosljed radova sa pregledom troškova

rekonstrukcija kanalizacione mreže


efekti zaštite žiovotne sredine, smanjenje potrošnje pijaće vode (reciklaža), smanjenje troškova održavanja

visoki fiksni/direktni troškovi (promjenljivi/indirektni troškovi), postepeno (prema redosljedu) osnivanje nakon izrade studije izvodljivosti

veoma složeno, studije (u pogledu na pravne i tehničke), dugoročna mjera, postepena implementacija

porast naknada za komunalne usluge, privremeni uticaj na saobraćaj

"Vodovod i kanalizacija" d.o.o

++ - - + o

izgradnja više javnih bazena

izgradnja novih i rekonstrukcija postojećih

pored planiranih sportskih terena na području grada,pored SC Morača

efekat rashlađivanja

visoki fiksni/direktni troškovi (promjenljivi/indirektni troškovi), postepeno (prema redosljedu) izgradnja

veoma složeno


Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice

++ - - + o



7

nakon izrade tehničke dokumentacije

unapređenje sistema gradskih fontana i javnih česmi

novi sadržaji

na trgovima i u gradskim parkovima

efekat rashlađivanja, dostupnost vode za piće

troškovi izgradnje nakon izrade tehničke dokumentacije

složeno


Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice i "Vodovod i kanalizacija"d.o.o.

+ + o

kanalizacija za atmosferske vode

elementi urbanog vodenog sistema u funkciji odvođenja kišnice

elementi urbanog vodenog sistema u funkciji odvođenja kišnice, npr. kanalni sistem, infiltracioni bunari. Postoje dva moguća načina da se

za cijelu Podgoricu

efekti u smanjenju troškova održavanja, efekti zaštite životne sredine

direktni troškovi visoki, i promjenljivi troškovi-indirektni, biće definisano izradom studije izvodljivosti

dugoročna mjera, i parcijalna implementacija

privremeni uticaj na saobraćaj

"Vodovod i kanalizacija" doo

++ - o + o



8

poboljša odvođenje kišnice: a) površinski ili podzemni kanalni sistem, sistem rovova, bara i slično, b) smanjiti pečaćenje površine npr. sa gradnjom vodo-propusnih tortoara, infiltracionim rovovima, basenima, bunarima, galerijam



9

a

zaštita od poplava-poplave jakih padavina (kanaliz-sistemi)

zaštita od poplava iz različitih izvora

konkretne mjere zavise od izvora poplava, npr. riječne poplave, poplave jakih padavina (kanalizacioni sistemi), blic poplave od jakih padavina (brda)

PPOV u Podgorici

smanjivanje turbidnosti vode za piće sa izvorišta Mareza, smanjivanje troskova dezinfekcije vode, zaštita zdravlja gradjana i životne sredine

fiksni veliki, ali smanjeni troskovi održavanja trafo stanice koja se nalazi na ulasku u PPOV i izložena je poplavama

srednjerocna mjera, implementacija u jednom koraku, pravno jednostavna, i tehnicki komplikovana

privremeni uticaj na rad na samom PPOV

"Vodovod i kanalizacija" doo

+ o o + o

regulacija bujičnih tokova

Savin potok, rijeka Rujela, rijeka Cijevna

na području Glavnog grada i GO

zaštita od poplava stambene i ostale infrastrukture

troškovi regulacije nakon izrade tehničke dokumentacije

veoma složeno

uticaj na neplanski izgrađene objekte duž korita


++ - ++ -



10

rijeka

Urbane strukture

svijetle boje fasada i reflesni premazi

mjera kojom se utiče izborom materijala na zagrijavanje objekta usljed dejstva sunčevih zraka

izborom svijetlih boja za bojenje fasada, kao i primjenom refleksnih premaza za zaštitu krovne izolacije, postiže se značajano niži stepen zagrijanosti objekta u ljetnjem periodu

Za čitav grad Podgoricu

- manja potrošnja energije za rashlađivanje - veća postojanost boja, pa samim tim i niži troškovi održavanja - boje svetlijih tonova jeftinije od tamnih - upotrebom refleksnih premaza produžava se vijek hidroizolacionih slojeva i smanjuju se troškovi održavanja

Relativno niski direktni troškovi

Kratkoročna mjera, pravno i tehnički jednostavna, jednostavna implementacija

- potrebna određena finansijska sredstva; neophodno je adekvatno pripremiti podlogu u smislu saniranja oštećenja što poskupljuje sami postupak

Agencija za stanovanje

+ ++ ++ + o



11

obnavljanje bolnice,vrtića,skola i ostale socijalne infrastrukture

lakši boravak svih socijalno ugrozenih kategorija u ovim ustanovama

- podizanje zelenih površina oko bolnice,vrtica itd., - farbanje svjetlijim bojama, -postavljanje izolacije za unutrasnje hladjenje I grijanje

Podgorica i gradske opštine

lakše prilagođavanje ranjivih grupa na klimatske promjene

srednji direktni troškovi, manji troškovi održavanja

dugoročne mjere


+ ++ o + +

Projektovanje građevina

sanacija postojećih objekata

upotrebom adekvatnih materijala poboljšati opše stanje objekta sa aspekta adaptacije na klimatske promjene

- sanacija svih oštećenja na spoljašnjim fasadnim i krovnim površinama radi

objekti starijeg datuma

izgradnje - 20 god i više

manja potrošnja energije za grijanje i hlađenje; porast ekonomske vrijednosti objekta; produžen životni vijek

direktni troškovi radova

kratkoročna mjera, tehnički srednje složena. Njena primjena zavisi od finansijskih

relativno visoki troškovi primjene viših standarda

vlasnici objekata

+ + o ++ o



12

sprječavanja prodora vode i vlage u objekat upotrebom kvalitetnih, trajnih materijala - ugradnja roletni - zamjena fasadne bravarije sa bravarijom odgovarajuće energetske klase

objekta; poboljšanje komfora i zdravlja stanovnika; niži troškovi održavanja; estetske pogodnosti

mogućnosti

planske mjere zaštite od poplava

urbanističkim planiranjem težiti da se svedu na minimum štete usljed

- izdignuti objekte iznad površine zemljišta - ne

naselja koja gravitiraju Savinom potoku

- svođenje na minimum poplava u objektima - bolji uslovi za život stanovništa u

direktni troškovi izrade odgovarajuće planske dokumentacije i kontrola

srednjoročna mjera, pravno i tehnički srednje složena

poskupljuje izgradnju objekata, kao i troškove


+ o - + -



13

poplava graditi podrume u plavnim područjima - planskim dokumentima regulisati površinske vode - sistemi drenaže - uzdignuti mehaničku, električnu i opasnu opremu itd.

naseljima njene implementacije

prateće infrastrukture (prvenstveno sistema za regulaciju površinskih voda)

sanacija postojećih objekata izradom termoizolacije fasade, (uključujući i hidroizolcionu zaštitu

primjena adekvatnih termoizolacionih materijala u cilju poboljšanja toplotnih karakteristika objekata kolektivnog

- saniranje svih oštećenja koja postoje na fasadama upotrebom

objekti starijeg datuma

izgradnje - 20 god i više, u

urbanim djelovima grada

- manja potrošnja energije za grijanje i hlađenje; - porast ekonomske vrijednosti objekta; - produžen životni vijek

direktni troškovi radova

kratkoročna mjera, tehnički srednje složena. Njena primjena zavisi od finansijskih

relativno visoki troškovi primjene viših standarda; realizacija zavisi od mogućn

Agencija za stanovanje, etažni vlasnici

++ + o ++ o



14

fasade) stnovanja adekvatnih materijala; izrada termoizolacije fasade, sa potrebnim hidroizolacionim slojevima, završna obrada u željenom tonu; izvođenje svih pratećih radova (npr. limarski)

objekta; - poboljšanje komfora i zdravlja stanovnika; - niži troškovi održavanja; - estetske pogodnosti

mogućnosti

osti etažnih vlasnika da finansiraju radove

ugradnja solarnih panela

ugradnja solarnih panela na krovovima objekata

rekonstrukcija postojećih objekata u smislu ugradnje solarnih panela na


- manja potrošnja energije za zagrijavanje vode u domaćinstvu, što predstavlja značajan procenat u ukupnoj

direktni troškovi izrade odgovarajuće tehničke dokumentacije i samo izvođenje radova

srednjeročna, tehnički i pravno srednje složena

relativno visoki početni troškovi proizvodnja energije zavisi od vremens


+ o - ++ --



15

krovovima objekata, prevashodno za zagrijavanje vode

potrošnji energije; - solarna energija je obnovljiva; paneli se recikliraju; - relativno dug vijek trajanja; - ekonomska isplativost u odnosu na početno ulaganje

kih uslova i količine sunca

Nestrukturalne mjere



16

sistem monitoringa režima Skadarskog jezera radi zaštite od plavljenja naselja u priobalnom dijelu

međuinstitucionalna saradnja na uređenju režima voda Skadarskog jezera; U 2010. godini potpisan je memorandum o razumijevanju između Crna Gore i Albanije na rješavanju uređenja režima voda Skadarskog jezera i zaštite od plavljanja priobalnog područja; Formirana međudržavna Komisija

Lokalna uprava treba biti uključena radi: - pouzdane informisanost o toku sprovedenih i planiranih aktivnosti na upravljanju vodama Skadarskog jezera; -prostornog planiranje u pogođenim oblastima; - zaštite

ugrožena područja gradskih

opština Tuzi i Golubovci

smanjeni budzetski izdaci koji idu na procjenu od posledica poplava

indirektni

zavisi od već postavljenog koncepta resornih državnog organa sa susjednom Albanijom na rješavanju pitanja regulacije i upravljanja vodama Skadarskog jezera

neočekivani

Glavni grad/ Gradska opština

+ - ++ +



17

za praćenje i realizaciju mjera

imovine i građana; - da neposredno učesvuje u predlaganju, donošenju odluka i planova zaštite od štetnog dejstva voda Skadarskog jezera;

lokalni sistem upozorenja građana na nepovoljne vremenske prilike/ciklone

Uspostavljanje lokalnog sistema i upozorenja na nepovoljne vremenske prilike ( putem vebsajta Glavnog

Prognoza u vezi sa: - Dešavanjima zagrijavanja - Jakim padavinama / poplava

Glavni grag/ gradske opštine

veći stepen zaštite zdravlja građana

indirektni

PR službe / Timovi za upravljanje vanrednim situacijama Glavnog grada i Gradskih opština

+ - ++ ++ +



18

grada, mjesnih zajednica, lokalnih medija)

ma - Nedostatakom vode

sistem ranog upozorenja na požare

sprječavanje nastanka namjerno izazvanih požara, alarmiranje i rane dojave o nastanku požara

- ugradnja sistema za dojavu požara na otvorenom (video nadzor sa termovizijskim senzorima) - najpovoljnija je ugradnja IPNAS sistema (inteligentni protiv požarni sistem)

ugradnja sistema na

najkritičnijim lokacijama:

Brdo Gorica, Ljubović i

parkovi prema Tuzima, KAP-u

i Zlatici

- mogućnost blagovremenog djelovanja službe zaštite - smanjenje troškova u materijalnim gubicima - smanjenje troškova gašenja i sanacije - povoljan uticaj na vazduh (pr. Podgorica 2007) - unaprijeđena zaštita zelenih površina

visoki fiksni direktni troškovi

- dugoročna mjera - pravno jednostavna - tehnički srednje složena - primjena zavisi od finansijskih mogućnosti


Služba zaštite Podgorica

++ o - ++ +



19

uspostavljanje brige o ranjivim grupama

uspostavljanje socijalne mreže za pomoć u slučaju ekstremnih situacija


u sinergiji sa drugim adaptacionim mjerama za sve grupe stanovništva dovešće do poboljšanja zdravstvenog stanja građana Podgorice

direktni troškovi - stalno ulaganje

dugoročna-promjenjivi troškovi u zavisnosti od mogućnosti realizacije određene mjere

stalno ulaganje-nema negativnih efekata

Glavni grad, IJZCG, Crveni krst CG, mediji, DZ Podgorica

++ + + ++ +

korekcija radnog vremena i prilagodjavanje ektremnim vremenskim uslovima

prekid rada na otvorenom / zabrana gradjenja tokom ekstremnih vremenskih uslova


u sinergiji sa drugim adaptacionim mjerama dovešće do poboljšanja zdravstvenog stanja radno aktivne populacije u slučaju ekstremnih vremenskih uslova

direktni troškovi , indirektni troškovi

dugoročna, pravno složena i tehnički jednostavna mjera, koju treba da donese skupština Glavnog grada, a da se toga pridržavaju građevinske firme

smanjena dinamika izgradnje za vrijeme ekstremnih vremenskih prilika

Glavni grad ++ o + o o



20

edukativno-informativne kampanje o klimatskim promjenama

brošure za stanovnike, turiste i radnike na otvorenom o ekstremnim vremenskim uslovima, organizovnje okruglih stolova


u sinergiji sa drugim adaptacionim mjerama koje se tiču podizanja svijesti za sve grupe stanovništva, dovešće do poboljšanja zdravstvenog stanja građana Podgorice

direktni troškovi -stalno ulaganje

dugoročan-promjenjivi troškovi u zavisnosti od mogućnosti realizacije određene mjere


Glavni grad, IJZCG, Crveni krst CG, mediji, DZ Podgorica

++ ++ + ++ +

obavještavanje gradjana o kvalitetu vode za piće

u slučaju ekstremnih vremenskih događaja


u sinergiji sa drugim adaptacionim mjerama koje se tiču podizanja svijesti za sve grupe stanovništva dovešće do poboljšanja zdravstvenog stanja građana Podgorice

direktni troškovi -stalno ulaganje

dugoročan-promjenjivi troškovi u zavisnosti od mogućnosti realizacije određene mjere dugoročan-promjenjivi troškovi u zavisnosti od


"Vodovod i kanalizacija" doo, IJZCG

+ ++ ++ ++ +



21

mogućnosti realizacije određene mjere

Mjere adaptacije na klimatske promjene u urbanističkim planovima i programima

unapređenje javnog prevoza

efikasniji javni prevoz

- obnavljanje starog voznog parka novijim autobusima - reorganizacija autobuskih linija, u vidu bolje pokrivenost - moderna autobuska stajališta, - veća učestalos

- Podgorica, - GO Golubovci i Tuzi - prigradska naselja

- manje potrebe za parking mjesta - manje opterećen saobraćaj - smanjenje emitovanja zagađujućih čestica u vazduhu - efikasnija potrošnja goriva

-visoki / direktni troškovi -promjenljivi / indirektni troškovi

- implementacija u fazama, - dugoročna mjera

uprava Glavnog grada Gradski saobraćaj

+ o - ++ -



22

t reda vožnje.

unapređenje biciklističkog saobraćaja

- biciklističke staze - promovisanje biciklističkog saobraćaja

- uz novo planirane saobraćajnice obavezno planiranje biciklističkih staza, - pri rekonstrukciji saobraćajnica (proširivanje na 4 trake) treba projektovati biciklističke staze

- Podgorica, - Korita rijeka Morače i Ribnice, - GO Golubovci i Tuzi (urbano područje), - Park šume Gorica i Kakaricka gora, - Plavnica (lokalni put Golubovci-Plavnica)

- smanjenje potrebe za korišćenjem motornih vozila - manje opterećen saobraćaj - smanjenje emitovanja CO2 - izgradnja biciklističkih staza kao motivacija stanovništva za korišćenje ovog vida transporta - otvaraju se mogućnosti novih projekata (npr. besplatno "iznajmljivanje" bicikala, primjer Pariz -"Velib") - doprinos

- visoki direktni - niski indirektni torškovi

- postepena implementacija, - dugoročna mjera, - pravno jednostavna.

- privremeni uticaj na saobraćaj


+ - o ++ -



23

kvalitetu života

izgradnja više kružnih tokova

povećanje frekvencije saobraćaja, smanjenja zagađenja izduvnim gasovima

na najprometnijim saobraćajnicama/planirane

veća propusna moć, smanjenje zagađenja vazduha

visoki složeno

uticaj na neplanski izgrađene objekte/rušenje

Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice/Sekretarijat za uređenje prostora i zaštitu živ sred

+ + o + o

Documents

GLLAAVVNNII GGGRRAADD PPOODDGOORRIICCAA SE EKKR …podgorica.me/wp-content/uploads/2017/12/strategija... · 2.1.2 Kjoto protokol 2.1.3 Kopenhagenski sporazum 2.1.4 Namjeravani nacionalni