éG&/íNDGO 6N(6A6NDGO 1 · C) Çekirdek D) Dış çekirdek E) Sial 3. I. Sial ve sima olmak üzere iki farklı bölüm-den oluşur. II. Yoğunluğu en düşük olan katmandır. III

7

ÖĞRENİYORUZ-UYGULUYORUZ

DOĞAL SİSTEMLER (Dünya’nın Yapısı ve Oluşum Süreci)

Yerin yapısı ve oluşum süreci

Yer kabuğu

Manto

Dış çekirdek

İç çekirdek

Dünya’nınyaşıyaklaşıkolarak4,5mil-yaryıldır. İnsanlar,Yer’inderinliklerihakkındabilgileri;Depremdalgaları,volkanizmasonucundaçıkanmadde-lerin özellikleri, kayaçların yapısı vemadenaramalarısırasındayapılansondajlarsayesindeöğrenmiştir.

DÜNYA’NIN İÇ YAPISI

Yerkabuğu:

Litosferyada taşküreolarakdaad-landırılır.

Mantonunüzerindeyeralır.

Yerküreninenhafif ve ince tabaka-sıdır.

Okyanuslarınaltında ince(8-10km),karalarınaltındadahakalındır(70km)

Yerkabuğununüst kısmınasial (kı-tasal kabuk),denmesininnedenibi-leşiminde silisyum ve alüminyumbulunmasıdır.

Bukatınaltında isesima(okyanusalkabukbileşimindesilisyumvemagne-zumbulunan)katıbulunur.

Sialkaralarınaltındakalın ikensimaokyanuslarınaltındadahakalındır.

Manto

Yerkabuğununaltındanbaşlayıp2900kmderinliğekadaruzanır.

Dünya’nın toplamhacminin%84’lükkısımınoluşturur.

Yerkabuğunayakınüstkısmınaaste-nosferdenir.

Kıtalarbukatmanüzerindehareketet-mektedir.

TEST • 1

1. Aşağıda Yer’in iç yapısını gösteren bir kesit verilmiştir.

Yer kabuğu

Manto

Dış çekirdek

İç çekirdek

Buna göre Yer’in iç yapısı hakkında bilgi-ler aşağıdakilerden hangisine dayanıla-rak elde edilemez?

A) Yerkabuğunu oluşturan kayaçların yapı-sına

B) Yer’in derinliklerine yapılan sondaj çalış-malarına

C) İklim koşullarına

D) Deprem dalgalarına

E) Volkanik patlamalarla çıkan lavlara

2. • Yer kabuğunun altında yer aır.• Tektonik hareketlerin oluşmasında en

önemli etkendir.• Kıtalar, akışkan olan bu katman üzerinde

hareket etmektedir.Yukarıda verilen özellikler aşağıdaki kat-manlardan hangisine aittir?

A) Sima B) MantoC) Çekirdek D) Dış çekirdekE) Sial

3. I. Sial ve sima olmak üzere iki farklı bölüm-den oluşur.

II. Yoğunluğu en düşük olan katmandır.III. Sial’in kalınlığı karaların altında daha faz-

ladır.IV. Mantodaki dikey akımlar nedeniyle kırıla-

rak levha denen parçalara ayrılmıştır.V. Kütle oranı en fazla olan katmandır.

Yukarıdakilerden hangisi, yer kabuğuna ait bir özellik değildir?

A) I B) II C) III D) IV E) V

4. Yer kabuğunun katmanlarından olan sial kıta-sal kabuğun yüksek dağlık kesimlerinde kalın iken, okyanusal kabuk altında incelerek ke-sintiye uğrar.

0°

I

IIIII IV

V

Buna göre, yukarıdaki haritada numara-lanmış taralı bölgelerden hangisinde sial katmanının en kalın, hangisinde en ince olması beklenir?

En Kalın En İnceA) I IIB) II IIIC) III IVD) II IVE) V I

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

8



Çekirdek

Mantodan sonra 6370 km’ye kadariner.

Yoğunluğu, kalınlığı ve sıcaklığı(6000°C)enfazlaolankısımdır.İççe-kirdekbasınçnedeniylekatıdır.

Uyarı: Astenosfer ve alt mantodakisıcaklıkfarkındandolayıdikeyyöndekonveksiyonel akımlar oluşur. BunabağlıolarakDeprem,volkanizma,dağoluşumuvekıtaoluşumudenentekto-nikhareketleroluşur.

Levha Tektoniği

Üzerindeyaşadığımızyerkabuğulev-haadıverilenbüyükkırıkparçaların-danoluşur.Levhalarmantoüzerindehareketeder.Bukuram1915yılındaAlfredWegener tarafından KıtalarınKaymasıteorisiolarakifadeedilmiştir.

BaşlangıçtaPangeadenentekparçahalindekikaraparçası,bukarayıçev-releyenPanthalassaadınıverdiğiok-yanus bulunmaktaydı.Daha sonrakidevredePangeaçeşitlibüyüklüktekiparçalarabölündüveyavaşyavaşka-yarakbugünkügörünümünüaldı.

Kıtaların kayma teorisinin ispatları

Kıtalarınbiçimlerinintıpkıbiryapbo-zunparçalarıgibibirbirineuymasıKıyıçizgilerininbirbirineuyması

Aynıcanlıfosillerininbirbirindenbin-lercekilometreuzaktabulunankıtalar-dabulunması

ABDdoğusuveBatıAvrupakıyıların-dakimağmatikkayaçlarınaynıyaştaolması

Okyanusallevhailekarasallevhakar-şılaşıriseokyanusallevhaaltadalar,karasal levhada kıvrım dağ oluşur.(And-kayalıkdağları)

İkikıtasal levhabirbirineyaklaşıncaKıvrımsıradağlar(Himalaya)

İkiokyanusallevhabirbirineyaklaşır-saokyanushendekleri,volkanikada-laroluşur.

İkikıtasal levhanınbirbirindenuzak-laşması okyanus tabanından çıkanmagmanınsoğumasıokyanussırtla-rınıoluşturur(AtlasOkyanusu).

123456789CBECADACB

5. Yer kabuğunu oluşturan levhaların çeşit-li yönlere hareket etmesi aşağıdakilerden hangisine bağlı olarak meydana gelmek-tedir?

A) Mantodaki konveksiyonel akıntılara

B) Okyanus akıntılarına

C) Sial ve Sima arasındaki yoğunluk farkına

D) Kara ve deniz dağılımının yarım kürelerde farklı olmasına

E) Yer küreyi oluşturan katmanlar arasındaki kalınlık farkına

6. Aşağıda yer yuvarlağını oluşturan geosfer şekil üzerinde gösterilmiştir.

Yer kabuğu

MantoSima

Sial

Çekirdek

Astenosfer

Buna göre Dünya’nın iç yapısı ile ilgili ve-rilenlerden hangisi yanlıştır?

A) Yer kabuğunu oluşturan katmanlardan Sial okyanus tabanında daha incedir.

B) En yoğun olan katman iç çekirdektir.

C) Mantodaki sıcaklık ve yoğunluk farkından oluşan dikey akımlar tektonik hareketlere neden olur.

D) Yerin derinliklerine doğru inildikçe sıcak-lık ve basınç azalır.

E) Yerkabuğunun kalınlığı kara ve denizlerin altında farklılık gösterir.

7. I. deprem dalgalarıII. volkanizmaIII. fosillerIV. tortul kayaçlarYukarıdakilerden hangileri Dünya’nın iç yapısı hakkında bilgi verir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) I ve IV E) II ve IV

8. Yer yuvarlağının yapısıyla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

A) Yoğunluğu en fazla olan katman çekir-dektir.

B) Kalınlığı en az olan katman litosferdir.

C) Yer kabuğunu oluşturan levhalar dış çe-kirdek üzerinde hareket eder.

D) Mantodaki konveksiyonel akıntılar iç kuv-vetleri oluşturur.

E) Litosferi oluşturan en üst katman sial ka-raların altında daha kalındır.

9. (I) Yerkürenin en üstünde yer alan yer kabu-ğu en ince katmandır. (II) Bu katı kabuğun üst kısmında sima, alt kısmında ise sial tabaka-sı bulunur. (III) Yerkabuğunun altında manto yerkürenin toplam hacminin yarıdan fazlası-nı oluşturur ve tektonik hareketler için gerek-li enerjiyi sağlayarak iç kuvvetlerin kaynağını oluşturur. (IV) Mantonun altında yerkürenin iç kısmını oluşturan çekirdek en yoğun katman-dır. (V) Yerin merkezine inildikçe sıcaklık, yo-ğunluk ve basınç artmaktadır.Yeryuvarlığının iç yapısıyla ilgili verilen parçada numaralanmış cümlelerden han-gisinde bilgi yanlışı yapılmıştır?

A) I B) II C) III D) IV E) VÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

9



JEOLOJİK ZAMANLAR

Jeolojikzamancetvelindekidönemle-rinayrılmasındayeryüzüşekillerininoluşumuvedeğişimi,iklimdeğişikle-rivebazıcanlı türlerininortayaçık-masıveyayokolmasıgibiolaylaresasalınmşıtır.

Prekambriyen (İlkel Zaman)

İlkcanlılarbakterivealglerinoluşması

Atmosferinoluşması

Sularvekayaçlarınoluşması

Paleozoyik I. jeolojik zaman

PangeaKıtası’nınoluşması

KaledoniyenveHersiniyenkıvrımdağ-larınınoluşumu(Apalaş,Ural,İskoçyaveİskandinav)

TaşKömürüyataklarınınoluşması

Mesozoyik II. jeolojik zaman

PangeaparçalanmasıylaLavrasyaveGondvanakıtalarınınoluşması

Tetisdenizininoluşmasıvebudeniztabanındatortulaşmayaşanması

Dinozorlarınbudönemdeyaşamasıilkmemelilerinvekuşlarınoluşması

Senozoyik III. jeolojik zaman

Kuvaterner

Günümüzdekiiklimlerinoluşması

Buzuldevirlerinbaşlamasıbitmesi

İnsanhayatınınbaşlaması

Kıtalarınbugünkügörünümünüalma-yabaşlaması

Tersiyer

Bugünkübitkivehayvantoplulukları-nınoluşması

LevhahareketlerinebağlıolarakAlp-Himalaya,Andkayalıkdağlarınınoluş-ması

AtlasveHintOkyanuslarınınoluşması

Linyit,petrol, tuzveboryataklarınınoluşması

TEST • 2

1. Aşağıdaki jeolojik zamanlardan hangisi o jeolojik zamanda oluşmayan bir olay ile birlikte verilmiştir?

A) Prekambriyen – Su yosununun ortaya çıkması

B) Paleozoyik – Taş kömürü yataklarının oluşumu

C) Mesozoyik – Yer kabuğunun kırılarak kıtalara ayrılmaya başlaması

D) Senozoyik – Alp - Himalaya dağlarının oluşumu

E) Kuvaterner – Petrol, bor, tuz, linyit yataklarının oluşumu

2. Alp - Himalaya kıvrım dağ sisteminin oluş-masında aşağıdaki levhalardan hangisi-nin etkisi yoktur?

A) Pasifik B) Arap C) AfrikaD) Hindistan E) Avrasya

3. I. KayalıkII. AlpIII. HimalayaIV. AndYukarıdaki dağlardan hangileri Tethys denizinde biriken tortuların, tektonik ha-reketlerin etkisiyle yükselmesi sonucu meydana gelmiştir?

A) I ve II B) I ve III C) I ve IVD) II ve III E) III ve IV

4. • Alp kıvrımlarına hazırlık dönemidir.• Büyük oranda tortulaşma ve birikmeler ol-

muştur.• Kıtaların ayrılmaya başladığı dönem.• Dinozorların yaşadığı dönemdir.Bu olaylar, aşağıdaki jeolojik zamanların hangisinde meydana gelmiştir?

A) Kuvaterner B) MesozoyikC) Paleozoyik D) SenozoyikE) Prekambriyen

5. Aşağıdaki yeraltı kaynaklarından hangisi-nin oluşumu günümüze daha uzak bir jeo-lojik zamana aittir?

A) Petrol B) BorC) Doğal gaz D) Taş kömürüE) Linyit

6. Jeolojik zamanların geçmişten günümü-ze sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

A) Paleozoyik - Mesozoyik - Senozoyik - Prekambriyen

B) Nezozoyik - Senozoyik - Prekambriyen - Pakozoyik

C) Prekambriyen - Paleozoyik - Mesozoyik - Senozoyik

D) Senozoyik - Prekambriyen - Paleozoyik - Mesozoyik

E) Paleozoyik - Senozoyik - Prekambriyen - Mesozoyik

7. • Egeid karasının çökmesi, Ege Denizi’nin oluşması

• İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluş-ması

• Buzul devirlerinin başlaması ve bitmesiYukarıdaki olaylar aşağıdaki jeolojik za-manlardan hangisinde meydana gelmiş-tir?

A) Paleozoyik B) KuvaternerC) Mesozoyik D) JuraE) Prekambriyen

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

10



Türkiye’nin Jeolojik Geçmişi

TürkiyebütünüyleAlp-Himalayakıv-rım kuşağında yer almasına karşınher jeolojik zamana ait arazileri bu-lunmaktadır.

Budevirde kuzey vegüneydeki eskikıta çekirdeklerinden aşınanmalze-meler(kireç,kilvb.)TethysDenizita-banındabirikmiştir.

Paleozoyik I. jeolojik zaman

BudönemdeZonguldak,Alanya,Ana-mur,Mardin,Aydın,YıldızDağları,Bit-lismasifarazilerioluştu.

Nemliiklimişartlarındaoluşanorman-laryeraltındakalarakZonguldakTaş-kömürlerinioluşturdu.

Mesozoyik II. jeolojik zaman

Türkiye’desualtıvolkanizmasıKuzeyAnadoludağlarındaetkilioldu.

Deniz altındaki Anadolu’nun bir çokyerinde deniz canlılarına ait fosilleroluştu.

Senozoyik III. jeolojik zaman

Kuvatarner

EgeDeniziveBoğazlaroluştu.

BoğazlarınoluşmasıilegölolanKara-denizdenizözelliğikazandı.

EpirojenezleAnadolutoptanyükseldi.

Genişplatodüzlüklerioluştu.

Tersiyer

Anadolu’nun büyük kısmı kara hali-negeldi.

TorosveKuzeyAnadoludağlarıoluş-tu.

Volkanikdağlaroluştu.

Bor, linyit, tuz,petrolyataklarıoluş-muştur.

Uyarı: Türkiye’nin genç jeolojik za-mandaoluşması;Depremlerinsıkya-şanmasıVolkanikalanlarıngenişyerkaplaması, jeotermal(sıcaksu)kay-naklarınınyaygınolması,Yükseltiveengebenin fazlaolması, akarsu akışhızıveaşındırmasınınfazlaolmasınayolaçmıştır.

8. Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya kadar de-ğişik evrelerden geçmiştir. Bu evrelere jeolo-jik zaman denilmektedir.Aşağıda jeolojik zamanlara ait verilen bil-gilerden hangisi yanlıştır?

A) Kaledoniyen ve Hersinyen kıvrımları ve kömür yatakları I. jeolojik zamanda oluş-muştur.

B) Dört kez buzul ve ısınma döneminin ya-şanıp, insanın ortaya çıkması III. zaman-da olmuştur.

C) Dünya üzerinde tuz petrol, linyit yatakları-nın oluşumu, Atlas ve Hint Okyanusu Ter-siyer zamanda gerçekleşmiştir.

D) En eski kıta çekirdekleri ve denizlerde ilk tek hücreli canlılar ilkel zamanda oluş-muştur.

E) Yerkabuğunun kırılarak ikiye ayrıldığı di-nozorların yaşadığı dönem III. zamandır.

9. Demir ve nikel gibi ağır elementlerin bu-lunduğu sıcaklık değerlerinin yaklaşık 5000°C olduğu ve barisfer olarak adlan-dırılan yer küre katmanı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Manto B) ÇekirdekC) Astenosfer D) LitosferE) Sial

10. Wegenner’e göre “Kıtalar başlangıçta tek parça halinde mantodaki dikey akımlarla kı-rılmış birbirinden uzaklaşmıştır.Aşağıdakilerden hangisi Alfred Wegenner’in kıtaların kayması teorisine kanıt olarak gösterilemez?

A) Kıtaların biçimlerinin tıpkı bir yap-bozun parçaları gibi birbirine benzemesi

B) Antarktika ve Grönland kıyılarında buzul-ların deniz seviyesinden başlanması

C) Avustralya ve Asya’da aynı bitki ve hay-van fosillerine rastlanması

D) Güney Amerika’nın doğusu ve Afrika kıta-sının batısındaki kıyı çizgilerinin benzerlik göstermesi

E) Atlas Okyanusu’nun doğu ve batı kıyıla-rındaki kayaç yapılarının benzerlik gös-termesi

11. I. Deprem dalgalarıII. İklim koşullarıIII. FosillerIV. Magmatik kayaçlarYukarıda verilenlerden hangileri, yerküre-nin iç yapısı hakkında bilgi vermez?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) II ve IV E) III ve IV

12. Aşağıdaki haritalarda jeolojik zamanlar için-de yerkabuğunu oluşturan levhaların günü-müze kadar olan değişmeleri gösterilmiştir.

I.225 milyon yıl önce II.135 milyon yıl önce

III.65 milyon yıl önce IV. Günümüz

Buna göre, kıtaların kırılmasına ve hare-ketine neden olan faktörün aşağıdakiler-den hangisine yol açtığı söylenemez?

A) Sıcak su kaynaklarının oluşmasına

B) Yeni kıtaların ortaya çıkmasına

C) İklim değişmelerine

D) Kıvrım sıra dağlarının oluşmasına

E) Volkanik püskürmelere

123456789101112EADBDCBEBBCC

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

11



İç Kuvvetler:

Enerjisinimantodanalanveyeryüzün-dekıtaları,dağları,depremleri,volka-nizmayıoluşturankuvvetleridir.

İçkuvvetlerinoluşumsürecindemey-danagelenhareketleretektonikhare-ketdenir.

Dağ Oluşumu (Orojenez)

a. Kıvrım Dağlar:Dışkuvvetler(akar-su, rüzgar…) tarafından aşındırılanmalzemelerdeniztabanlarındabiriki-rek,sertlikdereceleribirbirindenfark-lıtortultabaklaroluşturur.Mantonunetkisiyle levhaların birbirine yaklaş-ması sonucu yan basınçlara uğra-yarak esnek olan tortul tabakalarınkıvrılıpyükselmesiyleoluşur.Kubbeşeklindekikısımlarınaantiklinal,çu-kurlaşankısımlarınasenklinaldenir.

Antiklinal

Senklinal

TEST • 3

1. Türkiye’de III. jeolojik zamanda meydana ge-len arazi geniş yer tutar.Aşağıdakilerden hangisi bu dönemde gerçekleşen olaylardan biri değildir?

A) Zonguldak Taş kömürü yataklarının oluş-ması

B) Tuz, bor ve linyit yataklarının oluşması

C) Karadeniz ve Akdeniz’in birbirine bağ-lanması

D) Kıyı Ege’deki horst ve grabenlerin oluş-ması

E) Toros dağlarının oluşması

2. Türkiye’de aşağıdakilerden hangisi diğer dördünden daha sonra meydana gelmiş-tir?

A) Zonguldak’taki taşkömürü yatakları

B) Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki pet-rol yatakları

C) Güney Anadolu sıradağları

D) Yıldız Dağları ve Menteşe Dağları

E) İstanbul ve Çanakkale Boğazları

3. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu Yarı-madasının kuzeyden Avrasya, güneyden Afrika ve Arap levhaları tarafından sıkılaş-tırılmasının bir sonucu değildir?

A) Yeraltı zenginliğinin fazla olması

B) Dağların doğu-batı doğrultusunda uzan-ması

C) Yerşekillerinin engebeli olması

D) İç bölgelerdeki plato alanlarının yüksek-lerde olması

E) Batıdan doğuya doğru gidildikçe yüksel-tinin artması

4. I. Birinci Jeolojik Zaman - Taşkömürü ya-taklarının oluşumu

II. Üçüncü Jeolojik Zaman - Toros ve Kuzey Anadolu sıradağlarının oluşması

III. Kuvaterner Zaman - Karadeniz’in boğaz-lar yoluyla Ege denizine bağlanması

IV. İkinci Jeolojik Zaman - İlk masif arazile-rin oluşması

Yukarıda verilen jeolojik devir ve Türkiye’ de meydana gelen olay eşleştirmelerin-den hangileri yanlıştır?

A) Yalnız I B) Yalnız IV C) I ve IID) II ve III E) III ve IV

5. Türkiye’nin bugünkü jeomorfolojik gö-rümünü kazanmasında aşağıdakilerden hangisi daha çok etkili olmuştur?

A) Depremler B) EpirojenezC) Volkanizma D) OrojenezE) Buzullar

6. I. Akarsuların enerji potansiyellerinin fazla olması

II. Fay hatlarının yaygın olmasıIII. İklim çeşitliliğinin fazla olmasıIV. Volkanik dağların bulunmasıV. Kıyılarında delta ovalarının bulunması

Yukarıda verilen özelliklerden hangileri-nin Türkiye’nin yakın bir jeolojik zamanda oluştuğunu kanıtlamaz?

A) I ve II B) II ve III C) III ve IVD) II ve IV E) III ve V

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

12



b. Kırık Dağlar: Esnekliğin yitirmişsertyapıdakitortultabakalaryanba-sınçlarauğradıklarındakırılmayauğ-rarvekırıkdağlaroluşur.Fayboyuncayükselenkısımahorst çökenkısımagrabendenir.

Uyarı: Türkiye’deorojenezIII.zamantersiyerdeToroslarveKuzeyAnadoluDağlarıkıvrılmasonucundaoluşmuş-tur. EgeBölgesi’nde ise kırık dağlargenişyertutar.

2. Kıta Oluşumu (Epirojenez)

Genişyerkabuğuparçalarınındikeydoğrultudaçokyavaşşekildeyükse-lipalçalmasınaepirojenezdenir.

Farklıyoğunlukvekalınlıktakiyerka-buğuparçalarımantoüzerindedenge-dedurur.Budengeyeizostatikdengedenir.

Ağırlaşıp alçalmaya neden olan olaylar

Buzullaşma

Alüvyonvelavlarınçukuralanlardabi-rikmesi

Karalardakialçalmalarsonucundade-nizsuları,kara içlerinedoğru ilerler.Bunatransgresyondenir.

Çökme

Deniz

GrabenHorst Horst

7. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin ya-kın jeolojik zamanda oluştuğunun kanıtı olarak gösterilemez?

A) Akarsu erozyonunun şiddetli olması

B) Tektonik deprem riskinin fazla olması

C) Zonguldak’ta taşkömürü yataklarının ol-ması

D) Termal kaynakların fazla olması

E) Ortalama yükseltisinin fazla olması

8. Oluştukları jeolo-jik zaman

Meydana gelen olaylar

Prekambriyen Taş kömürü yatakları

Tersiyer Ege Bölgesi'ndeki linyit yatakları

Kuvaterner Egeid karasının kırılarak çökmesi

Paleozoyik Masif arazilerin oluşması

MesozoyikGüney Marmara'daki bor yataklarının oluşması

Yukarıdaki tabloda, Türkiye’de meydana ge-len bazı olaylar ve oluştukları jeolojik zaman-lar verilmiştir.Buna göre yapılan eşleştirmelerden kaç tanesi doğrudur?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

9. I. Jeolojik zamanda kıvrılarak yükselen kı-sımların zamanla başkalaşıma uğraması so-nucunda masif araziler oluşmuştur.

IIIIV

IIVI

Buna göre, yukarıdaki haritada numara-larla gösterilen yörelerden hangisinde masif arazilerin bulunduğu söylenemez?


10. I. Kuzey Anadolu Dağlarının oluşumuII. Masif arazilerin oluşumuIII. İstanbul ve Çanakkale boğazlarının olu-

şumuYukarıdaki olayların meydana geldiği jeo-lojik zamanlar aşağıdakilerin hangisinde günümüze en uzak olandan en yakın ola-na doğru sıralanmıştır?

A) I-II-III B) III-II-I C) II-III-ID) I-III-II E) II-I-III

11. Aşağıda verilen özelliklerden hangisi di-ğer dördünün de nedenini oluşturur?

A) Sıcak su kaynakları sağlık turizminde kul-lanılması

B) Türkiye 3. jeolojik zamanda oluşması

C) Türkiye’nin aktif fay hatlarının bulunması

D) Ege Bölgesi’nde jeotermal enerji üretil-mesi

E) İç ve Doğu Anadolu’da volkanik dağların bulunması

12. I. Zonguldak çevresiII. Rize çevresiIII. Bitlis çevresiIV. Yıldız DağlarıV. Menteşe Dağları

Yukarıda verilen merkezlerden hangisi I. jeolojik zamanda oluşan masif araziler-den biri değildir?


123456789101112AEABDECCEEBB

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

13



Hafifleyip yükselmeye neden olan olaylar

İklim değişmeleri ile buzulların eri-mesi

Karalarınuzunsüreaşınması

Karalarınyükselmesisonucudenizse-viyesialçalır.Buolayadaregresyon(denizçekilmesi)denir.

Yükselm

Deniz

e

Epirojenez olayına örnekler

Kuvaternerdeyaşananbuzuldönem-lerinde Kanada ve İskandinavya’daoluşanbuzullargünümüzdehızlaeri-mektebualanlaryükselmektedir.

Alpdağlarıaşınmaetkisinebağlıola-rakyükselmektedir.

Hollanda,AlmanyaveFransa’nınkuze-yindeyeralanovalarileİtalya’nınVe-nedikşehrivePoOvası’dayıldabirkaçmilimetreçökmektedir.

Volkanizma

Mağmanın yeryüzüne çıkması veyayeryüzüneyakınyerlerekadarsokul-masıdır.

a. Derinlik Volkanizması

Yerkabuğununiçerisindekiçatlakveboşluklarasokulanmağmanınyüzeyeulaşamamasısonucuoluşur.

Sill

Batolit: Magmanın geniş alanlardaçok yavaş soğuması ile derinlik ka-yaçlarındanoluşankubbebiçiminde-kişekillerdir.

Lakolit: Mağmanınbirdamararacı-lığıyla tabakalar arasına sokulmasısonucuoluşanmantarabenzerşekil-lerdir.

TEST • 4

1. Tabakaların karşılıklı durumları bozul-madan, yer kabuğunun geniş alanlarının yavaş yavaş yükselmesi veya alçalması aşağıdakilerden hangisi ile ifade edilir?

A) Orojenez B) DepremC) Horst D) EpirojenezE) Volkanizma

2. I. Aşınma ve buzulların erimesi sonucunda karalar hafifler ve yükselir. Bunun sonu-cunda deniz seviyesi alçalır ve karaların yüz ölçümü artar.

II. Karalar üzerinde meydana gelen buzul-laşma veya volkanik dağ oluşumu so-nucunda kara kütlesinin ağırlığı artar ve kara kütlesi mantoya doğru çöker. Deniz suları karaya doğru ilerler. Denizlerin yüz ölçümü artar.

Yukarıda oluşumu anlatılan olaylar aşağı-dakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

I IIA) Orojenez EpirojenezB) Transgresyon RegresyonC) Seizma İzostasiD) Regresyon OrojenezE) Regresyon Transgresyon

3. Yer kabuğunu oluşturan levhalar dengeli bir şekilde dururlar. Buna izoastatik denge denir.Aşağıdakilerden hangisi izostatik denge-nin bozulmasına neden olan olaylardan biri değildir?

A) Deniz çekilmesi

B) Volkan püskürmeleri

C) Buzul oluşumu

D) Dış kuvvetlerin karalarda yaptığı aşın-dırma

E) Çukur alanlarda tortulaşma

4. Buzul çağında oluşan buzulların günümüzde erimesine bağlı olarak karaların üzerindeki yük azalmış ve karalar yükselmeye başla-mıştır.

I. MeksikaII. İskandinav YarımadasıIII. HollandaIV. KanadaBuna göre yukarıdakilerden hangileri bu durumun yaşandığı yerlerdir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IVD) III ve IV E) I ve IV

5. Aşağıda derinlik ve yüzey volkanizması so-nucu oluşan şekillerin verildiği tabloda bir hata yapılmıştır.

Derinlik Volkanizması

Yüzey Volkanizması

I Dayk Volkan konisiII Batolit KraterIII Kaldera SillIV Lakolit MaarV Sill Tüf

Buna göre, kaç numaralı alandaki olu-şumların yerlerinin değiştirilmesi duru-munda hata giderilmiş olur?


6. Aşağıdakilerden hangisi günümüzde vol-kanik faaliyetlerin aktif olduğu ülkelerden biri değildir?

A) İtalya B) İzlanda C) JaponyaD) Şili E) İsveç

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

14



Dayk: Mağmanın tabakaları keserekdikeydoğrultudakatılaşmasıylaolu-şanşekillerdir.

Sill:Magmanıntortultabakalararası-nayerleşipyataydoğrultudakatılaş-masısonucuoluşanşekillerdir.

Yüzeysel Volkanizma

Mağmanın yeryüzüne ulaşmasıylaoluşur.

Volkanlardanbüyüklüğünegörekül,lapilli ve volkan boması gibimalze-melerçıkar.

Türkiye’devolkanizmanınenetkiliol-duğubölgelerİçveDoğuAnadoluböl-geleridir.

Volkanik Yörelerin Özelliği

Toprakmineralcezengin

Madençeşitliliğifazla

Turizmigeliştirir.

Kayaçlaryapımalzemesiolarakkul-lanılır.

KraterTüf

Volkan Bacası

Volkan konisi: Volkanikmalzemeninyeryüzüneçıkıpüstüstekatılaşmasıy-laoluşandağlardır.

Krater: Koninin zirvesindeki çukuradenir.Buçukurunyenibirpatlamayadauzunsüreaşınmasıylaoluşandahabüyükçukurlaradenir.

7. “Ateş çemberi” olarak adlandırılan ve dün-yadaki aktif volkanların büyük bir kısmı-nın bulunduğu alan aşağıdaki yerlerden hangisinin çevresinde yer alır?

A) Akdeniz Havzası B) Hint OkyanusuC) Büyük Okyanus D) Atlas OkyanusuE) Adriyatik Denizi

8.

0°

Dünya üzerinde meydana gelen Deprem-ler ve volkanizma ile sıcak su kaynak-larının haritada taralı olarak gösterilen alanlarda yoğunlaşması, bu alanların han-gi özelliği ile açıklanabilir?

A) Okyanus kıyılarında bulunmaları

B) Karstik arazi olmaları

C) Yüzeyşekillerinin engebeli olması

D) Levha sınırlarında yer almaları

E) Eski jeolojik dönemde oluşmaları

9. Volkanik faaliyetler sırasında mağma her za-man yer yüzüne çıkmayabilir. Yer kabuğunun tabakaları arasına sokulup, çeşitli derinlikler-de katılaşarak farklı şekiller oluşturur.Aşağıdakilerden hangisi bu şekillerden biri değildir?

A) Krater B) Batolit C) SillD) Dayk E) Lakolit

10. Tehlikeli olmalarına rağmen aktif volkan-ların bulunduğu bölgelerde yerleşmenin yoğun olması aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir?

A) İklim koşullarının elverişli olması

B) Turistik özelliğe sahip olmaları

C) Yer şekillerinin sade olması

D) Bitki örtüsünün orman olması

E) Toprakların verimli olması

11. Aşağıdakilerden hangisi yeryüzünde dep-rem riski az olan alanlardan biri değildir?

A) Sibirya B) KanadaC) Akdeniz Havzası D) Kuzey AvrupaE) Orta Avustralya

12. I. Volkanik arazilerde yer altında biriken gazların büyük bir basınç ile patlamasıyla oluşan çukurdur.

II. Volkan küllerinin çimentolaşmasıyla olu-şan hafif, yumuşak gözenekli taşlardır.

III. Volkanik dağın tepe kısmındaki baca çu-kurluğudur.

Yukarıdaki oluşumlar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?

I II IIIA) Krater Maar TüfB) Tüf Kaldera MaarC) Kaldera Maar KraterD) Maar Tüf KraterE) Maar Kaldera Krater

123456789101112DEACCECDAECD

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

15



Maar (Patlama Çukuru): Mağmadanyeryüzeyinegelengazlarınpatlamasısonucuyeryüzeyindeoluşançukur-luğadenir.

Volkanların Yeryüzüne Dağılışı

Yeryüzünde volkanların dağılışı ilelevha sınırları birbiriyle paralellikgösterir.Dünyadakivolkanların%75’iPasifikLevhasınınçevresindeyeral-dığındanbualanaPasifikAteşÇem-beriadıverilir.

AtlasOkyanusu’nunortası(İzlanda)

Amerika’nınbatıkıyıları

Asya’nındoğukıyıları

Afrika’nındoğusu

Deprem

Yerkabuğundakikısasürelisalınımvetitreşimleredenir.

Pasifik,Atlantik,Akdeniz-Himalaya

Oluşumlarına Göre Depremler

Çöküntüdepremler,yeraltındakiga-leri,tünel,mağaraveboşluklarınçök-mesiyleoluşansarsıntılardır.Karstikarazilerdegörülür.İçkuvvetlerleilgisiyoktur.Etkialanıdar,yereldepremdir.

Volkanikdepremler,volkanikfaaliyet-lersırasındaoluşansarsıntılardır.Ak-tifvolkaniksahalardagörülür.

Tektonikdepremler, levhahareketle-riylemeydanagelenyerdeğiştirme,sıkıştırma,kırılmasonucuoluşansar-sıntılardır.Etkialanıengenişenfaz-lazararanedenolandepremtürüdür.

Depremlerin Dağılışı

Pasifik Deprem Kuşağı: AmerikaKı-ta’sındaABD,KanadaveMeksikaba-tısı ilePeru,ŞiliAsya’nındoğusundaJaponya,Filipinler,Endonezya,Malez-ya,YeniZelanda

Akdeniz - Himalaya Deprem Kuşağı: Portekiz,İspanya,Fransa,İtalya,Yu-nanistan,Türkiye,Ermenistan, İran,Afganistan,Pakistan,Hindistan,Çin

Atlantik Deprem Kuşağı: AtlasOkyanusu’nunortası,İzlanda

TEST • 5

1. Yeryüzünde yaşayan canlılar öldükten sonra kayaçlar arasında kısmen bozularak taşlaş-malarıyla fosiller meydana gelir.Aşağıda verilen kayaçlardan hangisinin içerisinde oluştuğu döneme ait canlı ka-lıntılarının bulunma olasılığı daha fazla-dır?

A) Granit B) Obsidyen C) KiltaşıD) Bazalt E) Andezit

2. İç püskürük kayaçlar, dış püskürük kayaçlara göre daha yavaş soğuduğu için iri kristalli bir yapıya sahiptir.Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangi-si diğerlerine göre daha iri kristalli bir ya-pıya sahiptir?

A) Andezit B) Bazalt C) ObsidyenD) Granit E) Tüf

3. Aşağıdaki kayaçlardan hangisinin oluşu-munda volkanizma etkili değildir?

A) Andezit B) Granit C) TüfD) Bazalt E) Tebeşir

4. Jeolojik devirlerde yaşayan bitki ve hayvanla-rın tortul tabakalar arasında sıkışması sonu-cu fosiller oluşur.Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan han-gisinin içinde fosil oluşumlarına rastlan-maz?

A) Linyit B) KalkerC) Gnays D) KonglomeraE) Jips

5. Coğrafya öğretmeni Numan Bey 10/B sını-fında Topoğrafya ve Kayaçlar konusunu an-latırken öğrencilerine “Tortul Kayaçlar Nasıl oluşur?” şeklinde soru yöneltmiştir.

Deniz

Dış kuvvetlerin taşıdığı malze-meler göl ve deniz gibi yerlerde biriktirilir, bu malzemeler zaman içinde sıkışarak tortul kayaçlara dönüşür.

Hakan Volkanlardan çıkan lavların soğu-yup katılaşması sonucu oluşur.

Mete

Bitki parçaları kalın ve geçirimsiz tortullar arasında veya su içinde kalır. Bu parçacıklar zaman için-de bakterilerin de etkisiyle karbon bakımından zenginleşir. Böylece organik tortullar en tipik örneği olan kömür oluşur.

şeklinde soruyu yanıtlamışlardır.Öğrencilerin yanıtları incelendiğinde han-gi öğrencilerin Numan Bey’in sorusunu doğru olarak cevapladığı söylenemez?

A) Deniz B) HakanC) Deniz ve Hakan D) Mete ve DenizE) Mete

6. Kayaçlar oluşumlarına göre magmatik, tortul ve başkalaşım olmak üzere üçe ayrılır. Buna göre;

I. JipsII. KalkerIII. LinyitIV. SiyenitV. Tebeşir

yukarıdaki kayaçlar oluşumuna göre iki-şerli eşleştirildiğinde hangisi dışta kalır?


ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

16



KAYAÇLAR VE TOPOĞRAFYA

Kayaç:Yerkabuğununyapımalzemesiolan,birveyadahafazlamineraldenoluşankatımaddedir.

Oluşumlarına Göre Kayaç Türleri

Kayaçlaroluşumlarınagöreüçgrup-tatoplanır.

Püskürük Kayaçlar:

İç Püskürük Dış Püskürük

Granit Andezit

Siyenit Bazalt

Diyorit Obsidyen

Gabro Tüf

Tortul Kayaçlar

Fiziksel Kimyasal Organik

Kumtaşı Kalker Taşkömürü

Kiltaşı Jips Linyit

Çakıltaşı Dolomit Turba

Kayatuzu Antrasit

Metamorfik Kayaçlar

Kalker " Mermer

Granit " Gnays

Kiltaşı " Mikaşist

Kömür " Elmas

Kumtaşı " Kuvarsit

Püskürük Kayaçlar

Yerkabuğununzayıfalanlarındanyu-karıdoğruhareketegeçenmağma,yerkabuğukatmanlarıarasınasokularakyadayeryüzüneçıkaraksoğumasıy-laoluşur.

I. İç Püskürük Kayaçlar:

Soğumayavaşolduğuiçinbukayaçlaririkristalliolur.Minerallergözlegörü-lür.Örnek:Granit

II. Dış Püskürük Kayaçlar:

Mağmanınvolkanikfaaliyetlersonucuyeryüzüneçıkmasıyla“dışpüskürük”kayaçlaroluşur.

Hızlısoğuduklarıiçinincekristalliyada camsı özellik gösterirler. Örnek:Obsidyen

7. Aşağıdaki tabloda oluşumuna göre kayaçlar hatalı bir şekilde işaretlenmiştir.

Kayaç Püskürük Tortul BaşkalaşımTüf ✓

Turba ✓

Gnays ✓

Jips ✓

Hangi iki kayacın tablodaki yeri değiştiri-lirse hata giderilmiş olur?

A) Tüf ve Gnays B) Tüf ve TurbaC) Gnays ile Jips D) Jips ile TurbaE) Turba ile Gnays

8. Tortul kayaçlar için verilen;

I. tabakalı bir yapıya sahiptirler.II. içlerinde fosil bulunabilir.III. tümünde fosil bulunabilir.IV. başkalaşıp sertleşerek oluşmuşlardır.gibi bilgilerden hangileri yanlıştır?


9. Aşağıdaki şekilde litosfer ve magmadan bir kesit verilmiştir.

I

II IIIIV

Şekilde numaralandırılarak gösterilen yerlerde aşağıdaki kayaçlardan hangisi-nin oluştuğu söylenemez?

A) Granit B) Gabro C) DioritD) Obsidyen E) Siyenit

10. Aşağıdaki kayaçlardan hangisinin labora-tuvar ortamında incelenmesiyle mağma hakkında bilgi sahibi olunabilir?

A) Mermer B) Bazalt C) TurbaD) Linyit E) Elmas

11. Erciyes Dağı’nın yamaçlarında araştırma yapan bir jeoloğun;

I. AndezitII. BazaltIII. JipsIV. Lüle taşıgibi kayaçlardan hangilerine rastlanma olasılığı daha azdır?


12. Akarsuların oluşturduğu delta ovalarında aşağıdaki kayaçlardan hangisi daha fazla bulunur?

A) Turba B) LinyitC) Elmas D) KonglomeraE) Antrasit

13. Aşağıdaki Türkiye haritasında iki farklı yöre taranarak gösterilmiştir.

I

II

Haritada gösterilen yörelerde yoğun ola-rak bulunan kayaçlar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir?

I. yöre II. yöreA) Antrasit BazaltB) Lületaşı Oltu taşıC) Tüf KalkerD) Linyit TüfE) Turba Bazalt

12345678910111213CDECBDAEDBEDC

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

17



Türkiye’de İç Kuvvetler

Türkiyearazisi,farklı jeolojikzaman-larda volkanizma, orojenez, depremveepirojenezolaylarınınetkisiyleşe-killenmiştir.

OrojenikhareketlerdenI. jeolojikza-mandaHersiniyenveKaledoniyenkıv-rımlarından etkilenmiş bu dönemdeoluşankıvrımlıyapılar,dışkuvvetle-rinetkisiyleaşınarakzamanlasertleş-mişmasifarazileroluşmuştur.Yıldızdağları,Zonguldakçevresi

II.JeolojikZaman’daTetisDenizi’ndebirikentortullar,AlpOrojenezi ileIII.jeolojikzamansonlarınakadaryükse-lerekKuzeyAnadoluDağlarıveTorosDağlarınınoluşumugerçekleşmiştir.

Doğu Anadolu ise ArabistanLevhası’nınkuzeyehareketetmesiylesıkışarakyükselmiştir.Buradakiyük-selmeilekırılanyerkabuğuErzurum,Erzincan,Muş,ElazığvePasinlerçö-küntü alanlarının oluşmasına nedenolmuştur.

TEST • 6

1. Türkiye arazisi Mesozoyik sonlarında Tetis Denizi altında iken III. jeolojik zamanda Toros ve Kuzey Anadolu Dağları oluşmuş, kuvater-nerde son şeklini almış Anadolu yükselerek kara halini almıştır.Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’nin bu-günkü şeklini yakın bir jeolojik zamanda aldığına kanıt olarak gösterilemez?

A) Genç kıvrım dağlarının geniş yer kapla-ması

B) Fay hatlarının geniş yer tutması

C) Tektonik depremlerin görülmesi

D) Buzul, aşınım şekillerinin dağ zirvelerin-de görülmesi

E) Akarsuların denge profiline ulaşmamış olması

2. Türkiye’deki arazilerin yarıdan fazlasını, orta-lama yükseltisi 1000 m’den yüksek olan çok eğimli alanlar oluşturur.Bu durum üzerinde;

I. DepremlerII. OrojenezIII. HeyelanIV. Epirojenezolaylarından hangileri en çok etkili olmuş-tur?

A) I ve II B) II ve IV C) II ve IIID) III ve IV E) I ve IV

3. Türkiye’nin jeolojik yapısını araştıran bi-lim adamının “Türkiye genç oluşumlu bir ül-kedir.” sözünü aşağıdaki yerlerden hangisi için söylemesi yanlış olur?

A) İstanbul ve Çanakkale Boğazları

B) Ege Denizi

C) Kula volkan tepeleri

D) Çukurova deltası

E) Zonguldak çevresi

4. Aşağıda Türkiye’de depremin yaratacağı et-kiye göre sınıflandırılmış deprem bölgeleri haritası verilmiştir.

Haritaya göre, İç Anadolu güneyi, Trakya, Doğu Karadeniz kıyılarında deprem tehli-kesinin az olması aşağıdakilerden hangi-siyle açıklanabilir?

A) İklim koşullarıyla

B) Ortalama yükseltiyle

C) Karstik arazi ile

D) Dağların uzanış şekliyle

E) Fay hatlarına uzak olmasıyla

5. Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda iç kuvvetler etkili olmuştur?

A) Ürgüp - Göreme çevresindeki Peribaca-ları

B) Konya çevresindeki Obruk Gölü

C) Sinop Burnu’nun oluşumu

D) Ege Bölgesi’nden horst ve grabenler

E) Çarşamba Ovası’nın oluşumu

6. Türkiye’nin aşağıdaki özelliklerinden han-gisi engebeli ve yüksek olmasının bir so-nucu değildir?

A) Bitki türlerinin kısa mesafede çeşitlilik göstermesi

B) Ege Bölgesi’nin kıyısında akarsuların de-nize döküldükleri yerde delta ovalarının oluşması

C) Yol yapım giderlerinin yüksek olması

D) Kıyı ve iç kesimlerde yetiştirilen tarım ürünlerinin farklı olması

E) Kışın iç kesimlerde kar yağışının fazla ol-ması

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

18



GerilmeyemaruzkalanBatıAnadolu’dasert tabakaların kırılmasıyla kırıkdağlar (Bozdağ, Aydın, Yunt) Çökenalanlarda iseGediz,BüyükveKüçükMenderesovalarıoluşmuştur.

II. Jeolojik zamanda ülkemizin bu-lunduğualandasualtıvolkanlarıgö-rülmekteydi. Su altı volkanlarına aitkalıntılar, Toroslar ve Kuzey Ana-dolu Dağları ve Doğu Anadolu’nundağlarında yer almaktadır. II. jeolo-jikzamanınsonları ileIII. jeolojikza-manınsonlarınaaitdağlarİçAnadolu,DoğuAnadolu’dagenişyerkaplayanvolkanik şekillere,Batı veGüneydo-ğu Anadolu’da da rastlanmaktadır.Konya’daMekeTuzlası,Nevşehir’eAcıgölmaariken,BatıAnadolu’da(Kula/Manisa)Vokanizmanın etkisiyle çoksayıdavolkankonisi,lavvekülkalın-tısıbulunmaktadır.

III.jeolojikzamanınortalalarındaniti-baren tektonikhareketlerinetkili ol-duğu ülkemizde Anadolu’nun büyükbölümükarahalini aldı.Dış kuvvet-lerin aşındırmasıyla hafifleyen karaparçası II. zamanın sonlarına doğruepirojenezleyükselmiştir.Türkiye’deortalamayükseltinin1000metredenfazla olması ve platoların geniş yerkaplamasıbudurumunkanıtıdır.

AnadoluYarımadası,yükselirken,Ka-radenizveAkdenizçökmektedir.Çu-kurovaveErgeneOvası’ndabirikenbuovalarınçöküntüyeuğradığınıgöster-mektedir.

Türkiye’dekiorojenikhareketlersıra-sında,iriliufaklıbirçokfayhattıoluş-muştur. Bu fayların en büyükleri üçbüyükkuşakhalindeuzanır.

7. Türkiye’deki bazı göllerin deniz düzeyinden yükseklikleri şöyledir:Van Gölü 1646 mHazar Gölü 1248 mTuz Gölü 925 mBafa Gölü 64 mBu bilgiler Türkiye’nin doğal özellikleri ile ilgili aşağıdaki genellemelerden hangisini desteklemektedir?

A) Yükselti batıdan doğuya doğru giderek artar.

B) Kuzey Anadolu Dağları ve Toros Dağları doğuda birbirine yaklaşır.

C) Sıradağlar arasında irili ufaklı göller vardır.

D) Dağlar diğer yerşekillerine göre daha çok yer tutar.

E) Türkiye arazisi farklı jeolojik zamanlarda oluşmuştur.

8. Aşağıda verilen dağlardan hangisinin olu-şum şekli diğerlerinden farklıdır?

A) Kaçkar B) Cilo C) BolkarD) Küre E) Aydın

9. Türkiye’de 3. jeolojik zamanda Alp-Himalaya kıvrım dağ sistemi ile birlikte yükselen Kuzey Anadolu Dağları ve Toros Dağları oluşmuş-tur. Anadolu’yu kuzeyden ve güneyden kuşa-tan bu dağların Türkiye coğrafyası üzerinde önemli etkileri bulunur.Bu durumun;

I. Dağların uzanış yönüne bağlı olarak Kara-deniz ve Akdeniz’de boyuna kıyıların gö-rülmesine

II. Türkiye’de ulaşım yollarının kuzey güney yönünde gelişmesine

III. Ilıman iklim koşullarının dar bir alanda, ka-rasal iklimin iç kesimlerde genişlemesine yol açmıştır.

yukarıda verilen özelliklerinden hangileri-ne neden olduğu söylenebilir?

A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve IID) I ve III E) II ve III

10. Aşağıda verilen dağlardan hangisi oluşu-muna göre diğerlerinden farklıdır?

A) Erciyes B) Ağrı C) KaradağD) Menteşe E) Karacadağ

11.

I

IIIII

IV

V

Türkiye’nin deprem bölgeleri göz önüne alındığında, yukarıdaki numaralı yerlerin hangisinde tektonik depremlerin görülme olasılığı en azdır?


12. Aşağıdaki grafikte Türkiye’de arazinin yük-selti basamaklarına göre dağılışı verilmiştir.

%

Yükselti

3025201510

50

500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000

Grafiğe bakılarak, Türkiye ile ilgili aşağı-dakilerden hangisi kesin olarak söylene-mez?

A) Türkiye’de arazinin yaklaşık 1/3’ü 1000-1500 m aralığında yer alır.

B) Türkiye’de 500 m’nin altında arazi oranı %10’un altındadır.

C) Türkiye’de akarsu aşındırma gücü faz-ladır.

D) Ortalama yükseltisi fazla olan bir ülkedir.

E) Türkiye’de oluşumuna göre yamaç yağış-ları etkilidir.

123456789101112DBEEDBAEDDCE

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

19



Kuzey Anadolu Fay Kuşağı (KAF)

1500kmuzunluğundaolupülkemizinkuzeyindedoğu-batıyönündebiruza-nışgösterir.

Saros körfezinden başlayan bu hat,MarmaraDenizi’ninkuzeyi,İzmitkör-fezi,Adapazarı,Düzce,BoluMerzifon,Suluova, Erbaa,Nisar,Kelkit vadisi,Erzincan,Erzurum,VartoveVanüze-rindengeçer.

Doğu Anadolu Fay Kuşağı (DAF)

Hatay ’dan başlayan bu hat ,Kahramanmaraş’akadarsürenbirgra-benitakipederekAdıyaman,Malatya,Elazığ,BitlisüzerindenBingöl’ünKar-lıova ilçesinden Kuzey Anadolu FayKuşağıilebirleşir.

GENEL TEKRAR TESTİ

1. Yerkabuğu altında bulunan mağmanın sıcak ve sıvı halde olması, yeryüzünün şekillenme-sinde önemli etkiye sahiptir.Buna göre, aşağıda verilen oluşumlardan hangisinin temel nedeni mağmanın özelli-ğinden kaynaklanmaz?

A) Kıtaların uzun süreç içerisinde yavaş ya-vaş yükselme ya da alçalması

B) Çukur alanlarda tortulaşmaların olması

C) Volkanizma olaylarının gerçekleşmesi

D) Depremlerin oluşması

E) Genç kıvrım dağ sistemlerinin oluşması

2. Yeryüzünde levha sınırlarında meydana ge-len olaylar farklılık gösterir. Bazı levha sınır-larında lavların yüzeye çıkması ile okyanus sırtları, bazılarında dağ sıraları ya da okya-nus hendekleri oluşur.Buna göre, levha sınırlarında meydana gelen olayların farklılık göstermesi, aşa-ğıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?

A) Yarım kürelerdeki kara ve deniz dağılımı-nın farklı olması

B) Kıtaların ortalama yükseltilerinin farklı ol-ması

C) Dünya’nın elips bir yörüngede dönmesi

D) Levhaların hareket yönlerinin farklı ol-ması

E) Dış kuvvetlerin etkisi

3. Tektonik depremler, genellikle levhaların kırıl-dığı ve hareket ettiği yerlerde oluşur.Buna göre, aşağıdaki ülkelerden hangi-si, sık ve şiddetli depremlerin görüldüğü alanlardan değildir?

A) Almanya B) Şili C) JaponyaD) İtalya E) Endonezya

4. Aşağıdaki kavram ve tanım eşleştirmele-rinden hangisi doğru değildir?

A) Graben: Fay hatlarında kırılarak çöken yerkabuğu bölümleri

B) Antiklinal: Kıvrım dağlarında yüksekte ka-lan kubbemsi yer şekli

C) Krater: Kalderanın uzun süre aşınması ile genişlemiş hali

D) Transgresyon: Epirojenik hareketler so-nucu deniz seviyesinin yükselmesi

E) Horst: Sert yapıdaki kütlelerin kıtaların basıncı sonucu kırılarak yüksekte kalan kırık dağ

5. Dünyada en fazla tektonik deprem ve volka-nik faaliyet okyanus kıyısı ülkelerinde görül-mektedir.Bu duruma yol açan temel faktör aşağıda-kilerden hangisidir?

A) İklim koşulları

B) Yerkabuğunun ince olması

C) Suyun aşındırma gücü

D) Yer şekilleri

E) Yarım kürelerde kara ve deniz dağılışı

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

20



Batı Anadolu Fay Kuşağı (BAF)

GüneyMarmarabölümü ileKıyıEgeBölümü’nüiçinealanbukuşakta iriliufaklıbirçokfayvardır.

Gediz,Bakırçay,KüçükveBüyükMen-deresgrabenlerindekifaylarbunlarınbaşlıcalarıdır.

Faykuşaklarındabulunanbölgelerbi-rinciderecedetehlikelideprembölge-sindeykenbukuşaklaraenuzakolanyerler;

TuzGölüGüneyi,KonyaOvası’nınGü-neyi, Karaman, Taşeli platosu, Gü-neydoğuAnadoluBölgesi’ningüneyi,Edirne,Kırklareli,DoğuKaradenizkı-yıları veSinop riskinazolduğuyer-lerdir.

Türkiye’nin ana fayhatlarını dağılışıile; Deprem bölgelerinin, kaplıcala-rın,volkanikdağlarındağılışıparalel-likgösterir.

Türkiye’detektonikdepremlerinoluş-masındaAvrasya,ArabistanveAfrikalevhalarınınhareketlerietkilidir.

6. • Fay hatları görülür.• Sıcak su kaynaklarınca zengindir.• Deprem riski yüksektir.Yukarıda verilen özelliklerin tümü aşağı-daki şekillerden hangisinde görülür?

A) B)

C) D)

DeltaOvası

Deniz

Akarsu

E)

7.

0°Ekvator

I

III

II

IV V

Yukarıdaki haritada numaralandırılmış hangi ok doğrultusunda gidilirse deprem riski fazla olan bir yerden riskin az olduğu yere doğru gidilmiş olur?


8. Çöküntü depreminin yaygın olduğu bir yörede aşağıdaki kayaç türlerinden han-gisinin görülme olasılığı daha fazladır?

A) Tüf B) Kalker C) GranitD) Çakıltaşı E) Kuvarsit

9. Aşağıdakilerden hangisi, bir ülkenin genç jeolojik zamanda tektonik hareketlerin et-kisi altında kaldığına kanıt olarak göste-rilemez?

A) Enerji üretiminde jeotermal kaynaklarının önemli yer tutması

B) Sık sık depremlerin yaşanması

C) Küresel ısınmaya bağlı yeraltı su seviye-sinin azalması

D) Kaplıca turizminin yaygın olması

E) Kıvrım dağ sistemlerinin geniş yer tut-ması

10.

0°1

2

3

45

678

910

Yukarıdaki haritada numaralarla gösteri-len yerler hakkında aşağıda yapılan yo-rumlardan hangisi, kıtaların bugünkü yerlerini almadan önce bir arada bulun-duklarının kanıtı olamaz?

A) 8 ve 10 numaralı yerlerde Tayga Orman-larının bulunması

B) 7 ve 3 numaralı yerlerde magmatik ka-yaçların aynı yaşta olması

C) 2 ve 9 numaralı yerlerde kayaç türü ve yaşlarının benzer olması

D) 1 ve 4 numaralı yerlerde kıyı çizgilerinin birbirine uyacak şekilde olması

E) 5 ve 6 numaralı yerlerde fosillerin aynı yaşta olması

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

21



Aşağıda,bazıiçkuvvetlervekarşı-sındadayerşekilleriverilmiştir.

İç kuvvet Yer şekli

I. Depremler Çöküntüovalar

II. Volkanizma Adaoluşumları

III. Epirojenez Kıyıtaraçaları

Numaralandırılan bu iç kuvvet-lerden hangileri, karşısındaki yer şeklinin oluşumunda doğrudan et-kilidir?

A)YalnızI B)YalnızII

C)IveII D)IIveIII

E)I,IIveIII

YGS2016

11.

Yukarıdaki resimde gösterilen yer şekli-nin oluşumunda aşağıdaki kayaçlardan hangisinin etkili olduğu söylenebilir?

A) Granit B) Andezit C) BazaltD) Tüf E) Kalker

12. Kalker, jips ve kaya tuzu gibi suda kolay eri-yebilen kayaçların yoğun ve yaygın olarak bulunduğu alanlara karstik bölge denir.

IV

VI

II

III

Buna göre, yukarıdaki haritada işaretli yerlerden hangisi karstik bölge içinde ka-lır?


13. Püskürük ve tortul taşların sıcaklık ve basın-ca maruz kalması bu taşların başkalaşıma uğrayarak farklı kayaçlara dönüşmesine ne-den olur.Buna göre aşağıdaki kayaçlardan hangi-sinin oluşumunda metamorfizma etkili ol-mamıştır?

A) Mermer B) Andezit C) GnaysD) Elmas E) Kuvarsit

14. Yeryüzündeki bütün taşlar için, aşağıdaki bilgilerden hangisi söylenebilir?

A) Tamamı tabakalı yapıya sahiptir.

B) Tamamının içinde fosil bulunur.

C) Tamamı inşaat sektöründen yapı malze-mesi olarak kullanılabilir.

D) Tamamı volkanik kökenlidir.

E) Tamamı ayrışarak tortul halini alabilir.

15.

Yukarıdaki resimde gösterilen yer şekli-nin bulunduğu alanın;

I. Volkanik tüflü bir arazi yapısına sahip ol-duğu

II. Bitki örtüsünün cılız olduğuIII. Yağış rejiminin düzenli olduğugibi özelliklerden hangilerine sahip oldu-ğu söylenebilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız IIID) I ve II E) II ve III

16. Pamukkale travertenlerinin oluşumunda etkili olan kayaç aşağıdaki yerşekillerin-den hangisinin oluşumunda etkili değil-dir?

A) Obruk B) Polye C) KraterD) Sarkıt E) Uvala

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

22



Yer kabuğunun zayıf ve dirençsizalanlarındanyükselenmagma,yerkabuğununaltındakayaçlarıvebun-laraaitözelşekillerioluşturur.Yerkabuğununderinlerindemagmanınsoğumasıylaoluşanbuşekillerza-manla üzerindeki yapının aşınma-sıylayeryüzündegörünürhalegelir.

Aşağıdakilerden hangisi bu yolla oluşmuş bir yer şeklidir?

A)Kaldera B)Maar

C)Volkankonisi D)Dayk

E)Krater

YGS2015

17. I. GranitII. ŞistIII. Oltu taşıIV. ObsidyenYukarıdaki kayaçlardan hangileri takı ya-pımında kullanılır?


18. I. maarII. antiklinalIII. kalderaIV. horstYukarıda verilen yer şekillerinden hangi-lerinin görülmesi bir merkezde volkaniz-manın etkin olduğunu gösterir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IIID) III ve IV E) II ve IV

19. Antalya’da Damlataş Mağarası’nı ziyaret eden Derin arkadaşlarına mağaranın için-de ......................... kayaçlarının çökelmesi ve birikmesi sonucu sarkıt, dikit ve sütunların oluştuğunu ifade etmiştir.Derin’in ifadesinin doğru bir şekilde ta-mamlanabilmesi için boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır?

A) Kalker B) Granit C) AndezitD) Tüf E) Çakıl taşı

20. Katı kabuğun malzemesi olan kayaçlar ile bu kayaçların oluşum ve dönüşüm süreç-lerini inceleyen bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Jeoloji B) PetrografyaC) Klimatoloji D) JeomorfolojiE) Limmoloji

21. Aşağıdaki kayaçlardan hangisinin oluşu-mu petrolün oluşumu gibi organiktir?

A) Jips

B) Tüf

C) Konglomera

D) Turba

E) Şist

22. Coğrafya öğretmeni Ali Bey etkileşimli akıllı tahtada bilinçli olarak hatalı bir şekilde evde hazırlanıp geldiği aşağıdaki kavram ağını aç-mıştır.

KAYAÇLAR

MagmatikKayaçlar

İç Püskürük

Dış Püskürük

KimyasalTortulFizikselTortuMetamorfikTortul

SedimenterKayaçlar

OrganikKayaçlar

Öğrencilerine kavram ağında bir hata oldu-ğunu ve hatayı düzeltecek öğrenciye per-formans notu olarak 100 puan vereceğini söylemiştir.Öğrencilerden sırayla;Veli: Magmatik kayaçlar yerine volkanik ka-yaçlar yazarsak hata giderilir.Ahmet: Sedimenter adında bir kayaç grubu yoktur. Sedimenter yazan yere karstik yazar-sak hata giderilir.Ayşe: Organik kelimesi ile metamorfik keli-mesinin karşılıklı yerleri değiştirilirse hata gi-derilmiş olur gibi cevaplar verilmiştir.Buna göre, öğrencilerden hangileri so-ruyu doğru cevapladığı için performans notu olarak 100 puan almıştır?

A) Veli

B) Ahmet

C) Ayşe

D) Veli ve Ayşe

E) Ahmet ve Ayşe

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

23



Notlarım23. Aşağıda bir bölgeye ait izohips haritası veril-

miştir.

II III

IVV

I

Kayaçların oluşum özellikleri düşünüldü-ğünde haritada işaretli yerlerden hangi-sinde fiziksel tortul kayaçların daha kolay bulunduğu söylenebilir?


24. • Yerkabuğunun altında yer alır.• Kıtalar akışkan olan bu katman üzerinde

hareket etmektedir.• İç kuvvetlerin oluşmasına neden olur.Yukarıda verilen özellikler aşağıdaki kat-manların hangisine aittir?

A) Sima B) Manto C) SialD) Çekirdek E) Dış çekirdek

25. Herhangi bir yerin genç jeolojik zamanda oluştuğunu aşağıdakilerden hangisi ka-nıtlamaz?

A) Matematik iklim kuşağı

B) Deprem ya da volkanik faaliyetlerin gö-rülmesi

C) Jeotermal kaynakların bulunması

D) Ortalama yükseltinin ve engebenin faz-la olması

E) Bor, linyit, petrol gibi yeraltı kaynaklarının bulunması

26. Anadolu genel olarak III. jeolojik zaman so-nunda kıvrılma, kırılma ve volkanik olaylar sonucunda oluşumunu gerçekleştirmiştir. Bugünkü durumunu ise kuvaterner başların-da oluşan bazı olaylar sonucunda oluşum sü-recini tamamlamıştır.Aşağıdakilerden hangisi kuvaterner baş-larında Anadolu’nun değişmesine neden olan olaylardan biri değildir?

A) İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluş-ması

B) Zonguldak kömür yataklarını oluşması

C) Egeid karasının kırılması

D) Karadeniz ve Marmara denizinin göl orta-mından denize dönüşmesi

E) Anadolu’da volkanik dağların faaliyet göstermesi

27. Aşağıda bazı iç kuvvetler ve karşısında da yerşekilleri verilmiştir.

İç Kuvvet Yer şekliI. Volkanizma Peri bacalarıII. Orojenez HorstIII. Epirojenez Kıyı taraçaları

Buna göre, numaralandırılan bu iç kuv-vetlerden hangileri, karşısındaki yer şek-linin oluşumunda doğrudan etkilidir?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve IID) II ve III E) I ve III

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

24



Notlarım28. Aşağıdaki haritada Amerika kıtasındaki kaya-

lık ve And Dağlarıyla, Asya ve Avrupa kıtala-rındaki Alp – Himalaya sıra dağları taranarak gösterilmiştir.

0°

Kayalıklar

And

Alp-Himalaya

Buna göre, verilen dağ sıralarının uzanış doğrultusunu belirleyen etken aşağıdaki-lerden hangisidir?

A) İklim koşullarıB) Arazileri oluşturan kayaç yapısıC) Volkanik faaliyetlerin oluşmasıD) Levhaların hareket yönüE) Etkili olan dış kuvvetlerin farklı olması

29. Yer kabuğunun büyük kırık parçaları olan lev-halar, mantodaki konveksiyonel akımlar ne-deniyle hareket eder.Buna göre;

I. Avrasya- Kuzey AmerikaII. Hindistan - AvrasyaIII. Afrika - AvrasyaIV. Güney Amerika - Afrikalevhalarından hangileri birbirine yaklaş-maktadır?


30. And – Kayalık ile Alp – Himalaya dağ sistem-leri III. jeolojik zamanda meydana gelen kıv-rım hareketleriyle oluşmuştur.

0°I

II

III

IV

V

Buna göre, haritada numaralandırılarak taranan alanlardan hangisinde III. jeolo-jik zaman içinde oluşmuş dağlık alanlara rastlanmaz?


31. I. Petrol yataklarıII. Taş kömürüIII. Linyit kömürüIV. Bor mineraliV. Tuz yatakları

Yukarıdakilerden hangisi I. jeolojik za-manda oluşmuştur?


32. Tektonik depremler yerkabuğunun ince oldu-ğu bölgelerde açığa çıkan yıkıcı depremler-dir.

0°

II III

IVV

I

Buna göre haritada numaralandırılmış alanlardan hangilerinde tektonik deprem riski en fazladır?

A) I ve II B) II ve III C) III ve IVD) II ve V E) IV ve V

12345678910111213141516BDACBEBBCAABBDDC17181920212223242526272829303132EBABDCABABDDCCBB

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

25

YAZILI SORULARI – 1

A. Aşağıda verilen soruları yanıtlayınız.

1. Aşağıda Yer’in iç yapısı hakkında bilgiler verilmiştir.I. Katmanlar içerisinde % 67,4 lük pay ile kütle oranı en faz-

la olan katmandır.II. Demir ve nikelden oluşur. Sıcaklığı 6000 °C civarında ol-

masına rağmen üst katmanların yarattığı basınç ile katı haldedir.

III. Kıtasal ve okyanusal kabuk olmak üzere iki kısımdan olu-şur.

Buna göre verilen özelliklerin hangi katmanlara ait olduğunu alttaki boşluğa yazınız.

ÇÖZÜM

2. Dünya’nın yarı çapı 6371 km olup yerkabuğu, manto ve çe-kirdek olmak üzere üç küreden oluştuğu tespit edilmiştir.Ancak insanoğlunun açtığı en derin sondaj kuyusu 10 km ile Rusya’dadır. O halde araştırmacıların Yer’in iç ya-pısı hakkında kesin bilgileri nereden elde ettiklerini ya-zınız.

ÇÖZÜM

3. Levha ne demektir? Levhaların oluşma nedenini yazı-nız.

ÇÖZÜM

4. Levha hareketlerinin sonuçlarını yazınız?

ÇÖZÜM

5. Alfred Wegener’in “kıtaların kayma teorisi”ne göre, kıtalar önceleri tek bir kıta olan Pangea’yı meydana getirirken, me-sozoyik ve senozoyik başlarında parçalanarak birbirinden uzaklaşıp bugünkü görünüşünü aldılar.Buna göre yukarıdaki görüşü destekleyen üç ispat ya-zınız?

ÇÖZÜM

6. Aşağıda bazı jeolojik zamanlarda görülen başlıca olaylar ve-rilmiştir.

I. Dinozorlar bu devirde ortaya çıkmıştır.II. Petrol, tuz, linyit, petrol yatakları oluşmuştur.III. Egeid karasının çökmesi ile Ege Denizi’nin oluşması.IV. Sular ve kayaçların oluşmaya başlamasıV. Pangea denen tek kıta ve Taş kömürü yataklarının oluş-

ması.Buna göre verilen açıklamaların hangi jeolojik zamana ait olduğunu alttaki bölüme yazınız?

ÇÖZÜM

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

26


7.

Y

X

Yukarıdaki kesitte gösterilen yer şeklinde X ve Y kavramla-rını açıklayınız.Bu şekilde oluşan Türkiye’deki kıvrım sıradağlarının ge-nel isimlerini yazınız.

ÇÖZÜM

8.

Yukarıdaki kesitte gösterilen yer şeklinin nasıl oluştuğunu, Horst ve Graben kavramlarını açıklayınız.Bu oluşumun en çok hangi bölgemizde görüldüğünü yazınız.

ÇÖZÜM

9. Yer kabuğunda meydana gelen geniş alanlı alçalma ve yük-selmeler epirojenez olarak ifade edilir.

Buna göre yukarıdaki kesitte gösterilen olayın adını ve nasıl gerçekleşebileceğini açıklayınız?

ÇÖZÜM

10. Depremlerin ve volkanik olayların coğrafi dağılışı ile;

I. Fay hatlarınınII. Genç kıvrım dağlarınınIII. Karstik tabakalarınIV. Levha sınırlarınınYukarıdaki özelliklerden hangisi arasında bir paralellik yoktur?

ÇÖZÜM

11. Tektonik depremlerde yıkım etkisini belirleyen beş fak-tör yazınız

ÇÖZÜM

Çökme

Deniz

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

27


B. Aşağıda verilen boşlukları uygun sözcüklerle tamamlayı-nız.

1. Yer kabuğu ..................... ve ............... olmak üzere iki kısım-dan oluşur.

2. Alpler ve Himalayalar ...................... dağ sistemine örnektir.

3. Yüzey volkanizması sonucu oluşan yeryüzü şekillerine ...................., ................., ............... ve volkan konileri örnektir.

4. Volkanların tepe kısmının çökmesi ya da patlayarak parça-lanmasıyla oluşan çukurluğa ................... denir.

5. Yerin merkezine doğru inildikçe yoğunluk .............. .

6. ..................... yer kürenin en dış katmanıdır.

7. Yerkabuğu, bir bütün halinde olmayıp ............... adı verilen parçalardan oluşur.

8. Deniz ilerlemesi ve çekilmesi ......................... olayının sonu-cudur.

9. Yerkabuğunu oluşturan levhalar ile manto arasındaki denge-ye ................... denge denir.

10. En yıkıcı depremler .................... depremlerdir.

11. Yerin derinliklerindeki mağmanın yerkabuğunun zayıf ve kı-rık hatlarından yeryüzüne çıkmasına .................. volkanizma denir.

12. Batolit, lakolit, sill ve dayk gibi şekiller .................. volkaniz-masına ait şekillerdir.

13. Karstik arazilerde yer altındaki boşlukların çökmesiyle ...................... depremleri meydana gelir.

14. Petrol, tuz, linyit, bor yatakları ................. döneminde oluş-muştur.

15. İç kuvvetlerin oluşmasına neden olan dikey yönlü akımlar ....................... katmanında görülür.

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

28


C. Aşağıda verilenleri uygun şekilde eşleştiriniz.

1. Aşağıda derinlik volkanizması sonucunda oluşan yer şekille-ri numaralandırılarak gösterilmiştir.

I

II IIIIV

Buna göre, tabloda verilen derinlik volkanizmasına ait yer yerşekillerinin isimlerinin karşısındaki boşluğa şe-kilde verilen numaraları doğru olarak yerleştiriniz.

Batolit (…)Lakolit (…)Sill (…)Dayk (…)

2. Aşağıdaki tabloda iç kuvvetlere ait şekiller ve bu şekillere ait kavramlar karışık olarak verilmiştir.Buna göre, şekillerin önündeki numaraların hangi kav-rama ait olduğunu noktalı boşluklarla uygun şekilde eş-leştiriniz.

I

Çökme

Yükselme

Kalkan volkan (…)

II

Çökme

Yükselme

Horst - Graben (…)

III

Çökme

Yükselme

Antiklinal -Senklinal (…)

IVÇökme

Yükselme

Regresyon (…)

V

Çökme

Yükselme

Tabakalı volkan (…)

VI

Çökme

Yükselme

Transgresyon (…)

D. Aşağıda verilen cümlelerden doğru olanların başına (D) yanlış olanların başına (Y) yazınız.

1. Kıvrılma sonucunda yükselen yapıya senklinal denir.

2. Levha hareketleri sonucunda yeni okyanuslar, yeni kı-talar, sıradağlar ve volkanik dağlar oluşur.

3. İstanbul ve Çanakkale boğazları mesozoyik dönem-de oluşmuştur.

4. Kırılma sonucunda çöken kısma Horst denir.

5.Volkanik arazilerde yer altında biriken gazların büyük bir basınçla patlama şeklinde yüzeye çıktığı yerlerde oluşan çukurlara maar denir.

6. En fazla can ve mal kaybına yol açan deprem volka-nik depremdir.

7. Türkiye'de Diyarbakır'da yer alan karacadağ kalkan volkana örnektir.

8. Türkiye'nin en yüksek dağı olan Ağrı dağı, tabakalı volkan konisine örnektir.

9. İstanbul ve Çanakkale boğazları senozoyik dönem-de oluşmuştur.

10. Deprem şiddeti dış merkezden uzaklaşıldıkça artar.

11. Yer kabuğunun katmanlarından olan sial kıtasal ve okyanusal kabuğun altında kesintisiz devam eder.

12. Türkiye'de en fazla can ve mal kaybına neden olan deprem tektonik depremdir.

13. Orojenez sonucunda yükselen kısımlara antiklinal denir.

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

29

A. Aşağıda verilen soruları yanıtlayınız.

1. Püskürük kayaçlar nasıl oluşur ? Açıklayınız.

ÇÖZÜM

2. Başkalaşarak oluşmuş kayaçlardan 4 tane yazınız.

ÇÖZÜM

3. Tortul kayaçları oluşumlarına göre sınıflandırınız.

ÇÖZÜM

4. Peribacalarının ve Tor topoğrafyasının oluşumunda et-kili olan kayaçları yazınız.

ÇÖZÜM

5. İnsanlar, ilk çağlardan beri kayaçlardan nasıl yararlan-mışlardır? Açıklayınız.

ÇÖZÜM

6. Petrol nasıl oluşmuştur? Açıklayınız.

ÇÖZÜM

B. Aşağıda verilen boşlukları uygun sözcüklerle tamamlayı-nız.

• Volkanizma• Fosil• Tabakalı• Yerşekli• Mermer• Polye

• Organik• Peribacası• Karstik• Sedimenter• Püskürük• Başkalaşım

1. ……………………. sonucu lavların yerkabuğunun dışına çı-kıp soğuyup katılaşması ile dış püskürük kayaçlar oluşur.

2. Kayaçların içindeki canlı kalıntılarına ……………… denir.

3. Kolay aşınan ve parçalanan kayaçların bulunduğu alanlarda alçak ve belirgin olmayan …….....…………. oluşur.

4. Tortul kayaçlar ………………… bir yapıya sahiptir.

5. Sıcaklık ve basınç altında değişime uğrayarak oluşan ka-yaçlara …………………….. kayaçlar denir.

6. Kalkerin metamorfizmaya uğraması sonucunda ……………………… oluşur.

7. Kömür türlerinin tümü ………………………. tortul kayaçtır.

8. Tüflü arazilerde tüflerin akarsular tarafından aşındırılması sonucu ………………………. oluşur.

9. Kimyasal tortul kayaçlara …………………… kayaçlarda de-nir.

10. Tortul kayaçlara ........................ kayaçlarda denilmektedir.

11. Karstik arazilerde erime sonucu oluşan geniş düzlüklere ……………………….. denir.


ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

30


1. Aşağıdaki şemada Kayaç Döngüsü gösterilmiştir. Boş kutucuklara “erime, ayrışma ve aşınma, sıkışma ve çimentolaşma, sıcaklık ve basınç, soğuma ve katılaşma” ifadelerini uygun şekilde yerleştiriniz.

2. Aşağıda tabloda verilen özelliklerin hangi kayaçlara ait olduğunu bularak uygun şekilde işaretleyiniz.

Özellikler

Baza

lt

Taşk

ömür

ü

Gra

nit

Mer

mer

Trav

erte

n

Kum

taşı

Gna

ys

Tüf

1 Magmanın yer kabuğunun dışında soğumasıyla oluşmuştur.

2 Su içinde kolay çözünebilen minerallerin suyun buharlaşması sonucunda çökelerek birikmesiyle oluşmuştur.

3 Bitki ve hayvan kalıntılarının yerin derinliklerinde birikmesi sonucunda oluşmuştur.

4 Tortul kayacın yerin derinliklerinden yüksek, sıcaklık ve basınç altında değişmesiyle oluşmuştur.

5 Mantodan çıkan magmanın yer kabuğunun içinde soğumasıyla oluşmuştur.

6 İç püskürük kayacın yerin derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmesiyle oluşmuştur.

7 Dış kuvvetler tarafından aşındırılan malzemelerin çukur yerlerde zamanla birikip katılaşmasıyla oluşan tortul taştır.

8 Peri bacalarının oluşumunda rol oynayan kolay aşınabilen dış püskürük taştır.

Magma PüskürükKayaçlar

BaşkalaşımKayaçlar

Tortullar

Kumtaşı

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

31

UYGULAMA ALANI

YUKARIDAN AŞAĞIYA1. Toros ve Kuzey Anadolu Dağları’nın oluştuğu senozoyik

zamanın bölümü.2. Karaların çökmesi sonucu deniz seviyesinin yükselmesi.3. Yerkabuğunun yoğunluğu daha fazla olan okyanusal ka-

buğun kısaltması.4. Yerkabuğunun büyük kırık parçaları.5. Dünya’nın iç yapısını oluşturan kızgın sıvı kısım.6. Derinlik volkanizmasında magmanın bir damar aracılığıy-

la tabakalar arasına sokulması sonucu oluşan mantara benzer şekil.

7. I. jeolojik zamanda oluşmuş tek parça hâlindeki büyük kı-tanın adı.

SOLDAN SAĞA1. 1915 yılında Alfred Wegenar tarafından ortaya atılan ku-

ramın adı.2. İlk kıvrım dağları ve taşkömürü yataklarının oluştuğu za-

man.3. Orojenez sonucunda kırılarak çöken ovalar.4. Kıtaların çok yavaş bir şekilde geniş alanlarda yükselme

ve alçalma hareketi.5. Hindistan Levhası ve Avrasya Levhasının çarpışmasıyla

ortaya çıkan en yüksek sıradağlar.6. Kıvrım Dağ sistemlerinin genel adı.7. İstanbul ve Çanakkale Boğazları ile Ege Denizi’nin oluş-

tuğu Senozoyik dönemin günümüze yakın bölümü.

73

4

6

5

6

7

1

1

2

3

2

5

4

ÖRNEKTİR • M

UBA YAYINLARI

Documents

éG&/íNDGO 6N(6A6NDGO 1 · C) Çekirdek D) Dış çekirdek E) Sial 3. I. Sial ve sima olmak üzere iki farklı bölüm-den oluşur. II. Yoğunluğu en düşük olan katmandır. III