GORIČKI ZBORNIK NA RASKRŠĆU BALKANSKE DUHOVNE I … ilija velev.pdf · 2020. 11. 17. · spomenika tijesno je vezano sa istorijsko-političkim, duhovnim i kulturnim prilikama u

231MATICA, br. 83, jesen 2020.www. maticacrnogorska.me

Nastanak Goričkog zbornika kao rukopisnog i književnogspomenika tijesno je vezano sa istorijsko-političkim, duhovnimi kulturnim prilikama u samostalnoj Zeti (današnjoj Crnoj Gori)iz prve polovine XV vijeka. U tom kontekstu, njegovosadržinsko antologiziranje neposredno odražava uspostavljanjenovog crnogorskog književnoistorijskog uzdizanja, koje se zbograzličitih vanjskih crkvenopolitičkih i kulturnih uticaja nalazilana raskršću razvoja globalnih civilizacijskih procesa na Balkanu

istorija

GORIČKI ZBORNIK NA RASKRŠĆU BALKANSKEDUHOVNE I KULTURNE TRADICIJE

Ilija Velev

The research is focused on the Gorički zbornik (Belgrade,SANU no. 446) as a literary-historical monument from1441/1442, which due to the historical, political, spiritual andcultural circumstances in Byzantium and the Balkans manifest-ed a unique textual structure of the originally typologized epis-tolary collection in the form of questions and answers. Its con-tent anthologation directly reflects the establishment of a newMontenegrin literary-historical rise in the first half of the 15thcentury, which due to various external influences, was stationedat the crossroads of the development of global civilizationprocesses in the Balkans – spread between Byzantine traditionalexperiences, which were already in decline, and the emergenceof new Central European tendencies of humanism.

232 MATICA, br. 83, jesen 2020. www. maticacrnogorska.me

– podijeljeno između vizantijskih tradicionalnih iskustava kojasu već bila na zalasku i javljanja novih srednjoevropskihtendencija humanizma. Vizantijska istočnopravoslavna iskustvasu reaktualizacijom misticizma u tadašnjoj Zeti, još uvijekimala samo kompromisni politički status, kao nasljeđe protekle,170-godišnje zavisnosti nakon osvajanja od stranesrednjovjekovne srpske države Nemanjića (1189–1360), ajavljanje novog rimolatinskog humanizma sa naznakamaracionalizma prihvatano je kao nadolazak plodnog duhovnog ikulturnog sloja na osnovi ranohrišćanske i srednjovjekovnedukljanske (crnogorske) tradicije.

Nakon smrti cara Stefana Dušana 1355. godine, u uslovimakrize opstanka osvajanjima proširene srednjovjekovne srpskedržave, postaje istorijski realno uspostavljanje samostalnevladavine dinastije Balšića već od 1360. godine. Oni ćesuvereno i autonomno vladati Zetom do 1421. godine,revitalizujući samostalnu vladavinu Vojislavljevića. O tomesvjedoči čak i srpska istoriografija, đe se ističe da su Balšići bilimeđu prvim oblasnim gospodarima koji su odbili da priznajuvlast mladog srpskog cara Uroša, ali i koji nijesu polagali pravoda vladaju „svim srpskim zemljama“ – već samo „zetskim ipomorskim zemljama“ (Богдановић 1994: 8; Баљ 2010:127–128). Njihova samostalna vladavina stalno je bila izloženasudarima kao posljedica mletačkih, bosanskih ili turskih vojnihprodiranja, a to je posebno kulminiralo prilikom Prvog i Drugogskadarskog rata 1405–1413. i 1419–1426. godine. U perioduvladavine Balšića vraćena je i formalna dominacijarimokatolicizma u Zeti, a istočnopravoslavna crkva je teškoodržavala svoj duhovni opstanak, u uslovima zajedničkog životahrišćanskih vjernika dviju konfesija i pri potisnutom političkomi crkvenom uticaju Srbije. Novi procesi izazvali suograničavanje uticaja pravoslavne crkve, pri čemu je samaZetska mitropolija bila prinuđena da preseli svoje arhijerejsko

Ilija Velev


sjedište sa Prevlake u manastir „Sv. Bogorodice Prečiste“ uKrajini na Skadarskom jezeru. U periodu nakom smrtiposljednjeg vladara dinastije, Balše III 1421. godine, pa sve dokZetom nije počela da upravlja nova crnogorska dinastijaCrnojević (1451–1496), zemlja je ostala bez vladara. Uslovi supredstavljali dodatnu vojnu inspiraciju za Mletačku republikuda intenzivira lokalne vojne obračune, kada postepeno od 30-tihgodina XV vijeka do 1442/1443. godine osvajaju Donju Zetu icijelo primorje. Burni ratni i crkveni procesi u Zeti, stavili su naiskušenje osjećaje hrišćanskih vjernika starije rimolatinsketradicije i istočnopravoslavne savremenosti. Pred novimrazvojnim izazovima, jedna naspram druge zatekle su serimolatinska i istočnopravoslavna crkva, koje su poredduhovnog manifestovale i kulturni uticaj (Rotković 2012: 143-162; Velev 2020: 60–62).

Prilikom pomenutih crkvenopolitičkih prilika bila jepokrenuta inicijativa za sastavljanje Goričkog zbornika1441/1442. godine. Još važnije za kreiranje njegove uglavnomepistolarne sadržinske strukture predstavlja direktan uticajposljedica upravo pritajenih teološko-dogmatskih konfrontacijaizmeđu neoplatonističkog misticizma isihazma i sholastičkogracionalizma. Isihastičko učenje se pojavilo nakon obnoveVizantije 1261. godine, u funkciji oživljavanja klasične vjernostiprema pravoslavnoj tradiciji kao formi savremenogprilagođavanja ranohrišćanske asketske mistike (isihije). U viduse imala osnova iracionalističke filozofije fiksirane prekometode posmatranja „platonovog realizma ideje“, čija jedoktrina bila podređena dogmatskom i eshatološkom aspekturasuđivanja – da se mističnim putem dođe do bogospoznaje(Радовић 1976: 145–152; Велев 2005: 294–297; Велев 2014:484–489). Zato se sholastički racionalizam ideološki napajaoaristotelovim silogizmima, nadgrađujući teološko i filozofskorasuđivanje kao novu modifikaciju bogoslovsko-dogmatskog

Gorički zbornik na raskršću balkanske duhovne i kulturne tradicije


razvoja, da bi se iste približile novim vjerskim, kulturnim istvaralačkim zahtjevima toga vremena. Treba imati u vidu da suse same tendencije javile još nakon raskola između istočne izapadne hrišćansko-dogmatske ideologije iz 1054. godine, kadase otjelotvorio racionalistički humanizam proklamovan odJovana Itala – naspram mističnog individualizma. Suštinski,autoritet razuma trebao je ući i u teologiju, jer je spoznaja Bogasmatrana mogućom jedino čovjekovim umom, razumon iintelektom. Čak su i u sholastici, racionalisti davali prednost tzv.spoljašnjoj (mirskoj) filozofiji – nasuprot tzv. nutrašnjoj(vjerskoj) filozofiji isihasta (Велев 2005: 303–314; Велев2014: 489–494).

Nakon višedecenijskog isihastičkog spora, tek je na Saboru1368. godine isihastički misticizam stekao izvjesni kanonskilegitimitet u pravoslavnoj teologiji i crkvi, a sholastičkiracionalizam kao poražena doktrina nastavila je da podstiče novirazvoj rimolatinske dogmatike i crkve. Ali posljedice dvajuidejnih učenja bile su aktuelne i produktivne do kraja XIVvijeka, a prenijele su se preko svih formi manifestovanja i u prvupolovinu XV vijeka. Vizantijski Konstantinopolj nije biospreman da zamijeni drevni misticizam sredstvima logike, zbogčega je on i služio kao duhovni i kulturni instrument zarealizaciju imperijalnih političkih inspiracija. Na tom planu jeposebno bio aktivan carigradski patrijarh Filotej Kokin, koji je uvijeku isihastičkog spora od 50-tih do 70-tih godina XIV vijekabio najdirektnije uključen u podršku isihazmu, pri čemu jeusmjeravao crkvene odnose između vizantijskogKonstantinopolja i slovenskih pravoslavnih crkava – utičući naizbor poglavara pomjesnih crkava i da u samoj crkvenojhijerarhiji budu duhovna lica iz reda isihasta. U takvomcrkvenom ambijentu 1375. godine došlo je i do opoziva anatemeCarigradske patrijaršije nad srpskom crkvom i narodom izvremena cara Dušana, pri čemu je hrišćanstvo u Srbiji

Ilija Velev


postavljeno pod potpuni uticaj vaseljeljenskog patrijarha i tamosu počeli da se doseljavaju vizantijski duhovnici isihasti izmonaških redova sa Sinaja i Svete Gore. Tako je prekoproklamovanog vizantijskog isihastičkog misticizma u Srbijitražena podrška za održavanje hegemonije nad njenim državnimi crkvenim opstankom (Баљ 2010: 123–126). Ovakavdoseljenički talas teološki obrazovanih vizantijskih duhovnika uSrbiju postao je masovan i u periodu vladanja despota StefanaLazarevića (1402–1427). U tom procesu zetski duhovni iknjiževni centri predstavljaju samo stanicu na putu izmeđuSinaja, Svete Gore i Moravske Srbije. Zato i zetsko-humskateritorija nije odigrala važnu ulogu u isihastičkom teološko-idejnom pokretu, pa tamo nije bilo istaknutih isihasta ilinjihovih sljedbenika (Rotković 2012: 158). Ona je bila posrednadestinacija jednog šireg i duhovno višeslojnog procesa i prilika,jer nije bila matično područje srpske duhovne i književneorjentacije. Do prostora Zete dopirao je samo jedan talas, koji jejedinstveno zapljusnuo jugoistočne krajeve. Šire na njenojteritoriji, a posebno u Bosni, ovaj talas se stišavao udaljen odsvojeg ishodišta i bio je potopljen ranijom duhovnom ikulturnoistorijskom tradicijom i aktuelnim rimolatinskimuticajem (Богдановић 1980: 140 i 222). Time su novi procesiveć činili nemogućom vraćanje srpskog duhovnog i političkogprotektorata na prostoru Zete.

Pri ovakvom disperzivnom teološko-idejnom i kulturnomambijentu u Zeti, nastajanje Goričkog zbornika 1441/1442.godine direktno je proizašlo iz duhovno ispovjedničke relacijesa epistolarnom komunikacijom između zetske princeze ivladarke Jelene Balšić i njenog isihastičkog duhovnika starcaNikona Jerusalimca.

Jelena Lazarević Balšić (oko 1369–1443) bila je treća porođenju kćerka srpskog kneza Lazara i knjeginje Milice.Isihastičko duhovno uobličenje stekla je još na srpskom



vladarskom dvoru, kada je sa bratom Stefanom bila podučavanaod monahinje i spisateljice Jefimije – inače plemkinje Jelene,udovice srpskog despota Uglješe Mrnjavčevića, koja sezamonašila sa 22 godine, nakon pogibije svojeg muža uMaričkoj bitci (Мирковић 1922; Богдановић 1980: 196–197).Kasnije duhovno uobličenje je nadograđivala od majke,knjeginje Milice (†1405), koja je život završila kao monahinjaEvgenija i kao velika shimnica Jevrosina /Treći stepen upravoslavnom monaštvu – prim. Prev/ (Баљ 2010: 129–130).Radi političko-dinastičkog vladarskog srodstva oko 1386.godine srpski knez Lazar ju je udao za zetskog vladara ĐurađaII Stratimirovića Balšića (1385–1403). Tamo su zajedno gradilii obnavljali hramove i podsticali književnu i ikonopisačkuaktivnost. Čak su i ktitorske zadužbine Balšića u tzv. ZetskojSvetoj Gori na Skadarskom jezeru imale autentičanarhitektonski izraz, ne kopirajući trikonhalne vizantijskeobrasce – već ih kombinujući sa domaćim crnogorskimgraditeljskim nasljeđem i nadgrađujući ga gotskim formama kaokontinuitetom duhovnih veza sa srednjoevropskim graditeljskimiskustvima (Бабић-Ђорђевић i Ђурић 1994: 161–163). Nakonsmrti svojeg supruga 1403. godine, u jednom periodu je Jelenavladala Zetom podržavajući vladarski status maloljetnog sinaBalše III Balšića (1403–1421) i učestvujući u mirovnimpregovorima i drugim diplomatskim odnosima sa MletačkomRepublikom, sa Bosnom i srpskom despotovinom brata SterfanaLazarevića. Pri kraju 1411. godine, iz političkih pobuda, udalase za bosanskog vojvodu Sandalja Hranića – omogućivši svojemsinu Balši III da bude pošteđen bosanskih napada na Zetu. UBosni je živjela sve do Sandaljeve smrti 1435. godine, gdje je24 godine uživala veliku čast i uticala na duhovni i širi javniživot. U međuvremenu se desila smrt njenog sina 1421. godinekao posljednjeg vladara dinastije Balšić, kao i njenog bratasrpskog despota Stefana Lazarevića 1427. godine. Uslijedili su

Ilija Velev


mletački vojni obračuni u Zeti koji su izvršili snažnopotiskivanje pravoslavlja. U okolnostima duhovne otuđenosti,još 1435. godine Jelena je zatražila da izgradi svoju grobnupravoslavnu crkvu u Dubrovniku, da bi se posvetila duhovnomživotu i da bi slijedila sudbinske bogougodne puteve majke imonahinje Jevgenije i učiteljice monahinje Jefimije. Ovo njenotraženje nije moglo biti potvrđeno od pape u Rimu, pa je zatrasiranje svojeg duhovnog puta ponovo izabrala Zetu – uDračevici i u manastirima na Skadarskom jezeru (Баљ 2010:131–133).

Nadživjevši one koje je u životu najviše voljela, Jelena Balšićse vratila u Zetu ispunjena sjećanjem na monaške podvigemajke, monahinje Jevgenije i velike shimnice Jevrosine,posvjećujući se pri tome duhovnim vrjednostima i brizi zavječni spas duše. Izabrala je malo ostrvo Goricu (odnosnoBrezovicu ili Bešku), na jugozapadu Skadarskog jezera, zapodizanje svoje grobne crkve „Sv. Bogorodice“, koja je bilaneposredno uz porušenu crkvu „Sv. Đorđa“ (zadužbina prvogsupruga Đurađa Balšića). O završenoj gradnji hrama 1440.godine napisan je i ktitorski natpis nad ulaznim vratima(Стојановић 1982: 88, br. 276). Pretpostavlja se da je ovajjednobrodni hram bio podignut na temeljima veće starebazilike, a dva masivna kamena stuba u priprati upućuju nadatiranje u antičkom periodu (Ђукановић 2002). U posljednjimgodinama svojeg života tamo se u potpunosti posvetila teološkojliteraturi i monaškoj ulozi, kao ispovjednoj pripremi zasopstveno upokojno smirenje. Uputstva za svoju duhovnupripremu puta ka hrišćanskom spasenju zatražila je od svojegduhovnika starca Nikona Jerusalimca, sa kojim je tokom 1440.godine razvila aktivnu teološku epistolarnu komunikaciju. Iznjihovih sačuvanih poslanica u formi pitanja i odgovora,konstatuje se da je ovaj istaknuti podvižnik isihast, teolog iknjiževnik prihvatio da je ispovijeda, upućujući je u tajne



vizantijskog načina izbavljenja od grijehova (Трифуновић1972: 289–327). Nakon skorog upokojenja 1443. godine, Jelenaje bila pokopana uz južni zid svoje ktitorske crkve.

Iz dosadašnjih istraživanja nijesu poznati podrobni podaci oNikonu Jerusalimcu, pa otuda i različita tumačenja o njegovomporijeklu – da li je bio Grk, Srbin ili Dukljanin (Crnogorac)?Jednako je vladao vizantijskogrčkim i stroslovenskim jezikom,što se konstatuje i prema pisanim sastavima iz njegovihsačuvanih rukopisa. Njegovo grčko porijeklo povezuje se sazastupanjem vizantijskogrčkih tekstova u sastavu zbornikaŠestodnev koji je pisao 1439/1440. godine (manastir Savina br.21), sa prisustvom primjesa grčkih riječi u njegovim originalnimknjiževnim sastavima Goričkog zbornika, ali i zbog primjenećiriličnog duktusa u jednom njegovom grčkom pismu, kao iprema grčkom kriptogramu u njegovom potpisu za riječ monah,koji je napisao ispod sastava „Povijest o jerusalimskimcrkvama“ (Богдановић 1970: 373). Za nas je vjerodostojnijateza o njegovom grčkom porijeklu i istu povezujemo sačinjenicom da je starac Nikon bio jedan od vizantijskihduhovnika, koji su kao migranti među Južnim Slovenimaafirmisali isihastički misticizam. Postoje i tvrdnje da je on imaoslovensko (srpsko ili crnogorsko) porijeklo, i da je još u vrijemealeksandrijskog patrijarha Grigorija IV (1398–1412) kaopoklonik boravio u Jerusalimu, na Sinaju i u Egiptu – zbog čegaje i dobio nadimak Jerusalimac. Pretpostavlja se čak, da je onmožda bio monah u palestinskom manastiru „Sv. ArhanđelaMihaila i Gavrila“, koji je podignut kao zadužbina srpskogkralja Milutina i kome je car Dušan poveljom iz 1348. godinepriložio kao metoh manastir „Sv. Nikole“ na ostrvu Vranjina naSkadarskom jezeru u Zeti (Атанасије 2002: 38; Трифуновић1994:213).Već 1442. godine, neposredno nakon uspostavljanjaduhovnih kontakata sa Jelenom Balšić i nakon sastavljanjaGoričkog zbornika za njezin manastir, starac Nikon je

Ilija Velev


vjerovatno primio veliku shimu (monaški stepen. – prim. prev.)mijenjajući monaško ime u Nikandor. Kao velikoshimnik bio jepisar i izvršitelj testamenta Jelene Balšić, koji je bio potpisan 25.novembra 1442. godine u crnogorskom mjestu Goričani. Teksttestamenta je sačuvan preko Zvezdićevog prepisa i unešen je uzvaničnu knjigu dubrovačkih testamenata, a čuva se uIstorijskom arhivu Dubrovnika (Стојановић 1929: 394–397, br.400). Snažna povezanost sa već upokojenom duhovnom kćeriJelenom, vjerovatno je bila povod da se u periodu prije 1454.godine povuče kod bratstva manastira „Sv. Nikola“ na Vranjini,ostrvu Skadarskog jezera u Crnoj Gori. Posljednji put on se uizvorima pominje 23. novembra 1468. godine kao proiguman utom bratsvu (Miklosich 1858: 463–464, br. 370; Богдановић1970: 374; Баљ 2010: 134).

Jelena Balšić je mogla da uspostavlja ispovijedne kontakte sasvojim duhovnikom starcem Nikonom jedino preko poslanica,od kojih je dio ostao sačuvan u formi epistolarnog književnogžanra. Upravo su tri međusobne poslanice u formi pitanja iodgovora, poslužile kao osnova Nikonu Jerusalimcu da sastaviautentičan epistolarni zbornik, dopunjujući njegovu sadržinu joši originalnim i kompilatorskim sastavima: hagiografskim,paterično-monaškim, teološko-patrističkim, prirodoslovnim,putopisnim, molitvenim, apokrifnim i sl. Dosadašnji, uglavnomsrpski istraživači naglašavaju da je kreiranje sadržinskogsastava Nikonovog zbornika tijesno povezano sa pokušajemafirmacije vizantijskog isihastičkog misticizma u Zeti, koji bineutralizovao uticaj mletačke vlasti i rimokatolicizma ireaktuelizovao već nepovratni srpski duhovni protektorat izvremena Nemanjića. Mi ne isključujemo i dodatne ideološkepobude, za to vrijeme aktuelnih teološko-dogmatskih pitanja,proizašlih kao posljedica Unije između Istočne i Zapadne Crkvedogovorene na Firentinskom saboru 1439. godine – koji jedodatno doprinio prodoru unijatstva u Zetu. Zato u dijelu



sadržine zbornika Nikon nastupa i sa antilatinskim stavovima.Ali treba istaći da rukopis u cjelini ne predstavlja isihastičkizbornik, već su pri njegovom sadržinskom strukturiranju još uti-cale i posljedice racionalističkih tendencija, kao i novi književnirazvoj preko demokratizacije književnih žanrova.Pojednostavljeno, pisac i sastavljač rukopisa starac NikonJerusalimac kombinovao je isihastičko-mistične poglede sapatrističkim komentarima i tumačenjima iz djela svetih Otaca iliklasičnohelenske i hrišćanske filozofije, kao i sa hagiografsko-istorijskim, pravnokanonskim, kosmološkim, astronomsko-astrološkim, meteorološkim ili geografskim tekstovima. Ovakavnjegov antologičarski angažman svjedoči da je imao u vidu ifaktor prilagođavanja realnim okolnostima, jer se jednostavnonije mogao zanemariti dominantni uticaj veoma složenihvjerskih i političkih prilika u Zeti toga perioda, gdje jevizantijsko pravoslavlje bilo u dubokoj defanzivi u odnosu narimokatolicizam i prodor islama. Upravo to čini Gorički zbornikautentičnim po svojoj tekstološkoj strukturi, kao što će istaći iNada Sindić – on predstavlja usamljenu pojavu u razvojumješovitih (antologijskih) zbornika i nije direktno izvršio uticaju funkciji predloška ili prototipa za prepisivanje (Синдић 2004:198). Zato se, pak, njegova originalnost povezuje sa primarnomulogom njegove personalnosti prilikom sastavljanja, kaoknjiževni izraz i odraz dvaju lica sa sličnim preokupacijama iduhovnim doživljajima iz različitih društvenih slojeva: jednavladarka i jedan duhovnik – opitni teolog (Богдановић 1970:372).

Prema istom duktusu pisma u cijelom tekstu rukopisa,potvrđuje se da je starac Nikon istovremeno bio pisac isastavljač cijelog sadržaja Goričkog zbornika, isključujući dvaumetnuta lista koji su vjerovatno bili priključeni prilikomponovnog povezivanja rukopisa između 1565. i 1575. godine.Svoj pisarski doprinos potvrdio je i zapisima, pri čemu se na

Ilija Velev


listu 271a tajnopisom potpisao na grčkom jeziku: „NikonJerusalimac“. Isto tako, i na kraju posljednjeg sastava MolitveBogorodici (l. 273a-b), na samom kraju posljednjeg lista 273bon se ponovo potpisao – ali na crkvenoslovenskom jeziku:„сьврши се ва лѣт .6950 = 1441/1442. смѣрени Никѡн.“

Neki istraživači pogrešno navode da je Nikon Jerusalimacrukopis pisao u zadužbini Jelene Balšić, odnosno Goričkommanastiru „Uspenija Presvete Bogorodice“ (Богдановић 1970:374; Лековић 2013: 288). Svakako da Zbornik nije biosastavljan u manastirskom skriptorijumu na ostrvu Gorica, većje tamo bio priložen i namijenjen duhovnim potrebama ktitorkeJelene Balšić. To se konkretno potvrđuje u kratkom zapisuobraćanja Jelene svojem duhovniku, gdje ga na listu 272bizvještava da je primila njegovo poslanje i da prilaže rukopiskao dar svojem manastiru: „ ... и принесохѡм дарь храмϫ

прѣсты҃е влдчци нашеи Бци҃, Блг҃овѣщенїю, иже вь Горици“.

Nažalost, nije poznata istorijska sudbina opstanka ovogknjiževnog i pisanog spomenika u periodu nakon smrti JeleneBalšić 1443. godine, i da li je dugo ostao u manastirskomtrezoru skadarskog književnog i skriptorskog centra? Našapretpostavka je da je izvjestan period tamo čuvan kao jednavrsta relikvije u slavu i spomen ktitorke hrama „Sv.Bogorodice“. Razvoj političkih, crkvenih i kulturnih procesa naprostoru Crne Gore i u manastirskim centrima pored Skadarskogjezera umanjio je širi interes za Gorički zbornik, pri čemu nekiod zastupljenih sastava nije poslužio ni kao prototip ilipredložak za kasnije prepisivanje. Radoslav Rotković konstatujeda je razlog za to upravo u sadržinskom karakteru kodeksa, kojije ostao sačuvan da bude potonji izdisaj istočnjačkogamisticizma kako bi se zadržao na prostoru Zete (današnja CrnaGora), gdje je pravoslavlje kontinuirano potiskivanodominacijom zapadnog racionalizma i novog srednjoevropskog



humanizma (Rotković 2012:162). Čak nije otkriveno ni mjestočuvanja rukopisa, niti u zapisu na unutrašnjoj strani zadnjekorice, koji je zapisalo nepoznato lice prilikom čitanja rukopisa:„въ лето .з ҃ и р.҃ л.҃ з.҃ (7137 = 1629) мсца юна въ граде“.Svetozar Tomić pogrešno je pročitao posljednji dio zapisa kao„Бѣграде“ (Томић 1949, prema Синдић 2004: fusnota 23), štoje kao podatak preuzeo Boško Bojović – tvrdeći da se u tomperiodu rukopis nalazio u Beogradu (Bojović 1995: 224). Ali usamom zapisu nije tada navedeno u kojem gradu je čuvanGorički zbornik, jer je bilo uobičajeno da ovakav tip zapisaostane i nedovršen. Interesantno je tumačenje Nade Sindić, da bimoglo biti govora o nekom drugom gradu – ili tvrđavi, jer su usrednjovjekovnom periodu terminom „grad“ nazivane i tvrđave(Синдић 2004: 197–198). Tako nebi trebalo zanemariti nipretpostavku da se 1629. godine rukopis zbornika još uvijeknalazio u Goričkom hramu pored Skadarskog jezera, u čijojblizini je bio i nekadašnji vladarski dvorac („grad“) ktitorkeJelene Balšić.

Možda je upravo sama personalnost, kao originalna i primarnakarakteristika tekstološke strukture ove priručne knjige,povezana sa pokušajem afirmacije vizantijskog isihastičkogmisticizma na prostoru Zete – u uslovima kada je tamodominirao crkveni rimolatinski i mletački politički uticaj,zajedno postali podsticaj da u nepoznatom periodu Goričkizbornik bude odnešen iz Crne Gore. Istovremeno, njegov jesekundarni sadržinski sloj, sa primjesama sastava, kao odrazademokratizacije književnog žanrovskog sistema i pasivnihposljedica racionalističkih književnih formi, činio rukopisneatraktivnim za prenošenje u neku od srpskih manastirskih ilicrkvenih biblioteka. Takav, nesporno autentičan antologijskiepistolarni zbornik, mogao je da zadrži svoju funkcionalnuduhovnu i književnu ulogu jedino u Makedoniji, đe su uvijektinjale ekumenske hrišćanske iskre međuvjerske interkulturne

Ilija Velev


koegzistencije. Dakle, u nepoznatom periodu i iz konkretonepoznatih razloga, dolazak Goričkog zbornika u Makedonijumože se povezati i sa istorijskim sjećanjem o Samuilovommakedonskom i Vladimirovom crnogorskom (dukljanskim)interkulturnom kontekstu s početka XI vijeka i nadalje, koji sukroz vjekove podsticali uzajamne makedonsko-crnogorske vezei uticaje. Pri tome je samo poznato da se 1902. godine rukopisnalazio u Skoplju, gdje ga je kupio tamošnji srpski učitelj inaučnik Svetozar Tomić (1872–1954) a kasnije ga sa sobomponio u Beograd. On je bio rodom Crnogorac iz Drobnjaka i bioje istaknuti predstavnik Cvijićeve „antropogeografske škole“,koji je između 1898. i 1904. godine boravio kao nastavnik i kaosrpski prosvjetni službenik u Skopskoj gimnaziji – a u Skopljuse i oženio 1901. godine (Лековић 2013: 286–288). Njegovinteres za rukopisno književno nasljeđe potvrđen je i dok je odseptembra 1904. do juna 1905. godine bio na službi u Bitoljukao direktor srpske gimnazije. Tada od Ilije Popovića (Popova)iz Smileva (Makedonija) otkupljuje dva otkinuta lista starogrukopisnog apostola iz XIV vijeka, koje sa propratnim pismomo sadržini i porijeklu rukopisa šalje u Srpsku akademiju nauka uBeogradu (Поп-Атанасов 2017: 12–18). Svetozar Tomić 1911.godine izlaže prve podatke o Goričkom zborniku (Томић 1911:148), a 1949. godine piše proširene podatke o rukopisu,naručiteljki Jeleni Balšić i piscu i sastavljaču NikonuJerusalimcu – kada ga i predaje na čuvanje u Srpsku akademijunauka u Beogradu (Томић 1949: 181, Arhiv SANU).

Godine 1958, kada rukopis još uvijek nije bio inventarisan,najavljivano je objavljivanje Goričkog zbornika od straneSrpske akademije nauka (Радојичић 1958: 594; Богдановић1970: 374). Ali do njegovog objavljivanja nije došlo, sanapomenom da za to nije pogodno vrijeme. Čak 1962. godine sedešava njegovo inventarisanje pod br. 446 u rukopisnoj zbirciSANU u Beogradu (Ковачевић 1963: 83b; Синдић 2004:



fusnota 4), a naučna inventarna katalogizacija se po prvi putverifikuje 1982. godine (Богдановић 1982: 34, br. 282). Ukontekstu gore navedenog, smatramo da nije slučajno što je tek2019. godine, u izdanju Službenog glasnika iz Beograda iMatice srpske Društva članova u Crnoj Gori iz Podgorice,odštampano fototipsko izdanje Goričkog zbornika, sa dodatnimprilogom – Zbornikom naučnih radova o rukopisu iz različitihaspekata tumačenja: istorijskih, književnih, lingvističkih iteoloških (Зборник 2019). Iako je tehničko snimanjecjelokupnog rukopisa kao priprema za njegovo fototipskoštampanje obavljeno još 2012. godine, očigledno da je njegovokonačno objavljivanje 2019. godine upravo upodobljenoaktuelnim događanjima oko sve naglašenijeg isticanja crkvenogpitanja u Crnoj Gori. Makar i posredno, time Srpskapravoslavna crkva jednostavno stavlja naučno-istraživačkipotencijal u zavisnu službu, radi održavanja srpske jurisdikcijeu eparhijama Crnogorsko-primorske pravoslavne mitropolije.

Naša osnovna arheografska, pravopisno-jezička i tekstološkaistraživanja Goričkog zbornika nijesmo vršili na samomoriginalnom rukopisu, jer nam prije desetak godina to ljubaznonije omogućeno u rukopisnom odjeljenju Arhiva SANU uBeogradu, sa obrazloženjem da je u procesu restauracije. Uovom slučaju smo bili prinuđeni da koristimo elektronskofaksimilno izdanje iz 2000. godine, koje je široj vjerskoj,naučnoj i kulturnoj javnosti predstavljeno na elektronskom sajtuCrnogorsko-primorske pravoslavne mitropolije (Izvršnaprodukcija JANUS Beograd).

Gorički zbornik iz 1441/1442. godine čuva se u Beogradu(SANU br. 446), a sadrži 273 grubo izrađena papirna lista,dimenzija 210 x 135 mm (Синдић 2004: 188–189; Шпадијер2016: 326, br. 42) ili 210 x 140 mm (Богдановић 1970: 374;Богдановић 1982: 34, br. 282). Njegovo fizičko-kodikološkostanje je isto kao što je bilo 1902. godine, kada ga je Svetozar

Ilija Velev


Tomić otkrio i kupio u Skoplju – što znači da još uvijek nije re -stauriran. Prvih sedam listova teksta prilično su oštećeni, verti -kalno skoro po jednu trećinu (a od lista 7 je sačuvan samo malidio), dok su po unutrašnjim listovima vidljivi potamnjeli tragoviod vlage. Jasno se raspoznaju i tragovi stare konzervacije i resta -uracije u vidu zaštitnih traka po marginama i korijenu rukopisneknjige (Синдић 2004: 189), pri čemu su neki od listova otkinuti.Isto tako i povezna korica rukopisa od daske obavijene kožom jestara i oštećena, na kojoj unutrašnji zali je pljeni listovi povezanijesu sačuvani da bi se moglo izvršiti njeno datiranje premavodenim znacima. Zato se prema vodenom znaku zalijepljenihtraka sadašnji povez datira u period između 1565. i 1575. godine(Синдић 2004: 190), što znači da je tada došlo do prepo vezi va -nja prvobitnog oštećenog poveza. Prema jednom sačuvanom do -kumentu iz arhiva u Kotoru (not. Knj. VII, 183) postoji svjedo -čanstvo da je 1441. godine Jelena Balšić tra žila od kotorskogzlatara Andrije Isata da izradi pozlaćeni okov korica sa likomIsusa Hrista, o čemu je njezin kancelar Dobrek Marinić zaključioi sudski ovjeren ugovor sa navedenom sumom sredstava za pla -ćanje. Ali iz nepoznatih razloga nije došlo do realizacije do -govora (Стјепчевић – Ковијанић 1955: 316; Синдић 2004:190). Pomalo je neuobičajeno da Gorički zbornik, koji je bionamijenjen istaknutoj ličnosti javnog života Zete, nije bio bogatoiluminiran sa upečatljivom ornamentikom. Naprotiv, orna men -tika je prilično skromna sa dvije jednostavne pletene zastavice odcrvenog mastila i bez inicijala (na l. 1a i na l. 265b), pri čemu supočetna slova sastava malo veća i pisana crvenim mastilom – istokao i naslovi, podnaslovi, završeci i ukrasne tačke. Sve to svje -doči da je Gorički zbornik primarno imao epistolarnu tekstološkufunkciju, u odnosu na zanemarenu personalnu namjenu.

Pismo kojim je Nikon Jerusalimac pisao rukopis je poluusta -vno sa primjesama brzopisnih, kurzivnih ili sa elementima grčkeminuskule, kao i sa jednojerovim resavskim pravopisom. To



rukopisu daje specifičnu ortografsku karakteristiku u odnosu navrijeme u kojem je bio pisan, gubeći koncentraciju za pisanje napravilnijem poluustavnom pismu – vjerovatno zbogdominantnog epistolarnog i teološkog karaktera štiva kodeksa.Pri tome i jezik kojim su pisani tekstovi predstavlja posebanizazov za neku buduću lingvističku analizu. Naime, ucrkvenoslovenskoj osnovi ne može se identifikovati lokaliziraninarodni jezički izraz, već se evidentiraju primjese grčketeološke leksike – što vjerovatno svjedoči o vizantijskogrčkomporijeklu pisca Nikona.

Sadržina Goričkog zbornika tekstološki je monolitna, u osnovipodređena epistolarnoj književno žanrovskoj formi –uobičajeno prema srednjovjekovnom strukturnom klišeu,dopunjavana kompilatorskim pateričko-monaškim, isihastičko-mističnim, teološko-dogmatskim, kosmografskim, putopisnim imolitvenim tematskim podslojevima. Zato i prilikom pisanja urukopisu nijesu jasno razdvojeni sastavi s njihovim posebnimnaslovljavanjem. Izuztak od toga se srijeće na l. 265b, kada utrećoj poslanici duhovnika Nikona kao prilog počinje njegovsastav u vidu putopisa sa opisom jerusalimskih crkava i svetihmjesta. Traba napomenuti da je osnovna tekstološka strukturaGoričkog zbornika sadržinski konstituisana dvijema pitajućimposlanicama Jelene Balšić i trima poslanicama-odgovorimanjenog duhovnika Nikona Jerusalimca.

Od l. 1a do l. 15b rukopis počinje prvom pitajućomposlanicom Jelene Balšić i prvom poslanicom-odgovoromnjenog duhovnika Nikona. Ali tekst poslanice sa pitanjem jesačuvan fragmentrno, zbog značajnog oštećenja prvih sedamlistova i zbog otkinutih listova sljedećeg kvaterniona. Zato jeveći dio poslanice s Nikonovim odgovorima dobro čitljiv, a iznjegove sadržine se može konstatovati i na što su se odnosilanjemu upućena pitanja. Njegove teološke pouke su upućene satumačenjima čovjekove sujete i neponovljivosti svakog

Ilija Velev


pojedinačnog života vjernika. Dok su propovjedne porukeduhovnoj štićenici usmjerene ka čovjekovom duhovnom imoralnom usavršavanju, ističući pri tome značenje milosrđa,tugovanja (skrb) koje se ne savladava očajavanjem i beznađem– već posvećivanjem vjeri i molitvi, i sl. Nakon kraja prvogpoglavlja, na l. 15b je kasniji zapis sa dijelom Ljekaruše iopisom lijeka protiv glavobolje i protiv duhovne boli.

Od l. 16a do l. 18a pisana je druga Jelenina poslanica svojemduhovniku, što je naslovljeno kao „ѿписанїе Бго҃любно“(Otpisanie Bogoljubno). Ovaj sastav i odgovor duhovnikaNikona, zajedno su bili tekstološki najpogodniji za tumačenje udosadašnjim istraživanjima Goričkog zbornika, vjerovatno izbog njihovog objavljivanja u prevodu na osavremeni jezik(Radojičić 1958: 587–594; Трифуновић 1972: 289–327). Usvojoj poslanici Jelena izražava duboko zadovoljstvo zadopuštenje svojeg duhovnika, preko njegovog pisanogodgovora, da svoju dušu i savjest napaja duhovnimvrijednostima života, koreći posljedice sujetnog života i stalnogpriklanjanja ovozemaljskoj slavi i bogatstvu. Svakako suupečatljivi tekstološki slojevi u njenoj pitajućoj poslanici oposvećivanju isihastičkom monaškom podvigu, što je kaoduhovnu memoriju i impresiju zadržala preko primjera majke,monahinje Jevgenije i učiteljice monahinje Jefimije. Nekiistraživači ovog dijela Jelenine poslanice ga proizvoljno tumačei kao pretpostavku da je duhovnik Nikon podržao u namjeri dase i sama zamonaši, pa čak i da je on zamonašio u Goričkommanastiru „Sv. Bogorodice“ na Skadarskom jezeru u CrnojGori u periodu između 31. avgusta 1441. i 25. novembra 1442.godine (Бојовић 1987: 40; Атанасије 2002: 39). U stvari ovajtekstološki dio poslanice treba povezivati sa Jeleninimtraženjem da od svojeg duhovnika dobije uputstva sa pravilimaza organizovanje monaštva, pri čemu je u sadržini naredne trećeposlanice Nikonu prepisan izbor iz skitskog paterika. Mora se



imati u vidu da se Jeleni Balšić ne treba pripisivati zavidnateološka naobrazba na osnovu precizne duhovne sadržine njeneposlanice. Sasvim je jasno da cijeli tekst ne predstavlja njenoriginalni sadržinski zahvat, već je riječ o kanonskiuspostavljenim citatima, kompilacijama i stilizacijama, pa čak io transformisanom preuzimanju tuđih autorskih tekstova. Uslučaju njene druge poslanice riječ je o transformisanjusadržinskog dijela iz Žitija prepodobnog Jovana Rilskogsastavljača Jevtimija Trnovskog, konkretno sa dijelom u kojemsu pitanja bugarskog cara Petra upućenih pustinjaku (Томин2002:78; Баљ 2010: 138; Rotković 2012: 161–162). Usrednjovjekovnoj književnosti ovakve tekstološketransformacije nijesu smatrane plagijatima, jer autorska uloganije bila primarna u odnosu na ispravno kanonsko tumačenje. UJeleninoj poslanici imao se samo u vidu odgovarajući primjerbugarskog cara suočenog sa smrću, koji je imao iste misli, nadei strahove o duhovnom spasenju (Rotković 2012: 162). Svakakoda je u samoj teološkoj i stilskoj projekciji njenih poslanicaučestvovao i duhovnik Nikon, koji je prilagođavao i teološkinadgrađivao njihovu sadržinu prilikom njihovog zapisivanja usastav epistolarnog zbornika.

Na l. 18b do 48b napisn je tekst poslanice-odgovora njenogduhovnika Nikona: „ѿвѣт вьтораго посланїа“, gdjenajupečativljije do izraza dolaze isihastički pogledi i učenja.Završetkom ovog dijela postavlja se izvjesna tekstološkagranica u kompozicionoj strukturi ovog epistolarnog zbornika.

Od l. 49a do l. 272a smještena je treća poslanica-odgovorNikona Jerusalimca svojoj ispovjednici Jeleni Balšić:„епыстолїа третїа“, kojem u sadržini zbornika ne prethodiprepis njene pitajuće poslanice. Treba naglasiti da u sadržini oveposljednje poslanice do izraza dolazi svestrana i produbljenaučenost i duhovnost Nikona Jerusalimca, sa izvanrednimpoznavanem vizantijske književnosti, Svetog pisma, pateričko-

Ilija Velev


monaških i pravno-kanonskih hrišćanskih normi. Istovremeno,on kao književnik demonstrira vještinu raznovrsnogstrukturiranja epistolarne sadržinske platforme sa propratnimreinterpretiranjem, tumačenjem i transformisanjem poznatihsastava i patrističkih učenja, koja su funkcionalno prilagođenaaktuelnim ideološkim zahtjevima vremena. Pri tome, preko stilai učenja neoplatonizma i gnosticizma on personalizujeemanaciju božanstvenog svijeta, iz kojeg izdvaja mirski život –ne mijenjajući njime predodređene principe. Posljedično idosljedno pretačući učenja crkve o različitim teološkim,dogmatskim i drugim pravno-kanonskim pitanjima. Kaoimpresije na vijest svoje ispovjednice o završetku gradnjegrobne crkve na Gorici, nadahnuto se prenose biblijskaistorijska svjedočanstva od postanka svijeta sve do periodaposlije Hrista, razumije se preko naracije potkrijepljenebiblijskim citatima, odlukama Vaseljenskih sabora i potvrdamapatrističkih predanja.

Počevši od l. 102a, u istorijsko-ljetopisnom kontekstu trećeposlanice iznosi se predstava o porijeklu, odnosno o „plemenu“Jelene Lazarević Balšić. U zborniku je ovaj transformisaniinteržanrovski narativ naslovljen grčkim jezikom i slovenskimpismom: „архи дїигѵсис“ („άρχα διηγήσεωϛ“ – ili “početakpovijesti“. Njegov sadržinski sloj kompiliran je iz građe starijihsrpskih rodoslova i ljetopisa, ali i iz žitija sv. Simeona i sv. Saveiz dinastije Nemanjića. Treba istaći da su u sastavu poslanice, naosnovu originalnih srpskih srednjovjekovnih rodoslovno-ljetopisnih ili hagiografskih sastava, vršene tekstološketransformacije sa skraćenim kompilacijama, pa čak i sa novimprilagođenim sadržinskim dopunjavanjima od strane duhovnikaNikona. To je posebno upečatljivo prenošenjem Žitija o sv.Simeonu, đe je tekstološka transformacija vršena na osnovisadržine dvaju njegovih žitija koja su napisali StefanPrvovjenčani i svetogorski monah Teodosije. Dok je, opet,



Teodosijevo Žitije o sv. Savi poslužilo Nikonu da izvuče poukekoje će uputiti njegovoj ispovjednici Jeleni. Zato i smatramopotpuno ispravnim konstatacije nekih istraživača kada ističu daje tekstološka „kompilacija“ izvršena na ovim hagiografskimsastavima u Goričkom zborniku, predstavlja svojevrsniknjiževnotvorački postupak kreacije novih žitija pomenutihsrpskih vladara-svetitelja (Богдановић 1970: 375; Бојовић1987: 44; Баљ 2010: 139). Ovakav ilustrativno žitijepisnitekstološki imperativ sa duhovnim podvizima Nemanjića,upućeni su Jeleni Balšić da bi izvršili uticaj na njeno eventualnodvoumljenje da li da primi monaški zavjet (Бојовић 1987: 40),kao što je to učinila njena majka knjeginja Milica (koja je,naime, poticala upravo od Nemanjića). Svako drugo tumačenjeovih životopisnih participacija u Goričkom zborniku bilo bipogrešno i tendenciozno, i ne bi uspjelo da potkrijepi tvrdnju daje njihova zastupljenost navodno bila u prilog očuvanja„srpskog“ pravoslavlja na prostoru današnje Crne Gore.

Nadalje, od l. 165b do l. 257b u tekstološkom okviru trećeNikonove poslanice iznose se pravila monaškog organizovanja,koja su usklađena prema skitskom pateriku: „правїлоскѷтскаго прѣбыванїа“. To je urađeno na Jelenino ličnotraženje da bi organizovala monaški red u Goričkom manastirui u drugim bratstvima i ćelijama duž obale Skadarskog jezera,zajednički poznatih kao „Zetska Sveta Gora“. Pored opširnoguvoda sa tumačenjima iz sastava dijela Jovana Zlatoustog,uopšte paterika ili biblijskih knjiga, slijedi kompilacijamonaških pravila tzv. Skitskog paterika – sa dopunskimizrekama svetih otaca i crkvenih pisaca o monaškom životu,svakako sa originalnim redaktorskim pristupom duhovnikaNikona (Богдановић 1970: 375). U monaškom ustavu koji jesastavio Nikon za Gorički zbrnik do izražaja dolazi isticanjeisihastičkog principa duhovnog življenja, sa posebnimnaglaskom na postu i na molitvi, pri čemu i od lista 185b kao

Ilija Velev


obrazac predaje Molitvu Isusu Hristu (Јован јеромонах 2001).Višeslojna tekstološka konstitucija treće poslanice Nikona

Jeleni Balšić sadržinski se nadopunjava sa još dvijeneuobičajene različite tipologije sastava, koji se izdvajaju izjezgra isihastičke i patrističke supstitucije epistolarnog zbornikasa Gorice. U ovom slučaju je došla do izraza književnotvoračkakoncentracija ovog izvanredno obrazovanog duhovnika, patristei propovjednika, koji je prilikom koncipiranja svoje trećeposlanice manifestovao podršku demokratizaciji žanrovskogknjiževnog sistema – koja se odrazila u strukturnom ansambluzbornika iz perioda s kraja XIV i prve polovine XV vijeka. Pritome, od l. 258a do l. 265b u rukopisu prilaže geografskikosmografsko-metrološki sastav: „повѣсть ѡ проϫвѣдѣнїивьселѣннѣи“, đe iz aspekta vremena u kojem je živio ističeracionalističke naučne poglede – o obliku zemlje i da je ovalna(elipsoidna), o njenom položaju u kosmosu, o udaljenosti odneba na 500 godina penjenja, kao i o pitanju da li postojipodzemni svijet (Радошевић 1981: 171–184). Zato, pak, od l.265b Nikon je Jeleni posvetio originalnu putopisno-pokloničkupriču: „повѣсть Їерм҃скии цркв҃амь и мѣстомь вь пѹстынͱах“(„Opis jerusalimskih crkava i svetih mjesta“), što je kao žanrtipologiziran prema vizantijkim proskinitarionima i sličnimrimolatinskim izvorima – odnosno vodiče za poklonike i putnikekroz Svetu zemlji, koji se povezuju sa istorijom hrišćanstva(Велев 2014: 403–404 i 463–464). Cijeli sastav bio je pisanisključivo sa književnim pretenzijama, protkan tekstološkimpoetsko-izražajnim i retoričko-proznim karakteristikama(Богдановић 1970: 375–377). Opis jerusalimskih hramova isvetih mjesta narativno se pretače od duhovnika Nikona uprvom licu jednine, kao osvjedočeni doživljaj očevica – iako suneka mjesta koja nije uspio da posjeti prepričana kroz ličnuprizmu opserviranu preko onoga što je čuo. Odnosno, ovajoriginalni putopisno-poklonički sastav je Nikon pisao



inspirativno: „слїшахѡмь и видѣхѡмь“, dok je početkom XVvijeka boravio kao poklonik u Jerusalimu, na Sinaju i u Egiptu,kada je i vjerovatno zapisivao svoje putopisno-pokloničkeimpresije (Богдановић 1970: 373).

Isto tako, u dijelu treće poslanice duhovnik Nikon predstavljasvoje isihastičke poglede i aktuelne antilatinske dogmatsko-ideološke orijentacije preko izlaganja sastava „Ispovijedanjevjere“, koje predstavlja pouku prema osnovnim načelima ivjerovanjima pravoslavnog hrišćanstva zasnovanih na prva dvaVaseljenska sabora preko tzv. „Simbola vjere“. Na l. 272aposlanice duhovnika Nikona sadržinski se završava spozdravnom posvetom i molbom da mu budu oproštene sveeventualne greške prilikom pisanja. Već na l. 272b do l. 273aslijedi zapis Jelene Balšić sa informacijom da je primila rukopissvojeg duhovnika, koji je priložila njenom ktitorskom hramu„Sv. Bogorodice“ na ostrvu Gorica u Skadarskom jezeru. Većinaistraživača ovaj dio zbornika tumači kao skraćenu „trećuzavršnu poslanicu Jelene Balšić“, iako tekstualna strukturaodražava jasnu izražajnu formu tipologiziranog književnogzapisa. N l. 273a-b sadržina Goričkog zbornika zaokružuje seMolitvom sv. Bogorodici, sa kojom se potvrđuje i namjenarukopisa za hram na ostrvu Gorica sa Bogorodičinomsvetiteljskom posvetom. Nakon završetka teksta molitve i nasamom kraju posljednjeg lista 273b Nikon Jerusalimac se jošjednom potpisao, navodeći vrijeme kada je završio pisanjerukopisa: „вь лѣт ҂ѕ.ц.Ν. (6950 = 1441/1442)“.

Upečatljivo je da se prilikom tekstoloških istraživanja ovajrukopis uvijek tipologizira kao zbornik sa nestalnim, mješovitimsastavom, čak i kao enciklopedijski. Ipak, u osnovi njegovesadržinske strukture postoji otklon od uobičajene književneprocedure ovakvih antologijskih žanrovskih ansambala ujužnoslovenskoj srednjovjekovnoj književnoj tradiciji (Велев2000). Ako se tumačenje koncentriše na raspored zastupljenih

Ilija Velev


sastava u sadržini samog kodeksa kao samostalne knjige,primijetiće se da stvaralački model reflektira na epistolarni žanrproizašao prema obrascu vizantijske književnosti – sanapomenom da su poslanice stekle status svojevrsnog žanra jošranije, u antičkoj književnoj tradiciji (Велев 2014: 404–405).Konkretno, u Goričkom zborniku sastavljač nije vršio inertnusistematizaciju komunikacije između pošiljaoca i adresantapitajućih i odgovarajućih poslanica, već su prema književnomepistolarnom žanrovskom klišeu preko njih dijeljeni dopunskibiblijski, bogoslovski, pravno-kanonski, paterično-hagiografski,molitveni, filozofski, kosmografski ili duhovno-umjetničkidoživljeni pogledi i kreacije. Svakako da je kreiranje dopunskesadržinske strukture bilo odraz ličnog izbora NikonaJerusalimca, u svojstvu pisca i sastavljača rukopisa. Zato netreba imati dilemu da je riječ o tipologiziranom zborniku saepistolarnom sadržinom, sastavljen isključivo od opitnogknjiževnika i teologa. Neprecizno sagledavanje dosljednosprovedene strukturne žanrovske tipologizacije rukopisa, navodineke od istraživača da improvizuju s tvrdnjom da je izborzastupljenih sastava bio naručen od Jelene Balšić, u svojstvuprotagoniste pitajućih poslanica. Treba imati u vidu i to dasadržinski slojevi zastupljenih poslanica s citatima,tumačenjima ili s ostalim formama propratnih tekstova nijesusuštinski originalni sastavi učesnika prepiske, već su svojevrsnitekstološki kliše kompilacija, transformacija i ličnih tumačenjaprenesenih preko izražajnih formi direktnog obraćanja. Upravoje zbog podrške epistolarnog žanrovskog standarda Goričkogzbornika, kompilatorska tvoračka operacija primijenjena iprilikom tekstološke implementacije originalnih istorijsko-ljetopisnih, rodoslovnih ili hagiografskih sastava izsrednjovjekovne srpske književnosti, na kojoj je Nikon vršiosadržinsko prestrukturiranje ili reinterpretaciju. Kao što smoranije istakli, poslanice Jelene Balšić nijesu bile samo prepisi



njenih pitajućih obraćanja svojem duhovniku, već je NikonJerusalimac intervenisao u njihovu duhovnu kreaciju – kada ihje teološki kompilirao, reinterpretirao, tumačio, stilizovao injihov sadržaj svojeručno pisao u sastav zbornika. Ovakvakonstatacija niti u jednoj mjeri ne obezvrjeđuje ulogu ranijemirske vladarke Jelene Balšić u njenoj ispovjedničkojpredanosti i duhovnoj posvećenosti pred kraj svojeg života.Naprotiv, ona demonstrira duhovni aktivizam i želju zaispovijedanjem pred svojim duhovnikom. Čak i preko ličnihposlanica podstiče motivišuću duhovnu inspiraciju kod ovogopitnog isihastičkog mističara da napiše i sastavi izvanrednoupečatljiv epistolarni zbornik. Primarni književnotvoračkiefekat je što je Nikon Jerusalimac posvetio i sastavio originalnii personalni tekstološki zbornik sa propovijedima i poukama oduhovnoj realizaciji ranije zetske vladarke Jelene, prije njenogvječnog spasa duše 1443. godine. Tako je i Gorički zborniksačuvan kao izvorni književnoistorijski spomenik koji se našaona raskršću crnogorske višeslojne duhovne i kulturne tradicijesredine XV vijeka.

Sa makedonskog preveo Ivan Ivanović

Ilija Velev


Literatura:

- Атанасије (Јевтић), епископ бивши захумско-херцеговачки,2002: „Исповедање вере Никона Јерусамљанина“, Светигора бр.125-126. Цетиње.

- Бабић-Ђорђевић, Г. и Ђурић, В., 1994: „Полет уметности“,Историја српског народа. Друга књига. Београд.

- Баљ, Вл., 2010: „Идеје исихазма у преписци Јелене Балшчић иНикона Јерусалимца“, Зборник радова са научног скупа ШћепанПоље и његове светиње кроз вјекове, стр. 123-142.

- Богдановић, Д., 1980: Историја старе српске књижевности.Београд.

- Богдановић, Д., 1970: „Горички зборник“, Историја ЦрнеГоре II/2, стр. 372-380. Титоград.

- Богдановић, Д., 1982: Инвентар ћирилских рукописа уЈугославији (XI-XVII века). Београд.

- Богдановић, Д., 1994. „Оживљавање немањићких традицији“,Историја српског народа. Друга књига. Београд.

- Бојовић, Б., 1987: „Житије Светога Симеона Мироточивога одНикона Јерусалимца“, Богословље 1. Београд.

- Велев, И., 2005: Византиско-македонски книжевни врски.Скопје.

- Велев, И., 2014: Историја на македонската книжевност. ТомI. Средновековна книжевност. Скопје.

- Велев, И., 2000: Средновековни книжевни антологии. Скопје.

- Ђукановић, Н., 2002: „Зетска Света гора“, Светигора бр. 129-130. Цетиње.



- Зборник, 2019: Горички зборник. Уредници Јелица Стојановићи Виктор Савић. Београд.

- Јован јеромонах, (Ћулибрк), 2001: „Никон Јерусалимац иисихастичко предање“, Свети Григорије Палама у историји исадашњости. Србиње.

- Лековић, Ж., 2013: „Светозар Томић – национални радник,државник и научник“. Зборник На извору Вукова језика, стр. 281-298. Жабљак.

- Мирковић, Л., 1922: „Монахиња Јефимија“, Хришћанскиживот 1, стр. 452-459, 529-543 и 632-643.

- Поп-Атанасов, Ѓ., 2017: Словенски ракописи од Македонија вострански ракописни збирки X-XIX век. Книга прва. Археографскиопис. Скопје.

- Радовић, А., 1976: „Исахазам као освајање унутарњихпростора“, Теолошки погледи 3, стр. 145-152.

- Радошевић, Н., 1981: „Козмографски и географски одломциГоричког зборника“, Зборник радова Византолошког институтаXX, стр. 171-184. Београд.

- Синдић, Н.Р., 2004: „Кодикологија Горичког зборника“, НиконЈерусалимац. Вријеме – личност – дјело, стр. 185-198. Цетиње.

- Стојановић, Љ., 1929: Старе српске повеље и писма. I, 1.Београд-Сремски Карловци.

- Стојановић, Љ., 1982: Старо српски записи и натписи. Књига1, Фототипска издања. Београд.

- Томић, Св., 1949: „О Горичком рукописном зборнику из 1442године“, Гласник САН 1, 181. Београд.

- Томић, Св., 1911: „Хиландарска завеса деспотице Еуфимије“,Нова искра X 5, стр. 148. Београд.

Ilija Velev


- Трифуновић, Ђ., 1972: „Две посланице Јелене Балшић иНиканова ᾽Повест о јерусалимских црквама и пустињскимместима᾽“, Књижевна историја V/18, стр. 289-327.

- Трифуновић, Ђ., 1994: Стара српска књижевност. Београд.

- Шпадијер, И., 2016: Каталог, во: Свет српске рукописне књиге(XII-XVII век). Београд.

- Bojoviċ, B., 1995: “Ideologie monarhique dans les hagio-biographies dynastique di moyen age serb, Orientalia christianaanalecta 248, pp 221-300. Roma.

- Miklosich, F., 1858: Monumenta serbica. Viennae.

- Radojičić, Ð. Sp., 1958: „O smernoj Jeleni i njenom Otpisanijubogoljubnom“, Delo 5/1, br. 4, str. 587-594. Beograd.

- Rotkoviċ, R., 2012: Crnogorska književnost od početka pismenostido 1852. Podgorica.

- Velev, I., 2020: „Hrišċanstvo i crnogorski duhovni ikulturnoistorijski identitet“, Matica br.81, str. 11-88. Podgorica.



Ilija Velev

Prilozi:

List 1a: Početak prve poslanice Jelene Balšić.



List 15b: Kraj prve poslanice Nikona Jerusalimca i kasniji zapis sa dijelom Ljekaruše.


Ilija Velev

List 16a: „Otpisanije bogoljubno“, početak druge poslanice Jelene Balšić.



List 165a: Početak Skitskih monaških pravila.


Ilija Velev

List 265b: Početak sastava „Opis jerusalimskih crkava i svetih mjesta“.



List 272b: Zapis Jelene Balšić sa izvještajem o prijemu rukopisa i o njegovom prilaganju hramu „Blagovijesti sv. Bogorodice“ na

ostrvu Gorica na Skadarskom jezeru.


List 273b: Kraj Goričkog zbornika, sa zapisom Nikona Jerusalimca ovremenu kada završava pisanje rukopisa.

Documents

GORIČKI ZBORNIK NA RASKRŠĆU BALKANSKE DUHOVNE I … ilija velev.pdf · 2020. 11. 17. · spomenika tijesno je vezano sa istorijsko-političkim, duhovnim i kulturnim prilikama u