górnictwo z epoki kamienia: krzemionki – polska – europa

GÓRNICTWO Z EPOKI KAMIENIA:KRZEMIONKI – POLSKA – EUROPA

W 90. ROCZNICĘ ODKRYCIA KOPALNIW KRZEMIONKACH

HISTORICAL AND ARCHAEOLOGICAL MUSEUMIN OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI

SILEX ET FERRUMVOLUME 1

STONE AGE MINING:KRZEMIONKI – POLAND – EUROPE

ON THE NINETIETH ANNIVERSARYOF THE DISCOVERY OF THE KRZEMIONKI MINE

EDITED BY

DANUTA PIOTROWSKA, WOJCIECH PIOTROWSKIKAMIL KAPTUR AND ARTUR JEDYNAK

OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI 2014

MUZEUM HISTORYCZNO-ARCHEOLOGICZNEW OSTROWCU ŚWIĘTOKRZYSKIM

SILEX ET FERRUMTOM 1

GÓRNICTWO Z EPOKI KAMIENIA:KRZEMIONKI – POLSKA – EUROPA

W 90. ROCZNICĘODKRYCIA KOPALNI W KRZEMIONKACH

POD REDAKCJĄ

DANUTY PIOTROWSKIEJ, WOJCIECHA PIOTROWSKIEGOKAMILA KAPTURA I ARTURA JEDYNAKA

OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI 2014

Komitet Redakcyjny serii Silex et FerrumPrzewodniczący: dr hab. JERZY LIBERA, prof. UMCS

Członkowie: dr inż. JADWIGA ANNA BARGA-WIĘCŁAWSKA,dr JERZY TOMASZ BĄBEL, dr inż. ZENON DUDA,

dr hab. SZYMON ORZECHOWSKI, dr inż. JAN URBAN

Recenzenciprof. dr hab. JAN MACHNIK, dr hab. ANNA ZAKOŚCIELNA

Przekład tekstów na język angielskiALICJA PETRUS-ZAGROBA

orazMICHAEL BRANDL, LADA KRUTILOVÁ, ANTON POKRIVČÁK

Projekt okładki i wyklejkiDIGITAL SPECTACULAR

Redakcja technicznaDANUTA PIOTROWSKA I ROMANA WALENDZEWICZ

Na okładce i wyklejce fragment neolitycznej kopalni filarowejw Krzemionkach. Fot. Krzysztof Pęczalski

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania 413„Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” objętego PROW na lata 2007–2013

Copyright© by the Historical and Archaeological Museumin Ostrowiec Świętokrzyski 2014,

Authors and Translators

ISBN 978-83-64951-00-8

Skład i drukZakład Wydawniczy Letter Quality, ul. Brylowska 35/38, 01-216 Warszawa

Drukarnia MATRIX, ul. Okulickiego 7/9, 05-500 Piaseczno

OD REDAKCJI

Oddawana do rąk Czytelników książka jest pokłosiem konferencji naukowo-kon-serwatorskiej, która odbyła się w Rezerwacie „Krzemionki Opatowskie” w kwiet-niu 2013 roku, na zamknięcie uroczystych obchodów dziewięćdziesiątej rocznicy odkrycia neolitycznej kopalni krzemienia. Weszła ona do międzynarodowej literatury archeologicznej pod nazwą „Krzemionki Opatowskie” (por. artykuły p. dyrektora Włodzimierza Szczałuby oraz Pauliny Potockiej i Katarzyny Zdeb). Wygłoszone ponad półtora roku temu referaty stały się kanwą do nowego, szerszego opracowa-nia podjętych tematów w formie bogato ilustrowanych artykułów. Napływały one do redakcji sukcesywnie przez kilka miesięcy, najczęściej jako prace znacznie obszer-niejsze od wygłoszonych referatów. Z tych powodów część z nich nie zmieściła się w tej książce. Zostaną one opublikowane przez Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim w drugim tomie inaugurowanej serii wydawniczej.

FROM THE EDITORS

This volume is the outcome of a scientific and preservation conference which took place at the “Krzemionki Opatowskie” Reserve in April 2013. The conference was the closing accent of celebrations marking the 90th anniversary of the discovery of the Neolithic flint mine known in archaeological literature as “Krzemionki Opatowskie” (see articles by Włodzimierz Szczałuba, and Paulina Potocka and Katarzyna Zdeb). The papers read at the conference became the foundation of fresher, broader elabora-tions of the topics discussed, in the form of copiously illustrated articles.

These reached us progressively over several months, in most cases as much longer works than the earlier conference papers. Thus, owing to lack of space, some of the articles will appear in the second volume of the newly inaugurated series published by the Historical and Archaeological Museum in Ostrowiec Świętokrzyski.

Za zespół redakcyjny / For the editorial teamDanuta Piotrowska

SPIS TREŚCI / CONTENTS

Od Redakcji / From the Editors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

WŁODZIMIERZ SZCZAŁUBAWprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

BOGUSŁAW GEDIGA„Krzemionki Opatowskie” – Pomnik Historii: powód do dumy, ale też obowią-zek i troska nie tylko archeologów. Wystąpienie Przewodniczącego Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Polskiej Akademii Nauk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15“Krzemionki Opatowskie” – A Monument of History: a cause for pride, but also a responsibility and concern not only for archaeologists. Address by the Chairman of the Committee for Pre- and Protohistoric Sciences, Polish Academy of Sciences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

DANUTA PIOTROWSKAKrzemień pasiasty i początki badań prehistorycznego górnictwa w Polsce . . . . . . . 21Striped flint and early investigations of prehistoric flint mining in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

JERZY TOMASZ BĄBEL„Krzemionki Opatowskie”, najważniejszy zabytek górnictwa pradziejowegow Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53“Krzemionki Opatowskie”, the most important monument of ancient mining in Poland . . . . . 103

BOGDAN BALCERKrzemionki w moich wspomnieniach z lat 1954–1972 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105The Krzemionki excavations in the years 1954–1972. My reminiscences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

ZBIGNIEW KOBYLIŃSKIKopalnia „Krzemionki Opatowskie”, ochrona dziedzictwa kulturowego i ListaŚwiatowego Dziedzictwa UNESCO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123The “Krzemionki Opatowskie” mine, protection of the cultural heritage and the UNESCOWorld Heritage List . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹKopalnia krzemienia w Ożarowie, stanowisko „Za garncarzami”, w świetledawnych i nowych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147The “Za garncarzami” site at the Ożarów flint mine in the light of old and new investigations 165

KATARZYNA RADZISZEWSKAInwentaryzacja zniszczeń na powierzchni pradziejowych punktów eksploatacjikrzemienia pasiastego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Inventory of surface devastation in places where striped flint was exploited . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

JOLANTA MAŁECKA-KUKAWKATraseologia w studiach nad prehistorycznym górnictwem krzemienia?Przykłady z kopalń w Sąspowie (neolit) i Wierzbicy „Zele” (epoka brązu/wczesnaepoka żelaza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Traceology in studies of prehistoric flint mining? Examples from the mine at Sąspów(Neolithic Age) and Wierzbica “Zele” (Bronze Age/Early Iron Age) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

MAREK FLOREKProblemy ochrony kopalń krzemienia na terenie działania Delegatury w Sando-mierzu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Problems with protecting flint mines in the region overseen by the Sandomierz Branch of theKielce Voivodeship Office for Protection of Monuments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

MACIEJ T. KRAJCARZ, MAGDALENA SUDOŁ, MAGDALENA KRAJCARZ,KRZYSZTOF CYREK

Wychodnie krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej (Wyżyna Krakowsko--Częstochowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Outcrops of striped flint on the Ryczów Upland (Kraków-Częstochowa Upland) . . . . . . . . . . . . 243

JACEK LECH, IAN LONGWORTHPrehistoryczna kopalnia krzemienia Grimes Graves we wschodniej Anglii . . . . . . 245The prehistoric flint mine of Grimes Graves in eastern England . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

MARTIN OLIVAKrumlovský les (jižní Morava) na konci eneolitu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291The “Krumlovský les” (Southern Moravia) at the end of the Neolithic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

IVAN CHEBEN, MICHAL CHEBEN Doklady pravekej banskej činnosti v oblasti Bielych Karpát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319Evidence of prehistoric mining activity in the area of the White Carpathians . . . . . . . . . . . . . . . . 333

MICHAEL BRANDL, GERHARD TRNKAThe Eastern Fringe: Lithic Raw Materials from the Easternmost Alps in Austria 335Na wschodnim skraju: surowce krzemionkowe ze wschodniego obrzeża Alp w Austrii . . . . . . . 359

PAULINA POTOCKA, KATARZYNA ZDEBJubileuszowa konferencja naukowo-konserwatorska w Krzemionkach . . . . . . . . . . . 361The anniversary research and conservation conference at Krzemionki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

LISTA AUTORÓW / CONTRIBUTORS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

INDEKS / INDEX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

GÓRNICTWO Z EPOKI KAMIENIA: KRZEMIONKI – POLSKA – EUROPAW 90. ROCZNICĘ ODKRYCIA KOPALNI W KRZEMIONKACH

WPROWADZENIE

W 2012 roku obchodziliśmy 90. rocznicę odkrycia przez prof. Jana Samsonowicza neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach. Muzeum Histo-ryczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim zorganizowało z tej okazji kilka wydarzeń skierowanych do różnych grup odbiorców. Najważniejszym z nich były „I Krzemionkowskie Spotkania z Epoką Kamienia” zorganizowane w dniach 21–22 lipca 2012 r., podczas których odbyły się pokazy i warsztaty archeologiczne oraz sesja popularnonaukowa. Towarzyszyła im prezentacja wyemitowanych przez Narodowy Bank Polski, w ramach serii „Zabytki kultury materialnej w Polsce” monet okolicznościowych o nominałach 20 złotych i 2 złote (Ryc. 1), oraz jubileuszowej kartki pocztowej wydanej przez Pocztę Polską S.A.

Równocześnie rozpoczęliśmy wspólnie z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie i Samodzielną Pracownią Prehisto-rycznego Górnictwa Krzemienia Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Aka demii Nauk przygotowania do ogólnopolskiej konferencji naukowej „Prehistoryczna kopal-nia ‘Krzemionki Opatowskie’ – Pomnik Historii, na tle problemów badań, ochrony i zagospodarowania pradziejowych kopalń krzemienia w Polsce i w Europie”, zamy-kającej obchody. Obradowała ona w dniach 18–20 kwietnia 2013 r. w Muzeum Archeo logicznym i Rezerwacie „Krzemionki”, Oddziale Muzeum Historyczno--Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim. Jako główny cel konferencji przyjęto przedstawienie i podsumowanie dotychczasowych wyników badań prehistorycznego górnictwa krzemienia i związanych z nim zagadnień gospodarki, w tym osadnictwa, ze szczególnym uwzględnieniem kopalń w Krzemionkach. Istotną jej część stanowić miały wystąpienia poświęcone aktualnym problemom ochrony i zagospodarowania rezerwatu w Krzemionkach, na tle badań i ochrony innych prehistorycznych kopalń krzemienia w Polsce i w Europie.

Do udziału w konferencji zaproszeni zostali przedstawiciele instytucji naukowych zajmujących się pradziejowym górnictwem krzemienia, służb konserwatorskich, muzeów archeologicznych, a także reprezentanci samorządu lokalnego. Konferencja miała również pomóc zidentyfikować problemy i zadania jakie stoją przed zarządza-jącymi Muzeum Archeologicznym i Rezerwatem „Krzemionki”, Oddziałem Muzeum

10 WPROWADZENIE

Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim1. Było to szczególnie istotne ze względu na wznowione działania przygotowujące zgłoszenie neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Wystąpienia przybliżające historię badań kopalń w Krzemionkach, mające czę-sto charakter osobisty, emocjonalny (prof. Bogdan Balcer, dr Jerzy Tomasz Bąbel), pokazały konieczność kontynuacji badań naukowych. Pomocne mogą być w nich nowoczesne techniki badawcze. Przekonująco ilustrują to analizy ukształtowania powierzchni pól górniczych przy użyciu skanowania laserowego LiDAR. Wskazano również na ujemne skutki braku opracowania i publikacji wyników ostatnich badań

1 Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 27 czerwca 1995 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody, Monitor Polski z 1995 Nr 33, poz. 396.

Ryc. 1. Dwie okolicznościowe monety upamiętniające neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego z ich historyczną nazwą Krzemionki Opatowskie, wprowadzone do obiegu 18 lipca 2012 r. przez Narodowy Bank Polski z okazji dziewięćdziesiątej rocznicy odkrycia tego wyjątkowego zabytku. Monety zaprojektowane przez Ewę Tyc-Karpińską zostały wybite w Mennicy Polskiej S.A. w Warszawie: a – moneta srebrna o nominale 20 zł, wykonana stemplem lustrzanym, na rewersie z krzemieniem pasiastym, śred-nica 38,61 mm; b – moneta ze stopu Nordic Gold o nominale 2 zł, wykonana stemplem zwykłym, średnica

27 mm. Fot. Narodowy Bank PolskiFig. 1. Two coins commemorating the Neolithic mines of striped flint under its historical name Krze-mionki Opatowskie. The coins, issued by the National Bank of Poland on July 18, 2012, on the occasion of the ninetieth anniversary of the mine’s discovery, were designed by Ewa Tyc-Karpińska and struck by the Mint of Poland in Warsaw: a – 20 zloty silver coin with a proof finish and striped flint on the reverse, 38.61 mm in diameter; b – 2 zloty coin of Nordic Gold, standard finish, 27 mm in diameter.

Photo: National Bank of Poland

a

b

11WPROWADZENIE

prowadzonych w Krzemionkach przez Państwowe Muzeum Archeologiczne w War-szawie, głównie zaniechania analizy pochodzących z nich bogatych materiałów krze-miennych zmagazynowanych przez to Muzeum na terenie Rezerwatu.

Bardzo istotne dla zarządzających Muzeum Archeologicznym i Rezerwatem „Krzemionki” były wystąpienia przedstawicieli Muzeum Archeologicznego w Bisku-pinie, Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy i Ojcowskiego Parku Narodowego. Przedstawione doświadczenia z zakresu ochrony, zarządzania i udostępniania zabyt-ków archeologicznych będących Pomnikami Historii, mające charakter „dobrych praktyk”, pokazały jak wiele do zrobienia mamy w Krzemionkach. Pouczające są doświadczenia Ojcowskiego Parku Narodowego w zakresie starań o ochronę na jego terenie zarówno przyrody jak też krajobrazu kulturowego, co wymaga interwencji Parku w naturalny rozwój szaty roślinnej na chronionym obszarze.

Podczas konferencji zabrakło głosu Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie i Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach. Ich rola w badaniach i ochronie prehistorycznych kopalń w Krzemionkach była kluczowa od czasu ich odkrycia i wciąż pozostaje bardzo ważna.

Konferencja była jednym z działań mających na celu zgłoszenie neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Była forum, gdzie mieli możliwość zaprezentowania swoich stanowisk i podjęcia współpracy przedstawiciele środowiska naukowego, służb ochrony zabytków i władz samorządowych. Ich współpraca jest niezbędna do zakończenia sukcesem przygotowań Krzemionek do wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa.

Wydawnictwo, które otrzymujecie Państwo rozpoczyna serię naukową „Silex et Ferrum” publikowaną przez Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim. Krzemień i żelazo – surowce, które odegrały szczególną rolę w roz-woju cywilizacyjnym człowieka. Ziemia Świętokrzyska kryje liczne ślady dokumen tu-jące ten rozwój. Ta pierwsza pozycja serii zawiera głównie artykuły poświęcone pra-dziejowemu górnictwu krzemienia, a neolitycznym kopalniom krzemienia pasiastego w Krzemionkach w szczególności. W kolejnych prezentowane będą wyniki badań archeologicznych, geologicznych, przyrodniczych, związanych z różnoczasowym górnictwem i przetwórstwem surowców wykorzystywanych przez człowieka w prze-szłości. Znajdą się w nich również opracowania poświęcone ochronie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego.

Szczególne podziękowania za organizację konferencji i udział w przygotowaniu wydawnictwa jej poświęconemu składam prof. Jackowi Lechowi – Przewodniczą-cemu Komisji Górnictwa Krzemienia w Czasach Pre- i Protohistorycznych Między-na rodowej Unii Nauk Prehistorycznych i Protohistorycznych (UISPP) afiliowanej przy UNESCO.

Włodzimierz SzczałubaDyrektor Muzeum Historyczno-Archeologicznego

w Ostrowcu Świętokrzyskim

12

INTRODUCTION

In 2012, we celebrated the 90th anniversary of the discovery, by Professor Jan Samsonowicz, of the Neolithic mines of striped flint at Krzemionki. On the occasion, the Historical and Archaeological Museum in Ostrowiec Świętokrzyski organized several events aimed at various groups of recipients. The most important were the “1st Krzemionki Meetings with the Stone Age”, organized on the 21–22nd of July 2012, when displays, archaeological workshops and a popular science session took place. There was also an exhibit of 20 złoty and 2 złoty commemorative coins issued by the National Bank of Poland as part of the series “Monuments of Material Culture in Poland” (Fig. 1), as well as of a jubilee postcard issued by the Polish Post.

At the same time, together with the Institute of Archaeology of Cardinal Stefan Wyszyński University and the Autonomous Unit for Prehistoric Flint Mining in the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences, we began prepa-rations for a scientific conference which would close the celebrations. The main aim of the conference was to present and sum up hitherto research into prehistoric flint mining and the associated economic issues, including settlement, with special note being taken of the Krzemionki mines. A large part of the conference was to be devoted to current problems with protecting and managing the reserve at Krzemionki and comparing its situation with that of other prehistoric flint mines in Poland and Europe.

Invitations to the conference were sent to scientific institutions involved in studies of prehistoric flint mining, monument protection services, archaeological museums and representatives of local governments. The conference was also intended as a means of identifying the problems and tasks standing before the management of the “Krzemionki” Archaeological Museum and Reserve, branch of the Historical and Archaeological Museum in Ostrowiec Świętokrzyski1. This was a matter of special significance in view of the fact that preparations had been renewed for submitting the Neolithic mines of striped flint in Krzemionki for inscription on the UNESCO World Heritage List.

Presentations on the history of archaeological research into the mines at Krze-mionki, often of a personal and emotional character (Prof. Bogdan Balcer, Dr Jerzy Tomasz Bąbel), showed the necessity of continuing investigations. The usefulness of modern research techniques was convincingly illustrated with a presentation of laser scanning (LiDAR) as a method of analysing the surface topography of mining fields. It was also noticed that there were negative consequences resulting from the lack of studies and publications of excavations carried out at Krzemionki by the State

1 Order of the Minister of Environmental Protection, Natural Resources and Forestry of June 27 1995, declaring the area a nature reserve, Monitor Polski: 1995 No. 33, item 396.

13INTRODUCTION

Archaeological Museum in Warsaw, chiefly lack of studies of the rich flint material stored by the Museum on the Reserve grounds.

For the management of the “Krzemionki” Archaeological Museum and Reserve, the papers read by researchers from the Archaeological Museum in Biskupin, the Museum of the First Piasts in Lednica and the Ojców National Park were extremely relevant. The experience of these institutions in protecting, managing and providing access to archaeological remains constituting A Monuments of History, having the character of “good practices”, showed how much needs to be done at Krzemionki. Especially illuminating was the experience of the Ojców National Park in its efforts to protect both the natural environment and cultural landscape of the Park, which necessitated intervening in the development of the vegetation of the protected area.

At the conference, we sorely missed the voices of the State Archaeological Museum in Warsaw and the Voivodeship Office for Protection of Monuments in Kielce. Their role in excavating and protecting the prehistoric mines at Krzemionki was crucial ever since the mines were discovered and still remains very important.

The conference was one of the preparatory measures undertaken in order to sub-mit the Neolithic mines of striped flint at Krzemionki for inscription on the UNESCO World Heritage List. It was a forum for presenting standpoints and undertaking collaboration by researchers, monument protection officers and local authorities. Their cooperation is indispensable if preparations for inscribing Krzemionki on the World Heritage List are to be successful.

The work before you is the first in the scholarly series “Silex et Ferrum” pub-lished by the Historical and Archaeological Museum in Ostrowiec Świętokrzyski. Flint and Iron – raw materials which played a special role in the development of human civilization. The Świętokrzyska Land conceals many traces which document this development. The first book in the series comprises mainly articles devoted to prehistoric flint mining and in particular to the Neolithic flint mines in Krzemionki. Subsequent works will present the results of archaeological, geological and nature research related to mining in various epochs and to the processing of raw materials which were exploited by humans in the past. They will also include studies devoted to protection of the cultural and natural heritage.

Special thanks for organizing the conference and for help in preparing this publication devoted to the conference proceedings are owed to Professor Jacek Lech – Chairman of the Commission on Flint Mining in Pre- and Protohistoric Times of the International Union of Prehistoric and Protohistoric Sciences (UISPP), affiliated to UNESCO.

Włodzimierz SzczałubaDirector of the Historical and Archaeological Museum

in Ostrowiec Świętokrzyski


BOGUSłAW GEDIGAKomitet Nauk Pra- i Protohistorycznych Wydziału I

Polskiej Akademii Nauk

„KRZEMIONKI OPATOWSKIE” – POMNIK HISTORII:POWÓD DO DUMY, ALE TEż OBOWIąZEK I TROSKA

NIE TYLKO ARCHEOLOGÓW.WYSTąPIENIE PRZEWODNICZąCEGO

KOMITETU NAUK PRA- I PROTOHISTORYCZNYCHPOLSKIEj AKADEMII NAUK

Dziękując Organizatorom konferencji „Prehistoryczna kopalnia ‘Krzemionki Opatowskie’ – Pomnik Historii, na tle problemów badań, ochrony i zagospodarowa-nia pradziejowych kopalń krzemienia w Polsce i w Europie” za zaproszenie przyznaję, że przyjąłem je z dużą radością. Ucieszyła mnie możliwość uczestniczenia w tym waż-nym spotkaniu. Jest ku temu kilka powodów. Jednym z nich jest to, iż mam zaszczyt reprezentować na tej konferencji Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych Wydziału I Polskiej Akademii Nauk, który w czasie swojego funkcjonowania wielokrotnie dawał wyraz swojej troski o losy tego cennego w wymiarze europejskim zabytku archeo-logicznego1. Drugi powód to bardziej osobisty; wracam do Krzemionek po ponad czterdziestu latach i znajduję je, jako obiekt muzealny w całkowicie, korzystnie zmie-nionym stanie. Ten oczywisty powód do radości psują jednak dochodzące także do

1 M.in. Uchwała Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Wydziału I Nauk Społecznych Polskiej Akademii Nauk z dnia 29 stycznia 2002 r. w sprawie neolitycznej kopalni krzemienia w Krzemionkach Opatowskich w związku z zagrożeniami obiektu oraz inicjatywą wystąpienia o wpisanie go na Listę Świa-towego Dziedzictwa UNESCO, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim, oraz materiały informacyjne i dokumenty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebraniem plenarnym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa 2007, s. 109–111; tamże: Plan ochrony zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu „Krzemionki Opatowskie”..., s. 112–124; tamże: Plan zagospodarowania zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu „Krzemionki Opatowskie”..., s. 125–138.

16 BOGUSŁAW GEDIGA

środowiska archeologicznego informacje o nie lada problemach, jakie stwarza ten cenny obiekt, jeżeli chodzi o jego należyte utrzymanie i ochronę.

Fakt odkrycia i istnienia na terenie powiatu ostrowieckiego i całego województwa świętokrzyskiego tej rangi zabytkowego obiektu stanowi powód do dumy nie tylko dla władz regionu, jest bowiem między innymi wielką atrakcją turystyczną, przy-ciągającą zwiedzających z Polski i zagranicy, a jako niezwykle interesujący przed-miot badań i studiów również badaczy z Polski i innych krajów. Jednocześnie jestem świadom tego, że obiekt taki, wymagający stałej troski, stwarza dla władz admini-stracyjnych tego terenu spore kłopoty wynikające z ciągłego braku wystarczających środków finansowych, niezbędnych na jego utrzymanie i odpowiednie zabezpie-czenie, co okazuje się obecnie bardzo aktualne. Doświadczyłem tego sam niedawno na przedświątecznym jarmarku we Wrocławiu. Na kilku stoiskach widziałem dużo pięknej biżuterii, której ważnym elementem zdobniczym był krzemień pasiasty z Krzemionek. Gdy zagadnąłem jedną ze sprzedających czy wie, że Krzemionki to obiekt prawnie chroniony, odwróciła się i zbyła pytanie milczeniem. Jest to proceder niezwykle intratny i jego powstrzymanie lub uregulowanie w obecnych warunkach wydaje się zupełnie nierealne. Jest to jeden z problemów, a zarazem jedno z ważnych zadań Dyrekcji Muzeum oraz władz administracyjnych regionu.

Ta kwestia kieruje naszą uwagę na podstawowe problemy natury organizacyjnej. W kręgach badaczy, władz administracyjnych regionu i oczywiście Dyrekcji i Pra-cowników Muzeum, świadomość tego, o jakiej klasy obiekt zabytkowy chodzi wydaje się być oczywista. Logicznie wynika z tego, że ochrona terenu wokół kopalni i samej kopalni w Krzemionkach jest obowiązkiem, ale też wymogiem etycznym nie tylko badaczy, lecz także władz samorządowych oraz samego Muzeum. Wymogiem pra-widłowego realizowania i spełniania tego obowiązku jest właściwe ukształtowanie dobrych form współpracy wszystkich, których obowiązek ten dotyczy, a to oznacza m.in. uwolnienie się od prób konkurowania, w tym, kto ma ważniejszą rolę do speł-nienia i liczenie przy tym na szczególne formy uznania. Oczywiście różna jest rola wymienionych instytucji w tym procesie.

Na barkach badaczy spoczywają przede wszystkim zadania poznawcze, jak rów-nież upowszechnianie wiedzy i informacji o wynikach badań w kręgach naukowych oraz popularyzowanie wiedzy o tym obiekcie i jego znaczeniu w społeczeństwie. Znaczący, a właściwie może nawet podstawowy obowiązek organizacyjny spoczywa na władzach województwa, powiatu i gminy oraz samego Muzeum; jest to przede wszystkim konieczność zapewnienia odpowiednich form organizacyjnych jak i odpo-wiednich środków na realizację zadań. Posługując się niektórymi przykładami podob-nych obiektów w naszym kraju, choćby Biskupina i Ostrowa Lednickiego, pozytywne skutki w obu przypadkach przyniosło usamodzielnienie placówek muzealnych, stabi-lizacja ich kierownictwa oraz brak ingerencji władz administracyjnych, i co niemniej ważne powołania odpowiednich merytorycznych Rad Muzealnych.

Krzemionki nie ustępują w niczym rangą wspomnianym przykładom, a może nawet ich znaczenie jest bardziej uniwersalne. Jestem przekonany, że również w przy-

17„KRZEMIONKI OPATOWSKIE” – POMNIK HISTORII

padku Krzemionek pełne usamodzielnienie placówki muzealnej i powiązanie jej z Urzędem Marszałkowskim byłoby właściwą decyzją organizacyjną i nadało odpo-wiednią rangę tej placówce. Przyświecać wszystkim zainteresowanym losami Krze-mionek powinna idea wpisania tego obiektu na listę UNESCO. Wymaga to spełnienia wielu warunków, prawnych, organizacyjnych, jak też przede wszystkim odpowied-niego przygotowania stanu samego obiektu. Rozsądnym wnioskiem wypływającym z tej perspektywy byłoby sukcesywne realizowanie tych wymogów; są one bowiem korzystne dla samego obiektu i to niezależnie od tego kiedy ostatecznie może kopalnia w Krzemionkach trafić na tę listę. Postępować tak należy niezależnie od sukcesów czy zapewne częstszych rozczarowań, jakie nasze starania o wpisanie na listę UNESCO będą zapewne doznawały. Lista ta, jak wiadomo, obejmuje najwybitniejsze zabytki świata i z takiej perspektywy trzeba oceniać szanse naszego obiektu. Jak dotychczas preferowana była głównie Europa, a wiele znakomitych obiektów z terenów Azji, Afryki a nawet Ameryki, zwłaszcza Środkowej i Południowej czeka na to by tra-fić na tę listę, a są to nieraz obiekty wyjątkowo atrakcyjne. Stąd zachęta do pew-nej pokory i cierpliwości, bez rezygnowania z prac przygotowujących do uznania Krzemionek za obiekt z listy UNESCO, co należy postawić jako zadanie pierwszej wagi, a nie poprzestawanie tylko na samych formalnych staraniach o umieszcze- nie naszego zabytku na tej prestiżowej liście.

Obejrzenie Muzeum oraz podziemi neolitycznej kopalni i pola górniczego w Krzemionkach stawia od razu przed oczami pilne, aczkolwiek z wielu powodów, skom plikowane zadania. Chodzi bowiem często o prawie równoważne ale sprzeczne ze sobą interesy, wymagające kompromisowych rozstrzygnięć. Jak wiadomo te nie zawsze są łatwe, a wręcz przeciwnie, bywają trudne. Same budynki Muzeum, jak wspomniałem, potwierdzają postęp w stosunku do tego, co miałem możność oglą-dać czterdzieści parę lat temu. Podobnie również sama trasa turystyczna w kopalni, prezentująca zwiedzającym neolityczne górnictwo krzemienia, sprawia z tej per-spektywy bardzo pozytywny odbiór, choć w świetle oczekiwań stawianych tego typu ekspozycjom będzie ona wymagała zmian i działań dostosowawczych, może czasem niejednoznacznie korzystnych z punktu widzenia odbioru ekspozycji przez część zwiedzających.

Daleko bardziej skomplikowane problemy rodzi samo pole górnicze. Gdy byłem tutaj przed laty, była to prawie łąka, a przynajmniej duże połacie łąkowe z widocz-nymi warpiami kopalnianymi i lejami poszybowymi, a dzisiaj jest to porośnięty krzewami i drzewami lasek, przeważnie dość skutecznie zasłaniający zabytkowy, neolityczny krajobraz pokopalniany. Ten lasek i całość roślin na polu górniczym to w części rośliny podlegające ochronie przyrodniczej. W tej sytuacji stajemy przed koniecznością poszukiwania mądrych, dbających o wspólne dobro, kompromisowych rozwiązań uzgodnionych przez służby konserwatorskie i kierownictwo Muzeum.

Drugi, podobnie trudny, a zarazem kosztowny problem to zabezpieczenie terenu pola górniczego. Poczynając od konieczności uregulowania spraw własnościowych po bierne i aktywne zabezpieczenie. Biernym byłoby solidniejsze ogrodzenie terenu,

18 BOGUSŁAW GEDIGA

co jednak kontrastuje trochę z samą koncepcją „rezerwatu kulturowo-przyrodni-czego”. Jednak taka decyzja musi brać też pod uwagę realną sytuację, kształtowaną ciągłym dzikim i nielegalnym podejmowaniem eksploatacji surowca krzemiennego, a również niestety kulturowym poziomem społeczeństwa. Wielkie grobowce megali-tyczne, w tym niektóre w kształcie łodzi, stele z napisami runicznymi albo płaszczyzny skalne z rytami figuralnymi stoją w Szwecji, czasem ustawione wolno na terenie miasta, są nietknięte przez odwiedzających turystów, a w Polsce unikatowych sta-rożytnych rzeźb ślężańskich nie ma jak uchronić przed barbarzyńską działalnością „turystów”. Ten problem jest spotęgowany w przypadku Krzemionek dodatkowo owym aspektem komercyjnym.

Do zadań Muzeum w Krzemionkach, ale też władz regionu należy obowiązek kształtowania w odpowiedni sposób świadomości społecznej mieszkańców powiatu, a zwłaszcza gmin, na których terenie położone jest neolityczne pole górnicze. W tym zakresie nigdy nie dosyć działań, jako że chodzi o ochronę obiektu wysokiej, europej-skiej klasy. Wiara w skuteczność tych działań winna stanowić czynnik mobilizujący, niezależnie od tego, że ich skutki nie będą natychmiast zauważalne. Z całą pewnością należy brać również pod uwagę bardziej aktywną ochronę pola górniczego, choćby w postaci częstego patrolowania przez np. konne patrole. Listę zadań i potrzeb można wydłużać. Wydaje się też, że na miejscu byłby apel czy postulat o nadanie odpowied-nich form organizacyjnych tym działaniom. Na jedną istotną moim zdaniem kwestię zwróciłem uwagę już wcześniej. Mam na myśli sprawę statusu placówki muzealnej w Krzemionkach. Ogólnie jednak ten postulat chciałbym sformułować krótko mając świadomość tego, iż jest on kierowany do grona o wysokim stopniu świadomości o jakie działania chodzi, i rozumiejącego celowość tych działań.

Myślę, że szanse na właściwą ochronę i zrównoważony rozwój Krzemionek, jako wybitnego obiektu prehistorycznego dziedzictwa europejskiego, terenu badań nauko-wych i eksploatacji turystycznej, są we współdziałaniu na ich rzecz wielu środowisk – od naukowych, z różnych zainteresowanych ośrodków krajowych – po miejscowe, ostrowieckie. W tym zakresie mogę zadeklarować w imieniu Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Polskiej Akademii Nauk pełną gotowość udziału w takich dzia-łaniach. Powtórzę na koniec, że Komitet dawał wielokrotnie wyraz swojego zainte-resowania losami tego obiektu i to pozostaje niezmienne, ale skuteczność naszych działań zależy w dużej mierze od reakcji na postulaty i propozycje Komitetu tych, do których są one adresowane, a są to przede wszystkim władze administracyjne regionu i w pewnej mierze kierownictwo Muzeum.

19„KRZEMIONKI OPATOWSKIE” – POMNIK HISTORII

BOGUSŁAW GEDIGA

“KRZEMIONKI OPATOWSKIE” – A MONUMENT OF HISTORY:A CAUSE FOR PRIDE, BUT ALSO A RESPONSIBILITY AND CONCERNNOT ONLY FOR ARCHAEOLOGISTS. ADDRESS BY THE CHAIRMANOF THE COMMITTEE FOR PRE- AND PROTOHISTORIC SCIENCES,

POLISH ACADEMY OF SCIENCES

S u m m a r y

The Neolithic mining field of “Krzemionki Opatowskie” is a remarkable monument of prehistoric European heritage, for many years now both an object of scientific research and a tourist attraction. The article throws light on the basic problems of the reserve as viewed by the archaeological community. It stresses that protecting the site is an ethical requirement both for archaeologists and for the local authorities. With the latter lies the obligation to properly shape the social awareness of the population in Ostrowiec Świętokrzyski district. The need is greatest in those communes where the Neolithic mining fields are situated. The chance for proper protection and sustainable development of the ancient monument at Krzemionki, the author sees in cooperation between various communities, scientific, from the different domestic research centres, and local, from the district of Ostrowiec Świętokrzyski. Experience so far shows that such cooperation is not easy. An important role in developing and coordi nating this difficult cooperation should be taken on by the Historical and Archaeological Museum in its new shape. The Chairman of the Committee for Pre- and Protohistoric Sciences of the Polish Academy of Sciences declared the Committee’s readiness to cooperate with the Museum and the district authorities for the benefit of Krzemionki.


DANUTA PIOTROWSKAPaństwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie

KRZEMIEń PASIASTY I POCZąTKI BADAńPREHISTORYCZNEGO GÓRNICTWA W POLSCE

Celem artykułu jest przede wszystkim zrekonstruowanie i przypomnienie – cho-ciaż w jakiejś części – początków badań krzemienia pasiastego jako surowca wyko-rzystywanego przez społeczności pradziejowe oraz genezy zainteresowań prehisto-rycznym górnictwem krzemienia w Polsce. W ponad dziewięćdziesiąt lat od odkrycia i pierwszych badań neolitycznego pola górniczego w Krzemionkach, ówczesny pow. Opatów, warto przywołać wygląd obszaru dzisiejszego rezerwatu w tamtym czasie.

Zainteresowanie naukowe krzemieniem pasiastym jako surowcem, z którego wytwarzano w młodszej epoce kamienia (neolicie) narzędzia, przede wszystkim ostrza siekier, powstało w latach I wojny światowej, lub w jej przededniu, wśród pre historyków niemieckich (Kossinna 1917; 1918; Wilke 1917). Ich publikacje poruszające wskazaną tematykę były niekiedy wzmiankowane w polskiej literaturze przedmiotu (Krukowski 1920, s. 200; 1922, s. 54–55; Sulimirski 1960, s. 290; Balcer, Kowalski 1978, s. 127), kiedy indziej zupełnie pomijane (Nosek 1967; Balcer 1983; Kozłowski 2007), ale nigdy dotąd nie były bliżej rozważane, bądź z braku odpowied-nich narzędzi analitycznych, jak w przypadku Krukowskiego w latach 1919–1922, bądź z braku zainteresowania starymi publikacjami, a zwłaszcza pracami Gustafa Kossinny (1858–1931), jak w przypadku badaczy zajmujących się krzemieniem pasia-stym lub Krzemionkami po 1945 roku1.

Z punktu widzenia historii polskiej archeologii, podjęcie tematu rozprzestrzenie-nia wytworów z krzemienia pasiastego przez prehistoryków niemieckich ma istotne znaczenie. Analiza prac G. Kossinny i G. Wilkego (1859–1938), pozwala przyjąć,

1 Panu prof. Jackowi Lechowi dziękuję za przedyskutowanie ze mną niektórych tez tego artykułu. Wykorzystane materiały archiwalne i archiwalne wydawnictwa pochodzą głównie ze zbiorów Pań-stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (PMA), pojedyncze ze zbiorów Muzeum Archeo-logicznego w Krakowie. Przygotowując referat, a następnie artykuł, korzystałam także z publikacji dr. Jerzego T. Bąbla oraz z publikacji moich kolegów z PMA, badających w latach 1980. i 1990. pole górnicze w Krzemionkach, co nie zawsze mogło znaleźć pełny wyraz w cytowaniach.

22 DANUTA PIOTROWSKA

że opublikowanie ich stało się inspiracją do podjęcia przez Stefana Krukowskiego (1890–1982) badań nad surowcami krzemiennymi i początkami górnictwa (Ryc. 1). Polski badacz, podkreślając ubóstwo stanu wiedzy „o krzemieniarskiej produkcji kul-tur neolitycznych” na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku, wskazywał wśród najpilniejszych zadań m.in. określenie zasięgu i okoliczności występowania wytwo-rów krzemiennych różnych „ośrodków surowcowych i przemysłowych produkcji krzemieniarskiej (...), które rozprzestrzeniły się drogą handlu lub innych stosun- ków międzyplemiennych, co tak dobrze rozpoczął dla siekier pasiastych Kossinna” (Krukowski 1922, s. 56).

SZKOŁA KULTUROWO-HISTORYCZNA W ARCHEOLOGII

Na początku XX wieku w archeologii prehistorycznej w II Rzeszy Niemieckiej ukształtowała się szkoła kulturowo-historyczna. Twórcą jej był Gustaf Kossinna (Ryc. 2), a ośrodkiem krzewienia jego seminarium na Uniwersytecie w Berlinie oraz stworzone przez berlińskiego profesora Niemieckie Towarzystwo Prehisto-

Ryc. 1. Stefan Krukowski (siedzi z prawej) w czasie wykopalisk na stanowisku I w Kostienkach(obwód Woroneż, Rosja) w 1915 r. Ze zbiorów PMA

Fig. 1. Stefan Krukowski (sitting on the right) during excavations of site I in Kostyonki(Voronezh oblast, Russia) in 1915. PMA collection

23KRZEMIEŃ PASIASTY I POCZĄTKI BADAŃ PREHISTORYCZNEGO GÓRNICTWA

ryczne (Deutsche Gesellschaft für Vor-geschichte) – przemianowane później na Towarzystwo Prehistorii Niemiec-kiej (Gesellschaft für Deutsche Vor-geschichte) – wraz z wydawanym na wysokim poziomie merytorycznym i edytorskim rocznikiem Towarzystwa ukazującym się pod tytułem Mannus. Jak wiadomo Kossinna sformułował metodę pozwalającą na gruncie przyjmowanej przezeń teorii śledzić początki naro-dów europejskich, przy czym samego Kossinnę, skrajnego nacjonalistę nie-mieckiego, interesowali przede wszyst-kim tzw. „Indogermanie”, rzekomo naj-ważniejsi twórcy kultury europejskiej (Sklenář 1983, s. 144–152; Kmieciński 1996; Leligdowicz 1999; Trigger 2007, s. 235–240). Indogermanami mieli być wytwórcy charakterystycznej ceramiki neolitycznej: pucharów lejkowatych, flasz z kryzą i amfor kulistych, które Kossinna uważał za wyznaczniki archeo - logiczne tzw. kultur nordyckich, inaczej indogermańskich. Kossinna nie prowa-dził wykopalisk, ale dużo podróżował po Niemczech i po ziemiach dawnej Rzeczy-pospolitej Obojga Narodów znajdujących się pod zaborami trzech ówczesnych mocarstw, zbierając po dość licznych już muzeach i kolekcjach prywatnych informacje o występowaniu tych naczyń i innych materiałów archeo logicznych (por. Lech 1999, s. 33–35). Wyniki badań

Ryc. 2. Gustaf Kossinna (1858–1931), profesor Uniwersytetu w Berlinie, należał do pierwszych badaczy rozprzestrzenienia siekier z krzemienia

pasiastego. Fotografia z około 1918 r.Wg Mannus (1918)

Fig. 2. Gustaf Kossinna (1858–1931), professor at the University of Berlin, was one of the first archaeologists to study the distribution of striped

flint axes. Photograph from about 1918.After Mannus (1918)

ich rozprzestrzenienia – np. flasz z kryzą Kossinna publikował w formie map na łamach Mannusa. Miały one świadczyć jego zdaniem o ekspansji Indogermanów z ich kolebki na sąsiednie terytoria. W opublikowanej w 1911 roku książce Die Herkunft der Ger-manen. Zur Methode der Siedlungsarchäologie (Kossinna 1911), której drugie wydanie ukazało się w Lipsku w 1920 r., Kossinna przedstawił swoją metodę, która zyskała szerokie uznanie przede wszystkim w samych Niemczech, ale także w Europie. Tereny zasiedlone przez Germanów i inne ludy ilustrował mapami. Materiały do nich zbie-rał w trakcie podróży odbywanych również w czasie I wojny światowej. Dumny był


ze swojego spotkania z feldmarszałkiem Hindenburgiem podczas jednej z nich, w 1915 roku (Kossinna 1917).

Kossinna już kilka lat wcześniej zwrócił uwagę na krzemień pasiasty i można mieć pewność, że w 1915 r. rozprzestrzenienie tego surowca nale-żało do jednego z problemów skupiają-cych jego uwagę. W tym samym czasie krzemieniem pasiastym interesował się inny prehistoryk niemiecki Georg Wilke (Ryc. 3), współpracujący z Kossinną. Wilke, tak jak Kossinna, podejmował problematykę Indogermanów (Radig 1939) i wiele lat poświęcił na badanie kultur neolitycznych.

SZKOŁA GUSTAFA KOSSINNYI POCZĄTEK ZAINTERESOWANIA

KRZEMIENIEM PASIASTYMW ARCHEOLOGII

Według dzisiejszego stanu wiedzy krzemień pasiasty zaistniał po raz pierw-szy znacząco w literaturze przedmiotu na łamach dziewiątego tomu Mannusa, za rok 1917, który ukazał się jednak dopiero w roku 1919 (Kossinna 1917). W tomie tym również Wilke opubliko-wał artykuł poświęcony pochodzeniu Celtów, Germanów i Ilirów. Ostatnia z map ilustrujących ten artykuł poświę-cona była rozprzestrzenieniu krzemienia pasiastego (Ryc. 4). Na mapie Wilkego zostało uwzględnionych 29 punktów występowania tak określanego surowca. Towarzyszy jej następujący komentarz:

Ryc. 3. Georg Wilke (1859–1938). Prehistoryk niemiecki, lekarz z zawodu. W 1917 r. opubliko-wał jako pierwszy mapę występowania wytworów

z krzemienia pasiastego. Fotografia z 1927 r.Wg Mannus (1939, s. 143)

Fig. 3. Georg Wilke (1859–1938). German pre-historian, a medical doctor by profession. In 1917 Wilke was the first to publish a map showing the occurrence of striped flint artefacts. Photograph

from 1927. After Mannus (1939, p. 143)

„...według Kossinny punkt wyjścia wyrobów z krzemienia pasiastego jest w Galicji (...). Ponie-waż surowiec ten występuje prawdopodobnie tylko w Galicji, to był [on] też przedmiotem handlu w postaci narzędzi. Jest rzeczą znamienną, że towar ten był dostarczany tylko na te obszary, gdzie na podstawie pozostałych faktów archeologicznych musimy zakładać występowanie ludności jedno-rodnej pod względem etnicznym, językowym i kulturowym”.

G. Wilke 1917, s. 39


Wiodąca rola Kossinny w badaniu krzemienia pasiastego jest w tych słowach wyraźnie podkreślona. W tym samym tomie Mannusa ukazał się obszerny artykuł samego Kossinny, do dzisiaj cytowany ze względu na swój nietypowy tytuł jak na pracę z dziedziny archeologii: Meine Reise nach West- und Ostpreussen und meine Berufung zu Generalfeldmarschall v. Hindenburg im August 1915. W artykule tym na temat krzemienia pasiastego Kossinna pisze m.in.:

Ryc. 4. Mapa występowania wytworów z krzemienia pasiastego, opublikowana przez G. Wilkego.Wg Mannus (1917, tabl. VI: 12)

Fig. 4. Map of occurrence of artefacts made of striped flint, published by G. Wilke.After Mannus (1917, Plate VI: 12)


„Siekiery z krzemienia pasiastego to kolejne z obiektów swoistych i licznych w epoce kamienia północno-wschodnich, niemieckich prowincji granicznych. Ojczyznę [tych siekier] widzę w zło-żach krzemienia we wschodniej Galicji, nie tylko ze względu na surowiec, ale także wykonanie narzędzi. W Prusach Zachodnich znalazłem [takie] siekiery w muzeach w Gdańsku i Toruniu. Kolejne liczne znaleziska znane są z królewieckiego Prussia-Museum. Są to 23 siekiery z krzemie-nia pasiastego, głównie z Mazur, południowego rejonu Prus Wschodnich. Wydaje się, że narzędzia te i broń pochodzą z okolic Lwowa. Wilke w swej rozprawie o pochodzeniu Celtów, Germanów i Ilirów (s. 39) skłonny jest łączyć epokę kamienia tego regionu z czysto wschodnioniemieckimi Indogermanami, których identyfikuje on z północnymi Ilirami... Przy wykazanym przeze mnie rozprzestrzenieniu się północnych Indogermanów w trzech pochodach do Polski, Galicji i dalej na południowy wschód, nie można wydzielić dla epoki kamienia wschodnich Niemiec tak ostro różniącego się plemienia. Tak samo sądzę na podstawie handlu krzemieniem wschodniogalicyjskim z rejonem wschodnioniemieckim”.

G. Kossinna 1917, s. 143

Mapę Wilkego, przedstawiającą rozprzestrzenienie siekier pasiastych, opubliko-waną w tym samym tomie Mannusa, Kossinna komentuje następująco:

„Niestety sporządzona przez Wilkego mapa rozprzestrzenienia siekier z krzemienia pasiastego jest tak niepełna, że nie można według niej właściwie ocenić tego zjawiska. Sam obszar [ich] pocho-dzenia nie został dokładnie wrysowany, gdyż według Wilkego znajduje się na terenie na południe od źródeł Sanu w kierunku północnych Węgier. Należałoby go raczej umieścić na obszarze między źródłami Dniestru i Bugu, czyli na południowy zachód i na północ od Lwowa, jak też po obu stronach górnego Dniestru na wschód od Lwowa. Są to znaleziska w rejonie Gródka (Wiszenka) i Sambora (Srynia) na zachodzie, Sokala (Przewodek) na północy, Trembowli (Wierzbowiec), Seretu (Graniczestie) i Horodenka (Horodnica) na wschodzie, wraz z Bukowiną. Ponadto pan Marian Wawrzeniecki poinformował mnie w Warszawie, że dowiedział się od jednego warszawskiego geo-loga, że na krzemień pasiasty natrafiano często w okolicach Lublina. Natomiast narzędzia z krze-mienia wołyńskiego przechowywane licznie w muzeach Krakowa i Lwowa cechuje słaba pasiastość. W zachodniej Galicji udało mi się stwierdzić tylko jedną siekierę z krzemienia pasiastego (Słotowa, pow. Pilzno), sprowadzoną oczywiście ze wschodniej Galicji; jest ona w zbiorach krakowskiej Aka-demii. Nieco częściej siekiery takie znajdowane są na Środkowym i Dolnym Śląsku i przyległych terenach na południe od Poznania (na południe od Warty)”.

G. Kossinna 1917, s. 144

Rozważania Kossinny na temat krzemienia pasiastego oddają dobrze rozległe podróże i kontakty badawcze berlińskiego prehistoryka obejmujące w tym przypadku całość ziem polskich, Litwę i zachodnią Ukrainę. Był on w wielu muzeach, m.in. Warszawy, Krakowa i Lwowa, przeprowadzał równolegle staranne kwerendy litera-tury przedmiotu. Jego warsztat naukowy i znajomość materiałów archeologicznych mogą budzić szacunek. W wyniku zainteresowania omawianym surowcem powstał obszerny spis występowania znalezisk – przede wszystkim siekier – z krzemienia pasiastego (Kossinna 1918). Prowadzona przez niego analiza występowania zabyt-ków z tego surowca służyła śledzeniu rozprzestrzeniania się neolitycznych ludów nordyckich, inaczej „Indogermanów”. Jak pisze on dalej:

„Brak jest siekier z krzemienia pasiastego w okresie pierwszego pochodu ludów nordyckich, prze-biegającego z północy od wschodniopruskich prowincji granicznych w kierunku górnej Wisły. Ten pierwszy pochód nie dotarł do wschodniej Galicji, skąd pochodzi krzemień pasiasty. Podczas


drugiego pochodu, wzdłuż Wisły dotarto do wschodniej Galicji. W znaleziskach grobowych wystę-pują już powszechnie siekiery z krzemienia pasiastego, a cechą charakterystyczną tego pochodu jest ceramika wiązana ze stylem amfor kulistych. Na przykładzie znalezisk grobowych na terenach nadłabskich siekiery z krzemienia pasiastego są interpretowane jako przedmioty handlu wiązanego z aktywnością ludności stylu amfor kulistych, przykłady pochówków z Klein Kreutz w Brandenburgii i z Börtewitz w Królestwie Saksonii. Trzeci pochód przedłuża drogę pierwszego i łączy się z drugim, również docierając do wschodniej Galicji: nie byłoby więc dla mnie dziwne, że siekiery z krzemienia pasiastego stają się charakterystyczne dla trzeciej fali [rozprzestrzeniania się] ludów nordyckich”.

G. Kossinna 1917, s. 144–145

Rozważania związane z analizą i interpretacją rozprzestrzenienia krzemienia pasiastego Kossinna kończy następująco:

„Uważam, że północni Indogermanie drugiej fali na swoich nowych terenach w Polsce i wschodniej Galicji używali biżuterii z bursztynu [pochodzącego] z terenów rodzimych. Aby jednak sprowadzać bursztyn z rejonu ujścia Wisły i z Sambii potrzebowali cennego środka do wymiany i znaleźli go we

Ryc. 5. Mapa występowania wytworów z krzemienia pasiastego, opublikowana przez G. Kossinnę(1918, tabl. IV)

Fig. 5. Map showing occurrence of artefacts made of striped flint, published by G. Kossinna(1918, Plate IV)


wschodniej Galicji w postaci krzemienia o uroczym pasiastym wzorze. Nieprzypadkowo siekiery z tego ozdobnego surowca są starannie obrobione i na całej powierzchni wygładzone. W ten sposób ich wartość wymienna była wyższa. Ci północni Indogermanie dotarli dalej na wschód do Rosji, lecz zabrakło im [tam] krzemienia pasiastego jako środka wymiany na wysoko ceniony bursztyn. Tak więc, handel bursztynem w epoce kamienia osiągnął we wschodniej Galicji swój południowo--wschodni punkt końcowy”.

G. Kossinna 1917, s. 149–150

W następnym tomie Mannusa Kossinna zamieścił artykuł uzupełniający listę zna-lezisk krzemienia pasiastego oraz opracowaną przez siebie mapę ilustrującą wystę-powanie wytworów, głównie siekier z tego surowca (Ryc. 5), pod każdym względem lepszą od mapy Wilkego (Ryc. 4). Na mapie tej Kossinna zaznaczył przypuszczalne miejsca pochodzenia – uzyskiwania badanego krzemienia. Żadne z nich nie okazało się w przyszłości prawdziwe.

Prezentowane artykuły Kossinny są dla historii zainteresowań krzemieniem pasia-stym niezwykle ważne nie tylko ze względu na przedstawioną treść, interesującą dla historyka myśli archeologicznej, ale również ze względu na dopiski ręczne i podkreśle-nia wykonane z całą pewnością ręką Stefana Krukowskiego. Jak można sądzić powstały one wkrótce po dotarciu obu tomów Mannusa do Warszawy (Ryc. 6). Studiowane pilnie przez Krukowskiego tomy Mannusa z artykułami Wilkego i Kossinny oraz z ręcznymi dopiskami polskiego badacza na marginesach stron zachowały się w zbio-rach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

GUSTAF KOSSINNA, STEFAN KRUKOWSKI I POCZĄTKI BADAŃPREHISTORYCZNEGO GÓRNICTWA W POLSCE

W 1918 r. Gustaf Kossinna (por. Ryc. 2) obchodził jubileusz sześćdziesięciolecia urodzin (Kossinna 1919/1920). Był znanym w Europie i cenionym uczonym. Stefan Krukowski skończył w tym samym roku 28 lat. Był już badaczem doświadczonym, ale nadal u progu kariery, który po powrocie do Warszawy po kilkuletnim pobycie w Rosji (por. Ryc. 1) miał nadzieję związać swoje życie z archeologią prehisto-ryczną (Piotrowska 1992a; 2006a, s. 194–210). W końcu sierpnia 1918 r. Krukowski rozpoczyna bardzo obiecujące wykopaliska w Jaskini Ciemnej w Ojcowie. Prowa-dzi je z ramienia Pracowni Antropologicznej Towarzystwa Naukowego Warszaw- skiego, dokonując ważnego odkrycia nieznanego wcześniej przemysłu, określo-nego później przez badacza mianem przemysłu ojcowskiego. Wykopaliska na tym samym stanowisku podejmuje ponownie na początku września 1919 r., ale 4 listopada przerywa je tragiczny wypadek. W wykopie pod zwałami osuniętych sedymentów ginie robotnik, pozostawiając wdowę z piątką dzieci, drugi pracownik jest ranny. Mimo ambitnych planów eksploracji jaskini na następne lata, wypadek ten kończy w praktyce badania jaskiniowe S. Krukowskiego (Piotrowska 2006a, s. 201–207 i 221; Kozłowski 2007, s. 65–75).

Artykuł wybitnego niemieckiego uczonego, dotyczący problematyki Krukow-skiemu nieobcej ukazał się z pewnym opóźnieniem w 1919 r. i prawdopodobnie


Ryc. 6. Strona artykułu G. Kossinny (1917) z czytanego przez S. Krukowskiego egzemplarza Mannusa, znajdującego się w bibliotece Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych, a następnie Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, z ręcznymi dopiskami polskiego

prehistoryka na marginesie. W zbiorach biblioteki PMAFig. 6. A page from the article by G. Kossinna (1917) in the copy of Mannus read by S. Krukowski and with his hand written notes on the margin. The journal was earlier kept in the library of the State Board of Inspectors of Prehistoric Monuments and later at the State Archaeological Museum in Warsaw.

PMA library collection


szybko dotarł do Warszawy. Po wypadku w Jaskini Ciemnej poruszona w nim tema-tyka dawała szansę podjęcia badań w innym kierunku, nie związanym z wykopali-skami jaskiniowymi. Omawiany przez Kossinnę surowiec krzemienny był już na tyle znany Krukowskiemu, że Polak dopisuje na marginesie artykułu Kossinny (1917, s. 143) „familiarną” nazwę tego krzemienia – „salceson” (Ryc. 6). Prace Kossinny i Wilkego pozwalały na podjęcie tematu badań, którego waga wynikała w sposób oczywisty z artykułów uznanych archeologów niemieckich. Jednocześnie Krukowski musiał już wiedzieć, że przypuszczenia Kossinny co do obszaru pochodzenia pasiaka są błędne oraz że uczony z Berlina mylnie łączy pod wspólną nazwą dwa różne surowce – krzemień pasiasty zwany popularnie wśród ludności rejonu Gór Świętokrzyskich „salcesonem” z surowcem ze wschodu, określanym obecnie mianem krzemienia wołyńskiego. Współcześnie pomylenie obu tych surowców należy do błędów natury elementarnej, ale na początku XX wieku taki błąd nie może dziwić.

Analiza znanych artykułów S. Krukowskiego (1920; 1922), ważnych w historii polskiej myśli archeologicznej, przeprowadzona w kontekście biograficznym i histo-rycznym pozwala przyjąć, że artykuły prehistoryków niemieckich opublikowane w Mannusie uzmysłowiły polskiemu badaczowi potencjalne znaczenie poznawcze tematyki „pierwocin górnictwa, transportu i handlu” w prehistorii Polski i były ważną przesłanką stymulującą sformułowanie programu badań nad występowaniem i pra-dziejową eksploatacją surowców krzemiennych z dorzecza Wisły w sytua cji, gdy zagadnienia związane z badaniami jaskiniowymi odsuwały się na dalszą przyszłość. Ten nowy kierunek zainteresowań S. Krukowskiego został omówiony z punktu widzenia historii archeologii dość szczegółowo w kilku referatach przedstawio-nych na jubileuszowym sympozjum w Ojcowie w maju 1990 r., zorganizowanym przez Ojcowski Park Narodowy i Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, które są dostępne w publikacji materiałów z tego spotkania (Balcer 1992; Borkowski 1992; Lech 1992; Zalewski 1992). Kilkoro uczestników sympozjum ojcowskiego brało rów-nież udział w konferencji w Krzemionkach w kwietniu 2013 roku (por. Piotrowska 1992b; Potocka, Zdeb 2013)2.

W takich okolicznościach, jak można sądzić dość przypadkowo, rozpoczęło się w Polsce w 1919 r. systematyczne rozpoznawanie surowców krzemiennych i badanie prehistorycznego górnictwa krzemienia. Działo się to wszystko u progu niepodle-głości, odzyskanej po 123 latach nieobecności państwa polskiego na mapie Europy. Datę tę wskazał sam Krukowski w przedmowie autorskiej do Krzemionek Opatow-skich stwierdzając wprost: „Górnictwo krzemieniarskie objawiło się w Polsce dopiero w r. 1919” (Krukowski 1939, s. XI; por. Lech 1992, s. 139–141; 1999, s. 39–41). Pod-stawą tego programu, realizowanego przez Stefana Krukowskiego od 1919 roku, były szeroko zakrojone badania terenowe. Bardzo ważnym uczestnikiem przedsięwzię-cia był zaprzyjaźniony z Krukowskim geolog Jan Samsonowicz (Ryc. 7), wywodzący

2 Byli to: prof. Bogdan Balcer, dr Janusz Budziszewski, prof. Jacek Lech, dr Józef Partyka, Czesław Zybała i autorka tego artykułu.


się z Szewny koło Ostrowca Świętokrzyskiego i prowadzący w tym czasie badania geologiczne w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich (Wójcik 1994). Jan Samsonowicz był prawdopodobnie tym geologiem z Warszawy, którego wymienił Kossinna powołując się na pogląd o występowaniu krzemieni pasiastych w okolicy Lublina. Samsonowicz po wybuchu I wojny światowej przyjechał z Rosji do Warszawy. Od 1915 r. do 1919 r. był starszym asystentem w Katedrze Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, otwo-rzonego uroczyście przez Niemców w czasie I wojny światowej jako polskiej uczelni. W roku 1919 przeszedł do pracy w Państwowym Instytucie Geologicznym i zajmował się początkowo przygotowywaniem mapy geologicznej rejonu Gór Świętokrzyskich. Warto przypomnieć, że to właśnie wyniki jego badań geologicznych doprowadziły do odkrycia na Lubelszczyźnie złóż węgla kamiennego obecnie eksploatowanych (Wójcik 1994). Informacje o niedawnym pobycie Kossinny w Warszawie, o jego roz-mowach z polskimi badaczami – M. Wawrzenieckim (1863–1943) i prawdopodobnie z J. Samsonowiczem oraz zainteresowanie berlińskiego profesora krzemieniem pasiastym, musiały dotrzeć do Krukowskiego wkrótce po jego powrocie z Rosji na

Ryc. 7. Jan Samsonowicz (1888–1959), geolog współpracujący z S. Krukowskim,odkrywca neolitycznej kopalni w Krzemionkach na fotografii z lat 1917–1920.

Ze zbiorów PMA

Fig. 7. Jan Samsonowicz (1888–1959), the geologist working with S. Krukowskiwho discovered the Neolithic mine at Krzemionki. In a photograph from 1917–1920.

PMA collection


początku lata 1918 r. (Wójcik 1994). Pobyt w Warszawie szeroko znanego uczonego z Uniwersytetu w Berlinie był dla warszawskich archeologów i przedstawicieli dyscy-plin pokrewnych wydarzeniem znaczącym. Ukazanie się w 1919 r. na łamach dwóch tomów Mannusa artykułów, w których Kossinna wykorzystał wyniki swoich pobytów w polskich miejscowościach, w tym niedawnej wizyty w Warszawie, stało się najpraw-dopodobniej istotnym impulsem do sformułowania przez Krukowskiego programu badań nad surowcami krzemiennymi wykorzystywanymi w pradziejach Polski oraz pierwocinami górnictwa, transportu i handlu od schyłkowego paleolitu po początek epoki brązu (Krukowski 1920; 1922).

W pracach terenowych związanych z programem zarysowanym przez Krukow-skiego w dwóch artykułach zatytułowanych „Pierwociny krzemieniarskie górnictwa, transportu i handlu w holocenie Polski...”, opublikowanych na łamach Wiadomości Archeologicznych w latach 1920 i 1922, uczestniczyły poza Samsonowiczem także inne osoby. Krukowski blisko wówczas zaprzyjaźniony z Ireną i Ludwikiem Sawickimi pro-

Ryc. 8. Zygmunt Szmit (1895–1929), prehistoryk, badacz epoki kamieniapraktykujący u S. Krukowskiego. Ze zbiorów PMA

Fig. 8. Zygmunt Szmit (1895–1929), prehistorian of the Stone Agewho trained under S. Krukowski. PMA collection


wadził z nimi poszukiwania źródeł surowców krzemiennych nad Tanwią, w okolicy Ulanowa, czyli na terenie, który po konfrontacji z mapą Kossinny można zaliczyć do „Lubelszczyzny”, wskazanej przez geologa warszawskiego, prawdopodobnie J. Samsonowicza, jako możliwy obszar pochodzenia krzemieni pasiastych. Z badań tych przetrwała fotografia wykonana i opisana przez L. Sawickiego (1893–1972). Widać na niej stojącego Stefana Krukowskiego (por. Lech 1992, s. 141, ryc. 7) i spo-rządzającą posiłek przy ognisku Irenę Scheur-Sawicką (1890–1944).

W niektórych pracach Krukowskiego związanych z omawianym programem, w tym badaniach powierzchniowych, uczestniczył także Zygmunt Szmit (Ryc. 8), który według Elżbiety Sachse-Kozłowskiej zetknął się po raz pierwszy z Krukowskim w 1922 r., prosząc go „o możliwość terminowania u niego w czasie badań tereno-wych” (Sachse-Kozłowska 1992, s. 67). W 1923 roku S. Krukowski zabrał Z. Szmita na badania powierzchniowe prehistorycznych kopalń krzemienia w ówczesnym powie-cie opatowskim; odwiedzili też wspólnie Krzemionki, aby zebrać „...kilka skrzyń wyrobów krzemiennych nakopalnianych” (Krukowski 1939, s. 113–114). Przeby-wali tam wspólnie kilka dni i zawarli wówczas „...wstępną i ułamkową znajomość ze stanowiskiem” (Ryc. 9). Na tej podstawie S. Krukowski przygotował w marcu 1928 r. pierwszą charakterystykę „stanowiska kopalnianego Krzemionki” (Krukowski 1932, s. 53). Tytuł opracowania jest dzisiaj mylący, ponieważ wcześniej ukazała się drukiem charakterystyka kopalni krzemionkowskiej pióra M. Radwana (1926). Od pobytu

Ryc. 9. Kolonia Krzemionki, ówczesny pow. Opatów. Widok na fragment odkrytego w 1922 r. pre-historycznego pola górniczego. Fotografia wykonana w pierwszych latach po odkryciu. Ze zbiorów PMAFig. 9. Kolonia Krzemionki, formerly in Opatów district. View onto part of the prehistoric mining field discovered in 1922. Photograph taken in the first years following the discovery. PMA collection


w 1923 r. S. Krukowski nie był w Krzemionkach przez pięć lat, natomiast Z. Szmit przeprowadził w 1927 r. na terenie krzemionkowskiego pola górniczego badania gór-nej części jednego szybu (Krukowski 1939, s. 114; Bąbel 1975, s. 165).

WIELKIE ODKRYCIE. KRZEMIONKI OPATOWSKIEW OKRESIE II RZECZYPOSPOLITEJ

Ukoronowaniem początkowego etapu badań surowców krzemiennych wykorzy-stywanych w prehistorii ziem polskich i punktów ich eksploatacji pradziejowej stało się odkrycie przez Jana Samsonowicza dobrze zachowanego neolitycznego pola gór-niczego w nowopowstałej kolonii Krzemionki, ówczesny pow. Opatów (por. Ryc. 9 i 10). Odkrycie miało miejsce 19 lipca 1922 r. Było wynikiem programu badań reali-zowanego przez Stefana Krukowskiego z udziałem Jana Samsonowicza. Krukow-ski, gdy tylko dowiedział się o tym odkryciu zawiadomił o nim swoich przyjaciół Irenę i Ludwika Sawickich. Sawiccy prowadzili wówczas duże badania na Wołyniu,

Ryc. 10. Krzemionki, ówczesny pow. Opatów. Dobrze zachowany fragment prehistorycznego pola górni-czego. Dwaj mężczyźni stoją na lekkim wyniesieniu – pozostałości pierścieniowatej warpi przyszybowej otaczającej zagłębienie, pozostałość po dużym szybie. Fotografia wykonana przez T. Rekwirowicza

z Ostrowca Świętokrzyskiego w 1930 r. Ze zbiorów PMA

Fig. 10. Krzemionki, formerly in Opatów district. Well-preserved fragment of the prehistoric mining field. Two men are standing on a small mound – the remnants of a circular spoil heap surrounding a hollow where a large shaft used to be. Photograph taken by T. Rekwirowicz from Ostrowiec Święto-

krzyski in 1930. PMA collection


Ryc.

11.

List

S. K

ruko

wsk

iego

do

Iren

y i L

udw

ika

Saw

icki

ch in

form

ując

y o

kopa

lni w

Krz

emio

nkac

h. Z

e zb

ioró

w P

MA

Fig.

11.

Let

ter f

rom

S. K

ruko

wsk

i to

Iren

a an

d Lu

dwik

Saw

icki

info

rmin

g ab

out t

he m

ine

at K

rzem

ionk

i. PM

A co

llect

ion


w Gródku, pow. Równe (por. Piotrowska 2006b, s. 67–74). Kartka pocztowa napisana przez Krukowskiego nie zachowała się, ale znamy odpowiedź Sawickich z 20 sierpnia 1922 r., którzy dopominają się o więcej szczegółów o tym „kokosowym odkryciu p. Samsonowicza” – jak piszą. Konserwator Stefan Krukowski otrzymuje kartkę na drugi dzień – tak wówczas działała Poczta Polska – i od razu odpisuje. List Krukow-skiego zawiera pierwszą znaną dzisiaj szerszą informację o prehistorycznym polu górniczym w Krzemionkach (Ryc. 11). S. Krukowski pisze w nim m.in.:

„O odkryciu J. Samsonowicza dowiedziałem się względnie niedawno. Polega ono na tem, że w pow. opatowskim odkrył on osadę górniczą, prawdopodobnie prakampinską, liczącą przynajmniej kilkaset szybów pionowych 3–5 mt. głębokich z promienistemi chodnikami na dnie, przy pomocy ich eks-ploatowano dwie warstwy krzemienia pasiastego. W chodnikach są ogniska, kilofy z rogu jeleniego i narzędzia krzemienne; na powierzchni zaś pracownia narzędzi z tegoż surowca”.

Dalej Krukowski pisze o innych odkryciach zaprzyjaźnionego z nim badacza na sąsiednich stanowiskach.

Ryc. 12. Krzemionki, ówczesny pow. Opatów. Zniszczenia fragmentu prehistorycznego pola górniczego według J. Bąbla (1975, s. 150, ryc. 2) na zachód od zagrody B. Janickiego, dokonane przez krzemionkow-

skich „wapiennikarzy”, eksploatujących wapień. Ze zbiorów PMA

Fig. 12. Krzemionki, formerly in Opatów district. Part of the prehistoric mining field west of B. Janicki’s farmstead; devastation wrought, according to J. Bąbel (1975, p. 150, Fig. 2), by “limestone diggers” from

Krzemionki exploiting limestone. PMA collection


Ryc. 13. Józef Żurowski (1892–1936) przeprowadził pierwsze wykopaliska w Krzemionkach.Ze zbiorów PMA

Fig. 13. Józef Żurowski (1892–1936) was the first to excavate Krzemionki. PMA collection

Odkryta przez Jana Samsonowicza kopalnia znajdowała się na gruntach niedawno powstałej, ubogiej kolonii, a potem wsi Krzemionki (Ryc. 12). Zajęła ona tereny po wyciętym w latach 1911–1914 lesie. Część pola górniczego była nadal pokryta przez tzw. las bodzechowski. W celu łatwiejszego odróżnienia od wsi Krzemionki nowo-odkryte przez Samsonowicza stanowisko Stefan Krukowski nazwał Krzemionkami


Opatowskimi. Fragmenty starożytnego pola górniczego były bardzo dobrze zacho-wane (por. Ryc. 10). Inne zostały silnie zniszczone przez małe chłopskie kamieniołomy wapienia, których wiele powstało tam w okresie międzywojennym (por. Ryc. 12).

Pierwsze badania archeologiczne kopalni przeprowadził w dniach 3–17 wrześ nia 1925 roku dr Józef Żurowski (1892–1936), specjalista z dziedziny neolitu i konser-wator zabytków przedhistorycznych na województwo krakowskie (Ryc. 13). Zostały one sfinansowane z funduszów Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Oddział w Ostrowcu, i pozwoliły dokonać wstępnej charakterystyki kopalni (Radwan 1926, s. 69). Konserwator z Krakowa policzył na powierzchni ponad 500 zagłębień poszy-bowych. Wyeksplorował dwa szyby na zachód od domu B. Janickiego i odgruzował chodniki o długości 20 m. Obiekty te zamierzano poddać konserwacji i zabezpie-czyć (Krukowski 1939, s. 118; Bąbel 1975, s. 165). J. Żurowski przebadał ponadto kilka innych szybów i odgruzował około 60 m ich chodników natrafiając na pod-szybia kilku dalszych obiektów. Prace te dostarczyły rzetelniejszej wiedzy o kopalni i podziemiach krzemionkowskich (Ryc. 14). Żurowski stwierdził, że szyby miały przeciętnie od 5 do 6 m głębokości. Z szybów odchodziły chodniki o wysokości od 50 do 70 cm i szerokości 1,5 m. Wykorzystując wyniki tych badań, pierwszego pod-sumowania wiedzy o kopalni dokonał w druku M. Radwan (1926). W uzupeł nie-

Ryc. 14. Krzemionki, ówczesny pow. Opatów. Fragment wyrobisk górniczych odgruzowanych w 1926 r. przez dr. J. Żurowskiego, konserwatora zabytków przedhistorycznych z Krakowa. Fot. T. Rekwirowicz

Fig. 14. Krzemionki, formerly in Opatów district. A fragment of the mine workings in 1926. Area cleared of rubble by Dr J. Żurowski, conservator of prehistoric monuments from Kraków. Photo: T. Rekwirowicz


niu można dodać krótki fragment charakterystyki napisanej przez S. Krukowskiego w marcu 1928 r.:

„W Krzemionkach dobywano ze skały wapiennej ozdobny gatunek krzemienia pasiastego sposobem górniczym właściwym (paręset szybów górniczych); wyrabiano z niego półfabrykaty siekier; stamtąd roznoszono je po Europie środkowej, jako przedmiot luksusowego handlu wymiennego; działo się to na schyłku neolitu i w okresie miedzi, tj. około 4000 lat temu”.

S. Krukowski 1932, s. 53

Szyby odkopane przez J. Żurowskiego w 1925 r. wkrótce po przeprowadzonych badaniach zostały zniszczone przez właścicieli działek (por. Ryc. 12), którzy wyko-rzystali je jako dogodne miejsca do eksploatacji wapienia (Radwan 1926, s. 71). Skałę wapienną eksploatowano w Krzemionkach w celu podreperowania budżetów gospo-darstw, których dochodowość była bardzo niska, ze względu na słabe gleby.

Zachowały się notatki Stefana Krukowskiego z 1928 r. wskazujące na opłacalność procederu wapiennikarskiego „na Krzemionkach” (Ryc. 15). Skałę wapienną eksploa-towano na nieużytkach, czyli na obszarze nie objętym uprawami. Były to najlepiej zachowane fragmenty pola górniczego. Nic dziwnego, że zniszczenia poczynione przez wapiennikarzy krzemionkowskich były znaczne. Wapiennikarstwo chłopskie w Krzemionkach było najpoważniejszym zagrożeniem dla tworzonego rezerwatu (Krukowski 1939, s. 108–109, 113–114 i 118–119; Bąbel 1975, s. 150–153; Borkow ski 1992, s. 226–228). Ponieważ jednak obszar neolitycznego pola górniczego w Krze-mionkach jest bardzo duży, część dobrze zachowanych fragmentów pola górniczego udało się uchronić przed zniszczeniem i objąć ochroną rezerwatową. Charakterystycz-nym elementem pierwotnego krajobrazu w otoczeniu kopalni były lejki krasowe zatrzymujące wodę opadową. W neolicie były one jedynym źródłem wody dla prehistorycznych górników. W ich otoczeniu odkrywano pozostałości obozowisk neolitycznych (Krukowski 1939, s. 68, 76–77, 79–83 i 108).

Sformułowany w 1919 r. program badań pochodzenia surowców krzemiennych i lokalizacji prehistorycznych punktów ich eksploatacji, S. Krukowski realizował początkowo jako asystent w Pracowni Antropologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Od czerwca 1920 r. Krukowski objął odpowiedzialne i dające duże możliwości badawcze stanowisko konserwatora zabytków przedhistorycznych okręgu warszawskiego południowego, obejmującego m.in. kielecczyznę, a od czerwca 1922 r. okręgu kieleckiego z faktyczną siedzibą w Warszawie (Stolpiak 1984, s. 53–61; Abra-mowicz 1991, s. 114–115; Więckowska 1992, s. 32).

Rok 1928 był ostatnim w krótkiej historii działalności Państwowego Grona Kon-serwatorów Zabytków Przedhistorycznych (PGKZP), którego siedziba znajdowała się wówczas w budynku dawnej Podchorążówki w Parku Łazienkowskim w Warszawie. Obowiązki konserwatorskie Grona i jego siedzibę przejmowało Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie (PMA), powołane 22 marca tego samego roku rozporzą-dzeniem z mocą ustawy wydanym przez Prezydenta RP prof. Ignacego Mościckiego. Statut PMA pod pisał premier rządu marszałek Józef Piłsudski. Państwowe Muzeum Archeologiczne otrzymało także nowe zadania. Było największą i najważniejszą


instytucją archeo logiczną II Rzeczypospolitej, o szerokim zakresie działań i upraw-nień przy skromnym personelu. Z ramienia obu instytucji działał w Krzemionkach konserwator, a następnie kustosz Stefan Krukowski (Piotrowska 2003, s. 14–20). Dla dr. Romana Jakimowicza (1889–1951), dyrektora Muzeum, a wcześniej kie-rownika Grona (por. Przewoźna-Armon 1991/92), sprawa utworzenia rezerwatu, jego ochrony i badań należała do najistotniejszych. Stefan Krukowski, specjalista z zakresu archeo logii paleolitu i z tego powodu wcześniej nie zamierzający angażować się w sprawy Krzemionek, zgodził się poświęcić dużą część swojego czasu na ochronę i badania neolitycznej kopalni. W ten sposób, dzięki wysiłkom i woli obu uczonych Krukowski mógł podjąć wiosną 1928 r. pierwsze systematyczne archeo logiczne prace

Ryc. 15. „Cena wapienia na Krzemionkach” – kartka z notatkami S. Krukowskiegoz 1928 r. Ze zbiorów PMA

Fig. 15. “Price of limestone in Krzemionki” – a card with notesmade by S. Krukowski in 1928. PMA collection


eksploracyjne w Krzemionkach finansowane jeszcze z funduszy Grona (Ryc. 16; por. Krukowski 1932, s. 53). Pracował w niezwykle trudnych warunkach. Jak pisał 24 lipca 1928 r. z Krzemionek w liście do R. Jakimowicza:

„Rozumiesz, że z przyjemnością siedziałbym gdzieindziej, przy paleolicie. Jeśli zdecydowałem się tu przybyć, to uczyniłem postanowienie takie nie dla własnych przyjemności naukowych, lecz w interesie urzędu m.in. Na czem ten interes polega wiesz dobrze. Tu jest miejsce, gdzie można i należy wytrzymać co najwyżej 2 tygodnie. Na Alasce nie było gorzej w czasach London’a. W tych nikczemnych warunkach bytowania i pracy dochodzę do takiego wyjałowienia i przytępienia mózgu i nerwów, że zaczynam przesądnie bać się nieokreślonych fatalnych wydarzeń. Wprawdzie wykryłem na Krzemionkach niespodziewane dla siebie zainteresowania naukowe, lecz cena, jaką wypada za nie płacić jest tak wielka, że skóra wydaje się być niewarta wyprawy. Gdy do tego dodać, że umyka lipiec, a w sprawie Krzemionek zrobiono b. mało, bo tylko rozgrzebano trochę ziemi, i zebrano nieco krzemieni, nic zaś – w sprawie wykupu ziemi, zabezpieczenia jej i zdaje się, obsadze-nia strażnika, to należy sobie powiedzieć naprzód, że kampanja tegoroczna będzie znów stracona,

Ryc. 16. Pismo Romana Jakimowicza jako kierownika Państwowego Grona Konserwatorów Zabyt-ków Przedhistorycznych w Warszawie do konserwatora Stefana Krukowskiego w Krzemionkach z dnia

25 sierpnia 1928 r. Ze zbiorów PMA

Fig. 16. An official letter from Roman Jakimowicz as head of the State Group of Conservators of Pre- historic Monuments in Warsaw to conservator Stefan Krukowski in Krzemionki, dated August 25, 1928.

PMA collection



Ryc.

17.

Spra

woz

dani

e st

rażn

ika

preh

istor

yczn

ego

pola

gór

nicz

ego

A. G

rom

ka z

Borii

, z 1

5 m

aja

1929

r., w

ysła

ne d

o S.

Kru

kow

skie

go (s

tron

y 1–

4).

Ze zb

ioró

w P

MA

Fig.

17.

Rep

ort s

ent b

y A

. Gro

mek

from

Bor

ia, a

gua

rd at

the

preh

istor

ic m

inin

g fie

ld, t

o S.

Kru

kow

ski,

from

15 M

ay 1

929

(pag

es 1

–4).

PMA

colle

ctio

n


Ryc. 18. Julian Pachniak (1897–1977), strażnik rezerwatu w Krzemionkach. Ze zbiorów PMA

Fig. 18. Julian Pachniak (1897–1977), a warden of the Krzemionki reserve. PMA collection

a urząd ponownie stwierdzi swe niedołęstwo i nieprzydatność do pracy, bardziej złożonej pod względem organizacyjnym, niż zwykłe sobie kopanie. (...) Pytam się więc, co sobie myślisz o Krze-mionkach na r. b.? – w sprawie pieniędzy mam Ci jeden zarzut do zrobienia – nie podałeś mi czasu przybliżonego, w którym pieniądze potrzebne będą otrzymane, ani czasu przybliżonego, w którym nie należało się ich spodziewać”3.

Do tego dochodziły okresowe trudności finansowe. Zachowało się pismo R. Jaki-mowicza, kierownika PGKZP, skierowane do S. Krukowskiego w końcu sierpnia 1928 r., przebywającego w Krzemionkach, informujące także o braku pieniędzy w kasie Grona (por. Ryc. 16).

3 Spuścizna S. Krukowskiego w Pracowni Dokumentacji Naukowej PMA – nr ks. wpływu 6205/51. Niemal ten sam fragment (bez ostatniego zdania) nieco inaczej odczytany opublikował wcześniej W. Borkowski (1992, s. 227–228).


Ryc. 19. Magonie, ówczesny pow. Opatów. Podziemia krzemionkowskiej kopalniodgruzowane jesienią 1929 r. przez S. Krukowskiego. Ze zbiorów PMA

Fig. 19. Magonie, formerly in Opatów district. Underground in the Krzemionki mine.Area cleared of rubble by S. Krukowski in the autumn of 1929. PMA collection

Ryc. 20. Krzemionki, ówczesny pow. Opatów. Eksploracja trzech szybów około roku 1930–1931.W głębi, po lewej stronie, w eksplorowanym szybie stoi S. Krukowski. Ze zbiorów PMA

Fig. 20. Krzemionki, formerly in Opatów district. Excavations of three shafts c. 1930–1931.At the back, to the left, S. Krukowski is standing in one of the shafts. PMA collection



Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie już na początku swojego ist-nienia w 1928 r. zaangażowało strażnika codziennie kontrolującego obszar tworzo-nego w Krzemionkach rezerwatu. Strażnik sporządzał ze swej działalności notatki i sprawozdania, będące jednocześnie formą kontroli jego pracy (Ryc. 17). W latach późniejszych strażnikiem był również Julian Pachniak (Ryc. 18).

PMA utworzono pod koniec krótkiego okresu koniunktury gospodarczej – lata 1926–1929. Sytuacja nowej placówki w chwili powstania nie była łatwa, a w następ-nym roku rozpoczął się Wielki Kryzys, poprzedzony w Polsce ostrą zimą z tempera-turą spadającą miejscami do minus 35–40 stopni Celsjusza (Brzoza 2001, s. 157–159 i 171–177). Mimo niesprzyjających okoliczności Stefan Krukowski wyeksplorował jesienią 1929 r. trzy szyby na polach należących do wsi Magonie (Ryc. 19). Podzie-mia ich dostarczyły interesujących odkryć schematycznych rysunków wykonanych węglem drzewnym, ale ze względu na zły stan zarówno samych wyrobisk w tym miejscu, jak też powierzchni pola górniczego, teren tych badań został oddany wapien-nikarzom „...i zniszczony przez nich” (Krukowski 1939, s. 55–58 i 119; Bąbel 1975, s. 165 i 170–171). W kolejnych latach S. Krukowski przebadał trzy szyby w samych Krzemionkach (Bąbel 1975, s. 170–171). Były to prace na większą skalę (Ryc. 20). Badane szyby zabezpieczono, tak jak wyrobiska podziemne kilku innych, dostępne w wyniku wstrzymanej działalności krzemionkowskich wapiennikarzy. Funduszy brakowało, ale trzeba podkreślić wysoki stopień zrozumienia władz Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dla wyjątkowego znaczenia Krzemio-nek Opatowskich (Ryc. 21). W piśmie z 1933 r., podpisanym w zastępstwie naczelnika wydziału przez radcę ministerialnego W. Przybyłowicza, czytamy m.in., że:

„Teren badany przez p. Stefana Krukowskiego, posiada wybitne znaczenie naukowe jako zabytek kultury przedhistorycznej, nie mający sobie podobnego w Europie środkowej pod względem roz-miarów i stopnia zachowania”.

W rezultacie wspólnych starań szyby badane przez Krukowskiego zostały odpo-wiednio zabezpieczone.

ZAKOŃCZENIE

Na koniec należy wspomnieć, że już badania Stefana Krukowskiego i opubli ko-wana przez niego monografia kopalni ukazały i trafnie wydobyły całą wielkość pre-historycznego dziedzictwa kulturowego zawartą w neolitycznym polu górniczym,

Ryc. 21. Pismo W. Przybyłowicza – radcy ministerialnego w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświe-cenia Publicznego do Komitetu Naczelnego Funduszu Pracy, z 7 lipca 1933 r., popierające starania

S. Krukowskiego o wsparcie badań w Krzemionkach. Ze zbiorów PMA

Fig. 21. Official letter from W. Przybyłowicz – Ministerial Counsellor in the Ministry of Religious Denominations and Public Enlightenment to the Committee of the Chief Labour Fund, from 7 July 1933, supporting S. Krukowski’s efforts to obtain backing for his excavations at Krzemionki. PMA collection


odkrytym 19 lipca 1922 r. w Krzemionkach przez Jana Samsonowicza (Krukowski 1939). Jak słusznie podkreślał S. Krukowski na łamach Tygodnika Ilustrowanego w 1933 r., Krzemionki Opatowskie to najwybitniejszy pomnik pradziejów w Euro-pie Środkowej:

„Z tych powodów Krzemionki mają stać się rezerwatem górniczo-archeologicznym, t.j. terenem, wieczyście chronionym i wyłączonym z użytkowania gospodarczego, natomiast służącym potrzebom wiedzy narodowej i międzynarodowej, jak również oświacie i kulturze społecznej.Krzemionki są jednym z niewielu najświetniejszych pomników dziecięctwa współczesnej cywilizo-wanej ludzkości. Zabytek doniosłością swą sięga daleko poza granice Polski. Znaczenie jego jest duże nietylko dla dziejów ogólnych kultury i dla historji górnictwa, lecz i dla architektury, sztuki rysowni-czej, znajomości religij minionych, a nadto dla krajoznawstwa polskiego i dla wielkiej turystyki. Z racji swego krajobrazu kopalnie krzemionkowskie wchodzą do zakresu spraw naszej ochrony przyrody. Niezwykła i różnorodna wartość tego objektu niewątpliwie zainteresuje ogół kulturalnych Polaków.Można mówić bez przesady, że Krzemionki to bezcenny dar, jaki ziemia polska składa milcząco wie-dzy i zapobiegliwości swych dzisiejszych obywateli. Zadaniem obdarowanych jest uczynić z zabytku, wciąż jeszcze surowego stację naukową i przedmiot szlachetnej atrakcji społecznej”.

S. Krukowski 1933, s. 226

LITERATURA

Abramowicz A. 1991 Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa.Balcer B. 1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Polski, Wrocław. 1992 O wpływie Profesora Stefana Krukowskiego na rozwój problematyki badawczej neolitu

i wczesnej epoki brązu, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Stefan Krukowski (1890–1982). Działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 201–215.

Balcer B., Kowalski K. 1978 Z badań nad krzemieniem pasiastym w pradziejach, Wiadomości Archeologiczne, t. 43

(2), s. 127–145.Bąbel J. 1975 Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach, pow. Opatów, Wiadomości

Archeologiczne, t. 40 (2), s. 149–177.Borkowski W. 1992 Koncepcja Prof. Stefana W. Krukowskiego utworzenia i ochrony rezerwatu pragórnictwa

w Krzemionkach, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Stefan Krukowski (1890–1982). Działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 225–232.

Brzoza Cz. 2001 Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918–1945), Kraków. „Wielka Histo-

ria Polski” 9.Kmieciński J. 1996 Gustaf Kossinna – uczony i nacjonalista, Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. 1,

s. 157–161.Kossinna G. 1911 Die Herkunft der Germanen. Zur Methode der Siedlungsarchäologie, Würzburg.


1917 Meine Reise nach West- und Ostpreussen und meine Berufung zu Generalfeldmarschall v. Hindenburg im August 1915, Mannus, t. 9 (1919), s. 119–195.

1918 Erläuterungen zur Karte der Funde gebänderter Feuersteingeräte (Taf. IV), Mannus, t. 10 (1919), s. 202–206.

1919/1920 Mein 60. Geburtstag, Mannus, t. 11/12 (1920), s. 230–231.Kozłowski S.K. 2007 Stefan Krukowski: narodziny giganta, Warszawa. „Studia nad Gospodarką Surowcami

Krzemiennymi w Pradziejach” 6.Krukowski S. 1920 Pierwociny krzemieniarskie górnictwa, transportu i handlu w holocenie Polski. Wnioski

z właściwości surowców i wyrobów [część I], Wiadomości Archeologiczne, t. 5, s. 185–206. 1922 Pierwociny krzemieniarskie górnictwa, transportu i handlu w holocenie Polski. Wnioski

z właściwości surowców i wyrobów. Część II, Wiadomości Archeologiczne, t. 7, s. 34–57. 1932 Pierwsza charakterystyka stanowiska kopalnianego Krzemionki na podstawie jego pozo-

stałości naziemnych, Wiadomości Archeologiczne, t. 11, s. 53–60. 1933 O najwybitniejszym pomniku pradziejów w Europie Środkowej, Tygodnik Ilustrowany,

nr 12 z 19 marca, s. 225–226. 1939 Krzemionki Opatowskie, Warszawa.Lech J. 1992 Stefan Krukowski i początki badań nad pradziejowym górnictwem krzemienia w Polsce

(1919–1939), [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Stefan Krukowski (1890–1982). Dzia-łalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 129–161.

1999 Between Captivity and Freedom. Polish Archaeology in the 20th Century, Warsaw.Leligdowicz A. 1999 Gustaf Kossinna, jego archeologia, nazizm i Gordon Childe, [w:] J. Lech, F.M. Stępniow-

ski (red.), V. Gordon Childe i archeologia w XX wieku, Warszawa, s. 173–221.Nosek S. 1967 Kultura amfor kulistych w Polsce, Wrocław.Piotrowska D. 1992a Bibliografia prac Prof. Stefana W. Krukowskiego, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Ste-

fan Krukowski (1890–1982). Działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 21–28.

1992b Ogólnopolskie sympozjum „Prof. Stefan Krukowski (1890–1982) – działalność archeo-logiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej”, Ojców, 2–4 maja 1990 r., Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, t. 6, s. 281–290.

2003 Z dziejów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Wiadomości Archeo-logiczne, t. 56 (2002–2003), s. 13–35.

2006a Stefan Krukowski, Jura Ojcowska i archeologia w świetle listów i dokumentów ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Jura Ojcowska w pradziejach i w początkach państwa polskiego, Ojców, s. 193–224.

2006b Z działalności instytucji II Rzeczypospolitej chroniących zabytki archeologiczne na zachodniej Ukrainie, Przegląd Archeologiczny, t. 54, s. 61–98.

Potocka P., Zdeb K. 2013 Ogólnopolska konferencja naukowo-konserwatorska „Prehistoryczna kopalnia ‘Krze-

mionki Opatowskie’ – Pomnik Historii, na tle problemów badań, ochrony i zago-spodarowania pradziejowych kopalń krzemienia w Polsce i w Europie”, Krzemionki, 18–20 kwietnia 2013 r., Archeologia Polski, t. 58 (1–2), s. 258–271.


Przewoźna-Armon K. 1991/92 Życie poświęcone ochronie zabytków archeologicznych i studiom nad wczesnym śre-

dniowieczem. Roman Jakimowicz (1889–1951), Slavia Antiqua, t. 33 (1993), s. 187–218.Radig W. 1939 Georg Wilke, Mannus, t. 31 (1), s. 143–147.Radwan M. 1926 Przedhistoryczne kopalnie krzemienia w pow. opatowskim, Ziemia, r. 11 (5), s. 69–72.Sachse-Kozłowska E. 1992 Pierwsi uczniowie, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Stefan Krukowski (1890–1982).

Działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 65–70.Sklenář K. 1983 Archaeology in Central Europe: the First 500 Years, Leicester – New York.Stolpiak B. 1984 Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego, Poznań.Sulimirski T. 1960 Remarks concerning the distribution of the some varieties of flint in Poland, Światowit,

t. 23, s. 281–307.Trigger B.G. 2007 A History of Archaeological Thought, Cambridge. Wydanie 2.Więckowska H. 1992 Wspomnienie o Profesorze Stefanie Krukowskim (1890–1982), [w:] J. Lech, J. Partyka

(red.), Prof. Stefan Krukowski (1890–1982). Działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 29–40.

Wilke G. 1917 Die Herkunft der Kelten, Germanen und Illyrer, Mannus, t. 9 (1919), s. 1–54.Wójcik Z.J. 1994 Samsonowicz Jan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 34/3 (142), Wrocław, s. 436–439.Zalewski M. 1992 Program badań mikroregionalnych nad organizacją zaplecza osadniczego kopalń

krzemienia pasiastego w ujęciu Stefana Krukowskiego, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Stefan Krukowski (1890–1982). Działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 217–223.

DANUTA PIOTROWSKA

STRIPED FLINT AND EARLY INVESTIGATIONSOF PREHISTORIC FLINT MINING IN POLAND

S u m m a r y

The aim of the article is to reconstruct the beginnings of research into striped flint as a raw material used by prehistoric communities and the origins of interest in prehistoric flint mining in Poland.

Scientific interest in striped flint as a raw material serving to produce tools, primarily axes, in the Neolithic Age first appeared during or just before the First World War among German


prehistorians (Kossinna 1917; 1918; Wilke 1917). Their publications inspired Stefan Krukowski (1888–1982) to undertake, in 1919, studies of flint raw materials and the beginnings of mining (Krukowski 1920; 1922). Krukowski’s publications were based on his surveys and excavations. One of his associates in his work was the geologist Jan Samsonowicz (1888–1959) from the State Geological Institute in Warsaw.

On July 19, 1922, at the recently established settlement of Krzemionki, Opatów district, Samsonowicz discovered a well-preserved Neolithic mining field (Fig. 9), where the striped flint which was of such interest to Wilke and Kossinna had been exploited.

The first archaeological excavations of the mine were carried out by Dr Józef Żurowski (1892–1936) who studied the Neolithic and was a conservator of prehistoric monuments for Kraków voivodeship. From 1928–1939 the Krzemionki mine was excavated by Krukowski who held the post of curator at the State Archaeological Museum in Warsaw. He was aided by the director of the Museum, Dr Roman Jakimowicz (1889–1951). Krukowski’s excavations and the monograph of the mine which he published in 1939 showed the special place of the “Krze-mionki Opatowskie” Neolithic mining field among monuments of central European prehistory (Krukowski 1939). As S. Krukowski rightly noted in 1933:

“Krzemionki are one of the few most splendid remains of contemporary civilized humanity’s child-hood years. The significance of this monument reaches far beyond the borders of Poland. Its impor-tance is great not only for the history of culture as such and for the history of mining, but also for architecture, the art of drawing, knowledge of past religions and, moreover, for sightseers in Poland and for grand tourism on a large scale”.

Krukowski 1933, p. 226


jERZY TOMASZ BąBELWarszawa

„KRZEMIONKI OPATOWSKIE”, NAjWAżNIEjSZY ZABYTEKGÓRNICTWA PRADZIEjOWEGO W POLSCE

LOKALIZACJA

Rezerwat Archeologiczno-Przyrodniczy „Krzemionki Opatowskie”, Pomnik Hi sto-rii, znajduje się w powiecie ostrowieckim, województwo świętokrzyskie (Hadamik 2006). Położenie geograficzne rezerwatu wyznaczają współrzędne: 21°29’–21°31’ dłu-gości geograficznej wschodniej i 50°57’–50°58’ szerokości geograficznej północnej. Teren rezerwatu należy do krajobrazów nizinnych w obrębie doliny rzecznej Kamien-nej, lewego dopływu Wisły. Jest to północno-wschodnia część Wyżyny Kieleckiej, część wschodnia Wyżyny Iłżeckiej, mezoregion Przedgórze Iłżeckie.

W obrębie rezerwatu znajduje się wyjątkowy zabytek pradziejowy – doskonale zachowane, neolityczne i wczesnobrązowe kopalnie krzemienia pasiastego, które w gospodarce, kulturze i wierzeniach ówczesnych społeczności odegrały ogromną rolę (Ryc. 1).

KOPALINA

Miejscem występowania krzemienia pasiastego użytkowanego w neolicie i epoce brązu jest północne obrzeżenie Gór Świętokrzyskich zbudowane z jurajskich skał węglanowych pochodzenia morskiego. Są one pokryte strzępami utworów lądowych wieku trzecio- i czwartorzędowego (Fijałkowski 2000). Główny rejon występowa-nia tego surowca znajduje się w paśmie od Błazin w pow. radomskim po Wojcie-chówkę w pow. opatowskim (Budziszewski, Michniak 1983/1989). Najważniejszym i zarazem największym terenem pradziejowej eksploatacji krzemienia pasiastego są „Krzemionki Opatowskie”. Na wschód od nich położone są pola eksploatacyjne

54 JERZY TOMASZ BĄBEL

„Księża Rola Mała”, „Księża Rola Duża”, „Ostroga”, „Borownia”, „Krunio”, „Kory-cizna”, „Śródborze-Klin”, „Skałecznica Duża” i „Skałecznica Mała”. Pole eksploatacyjne „Krzemionki” leży na północno-zachodnim zakończeniu jurajskiej niecki Magonie – Folwarczysko.

Krzemienie pasiaste utworzyły się w późnej jurze (około 159,4 mln do 154,1 mln lat temu). Jest wiele teorii dotyczących genezy krzemieni pasiastych, lecz jak dotych-czas żadna z nich nie uzyskała miana ostatecznej i niepodważalnej (Michniak 1989; Pieńkowski, Gutowski 2004; Migaszewski i in. 2006; Migaszewski, Migaszewski 2008, tam też dalsza literatura; Pieńkowski 2008). Krzemień ten występuje w formie kon-krecji o wielkości od jaja gołębiego i płaskich placków poprzez bulaste „bochny” (niekiedy 2 m średnicy) do nieforemnych płaskurów o kilkumetrowej długości (Ryc. 2–4). Charakterystyczną cechą tych krzemieni jest obecność jasnoszarych, sza-rych i ciemno szarych nieregularnych i naprzemianległych pasm przypominających cebulę (Król, Migaszewski 2009, s. 24–25).

Ryc. 1. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Plan Rezerwatu Archeologiczno- -Przyrodniczego. Grafika komputerowa A. Jedynak

Fig. 1. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Plan of the Archaeological and Nature Reserve. Computer graphics: A. Jedynak

„Krzemionki”Hipotetyczny plan

prahistorycznego polaeksploatacyjnego

“Krzemionki”Hypothetical mapof the prehistoricexploitation field

Strefa kopalń jamowychi niszowychZone of pit and niche mines

Strefa kopalń filarowychZone of pillar mines

Strefa kopalń komorowychZone of chamber mines

Fragmenty pola zniszczoneprzez kamieniołomywapiennikarskieFragments of field destroyedby limestone quarries

Podziemna trasa turystycznaUnderground tourist route

Granica rezerwatuBorder of the reserve

MuzeumMuseum

500 m

55„KRZEMIONKI OPATOWSKIE”, NAJWAŻNIEJSZY ZABYTEK GÓRNICTWA

Ryc. 2. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Ławica konkrecji i płaskurówkrzemiennych in situ, w stropie chodnika trasy turystycznej. Głębokość około 8 m. Fot. J. Lech

Fig. 2. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Bed of flint nodules and flatconcretions in situ, in the roof of the tourist route. About 8 m below the surface. Photo: J. Lech

Ryc. 3. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski.Małe konkrecje krzemienia pasiastego. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 3. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district.Small nodules of striped flint. Photo: J.T. Bąbel


GEOLOGIA

Obszar rezerwatu znajduje się na płaskiej równinie denudacyjnej pokrytej cienką powłoką utworów plejstoceńskich. Są to głównie resztki gliny zwałowej i produkty jej wietrzenia oraz piaski wydmowe. Na powierzchni pola eksploatacyjnego wystę-pują gleby brunatne wyługowane, wytworzone z piasków na glinie z dużą domieszką rumoszu wapiennego (pH 7,7). Większa część gleb na polu eksploatacyjnym wykazuje wysoki stopień przeobrażenia antropogenicznego, przybierając formę gleb industro-ziemnych. Zmiany w pokrywie glebowej tego terenu są efektem zarówno działalności neolitycznych górników, jak też dwudziestowiecznego osadnictwa w obrębie dawnej wsi Krzemionki (Koba, Kurys 2000).

Prahistoryczne pole eksploatacyjne położone jest w synklinie, przez którą biegną dwie linie uskoków dzielące je na trzy segmenty (Budziszewski, Michniak 1983/1989; Pieńkowski, Gutowski 2004). Uskok zachodni w dwóch miejscach przecina pole wydobywcze w zachodniej części jego przegięcia na linii północ-południe. Drugi uskok, wschodni, znajduje się w odległości około 1000 m od opisanego i stanowi skrajną granicę zasięgu północnego pola. W części południowej neolitycznego pola eksploatacyjnego uskok zakłócił jego ciągłość.

Na podstawie dotychczasowych badań można przedstawić pełny profil geologiczny na obszarze pola eksploatacyjnego (Bąbel 1986, s. 33, Fig. 2; 2008b, s. 100, Fig. 4). Idąc w dół profil jest następujący (Ryc. 5). Od powierzchni terenu do głębo kości 1,4–2,1 m

Ryc. 4. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Przekrój konkrecji krzemieniapasiastego in situ, w ścianie chodnika trasy turystycznej. Fot. J. Lech

Fig. 4. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Section of nodule of striped flintin situ, in the gallery wall of the tourist route. Photo: J. Lech


Ryc. 5. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Szyb wentylacyjno-ewakuacyjny. Profil południowy: a – humus leśny; b – piasek; c, d – glina ilasta; e – zwietrzelina; f – wapienie peli-towe; g – wapienie z norami mułojadów; h – wapienie oolitowe; i – wapienie pelitowe drobnoziarniste;

I–III – ławice krzemienionośne. Wg J.T. Bąbel (2008b, Fig. 4)Fig. 5. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Ventilation and evacuation shaft. South profile: a – forest humus; b – sand; c, d – loamy clay; e – weathered clay; f – pelitic limestone; g – limestone with Acanthopsis choirorhynchus burrows; h – oolitic limestone; i – fine-grained pelitic

limestone; I–III – flint bearing beds. After J.T. Bąbel (2008b, Fig. 4)


występują warstwy humusu leśnego, piasku barwy białej i biało-żółtej, gliny zwie-trzelinowej i zwietrzelina skały wapiennej z wyraźnymi śladami zmian mrozowych. Poniżej wapień staje się coraz bardziej spoisty aż do pojawienia się litej skały. Warstwa wapienia pelitowego ma miąższość 3,5–3,75 m. Następnie pojawia się warstwa wapie-nia ze śladami organizmów morskich o miąższości około 0,4–0,75 m. Jest ona mniej zwięzła i bardziej porowata. Niżej leży warstwa wapieni oolitowych o gru bości około 0,40–1,25 m a pod nią pojawia się ponownie wapień pelitowy, wyraźnie warstwo-wany. W skale tej około 0,75–1,0 m poniżej spągu wapienia oolitowego tkwi ławica krzemienionośna składająca się z dwóch poziomów konkrecji odległych od siebie o 0,10–0,55 m. Krzemienie te stanowiły cel prahistorycznych robót górniczych.

Zwartość poszczególnych warstw wapieni jest różna. Pionowe szczeliny powstałe w wapieniu w efekcie ruchów górotworu, pękania mrozowego, wietrzenia i infiltracji wód powierzchniowych (krasowienia, rozpuszczania wapieni przez te wody) ułatwiały górnikom drążenie szybów i podziemnych wyrobisk. Stopień trudności robót górni-czych wzrastał wraz z zapadaniem się ławicy krzemienionośnej do środka synkliny w Krzemionkach. Tam słabiej zwietrzała skała na głębokości kilku metrów była zwarta i trudna do urabiania. Uwarunkowania geologiczne determinowały technikę pozy-skiwania surowca krzemiennego i wpłynęły na kształt pola górniczego. Technika ta w miarę rosnących utrudnień musiała się rozwijać. Krzemienie w formie płaskurów i konkrecji nie są równomiernie rozmieszczone w ławicach, lecz wykazują lokalne zagęszczenia i rozrzedzenia. W górotworze występują zaburzenia warstw i gęste pio-nowe spękania. Spękania obejmują też niektóre konkrecje krzemienne, co prowadzi do wyjątkowo niskiej jakości surowca krzemiennego i jego nieprzydatności do obróbki krzemieniarskiej. Z tego też powodu niektóre kopalnie mają niewielkie wyrobiska. Neolityczne prace górnicze przerwano w nich ze względu na opisane powyżej zjawiska.

POLE EKSPLOATACYJNE

Pole eksploatacyjne ma kształt paraboli o krótszym, północno-wschodnim i dłuż-szym, południowo-wschodnim ramieniu. W łukowatym szczycie paraboli, tam gdzie pole jest najszersze, upad warstw skalnych wynosi 3°–12°, natomiast na obu ramio-nach odpowiednio większy.

Charakterystyczne ślady lejków poszybowych i hałd, stanowiące unikatowy krajobraz nakopalniany, układają się w pasmo o długości około 4,15 km (mierząc w połowie szerokości pasma) i zmiennej szerokości (od około 20 m w części pół-nocno-wschodniej, do około 200 m w części północnej; tj. około 785 tys. m2). Liczbę kopalń szacuje się na około 3500–4000. Na terenie pola eksploatacyjnego występują również pozostałości pracowni krzemieniarskich, a na południe od niego w rejonie lejków krasowych także obozowisk.

Kopalnie od chwili zaprzestania eksploatacji, tj. od wczesnego okresu epoki brązu porośnięte były lasem w typie świetlistej dąbrowy, w którym głównymi składnikami był dąb bezszypułkowy, domieszka sosny oraz sporadycznie brzoza i osika (Głazek 1975).


Prahistoryczne pole eksploatacyjne było poddane przez kilka tysięcy lat różnym czynnikom niszczącym, zarówno naturalnym jak i antropogenicznym. Te ostatnie miały miejsce głównie w XX wieku i wiązały się z wycinką i karczunkiem lasów, orką niwelującą zabytkowy krajobraz nakopalniany, powstaniem wsi Krzemionki, nowożytnym górnictwem i przemysłem, budową rowów strzeleckich przecinają-cych pole eksploatacyjne, powstałych w czasie II wojny światowej oraz wodociągu muzealnego w 1995 roku. Największe szkody i zagrożenia przyniosła niszczycielska działalność miejscowej ludności wydobywającej wapień metodami górniczymi do wyrobu wapna. Najpoważniejszych zniszczeń dokonano w północnej części pola eks-ploatacyjnego, gdzie całkowicie zdewastowano co najmniej 100 zabytkowych kopalń (Ryc. 6). Zroby wapiennikarskie, tzw. Wielkie Komory, zidentyfikowane, przebadane i zabezpieczone w rejonie neolitycznych szybów 1, 2 i 3 są materialnym świadec- twem tych czasów.

Stałe zagrożenie przez wiele lat stanowił dawny kamieniołom, który od końca lat pięćdziesiątych XX wieku stał się miejscem składowania, a następnie przeróbki odpa-dów przemysłowych (Ryc. 7). Obszar ten, wyłączony z rezerwatu archeologicznego, znajduje się w obrębie rezerwatu przyrodniczego. Proces intensywnej rekultywacji tego terenu został skutecznie zakończony w roku 2014 (Ryc. 8).

Ryc. 6. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Wejście do wyrobisk wapiennikarskich w północnej części neolitycznego pola eksploatacyjnego. Lata dwudzieste XX w. Fot. T. Rekwirowicz

Fig. 6. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Entrance to the limestone quarries in the north part of the Neolithic exploitation field. 1920s. Photo: T. Rekwirowicz


KRÓTKA HISTORIA BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Pod koniec drugiego dziesięciolecia XX w. archeolodzy niemieccy sporządzili pierwsze mapy rozprzestrzenienia neolitycznych siekier z krzemienia pasiastego (Kossinna 1917; 1918; Wilke 1917). Wysunięto także szereg hipotez co do lokali-zacji miejsca eksploatacji krzemienia pasiastego (Krukowski 1920). Odkrycia pola eksploatacyjnego w Krzemionkach dokonał 19 lipca 1922 roku geolog i paleontolog Jan Samsonowicz (1923) w trakcie badań terenowych.

Archeologicznymi pracami powierzchniowymi oraz wykopaliskowymi na tym stanowisku kierowali kolejno: Stefan W. Krukowski (lata 1923 i 1929–1933), Zygmunt Szmit (1923, 1926), Józef Żurowski (1925), Michał Drewko (1945, 1948), Tadeusz Żurowski (lata 1953, 1954, 1958–1961, 1967), Jan Kowalczyk, Bogdan Balcer, Zygmunt Krzak (1969, 1970), Jerzy T. Bąbel (1979–1984 i 2001–2006), Sławomir Sałaciński (1985–1987), Wojciech Borkowski (1988, 1989 i 1993–1999), Witold Migal (1990–1992, 2001), Artur Jedynak i Kamil Kaptur (2008, 2009). Prace te prowadzono z ramie-nia Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Ryc. 7. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Obszar składowiska odpadów prze-mysłowych. Poza fotografią, po lewej stronie, znajduje się ściana kamieniołomu (por. Ryc. 8).

Stan z 9 kwietnia 2009 r. Fot. J. Lech

Fig. 7. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Dumping site of industrial waste. Not visible in the photograph, to the left, is the wall of the quarry (see Fig. 8). Condition of the site on

April 9, 2009. Photo: J. Lech


Ryc. 8. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Zrekultywowany obszar składowiska odpadów przemysłowych z widoczną po lewej stronie ścianą dawnego „Kamieniołomu Bodzechow-

skiego” (por. Ryc. 7). Stan z maja 2014 r. Fot. J.T. BąbelFig. 8. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Recultivated site of industrial waste storage. The wall of the old “Bodzechów Quarry” can be seen on the left (see Fig. 7). Condition of the

site in May 2014. Photo: J.T. Bąbel

Badania w roku 1960 uzupełniane były pracami geofizycznymi zespołu kierowa-nego przez K. Dąbrowskiego z Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii PAN) i W. Stopińskiego z Instytutu Geofizyki PAN oraz specjalistów z Zakładu Geologii UW, Przedsiębiorstwa Poszukiwań Geofizycz-nych w Warszawie (1970 r.), Pracowni Teledetekcji Krakowskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego (1983 r.), Pracowni Postępu Fizyko-Technicznego w Badaniach Tere-nowych IHKM PAN w Warszawie (1983, 1986, 1987, 1989 i 1991) i Przedsiębiorstwa Badań Geofizycznych „Polfrance” (druga połowa lat osiemdziesiątych XX w.).

W pracach podziemnych oraz przy konserwacji odkrytych wyrobisk korzystano z pomocy górników z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Przedsiębior-stwa Robót Górniczych w Łęcznej, Zrzeszenia Przedsiębiorstw Robót Górniczych i Budowy Szybów w Katowicach, Świętokrzyskiego Oddziału Przedsiębiorstwa Robót Górniczo-Wiertniczych w Kielcach, firmy „Geohydrowiert” w Kielcach oraz instruk-torów i uczniów szkół górniczych w Katowicach i Łęcznej.


Największy wpływ na opinię o „Krzemionkach” w środowisku naukowym i poza-naukowym przez wiele lat miały dwie publikacje autorstwa S. Krukowskiego (1939) i T. Żurowskiego (1962a), będące, każda na swój sposób, podsumowaniami ówczesnej wiedzy o tym stanowisku. Prace i publikacje (zob. Sałacińska, Sałaciński 2007) następ-ców tychże badaczy ze wszech miar zasługują na dalsze (por. Lech 2004) szczegółowe a zarazem krytyczne omówienie. Niestety, nie pozwala na to szczupłość miejsca. Ocena taka będzie dokonana w przygotowywanej przeze mnie nowej monografii omawia-nego stanowiska. Niemniej jednak podkreślić tu należy, że do najbardziej znaczących osiągnięć ekspedycji Państwowego Muzeum Archeologicznego zaliczyć trzeba odkry-cie pozostałości klety nad szybem 7/610 oraz „rozszyfrowanie” systemu eksploatacji złoża i sposobów gospodarki gruzem wapiennym w kopalniach komorowych.

Nader pozytywnie wypada także ocenić wyniki badań geofizycznych, szczególnie elektrooporowych oraz radarowych, które wręcz nabrały charakteru podręczniko-wego i wzorcowego (Herbich 1993; Misiewicz 1998, s. 56–68).

ODKRYCIE ZŁOŻA I POCZĄTEK JEGO EKSPLOATACJI

Nic nie wskazuje, że wychodnia krzemieni pasiastych w okresie neolitu była obna-żona. Złoże odkryto przypuszczalnie znajdując na powierzchni okruchy zwietrzałych konkrecji i kierując się charakterystyczną dla takich miejsc florą i fauną (Budziszew-ski 1990, s. 218; Barga-Więcławska 2007, s. 217, tam też dalsza literatura). Tę metodę lokalizowania poszukiwanego złoża stosowali m.in. średniowieczni górnicy, o czym pisze Georgius Agricola w II księdze De re metallica, libri XII (2000, s. 42–43).

Przy obecnym stanie badań nie wiadomo, w którym miejscu pola górniczego znajduje się „pierwszy szyb” i jak postępowała eksploatacja złoża. Niewykluczone, że miejsce początkowe („startowe”) tego procesu znajdowało się w północnej części synkliny (rejon kopalń jamowych). Z pewnością od jakiegoś czasu wykonywano jednocześnie różnego typu kopalnie, o czym świadczą stratygrafie hałd przyszybo-wych. Zróżnicowaną technikę pozyskiwania surowca dostosowywano do jego poło-żenia w górotworze.

KOPALNIE1

Na terenie pola eksploatacyjnego dotychczas rozpoznano pięć typów kopalń, których głębokość i kształt uzależnione były od położenia i głębokości ławicy krze-mienionośnej oraz spoistości i rozszczelnienia górotworu. Są to, wyliczając od naj-płytszych po najgłębsze:

1 Kopalnia – jednostka eksploatacji górniczej składająca się z pionowego szybu (studniska) i podszybia (poziomych wyrobisk w formie nisz, chodników lub komór).


1) kopalnie jamowe lub/i rowy eksploatacyjne;2) kopalnie niszowo-chodnikowe;3) kopalnie chodnikowe;4) kopalnie filarowo-komorowe;5) kopalnie komorowe.Każda następna stanowi kolejny etap postępu technicznego względem poprzedniej.Kopalnie jamowe (rowy eksploatacyjne?) znajdują się po zewnętrznej stronie

paraboli pola eksploatacyjnego, w jego północnej części. Krzemień płytko zalega-jący pod powierzchnią nie nadawał się do obróbki ze względu na jakość (zwietrze-nie). Dlatego też pierwsza i jak na razie jedyna kopalnia „jamowa” badana w latach 1979–1982 miała głębokość około 2 m i szerokość około 4 m, ściany w miarę pionowe a przy dnie niewielkie zagłębienia (Ryc. 9–11). Kopalnia przecięta wykopem, przeba-dana została jedynie częściowo. Jej długość była zapewne większa niż szeroki na 2 m wykop sondażowy, w którego obu ścianach ujawniły się jej profile. W tym miejscu eksploatacja krzemieni mogła mieć formę rowów biegnących prostopadle do upadu. Tego typu techniki górnicze znane są np. z Egiptu z czasów paleolitu (Vermeersch i in. 1995). Eksploatacja rowami miała taką zaletę, że jedynie na etapie początko-wym tworzono hałdę, potem nadkład usuwano za siebie, w wykopany wcześniej rów,

Ryc. 9. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Linia „magistrali”. Lokalizacja kopalń: jamowej (?), niszowo-chodnikowej (nr 6/668) i chodnikowej (nr 8/669). Czerwonymi prostokątami zaznaczono wykopy archeologiczne, zielonym fundamenty pawilonu naszybowego. Grafika J.T. Bąbel

Fig. 9. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Main line of excavation trenches. Location of mines: pit (?), niche-gallery (6/668) and gallery (8/669). Red rectangles mark archaeological

trenches, green rectangle marks the foundation of the hut above shaft entrance. Drawn by J.T. Bąbel

Reper 0,00202,055

WYKOP

I/79 IV/80 82 II/79 80

WYKOPY

kopalnia jamowa?rów?

8/6696/668V/82IV/83


skąd wydobyto krzemień. Czy w innych częściach pola eksploatacyjnego znajdują się podobne obiekty jest tylko domysłem, wymagającym weryfikacji.

Znamy również tylko jedną jednostkę górniczą określoną pierwotnie jako kopal-nia niszowa (nr 6/668), którą obecnie uznać trzeba za kopalnię niszowo-chodni-kową (Ryc. 12). Szyb kopalni miał kształt nieregularny, zbliżony do owalu i wymiary około 4 × 3 m oraz głębokość około 2,5 m licząc od powierzchni pierwotnej terenu. Rozszerzał się ku dołowi, do poziomu litej skały wapiennej. Podszybie składało się z co najmniej pięciu radialnie rozchodzących się, niskich nisz o wysokości około 0,7–1,0 m, szerokości 1,1–1,3 cm. Wykopano je częściowo w glinie zwietrzelinowej i w stropie warstwy wapienia pelitowego. Jedna z nisz miała chodnik o długości co najmniej 2,57 m wykonany w większej części w glinie zwietrzelinowej. Chodnik ten biegł prostopadle do upadu. Nisze równoległe do upadu miały znacznie mniejszą długość (1,2 m). Od strony wschodniej na poziomie dna znajdują się dwa „przebicia” do wyrobisk sąsiedniej kopalni 8/669. Dno o nieregularnym kształcie ze śladami negatywów konkrecji krzemiennych ma wymiary 5,15 × około 4 m.

Jak się przypuszcza, kopalnia 6/668 była efektem eksploatacji jednosezonowej (jedno- lub dwumiesięcznej). Po wykopaniu szybu w próchnicy leśnej, żółtym pia-

Ryc.10. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Wykop IV/80-82 na głębokościokoło 25–30 cm. Zarys kopalni jamowej (?) lub rowu (?). Fot. J.T. Bąbel

Fig. 10. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Trench IV/80–82 at a depthof c. 25–30 cm. Outline of pit mine (?) or ditch (?). Photo: J.T. Bąbel

kopalnia jamowa?rów?


Ryc. 11. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Wykop IV/80-82. Profil poprzeczny kopalni jamowej (?) lub rowu (?): a – przemycia humusowe; b – humus leśny; c – jasny drobnoziarnisty piasek kwarcowy ze żwirkami północnymi; d – brunatny drobno- i średnioziarnisty piasek kwarcowy z domieszką materiału ilastego z drobnymi okruchami wapieni; e – brązowy drobno- i średnioziarnisty piasek kwarcowy z materiałem północnym; f – okruchy wapienne spojone iłem i piaskiem; g – okruchy

i bryły wapienne; h – krzemienie; i – węgle drzewne. Wg J.T. Bąbel (1986, Fig. 5)

Fig. 11. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Trench IV/80-82. Transverse profile of pit mine (?) or ditch (?): a – washed humus; b – forest humus; c – light fine-grained quartzite sand with northern gravels; d – brown fine- and medium-grained quartzite sand mixed with loamy mate-rial and small pieces of limestone; e – brown fine- and medium-grained quartzite sand with northern material; f – limestone fragments cemented together with loam and sand; g – small pieces and chunks

of limestone; h – flints; i – charcoal. After J.T. Bąbel (1986, Fig. 5)

sku, glinie zwietrzelinowej oraz wapieniu pelitowym, uformowano majdanowatą hałdę przyszybową. Po wyeksploatowaniu pierwszej warstwy konkrecji krzemiennych wokół dna szybu wydrążono nisze. Z ich spągów wykuto dalsze konkrecje pierwszej warstwy krzemienionośnej. Wyeksploatowane nisze zapełniano gliną z aktualnie kopanych wyrobisk. Kolejny etap prac polegał na pogłębieniu dna szybu o około 0,75–0,90 m, aby dotrzeć i wydobyć drugą warstwę krzemienionośną. Powstałym w trakcie tych robót gruzem wapiennym wypełniono poprzednio wykonane i już zbyteczne nisze (tzw. sucha podsadzka). Na koniec górna część szybu 6/668 została zasypana gruzem z kolejnych drążonych w pobliżu kopalń oraz odpadami krzemien-nymi z pracowni, w których produkowano siekiery (Bąbel 1986; Jedynak 2010).

Kopalnie chodnikowe. Do nich zalicza się prawdopodobnie jednostka nr 8/669 odgruzowana w roku 1985, która nie została przebadana w pełni (Sałaciński 1990). Przodek jednego z chodników kopalni 8/669 widoczny jest w części przydennej


kopalni 6/668 od strony wschodniej w odległości ponad 7 m w linii prostej od prze-badanego podszybia kopalni 8/669. Tak długie chodniki nie można nazwać niszami, dlatego też mamy pełne prawo przypuszczać, że kopalnia nr 8/669 jest jednostką typu chodnikowego (korytarzowego). Korytarze te w części przystropowej prowadzone były w glinie zwietrzelinowej. Niewielka wysokość tych chodników i realna groźba zawalenia, to główne powody niemożności skutecznego ich przebadania.

Do kopalń filarowo-komorowych zaliczyć należy wielokrotnie opisywane jed-nostki nr 1, 2 i 3 (Ryc. 13) oraz inne odkryte w rejonie Wielkich Komór i tunelu ekspozycyjnego (Żurowski 1962a; Bąbel 1990; 2008b). Do nich zaliczyć trzeba także rejon szybu 11, który odgruzowano ze względu na kłopoty transportowe jakie się pojawiły przy pracach w Wielkich Komorach.

Kopalnie komorowe stanowią szczytowe osiągnięcie górnictwa krzemionkow-skiego (Ryc. 14). Klasyczną wręcz kopalnią komorową są jednostki nr 4/604 (Żurow-ski 1962b) i nr 7/610 (Borkowski, Migal 1988). Kolejne kopalnie komorowe nr 615, 795, 804 i 806 jedynie w minimalnym stopniu zostały przebadane w trakcie budowy tunelu ekspozycyjnego (Bąbel 2008b; 2008c).

Ryc. 12. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Wykop VI/83. Profil poprzeczny szybu i wyrobisk kopalni niszowo-chodnikowej nr 6/668: a – przemycia humusowe; b – humus leśny; c, d – rdzawa glina; e – gleba próchnicza; f – ił zielony; g – piasek kwarcowy; h – jasnoszary piasek kwar-cowy; i – jasny piasek gliniasty; j – krzemienie; k – okruchy i bryły wapienne. Wg J.T. Bąbel (1986, Fig. 6)

Fig. 12. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Trench VI/83. Transverse profile of shaft and workings of niche-gallery mine 6/668: a – washed humus; b – forest humus; c, d – rusty--coloured clay; e – humus soil; f – green loam; g – quartzite sand; h – light grey quartzite sand; i – light

clay sand; j – flints; k – small pieces and chunks of limestone. After J.T. Bąbel (1986, Fig. 6)

podziemnewyrobiskakopalni 8/669


Ramię północno-wschodnie pola eksploatacyjnego jest najmniej rozpoznane. Badania szybu 9/160 ujawniły fakt zapadania się ławicy krzemienionośnej ku środ-kowi synkliny pod dużym kątem. Fakt ten tłumaczy wcześniejsze sugestie Józefa Żurowskiego (Sałaciński 1990, Fig. 1) o dwupoziomowej eksploatacji krzemieni a także wąskość pola górniczego. „Idąc za złożem” górnicy musieli wykonywać ukoś ne wyrobiska, których strop z jednej strony opadał na południe, a z drugiej wznosił się do góry, na północ. Sugestywne modele pola eksploatacyjnego sporządzone przez W. Borkowskiego i prezentowane w jego licznych publikacjach (m.in. 1991; 1995a; 1995b) mają niestety, tylko hipotetyczny charakter i wymagają weryfikacji metodami wykopaliskowymi. W roku 2003 w trakcie drążenia tunelu łączącego obie podziemne trasy turystyczne okazało się, że niektóre metody badań geofizycznych dały zafałszo-wany obraz rzeczywistości (Bąbel 2005, s. 33, tam też dalsza literatura).

W „Krzemionkach” prowadzono eksploatację dogłębną, jednoszybową z pod-sadzaniem. Drążąc szyb zdejmowano nadkład i tworzono z niego charakterystyczne hałdy (warpie) wokół szybów. Po dotarciu do poziomu wydobywczego pozyskiwano z dna studniska dwie górne warstwy krzemienia. Kiedy ławica krzemienionośna zapa-dała się w głąb górotworu, kopanie rowów i jam było zbyt pracochłonne ze względu na potrzebę usuwania wielu ton nadkładu. Energię oszczędzano zmniejszając średnicę

Ryc. 13. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Podziemne wyrobisko kopalnifilarowo-komorowej w rejonie szybów 1, 2 i 3. Fot. J. Lech

Fig. 13. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Underground workingof a pillar-chamber mine in the region of shafts 1, 2 and 3. Photo: J. Lech


jamy, która przybrała formę szybu. Z dna prowadzono początkowo niewielkie radial-nie rozchodzące się nisze. Potem, gdy szyb musiał być głębszy a skała wapienna na tyle zwięzła, że nie groziła zawaleniem nisze przybrały postać radialnych chodników kilkumetrowej długości. W ten sposób powstały kopalnie chodnikowe. Eksploata-cja ścian/ociosów tych chodników poszerzała je. Powstawały komory przedzielone filarami. To etap budowy kopalń filarowo-komorowych. W kopalniach filarowo--komorowych wypracowano technikę ścianowania i obrywkę, którą z powodzeniem stosowano potem w kopalniach komorowych. Gdy szyby osiągnęły głębokość 6–9 m, a strop wyrobisk utworzony przez warstwę wapienia oolitowego gwarantował bez-pieczeństwo pracy, zastosowano na znaczną skalę technikę ścianowania. Wyrobiska te są asymetryczne i zawsze rozciągają się dłuższą osią w poprzek upadu. Starano się zatem wydobywać surowiec z tego samego poziomu (głębokości), ponieważ było to gwarancją sukcesu.

Praca w głębokich kopalniach komorowych po wykopaniu szybu przebiegała w następujący sposób. Z podszybia rozpoczynano roboty wybierkowe, prowadząc radialnie w trzech kierunkach chodniki (ganki) na odległość około od 4 m do około 6–7 m. Zaznaczano tym samym zasięg planowanego pola wybierkowego kopalni. Od tego momentu rozpoczynano ścianowanie jednego lub jednocześnie obu ociosów. Stosowano wybieranie ścianowe z podsadzką. Wachlarzowato zaganiano ściany, do

Ryc. 14. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Chodnik komunikacyjny między hałdami gruzu w kopalni komorowej 4/606. Fot. J. Lech

Fig. 14. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Communication gallery between heaps of rubble in chamber mine 4/606. Photo: J. Lech


całkowitego wyeksploatowania surowca krzemiennego. Pod ziemią górnicy pracę tę wykonywali w pozycji skurczonej, półleżącej, kucznej lub klęczącej, gdyż ze względu na ekonomię wysokość wyrobisk wynosiła od 55 do 110 cm. W drugim etapie robót dotychczasowe chodniki wybierkowe zmieniające swe położenie w miarę trwania robót, stawały się stałymi chodnikami komunikacyjnymi. Z ich przod-ków prowadzono kolejne ganki na analogiczną odległość, po czym rozpoczynano następne ścianowanie i zaganianie ściany. W największych kopalniach (np. 795) cykl ten powtarzano jeszcze trzeci raz. Przez cały czas robót wybierkowych starano się utrzymać dostępność do jak najdłuższej ściany komory, tworząc dookolny chodnik przyociosowy. Na ostatnim etapie robót był on wypełniany drobnym gruzem wapien-nym i miałem pochodzącym z dłutowania ociosu. Pozostawiano tylko niewielkie niezagruzowane przodki.

Nadkład wydobyty w trakcie kopania szybów usuwano na powierzchnię tworząc wokół nich koliste, majdanowate hałdy. Nadwyżkami zapełniano sąsiednie szyby nieczynnych już kopalń. Zapełnianie wyeksploatowanych wyrobisk urobioną skałą płoną miało kilka zalet – oszczędność czasu i energii oraz zabezpieczenie stropu przed tąpnięciem (sucha podsadzka). Aby gruz nie zsypywał się do chodników i nie blokował przejścia, zwężając jego światło, w kopalniach komorowo-filarowych stoso-wano szalunek w postaci pionowych drewnianych stojaków, za którymi umieszczano poziomo drągi lub gałęzie o długości dochodzącej do jednego metra (Bąbel 2005, s. 35). Negatywy drewnianych stojaków interpretowane jako odbojniki, prawdopo-dobnie były pozostałościami tego typu zabezpieczeń. W przypadku kopalń komoro-wych, gdzie w efekcie obrywki uzyskiwano wielkie płaskie płyty wapienne o wadze od kilkudziesięciu do kilkuset kilogramów, płytami tymi szalowano chodniki technolo-giczne i komunikacyjne, tworząc nimi konstrukcje przypominające rybią łuskę (Migal 2000, s. 89). Chodniki były wąskie i pozwalały przecisnąć się tylko jednej osobie.

Oba poziomy ławicy krzemienionośnej eksploatowano w taki sposób, że górny znajdował się w połowie wysokości wyrobiska, zaś dolny przy jego spągu. Strop wyro-bisk stanowiła ciężka do urobienia, monolityczna warstwa wapienia oolitowego, która jednocześnie zapewniała bezpieczną pracę.

Głębokie kopalnie nie gwarantowały dostępu do jakościowo najlepszego surowca krzemiennego. Zawsze istniało ryzyko trafienia na konkrecje i płaskury krzemienne silnie spękane tektonicznie, czego dowodem jest np. kopalnia nr 615 (Ryc. 15).

Próby obliczenia czasu potrzebnego do drążenia i eksploatacji poszczególnych kopalń różnego typu są mało wiarygodne, gdyż nie znamy okresu i wydajności pracy ówczesnych górników. Nie wiemy też czy praca w kopalni była procesem ciągłym, czy też odbywała się etapami. Za wieloetapowością przemawiają m.in. daty radio-węglowe. Technika urabiania ściany za pomocą kamiennych i krzemiennych kilofów i dłut z poroża saren i jeleni polegała na dłutowaniu (Ryc. 16). Ścianę urabiano od spągu do wysokości około 1/3–1/2 ociosu, a następnie stosowano obrywkę. Dłuto- wanie w zwięzłych skałach wapiennych w kopalniach komorowych było najcięższą, żmudną i czasochłonną pracą wymagającą sił fizycznych i cierpliwości.


Gdy praca nie przynosiła szybkich efektów, surowiec był niskiej jakości i zabiegi magiczne okazywały się mało skuteczne, przychodziło zniechęcenie i zwątpienie co do celowości pracy w takiej kopalni. Przykładem może być porzucona kopalnia filarowo-komorowa z rysunkami wykonanymi węglem drzewnym, przedstawiają-cymi symbole religijne (Bąbel 1986, s. 42; 2008a).

ORGANIZACJA PRACY

Dotychczasowe odpowiedzi na pytanie o liczebność i organizację zespołu górni-czego opierały się na analogiach do nowożytnych doświadczeń górniczych oraz na projekcji własnego wyobrażenia o ówczesnej pracy (zespół 3–6 mężczyzn). Zakładano, że tak należało zorganizować pracę w kopalni, aby spełniała optymalne warunki eko-nomiczne i przynosiła optymalny efekt. Jak wyglądało to w rzeczy wistości nie wiemy. Wszystkie czynności (prócz przesuwania kilkusetkilogramowych płyt wapiennych w podziemiach kopalń komorowych) mógł bez większych problemów, poza wydłu-żeniem czasu pracy, wykonywać jeden doświadczony i sprawny fizycznie mężczyzna.

Ryc. 15. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Kopalnia 615. Neolityczny ocios z negatywem częściowo wydobytej konkrecji i śladami dłutowania. Trasa turystyczna. Fot. J. Lech

Fig. 15. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Mine 615. Neolithic sidewall with negative of partly extracted nodule and traces of working. Tourist route. Photo: J. Lech


W przypadku kopalń płytkich a nawet komorowo-filarowych urabianie gliny zwietrzelinowej, rumoszu skalnego i spękanej kostkowato skały było procesem łatwym i w takich przypadkach szybko gromadzony urobek mógł być usuwany nie tylko przez górnika przodowego, lecz przez jego 1–2 pomocników. Ciasnota wyrobisk wykluczała przebywanie w nich większej grupy ludzi. Sytuacja się zmieniała, gdy jednocześnie wykonywano z dna szybu kilka chodników, a w każdym z nich pracował górnik przodowy. Wtedy przybywało gruzu, który należało usuwać na powierzchnię i we wcześniej wyeksploatowane wyrobiska. Wówczas pojawiała się także konieczność zatrudnienia kolejnego pracownika na powierzchni do wyciągania urobku.

Dłutowanie zwartej skały wapiennej w kopalniach komorowych jest bardzo praco- i czasochłonne i ilość urobionego gruzu na tym etapie nie była tak wielka. Pojawiała się dopiero na etapie obrywki. Zatem dla równocześnie pracujących trzech górników przodowych w zupełności wystarczał jeden pomocnik do usuwania gruzu. Funkcję krzemieniarza mógł pełnić jeden z górników, w przerwie między kolejnymi etapami prac w wyrobiskach lub po ich zakończeniu. Mogła istnieć także taka sytuacja, że równocześnie pracowano w kopalni i w pracowni krzemieniarskiej. Wówczas obróbką

Ryc. 16. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Kopalnia 804. Ocios ze śladami dłutowania i negatywem konkrecji. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 16. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Mine 804. Sidewall with signsof working and negative of nodule. Photo: J.T. Bąbel


wydobytego surowca na powierzchni zajmował się wyłącznie wyspecjalizowany w swym rzemiośle krzemieniarz. Gwarantowało to jakość wykonanej roboty.

Urobiony gruz wapienny i pozyskany ze skały surowiec krzemienny transporto-wano chodnikami do podszybia zapewne za pomocą wyplatanych koszy lub worków skórzanych, ciągniętych za pomocą lin. Kosze zawadzały o suchą podsadzkę, tworzyły osuwiska gruzu i zawężały światło chodnika. Elastyczne worki sporządzone tak, aby sierść zwierzęca była po ich stronie zewnętrznej, lekko ślizgały się po wapiennym miale spągu wyrobiska i z tej racji były bardziej przydatne.

Ciężka praca wymagała zarówno przerw regenerujących siły jak i ewentualnych zmian kopiących. Nie wiemy jak długi był dzienny czas pracy. Tym bardziej, że w grę wchodziło także przygotowanie posiłków na miejscu i ewentualne przybycie i powrót z i do osady lub obozowiska poza „Krzemionkami”. Czynności te skracały czas realnej pracy w kopalni.

W płytkich kopalniach problem oświetlenia i wentylacji nie istniał. Pojawił się dopiero wtedy, gdy front robót (przodek) oddalił się od szybu na większą odległość. Aby zapewnić sobie przewietrzanie kopalni w celu uzyskania właściwego dla pracy mikroklimatu praktykowano kilka sposobów, wymuszających cyrkulację powietrza. Między innymi palono kilka łuczyw na przodku i w chodniku transportowo-komuni-kacyjnym. Dodatkowo ciąg wzmagało umieszczone przy dnie szybu ognisko. Dotych-czas sądzono, iż maksymalna odległość od dna szybu do przodka nie mogła przekra-czać w linii prostej 12 m, a to ze względu na kłopoty z wentylacją, tzn. z pojawieniem się dużego stężenia dwutlenku węgla w miejscu pracy górnika rąbiącego ścianę.

W wyrobiskach kopalni komorowej nr 795, która jest jak dotychczas największą ze znanych w „Krzemionkach”, odległość w linii prostej od dna szybu do najdalszego przodka osiągnęła około 20 m. Przodek ten umieszczono po stronie wewnętrznej pola eksploatacyjnego a więc zgodnie z upadem, pochyleniem warstwy krzemienio-nośnej. Upad warstw wynosi w tym miejscu 3°. Wentylację zatem uzyskano w sposób naturalny, grawitacyjny. Ciepłe powietrze przemieszczało się pod stropem wyrobisk w kierunku szybu, zaś świeże, zimne, tuż nad spągiem chodników. Dodatkowy efekt uzyskiwano, gdy roboty wybierkowe były prowadzone w zimie przy dużej różnicy temperatur. W kopalniach krzemionkowskich jest stała temperatura 6–9°C, bez względu na porę roku. Dowodem na pracę w sezonie zimowym są znaleziska szkie-lecików nietoperzy w gruzie neolitycznych podziemnych hałd. Zwierzęta te zapadły w zimowy sen i dlatego łatwo dały się górnikom uśmiercić.

Gatunkowa analiza węgli drzewnych i łuczywa (o średnicy 3–4 cm) wykazała, że do oświetlenia używano żagwi (Ryc. 17) wykonanych z gałęzi żywicznych sosen (Pinus silvestris L.).

Jak dotychczas nie znaleziono w zrobach w „Krzemionkach” ani jednego ludz-kiego szkieletu, co może sugerować bezwypadkową pracę ówczesnych górników. Nie jest to jednak wcale takie pewne, gdyż ofiary mogły być wydobyte na powierzch-nię. Podobnie rzecz się ma z chorobami zawodowymi. W gruzie podziemnych hałd kopalni 795 znajdują się szczątki roślinne, które pochodziły zapewne z wyplatanych


mat (Ryc. 18). Plecionki te mogły podczas rąbania skały izolować ciało górnika od kamiennego podłoża. Ludzie neolitu również narażeni byli na takie choroby jak reumatyzm, podagra czy też ostre zapalenie korzonków nerwowych (Bąbel 2008c). O istnieniu tego typu schorzeń świadczą szkielety ludności kultury mierzanowickiej z cmentarzyska na stan. I w Mierzanowicach (Bąbel 1987; 2013, s. 240).

Ślady po gwałtownych ulewach jakie miały miejsce w neolicie odkryto w kopalni nr 795. Są one świadectwem słabego zabezpieczenia szybu przed tego typu zjawiskami naturalnymi. W przypadku kopalń niszowo-chodnikowych takich jak 6/668 zabez-pieczano się przed zalaniem chodników poprzez pogłębienie dna szybu, tworząc tzw. rząpie. Woda deszczowa zbierała się tylko w tym miejscu i nie zalewała chodników, a po pewnym czasie wsiąkała w skałę wapienną. Najskuteczniejszym sposobem była budowa nad otworem szybu tzw. klety, tj. rodzaju stożkowatej budowli, której resztki odkryto przy szybie nr 7/610. Ślady po konstrukcji słupowej tzw. jarzma (Migal, Jaworowska 1992; Borkowski 1997, s. 46–47) pozwoliły na pełną rekonstrukcję zadaszenia szybu. Na widocznej powierzchni odkryto 16 zagłębień posłupowych oddalonych od siebie o 1,1–1,2 m. Tworzyły owal o średnicy 9–10,5 m. Słupów, jak się przypuszcza, było 24. Powierzchnia dachu przekraczała natomiast 200 m2. War-stwowa eksploracja hałdy odsłoniła również ścieżki komunikacyjne przeznaczone do układania hałdy. Kleta dowodzi wielosezonowości prac w tej kopalni. Zbudowano ją dokładnie tak samo jak górnicze szopy wyobrażone np. na ołtarzu górniczym w Annaberg-Buchholz z około 1521 roku.

Ryc. 17. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Neolityczna żagiew z gałęzi sosny znaleziona w wyrobisku kopalni 804. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 17. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. A Neolithic firebrand made from a pine branch found in the working of mine 804. Photo: J.T. Bąbel


NARZĘDZIA PRACY

Wykonywano je z różnych surowców: kamienia, krzemieni, drewna, poroża i skór zwierzęcych i używano do konkretnych zadań. Planując drążenie szybu musiano znacznie wcześniej poczynić odpowiednie przygotowania. Do nich należały m.in. zaopatrzenie się w odpowiednią ilość narzędzi kamiennych, np. w cygarowato-kształtne kilofy z krystalicznych skał (Ryc. 19), grace oraz z poroża jeleni, saren i łosi (Cereus elaphus L., Alces alces L., Capreolus capreolus L. oraz Cervidae). Te ostatnie nie mogły pochodzić ze zrzutków, lecz wyłącznie z polowań (Ryc. 20). Myśliwymi mogli być sami górnicy lub grupy kooperujące z nimi na zasadzie wymiany dóbr lub/i usług. Narzędzia te spełniające funkcję klinów, dźwigni, grac, dłut i pobijaków bardzo często ulegały zniszczeniu podczas urabiania skały, zatem musiał istnieć ich zapas (Boguszewski 1983/1989).

W pracy posługiwano się również siekierami z krzemienia świeciechowskiego i pasiastego. Były całkowicie gładzone na powierzchni i posiadały zniszczone ostrza

Ryc. 18. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Kopalnia komorowa 795. Profil hałdy (suchej podsadzki) z węglami drzewnymi. Czerwone strzałki wskazują pozostałości zbutwiałego

drewna. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 18. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Chamber mine 795. Profile of waste rubble heap with charcoal pieces. Red arrows indicate remains of rotted wood. Photo: J.T. Bąbel


Ryc. 19. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świę-tokrzyski. Uszkodzony podczas pracy kilof kamienny zna-

leziony w wyrobiskach kopalni 795. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 19. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzy-ski district. A damaged and discarded stone pickaxe found

in the workings of mine 795. Photo: J.T. Bąbel

Ryc. 20. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świę-tokrzyski. Kopalnia 795. Narzędzie z poroża znalezione

in situ. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 20. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzy-ski district. Mine 795. Antler tool found in situ.

Photo: J.T. Bąbel


przy rąbaniu skały wapiennej. Używano także siekier kamiennych jednoostrzowych i dwuostrzowych („labrys”), kilofów z krzemienia pasiastego (tzw. „picków”), tłuków--pobijaków kamiennych i krzemiennych. Znaleziska fragmentów toporów kamien-nych w rejonie kopalni jamowej sugerują, że również te narzędzia próbowano użyć do drążenia szybów.

W druzgocie suchej podsadzki niekiedy znajdują się niewielkie, puste przestrzenie będące negatywami kompletnie zetlałych drewnianych narzędzi. Miały one długość około 50–70 cm i średnicę 3–4 cm i były szczątkami dźwigni i klinów służących do obrywania dużych płyt ze stropu kopalni. Dla jednego z takich znalezisk został wyko-nany odlew gipsowy (Ryc. 21). Odkryty negatyw takiego unikatowego narzędzia miał 19 cm długości, około 6 cm szerokości i maks. 2 cm grubości (Bąbel 2008b; 2008c).

W gruzie suchej podsadzki znajdowane są porzucone narzędzia górnicze. Część z nich uległa zniszczeniu podczas pracy. Inne nadawały się do powtórnego użytku. Porzucenie dobrych narzędzi w podziemiach świadczy, że zostały one zrobione do ściśle zaplanowanych prac, po wykonaniu których nie były już potrzebne. To także może być dowodem cykliczności lub wielosezonowości robót.

PRACOWNIE KRZEMIENIARSKIE

Uzyskany surowiec podlegał segregacji już w podziemiach i tylko najlepszy pod względem jakości krzemień transportowano na powierzchnię. Ocena jego przydat-ności do produkcji narzędzi odbywała się już na przodku. Przez ostatnie 150 milio-nów lat zarówno skały wapienne jak i krzemień w nich tkwiący podlegały działaniom sił tektonicznych, które spowodowały powstanie pęknięć i mikrospękań konkrecji

Ryc. 21. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Kopalnia 795.Odlew gipsowy drewnianego klina. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 21. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Mine 795.Plaster cast of wooden wedge. Photo: J.T. Bąbel


nie zawsze widocznych gołym okiem. Dlatego też niebagatelną rolę przy testowaniu jakości krzemienia musiał odgrywać nie wzrok lecz słuch. Górnik nie tylko mógł obserwować odpadające pod uderzeniami tłuka kawałki krzemienia, ale i słuchać czy dźwięk jest czysty czy głuchy. Drgające światło łuczywa nie zawsze bowiem pozwalało dokonywać właściwej obserwacji. W niezagruzowanych przodkach pozostały liczne ślady po tego typu czynnościach. W głębokich kopalniach komorowych w suchej podsadzce znajduje się znaczna ilość odpadów krzemiennych.

Z przodka górniczego wyselekcjonowany urobek krzemienny transportowano do podszybia a następnie na powierzchnię. Na ścianach szybów brak pionowych otarć co dowodzi, że pojemniki z urobkiem musiały być wydobywane na powierzchnię bądź to na plecach górników, bądź też wyciągane za pomocą liny w taki sposób, aby nie obijały się o ściany szybu i nie powodowały obrywania się profili. Prawdopodobnie lina znaj-dowała się w centrum szybu. To zaś sugeruje istnienie naziemnej poziomej konstrukcji drewnianej, belki, kładki, platformy lub też stojaka przecinających po średnicy światło szybu. Przypuszcza się również, że górnicy mogli schodzić szybem na miejsce pracy w podziemiach za pomocą prymitywnych drabin wykonanych z pni drzew iglastych (tzw. ostróżki), pni z wyciętymi stopniami bądź też najprościej, po linie.

Pracownie krzemieniarskie znajdują się na powierzchni pola górniczego, w hał-dach i dołach poszybowych, poza polem w odległości kilkudziesięciu a nawet kilkuset metrów i na stanowiskach w dolinie Kamiennej i na Wyżynie Sandomierskiej. Te, które znajdują się na terenie pola górniczego, niekoniecznie wiążą się z pracami górni-czymi w szybie przy którym zostały zlokalizowane. Do nich należą przede wszystkim obiekty odkryte na powierzchni pierwotnej stanowiska, pod hałdą. Następnie te, które znajdują się w całości lub tylko w części w zasypisku poszybowym. Pierwsze powstały zanim rozpoczęto pracę w danej kopalni, kolejne kiedy już w niej praca ustała. Związki genetyczne z daną jednostką eksploatacyjną posiadają tylko te, które znajdują się w całości w obrębie hałdy przyszybowej.

Dotychczas opracowano jedynie materiały pracowniane znalezione przy szybie nr 5 w latach 1969 i 1970 (Balcer 1996) oraz pozyskane w latach 1979 i 1980 w wyko-pach I/79 i IV/80 (Jedynak 2001). Ustalono, że podstawowym produktem wykony-wanym w tych pracowniach były siekiery czworościenne obu kultur neolitycznych (pucharów lejkowatych i amfor kulistych). Ciekawe ustalenia w zakresie produkcji i użytkowania siekier krzemiennych dokonano w wyniku eksperymentalnego wytwa-rzania tych narzędzi (Migal, Sałaciński 1996). Podjęto także próbę podważenia tezy o broni paradnej, wskazując na użytkowy charakter niektórych wyrobów (Borkowski, Migal 1996). Siekiery pucharów lejkowatych rozprowadzano w promieniu 250 km od złóż w Krzemionkach, kultury amfor kulistych 660 km, zaś kultury mierzanowickiej około 85 km (Balcer, Kowalski 1978). Obecny stan badań nie pozwala jednak okreś-lić z jakiego pola eksploatacyjnego pochodzą konkretne wyroby. Trzeba przyjąć, że obserwacje te dotyczą wszystkich eksploatacyjnych pól krzemienia pasiastego, a nie tylko „Krzemionek Opatowskich”.


OGNISKA

Ślady po ogniskach znajdowane są zarówno na powierzchni pola eksploatacyj-nego, w jego pobliżu, jak i pod ziemią. Te pierwsze umiejscowione są opodal szybów, pod lub w hałdach i związane są z pracowniami krzemieniarskimi. Te podziemne odkrywane są bądź na dnie szybu, lub w niewielkiej odległości (Ryc. 22). Tradycyjnie ich lokalizacja jest tłumaczona za S. Krukowskim (1939, s. 41) jako sposób wymusza-nia wentylacji. Nie zawsze jest to jednak takie oczywiste. Ogniska były palone z wielu powodów takich jak: ogrzanie się w zimne lub wilgotne dni, przygotowanie strawy (gotowanie, pieczenie), podgrzewanie krzemieni w celu ułatwienia pracy przy ich obróbce, stałe źródło ognia, od którego zapalano żagwie służące do oświetlenia pod-ziemi. Wreszcie mogły mieć charakter magiczny. Zwyczaj oczyszczenia przestrzeni podziemnej obserwujemy w obrządku pogrzebowym kultury mierzanowickiej na Wyżynie Sandomierskiej. Po wykopaniu jamy grobowej na jej dnie rozpalano ogni-sko lub oczyszczano ją rozpalonymi gałęziami sosny albo dębu (Bąbel 1987; 2013, s. 250–251). Ogień w tym przypadku miał znaczenie apotropeiczne.

Ryc. 22. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Kopalnia chodnikowo-komorowa nr 815. Profil suchej podsadzki ze śladami ogniska. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 22. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Gallery-chamber mine 815. Profile of waste rubble heap with traces of a small fire. Photo: J.T. Bąbel


W wyniku działania ognia wiele krzemieni z pracowni przyszybowych było przepalonych. Proces przepalenia był przypadkowy i wynikał z pracy krzemieniarza w pobliżu ogniska.

CERAMIKA

S. Krukowski odnotował w swojej monografii (1939, s. 6, 68–72, 74–75 i 79) fakt znalezienia na interesującym nas obszarze fragmentów ceramiki kultury pucharów lejkowatych, amfor kulistych oraz datowanych na XIII–XIV wiek. Fragmenty takie uzyskano również w wyniku prac wykopaliskowych T. Żurowskiego (1962a). Udało się zidentyfikować przybliżone miejsca tych znalezisk (Bąbel 1986, s. 29–30). Kolejne zabytki ceramiczne odkryto przy szybie 7/610, gdzie w rejonie pracowni krzemieniar-skiej i śladów po ognisku znaleziono rozbite naczynia kultury amfor kulistych (Migal, Sałaciński 1997, Fig. 6). Ceramika ta dowodzi, że gliniane naczynia zostały rozbite albo w drodze do miejsca pracy (kopalni lub pracowni) lub do obozowiska, gdzie przygotowywano i spożywano pożywienie (Ryc. 23–25). Zrekonstruowane kształty

Ryc. 23. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Lokalizacja znalezisk ceramiki na terenie rezerwatu: kultura niemeńska (13); kultura pucharów lejkowatych (1, 5–7, 13–15); kultura amfor kulistych (3, 4, 8–12, 17–19, 21, 22, 24); kultura mierzanowicka (18–20); kultura łużycka (18); ceramika wczesnośredniowieczna – XII–XIII w. (7, 10, 16, 23). Wg J.T. Bąbel (1986, Fig. 9, poprawiona i uzupeł-

niona). Grafika komputerowa J.T. Bąbel

Fig. 23. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Location of pottery finds on the reserve: Neman culture (13); Funnel Beaker culture (1, 5–7, 13–15); Globular Amphora culture (3, 4, 8–12, 17–19, 21, 22, 24); Mierzanowice culture (18–20); Lusatian culture (18); early medieval pottery – 12th–13th c. (7, 10, 16, 23). After J.T. Bąbel (1986, Fig. 9, revised and supplemented). Computer graphics by J.T. Bąbel

3

65

4

247

8109

1112

17

13

14

1819

1516

20 22

23

2 1

dawne KamieniołomyBodzechowskie

21


Ryc. 24. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Fragmenty ceramiki kultury pucha-rów lejkowatych z międzywojennych badań S.W. Krukowskiego. Fot. T. Biniewski

Fig. 24. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Fragments of pottery of the Funnel Beaker culture from the excavations carried out by S.W. Krukowski in the interwar period.

Photo: T. Biniewski

a

ed

cb

f

Ryc. 25. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Fragmenty ceramiki kultury amfor kulistych z międzywojennych badań S.W. Krukowskiego. Fot. T. Biniewski

Fig. 25. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Fragments of pottery of the Globular Amphora culture from the excavations carried out by S.W. Krukowski in the interwar period.

Photo: T. Biniewski

a

d e f g

c

b


naczyń wskazują, że średnice ich wylewów wahały się od 8 do 49 cm. Naczynia te i charakterystyczne zdobnictwo mają swe analogie w znaleziskach z najbliższych wiel-kich osad kultury pucharów lejkowatych w Ćmielowie-Gawrońcu i Stryczowicach, pow. ostrowiecki, woj. świętokrzyskie oraz kultury amfor kulistych w Mierzanowi-cach, pow. opatowski. Duże naczynia workowate, puchary lejkowate i amfory były idealnymi pojemnikami na napoje i sypkie pożywienie. Znaleziska rozbitych naczyń mogą również sugerować miejsce eksploatacji złoża i kierunek jego zajmowania, ale wnioski te nie są pewne.

Jak dotychczas nie odkryto żadnych śladów po szałasach obozowisk na terenie rezerwatu w Krzemionkach. Nie było ich również przy lejku krasowym (tzw. „Kale Cebuli”) – okresowym zbiorniku wody, którego brzeg umocniono kamieniami (Zalewski 1989; 1996). Odkryto tam fragmenty ceramiki kultury niemeńskiej świad-czące o najstarszym osadnictwie na tym terenie.

INNE ZNALEZISKA

W kopalni 8/669 odkryto m.in. 11 zębów końskich bez śladów obróbki (Boguszew-ski, Sałaciński 1992, s. 83). W roku 1995 na trasie nr 1 (w rejonie odcinka A, gdzie było zasypisko szybowe kopalni nr 2) natrafiono na fragment ludzkiej kości długiej. Było to pierwsze tego typu znalezisko w krzemionkowskich podziemiach. Nader inte-resującym okazał się także fragment kości szczękowej dzika (Sus scrofa L.) znaleziony w 2003 roku w podziemiach kopalni 804 w warstwie drobnego gruzu kostkowego przemieszanego z wapiennym miałem i pyłem. W podziemiach kopalni 815 odkryto także kości węża Eskulapa (Elaphe longissima), natomiast w kopalni 795 cztery okazy myszy zaroślowej (Apodemus sylvaticus) i siedem nietoperzy – nocka Natterera (Myotis nattereri) i nocka rudego (Myotis daubentonii). Szczątki nietoperzy znajdowały się w zabytkowym gruzie wapiennym („suchej podsadzce”). Jest to istotne gdyż wskazuje na to, że zostały zaskoczone podczas zimowego snu i uśmiercone przez górników.

O ile niektóre z tych zwierząt mogły dostać się do podziemi kopalń przypadkowo, o tyle znaleziska takie jak zęby końskie, fragment szczęki dzika a szczególnie fragment kości ludzkiej można wytłumaczyć tylko celowością tych depozytów. Nie były one w żaden sposób przydatne do celów utylitarnych. Jak sądzę wiązały się ściśle z kulturą duchową i obrzędowością neolitycznych górników.

Odkrycie zębów końskich w „Krzemionkach” może także dowodzić, że do trans-portu urobku z terenu kopalni do obozowisk nad Kamienną i osad w jej dorze-czu używano także koni. Znaleziska kości koni sugerujące jego udomowienie znane są z neolitu polskiego właśnie ze stanowisk kultury amfor kulistych (Lasota- -Moskalewska 2005, s. 172, tam też dalsza literatura). Dodajmy, że w późniejszych czasach zwierzę to odgrywało wielką rolę w mitologii i wierzeniach ludów tej części Europy (Łukaszyk 2012).

Na wyjątkowe potraktowanie zasługują dwa zabytki krzemienne należące do kul-tury pucharów dzwonowatych. W rejonie kopalń 7/610 i 4/604 znaleziono ukończony grot i półwytwór z krzemienia pasiastego (Ryc. 26). Przedmioty te mają analogie


w inwentarzach kultury pucharów dzwonowatych (Borkowski, Budziszewski 1995, s. 84). Znaleziska z „Krzemionek” świadczą, że przynajmniej niektóre z nich powstały w pracowniach przyszybowych. Nie jest to jednak żaden dowód na podziemną eksploatację surowca krzemiennego przez przedstawicieli tej kultury. Do produkcji grocików doskonale nadają się bowiem odłupki będące podstawową masą odpa-dów nakopalnianych.

SZTUKA

W podziemnych wyrobiskach znajdowane są graffiti wykonane węglem drzew-nym na wapiennych płytach, ociosach lub filarach. Większość z nich składa się z dość przypadkowych kresek i jest wynikiem tzw. „oświecania” przygasającego łuczywa, tj. obtrącania zwęglonego ich końca w celu uzyskania większego płomienia. Część kresek sugeruje istnienie jakiegoś kodu informacyjnego, którego sens jest dziś nieczytelny (Ryc. 27). Nieliczne posiadają wyraziste kształty i wyobrażają bukranion (łeb byka), rogi byka (Ryc. 28) a także postać ludzką i ludzkie stópki (Krukowski 1939, s. 55–68; Gurba 1954; Krzak 1960; Hensel 1961; Żurowski 1962a, s. 65–71; Antoniewicz 1969). Wszystkie są symbolami ówczesnych bóstw i wiążą się z magią górniczą (Bąbel 2008a, tam też dalsza literatura).

DATOWANIE

Prowadzone po roku 1979 prace wykopaliskowe pozwoliły na uzyskanie węgli drzewnych niezbędnych do datowania radiowęglowego. Badania tych próbek prze-prowadzono w trzech niezależnych pracowniach i zostały one opublikowane (Bąbel 1990, s. 204–205; Borkowski, Zalewski 1992, s. 152, 157, 163; Pazdur i in. 1992, s. 140, 144; Borkowski 1995a, s. 26–27; Bąbel i in. 2005).

Ryc. 26. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Grot (a) i półwytwór grotu (b) z krzemienia pasiastego znalezione na powierzchni w rejonie kopalń 4/604 i 7/610. Rys. J.T. Bąbel

Fig. 26. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Projectile point (a) and preform of point (b) of striped flint, found on the surface near mines 4/604 and 7/610. Drawn by J.T. Bąbel


Ryc. 27. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Wyrobiska szybu nr 2.Objaśnisko na ociosie. Fot. J.T. Bąbel

Fig. 27. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Working of shaft no. 2.Traces of charcoal scraped off a torch. Photo: J.T. Bąbel

Ryc. 28. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Komora badana przez S. Krukowskiego w 1929 r. w północ-nej części pola eksploatacyjnego. Rysunki węglem drzewnym wyobrażające symbole sakralne – rogi byka, a po lewej błyskawice.

Fot. T. Rekwirowicz

Fig. 28. “Krzemionki Opatowskie”, Ostro- wiec Świętokrzyski district. Chamber excavated by S. Krukowski in 1929 in the north-ern part of the exploitation field. Charcoal drawings of sacral symbols – bull horns; on

the left – lightning bolts.Photo: T. Rekwirowicz


Z otrzymanych dat radiowęglowych wynika, że dotychczas przebadane kopal-nie chodnikowe datują się na okres od 5840 ± 140 do 4440 ± 90 bp (odpowiednio Gd-4438 i Gd-2669), kopalnie filarowo-komorowe na od 4740 ± 120 do 3990 ± 150 bp (Gd-2498 i Gd-4032), kopalnie komorowe od 4610 ± 90 do 4380 ± 90 bp (Gd-2670 i Gd-4428). Po kalibracji wiek ten przesuwa się na IV i III tys. p.n.e. Istotnym i jak dotychczas nierozwiązanym problemem staje się w takim przypadku przynależność kulturowa twórców konkretnych typów kopalń. Duże różnice w datowaniu kon-kretnego obiektu mogą, choć nie muszą, sugerować wielokrotne jego użytkowanie z czasowymi, wieloletnimi (?) przerwami.

LEJKI KRASOWE

W Krzemionkach brak naturalnych zbiorników powierzchniowych wody. Jedyną możliwość skorzystania z wody gromadzącej się czasowo w wysychających zbiornikach dawały zagłębienia terenu powstałe w wyniku działania zjawisk krasowych (Ryc. 29). W południowej części obecnego rezerwatu S. Krukowski (1939, s. 80) naliczył ich aż 11.

Ryc. 29. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Lej krasowy wypełniony wodą nazwany przez S.W. Krukowskiego „Smużkiem” a przez archeologów z PMA „Kałem Cebuli”.

Stan z maja 2014 r. Fot. J.T. BąbelFig. 29. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Karst sinkhole filled with water, called “Smużek” by S.W. Krukowski and “Kał Cebuli” by archaeologists from the State Archaeological

Museum in Warsaw. Condition in May 2014. Photo: J.T. Bąbel


W wyniku niszczycielskiej działalności ostrowieckiej Huty im. Marcelego Nowotki oraz braku właściwej opieki konserwatorskiej nad rezerwatem archeologicznym, część z nich została przykryta zwałami wysypiska odpadów przemysłowych (Bąbel 1983/1987, s. 224, Ryc. 1) i tym samym nie istnieją już po nich żadne ślady. Obiekty te zostały pod względem geologicznym przebadane przez Z. Wójcika (1964), a następnie przez zespół w składzie R. Kardaś, B. Wicik i Z. Wójcik (1996). Miały one duże zna-czenie dla prahistorycznych górników, gdyż były w tej okolicy jedynymi czasowymi zbiornikami wody. Kraniec wschodni pola eksploatacyjnego dzieli od rzeki Kamien-nej odległość około jednej godziny marszu pieszo, zachodni – prawie dwie godziny. Utrudnienia te oznaczały konieczność codziennego powrotu do osad i obozowisk położonych w dolinie Kamiennej, a także dostaw wody na miejsce pracy. Stąd też zarówno na terenie hałd, jak i w pobliżu pola eksploatacyjnego znajdowane były fragmenty ceramiki.

W okolicy dwóch największych i najgłębszych lejów krasowych odkryto ślady dymarek z okresu wpływów rzymskich oraz ceramiki średniowiecznej (XII–XIII w.). Na terenie rezerwatu znaleziono także monety rzymskie (Kunisz 1969; Mitkowa--Szubert 1989, s. 27 i 32; Orzechowski 2000, s. 39; Kaptur 2012).

OSADY PRODUKCYJNE

W neolitycznych pracowniach odkrytych w „Krzemionkach” występują narzędzia i pozostałości produkcyjne wszystkich etapów cyklu produkcji siekier krzemiennych, łącznie z kamiennymi płytami szlifierskimi i gładzikami służącymi do ostatecznego wygładzania ostrzy siekier z krzemienia pasiastego (Jedynak 2001, s. 68–70). Gła-dzenie półwytworów odbywało się na płytach z różnych surowców kamiennych, podsypywanych mokrym piaskiem lub drobno pokruszonym miałem krzemiennym. Narzędzia te interpretowane niekiedy jako żarna, znane są ze stanowisk osadniczych z terenu Wyżyny Sandomierskiej (por. np. Balcer 2006, tam też dalsza literatura). Dotychczas były jednym z dowodów na istnienie osad produkcyjnych.

Pierwsza informacja o osadzie górników krzemionkowskich na stanowisku Ćmie-lów-Gawroniec, gdzie była „wytwórnia siekier z krzemienia pasiastego” pochodzi od Mieczysława Radwana (1926 ), który pisał również, że takich pracowni jest więcej. Tak też stanowisko to zostało zinterpretowane przez S. Krukowskiego (1939), a następnie przez wielu późniejszych i całkowicie przypadkowych badaczy. Wytworzyło się prze-konanie o ścisłych związkach „Krzemionek” z osadą kultury pucharów lejkowatych w Ćmielowie. W trakcie prowadzonych przez Z. Podkowińską po II wojnie światowej wykopalisk odkryto tam liczne pracownie krzemieniarskie. Powstał trzyczłonowy model eksploatacji krzemienia: kopalnia – osada producentów – osady użytkowników (Balcer 1975; 1995; 2002, tam też dalsza literatura), będący efektem aktual nego stanu badań. Wynika on z faktu, że jest to największe stanowisko kultury pucharów lejko-watych zlokalizowane w pobliżu Krzemionek: osada centralna wśród skupiska osad średnich i małych w tym regionie. Warto tu także zwrócić uwagę, że stanowisko 1


(„Gawroniec-Pałyga”) w Ćmielowie, jest rozpoznane wykopaliskowo tylko w niewielkiej części. Opublikowane przez J.A. Bakkera, J.C. Vogela i T. Wiślańskiego (1969, s. 12–14) pięć dat C-14 (GrN-5087 – 2825 ± 40 bc, GrN-5090 – 2750 ± 40 bc, H 566-592 – 2725 ± 110 bc, GrN-5036 – 2700 ± 40 bc, GrN-5088 – 2665 ± 40 bc) odnoszą się tylko do miejsc pobrania próbek węgla. Nie datują natomiast całego ćmielowskiego stanowiska. Na dodatek materiały ceramiczne z badań Z. Podkowińskiej nie zostały dotychczas opracowane. Zatem nie znamy bezwzględnej daty powstania osady, jej kolejnych faz rozwoju oraz daty jej upadku.

Znaleziska powierzchniowe, tj. okruchy, odpadki i odłupki z krzemienia pasia-stego itp. z niezbadanych dotychczas wykopaliskowo osad kultury pucharów lejko-watych położonych w dorzeczu Kamiennej mogą sugerować, że w miejscach tych dokonywano bądź to napraw pozyskanych w drodze wymiany narzędzi krzemien-nych, bądź też wręcz są to np. pozostałości końcowego etapu produkcji siekier krze-miennych. Czy były to ślady działalności mieszkańców tych osiedli – domniemanych krzemieniarzy – górników, czy tylko lokalnych niespecjalistów nie sposób dziś dociec. Domysły te rozstrzygnąć mogą dopiero przyszłe badania wykopaliskowe.

Niewykluczone, że mieszkańcy osady w Ćmielowie eksploatowali prócz Krzemio-nek (?) również inne złoża krzemienia pasiastego. Niestety, jak dotychczas nie ma na to przekonywujących dowodów. Na pozostałych (poza Krzemionkami) polach eksploatacyjnych krzemienia pasiastego nie przeprowadzono dotychczas żadnych badań wykopaliskowych, a ich datowanie opiera się wyłącznie na kilku znaleziskach powierzchniowych (Borkowski, Budziszewski 1995, s. 74, Tabl. 1). Trzeba pamiętać, że brak dowodu nie jest dowodem braku, lecz najczęściej tylko wynikiem aktualnego stanu badań, czyli często naszej niewiedzy.

Inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku kultury amfor kulistych. Teren wokół Krzemionek i w dorzeczu Kamiennej został bardzo dobrze rozpoznany powierzch-niowo za sprawą wielokrotnych badań rozpoznawczych prowadzonych przez kilka pokoleń archeologów od początku lat dwudziestych XX wieku. Na powierzchni wielu stanowisk omawianej kultury znaleziono liczne pozostałości działań produkcyjnych. Skupisko osad kultury amfor kulistych znajduje się w dolinie Gierczanki, prawobrzeż-nego dopływu Kamiennej. Nie znamy jednak żadnych grobów, które można byłoby uznać za pochówki górników krzemionkowskich. Jedynym znaleziskiem są narzędzia górnicze – klin z poroża i uszkodzona podczas prac w skale wapiennej siekiera kultury amfor kulistych z krzemienia świeciechowskiego – odkryte w Mierzanowicach, stan. I (Bąbel 1979, ryc. 7d, f) i graca z krzemienia pasiastego ze stan. VI w Wojciechowicach (Bąbel 1985, s. 68, ryc. 10g).

Analiza materiałów krzemiennych z badanej wykopaliskowo osady produkcyjnej kultury amfor kulistych w Mierzanowicach pozwoliła B. Balcerowi (1983, s. 211–221) na wyodrębnienie specyficznego dla tej kultury przemysłu krzemieniarskiego zwa-nego giereckim (od Gierczanki, nad którą znajduje się wspomniane stanowisko).

Społecznościom tej kultury egzystującym poza Wyżyną Sandomierską przypi-suje się gospodarkę hodowlaną i półnomadyczny styl życia. Specjalizacja górnicza


i własność złóż wymuszają stałe osadnic-two, stały pobyt w rejonie pola eksploata-cyjnego. Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z modelem: kopalnie – wiele małych osad produkcyjnych – osady i obozowiska użytkowników. Problem ten wymaga jednak dalszych studiów.

W przypadku kultury mierzanowic-kiej sądzono, że osada tej kultury na stan. I w Mierzanowicach ma charak-ter osady produkcyjnej (Balcer 1977, s. 205). Obróbki krzemienia dokony-wano także na innych osadach. Dla-tego też, zapewne, proces specjalizacji wewnątrzgrupowej zachodził nie tylko w obrębie kompleksu osad według modelu: jedna osada produkcyjna + kilka osad użytkowników, lecz przede wszyst-kim wewnątrz poszczególnych osiedli (Bąbel 1985, s. 64; 2013). W społecz-ności tej pojawiło się zjawisko skrajnej specjalizacji surowcowej i zarazem indy-widualnej. Z krzemienia pasiastego pro-dukowano większość siekier (Ryc. 30), z krzemienia czekoladowego zdecydo-waną większość grocików strzał, zaś z krzemienia ożarowskiego bifacjalnych noży sierpowatych (Bąbel 1987; 2013, s. 120, 127). Specjalizacji tej towarzyszył wzrost samowystarczalności izolowanych grup terytorialnych (Balcer 1977, s. 208).

W inwentarzach krzemiennych kultury złockiej z terenów południowej części Wyżyny Sandomierskiej brak krzemieni pasiastych. Występuje w nich surowiec cze-koladowy i świeciechowski. Jest to dowód, iż społeczności te nie miały dostępu do złóż krzemienia pasiastego. Istniała zatem bariera typu politycznego, wynikła z własności zrobów (Bąbel 1979, s. 85). Brak również siekier z omawianego surowca w inwenta-rzach kultury ceramiki sznurowej (Balcer, Kowalski 1978). W tym przypadku, jak się wydaje, zadecydowały różnice kulturowe, wynikłe z odmiennej ideologii.

Specjalizacja górnicza i pojawienie się głębokich kopalń komorowych daje asumpt do rozważań nad problemem własności kompleksu kopalń lub poszczególnych jed-nostek górniczych. Wykonanie głębokiego szybu to czas ciężkiej, lecz jałowej pracy, która przez dłuższy okres nie dawała efektu w postaci natychmiastowego pozyskania surowca krzemiennego. Im głębszy szyb tym okres tej niezbędnej pracy był dłuższy. Już ten fakt stwarzał psychiczną identyfikację z miejscem pracy i poczucie autorstwa

Ryc. 30. Miejscowość nieznana. Siekiera kultury mierzanowickiej z krzemienia pasiastego.

Fot. J.T. BąbelFig. 30. Location unknown. Striped flint axe of the

Mierzanowice culture. Photo: J.T. Bąbel

0 4 cm


robót, a co idzie dalej – własności indy-widualnej lub grupowej.

Rozwinięta technika wydobycia była poważną barierą dla amatorów i nie-specjalistów. Dlatego też ci ostatni ko- rzystali najchętniej ze starych wyro-bisk i odpadów produkcyjnych znajdo-wanych w porzuconych pracowniach krzemieniarskich, lub z wykonywa-nia najprostszych form eksploatacji – kopalń jamowych. Oznacza to zarazem zanik rozwijanych z trudem wcześniej umiejętności.

SIEKIERY

Wielkie zapotrzebowanie na gładzo- ne na całej powierzchni siekiery z krzemienia pasiastego w społecznościach kultury amfor kulistych i zbyt tego typu produktów decydowały o skali produk-cji (Ryc. 31). Rynek zbytu stymulował wielkość i intensywność wydobycia tego surowca.

Analizowanie fenomenu popular no-ści tych siekier w społecznościach kul-tury amfor kulistych jedynie poprzez ich utylitarne znaczenie (narzędzia pracy) uważam za wątpliwe, gdyż z powodze-niem te funkcje mogły pełnić siekiery

z innych, łatwiej dostępnych surowców krzemiennych. Jak wskazują na to liczne przy-kłady etnograficzne i historyczne, dane narzędzie może pełnić różne funkcje w zależ-ności od potrzeb i okoliczności, od utylitarnych poprzez symboliczne i magiczno--religijne. Decyduje o tym nie tylko miejsce produkcji, surowiec, technologia itd., lecz przede wszystkim stosowny obrzęd nadający przedmiotowi inną, nadna- turalną wartość.

Fenomen popularności siekier z krzemienia pasiastego i kopalń krzemionkow-skich nie da się wytłumaczyć w oderwaniu od głębokich przemian ekologicznych, klimatycznych, gospodarczych a w końcu politycznych, kulturowych i ideologicznych, jakie miały miejsce w III tysiącleciu p.n.e. Dzieje kopalnictwa krzemienia pasia-stego nie mogą być rozpatrywane bez szerszego kontekstu zjawisk o zasięgu europej-

Ryc. 31. Miejscowość nieznana. Siekiera kultury amfor kulistych z krzemienia pasiastego.

Fot. J.T. Bąbel

Fig. 31. Location unknown. Striped flint axe of the Globular Amphora culture. Photo: J.T. Bąbel


skim a nawet globalnym. Do nich należy upadek kultur neolitycznych w Europie środkowo-wschodniej (m.in. kultury pucharów lejkowatych, kultury trypolskiej i in.) charakteryzujących się znacznymi osiągnięciami technologicznymi. Jak dotychczas sądzono (Kruk 1980; Kruk, Milisauskas 1999) był to efekt zachwiania równowagi ekologicznej na skutek kilkutysiącletniej niszczycielskiej gospodarki wypaleniskowo--żarowej. Kryzys ten zbiegł się w czasie z globalnymi zmianami klimatycznymi, które datuje się na około 2500 lat p.n.e. Czas upadku kultur neolitycznych w Europie jest zbieżny z upadkiem Starego Państwa w Egipcie i analogicznymi katastrofami w Mezo-potamii (Grimal 2004, s. 150–151). Powtarzanie tradycyjnych zachowań pogłębiało kryzys. Kurczowe trzymanie się dotychczasowego stylu bytowania zazwyczaj kończyło się zagładą danej społeczności (Diamond 2005).

W czasach zagrożenia bytu, a więc sytuacji krytycznej, ludzie zazwyczaj gwał-townie poszukują nowych rozwiązań, nowych wzorców kulturowych i sposobów życia, które zapewnią im przetrwanie i dalszą egzystencję. Zmianie ulega dotych-czasowy światopogląd, wybuchają rewolty, pojawiają się nowe kulty, herezje, rytuały i modlitwy. Rozwiązań zawsze szukano najpierw w sferze ówczesnego ideologicznego systemu sterującego. Szukanie nowych rozwiązań, łamanie dotychczasowych norm, tabu i stereotypów w sytuacji granicznej zazwyczaj znajduje społeczną akceptację i pełne nadziei zrozumienie. Tylko w takim klimacie, w społecznościach konser-watywnych, nastawionych na utrzymywanie tradycyjnych zachowań mogły pojawić się nowe koncepcje, techniki i technologie. Wydaje się, że tego typu proces zaszedł u schyłku kultury pucharów lejkowatych i w czasie istnienia kultury amfor kulistych. Dotyczyło to również górników krzemionkowskich.

Społeczności kultury amfor kulistych żyły przede wszystkim z hodowli bydła. Liczebność stad zależna była od bujnych pastwisk, a te z kolei od deszczu. Jest zatem bardzo prawdopodobne, że w panteonie bóstw miejsce naczelne zajął bóg burzy i piorunów, którego tradycyjną bronią był topór-siekiera, symbol jego mocy – pio-runa. Ten fakt implikował użycie replik boskiej broni w wielu ceremoniach (ofiarni-czych, magicznych, inicjacyjnych, pogrzebowych, itd.). Krzemień pasiasty ze względu na swoją barwę kojarzącą się z chmurami i wodą, a także „ukrytą” w sobie iskrą – ogniem, idealnie nadawał się do produkcji tego typu wytworów (Bąbel 1980; 2008a). Wymiana i handel tymi siekierami stwarzały cenne więzi międzygrupowe na znacz-nych obszarach, ułatwiały wymianę dóbr, myśli i idei. Tworzyły nową, pozytywną jakość w relacjach międzyludzkich.

Niektóre siekiery oczywiście mogły służyć do celów utylitarnych, tak jak to miało miejsce w robotach górniczych i w osadach. Fakt ten nie wyklucza przedstawionej powyżej hipotezy, ponieważ zawsze przejście przedmiotu ze sfery profanum do sfery sacrum dokonuje się poprzez stosowny obrzęd („konsekrację”) nadający narzędziu inny status i znaczenie.

Jeśli przyjmiemy, że wydobycie krzemienia pasiastego było procesem ciągłym, to udział w nim miało od 60 do 80 pokoleń górników trzech kultur – pucharów lejkowatych, amfor kulistych i mierzanowickiej. Istniał również międzypokoleniowy


przekaz gromadzonej i rozwijanej wiedzy dotyczącej kopalnictwa, technik wydobycia i przetwórstwa (Bąbel 1997).

Powstanie specjalizacji górniczej wytworzyło inny typ więzi wewnątrzgrupowej niż dotychczasowe więzi naturalne, typu rodzinnego lub rodowego. Wiedza tech-niczna i ściśle z nią związana wiedza typu religijno-magicznego przekazywana bywa wyłącznie w obrębie takiej społeczności. Ogromne wręcz znaczenie miała odpor- ność psychofizyczna osobników pracujących w wyjątkowo ciężkich, stresujących warunkach. Sądzę, że przymus ekonomiczny oraz ideologiczny system sterujący ówczesnym społeczeństwem dostarczał wystarczająco głęboką motywację do wyko-nywania tego typu prac. I nie ma to nic wspólnego z domniemaną pracą niewolniczą (Żurowski 1962a, s. 90).

W społecznościach niepiśmiennych obrzęd stawał się przekaźnikiem wiedzy prak-tycznej. Wykonywanie zrytualizowanych, rutynowych czynności było swego rodzaju podręcznikiem przekazywanym następnym pokoleniom. Rytuał był dokładną kopią poprzednich obrzędów, które dały oczekiwany i niezawodny rezultat. Rytuały takie stały się wiedzą tajemną dostępną tylko wybrańcom. Wiedzę tego typu uzyskiwano w trakcie inicjacji, będących rytami inkorporacyjnymi opartymi na uniwersalnej idei śmierci i odrodzenia. Sądzę, że do tego celu obrzędów służyły opisane przez S. Krukowskiego (1939, s. 65–67 ) „podziemne świątynie”, niewielkie lecz wysokie pomieszczenia, zdobione na ścianach rysunkami wykonanymi węglem drzewnym i płaskorzeźbą w formie litery T. Znalezione w tych komorach fragmenty naczyń wskazywałyby na użycie napojów. Niewykluczone, że również środków psycho-aktywnych, które znane były społecznościom neolitycznym (Bąbel 2006).

OCHRONA STANOWISKA ARCHEOLOGICZNEGO „KRZEMIONKI OPATOWSKIE”

Tworzenie rezerwatu w Krzemionkach, wsi, która powstała tuż przed I wojną światową, rozpoczęto w 1926 roku, wykupując część pól z rąk miejscowych włościan. Wykup ten zakończono formalnie w latach sześćdziesiątych XX wieku. Dla dobra zabytku archeologicznego przesiedlono całą wieś, której nazwa w tym okresie znikła ze spisu polskich miejscowości (Bąbel 1975, tam też dalsza literatura). „Krzemionki Opatowskie” to dziś nazwa rezerwatu przyrodniczego i stanowiska archeologicznego. Zarządzeniem Prezydenta RP Lecha Wałęsy „Uznaje się za pomnik historii »Krze-mionki – kopalnie krzemienia z epoki neolitu«, położone we wsi Sudół w gminie Bodzechów w województwie kieleckim”2.

Decyzją Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach z dnia 15 grudnia 1999 roku zostały wytyczone nowe granice obiektu archeologicz-nego „Krzemionki”. Obiekt archeologiczny wpisuje się w większy terytorialnie obszar

2 Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 w sprawie uznania za pomnik historii, Monitor Polski z 1994 Nr 50, poz. 419; por. Hadamik 2006.


Ryc. 32. Sudół, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Krzemionkowska siedziba MuzeumHistoryczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim. Fot. J. Lech

Fig. 32. Sudół, Ostrowiec Świętokrzyski district. The seat of the Historical and ArchaeologicalMuseum in Ostrowiec Świętokrzyski. Photo: J. Lech

Ryc. 33. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Pawilon osłonowynad kopalnią 6/668. Fot. J. Lech

Fig. 33. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Hut built to coverthe entrance to mine 6/668. Photo: J. Lech


Ryc. 34. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Zrekonstruowanakopalnia 6/668. Widok ogólny z wnętrza pawilonu. Fot. J. Lech

Fig. 34. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Reconstructed mine 6/668.View from the interior of the hut. Photo: J. Lech

Ryc. 35. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Dno zrekonstruowanejkopalni 6/668. Fot. J. Lech

Fig. 35. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Bottom of reconstructedmine 6/668. Photo: J. Lech


rezerwatu przyrodniczego, który liczy obecnie 378,81 ha powierzchni i znajduje się w obrębie miejscowości Sudół, Stoki i Ruda Kościelna, w powiecie ostrowieckim. Grunty, na których położony jest rezerwat przyrody „Krzemionki Opatowskie” są własnością Skarbu Państwa oraz Gminy Bodzechów. Rezerwatem administruje samorządowe Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim. W zarządzie tego Muzeum znajduje się powierzchnia 193,44 ha najbardziej wartoś-ciowej zabytkowo części „Krzemionek” na gruntach wsi Sudół i 16,01 ha w obrębie wsi Stoki Stare i Ruda Kościelna.

W latach 1999–2001 przy Urzędzie Generalnego Konserwatora Zabytków w War-szawie działała Stała Komisja do Spraw Rezerwatu w „Krzemionkach Opatowskich” kierowana przez prof. dr. hab. Jacka Lecha. W wyniku jej prac powstał plan ochrony i zagospodarowania rezerwatu archeologicznego3, który stanowił integralną część powstałego w roku 2008 planu ochrony rezerwatu przyrodniczego „Krzemionki Opa-towskie” na lata 1 stycznia 2009 – 31 grudnia 2028. Część nie należącą do Lasów Państwowych – Nadleśnictwa Ostrowiec opracował zespół kierowany przez dr. Marka Stachurskiego z Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Kochanow-skiego w Kielcach (Stachurski 2008). Plan ten został zatwierdzony przez Ministerstwo Środowiska. W październiku 2009 roku rezerwat „Krzemionki Opatowskie” wpisano na europejską listę obszarów chronionych Natura 2000 (kod obszaru PLH 260024). Rezerwat ten leży na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Kamiennej (73 376 ha). Aktualnie trwają prace nad zintegrowanym planem ochrony terenów Natura 2000, do których zalicza się także rezerwat „Krzemionki Opatowskie”.

KOMPLEKS MUZEALNO-EKSPOZYCYJNY

Bardzo ważnym postulatem, który pojawił się już w okresie międzywojennym była budowa muzeum, stacji naukowej oraz bazy turystycznej na terenie Krzemionek. Idea ta podniesiona przez M. Radwana (1926, s. 71–72) i S. Krukowskiego (1939, s. 125–126), rozwijana przez jego następców w pełni zmaterializowała się dopiero w 2011 roku. Próby realizacji tego zadania w PRL zakończyły się na budowie dwóch

3 M.in. Uchwała Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Wydziału I Nauk Społecznych Polskiej Akademii Nauk z dnia 29 stycznia 2002 r. w sprawie neolitycznej kopalni krzemienia w Krzemion-kach Opatowskich w związku z zagrożeniami obiektu oraz inicjatywą wystąpienia o wpisanie go na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim oraz materiały informacyjne i dokumenty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebraniem plenarnym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa 2007, s. 109–111; Plan ochrony zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu „Krzemionki Opatowskie”, obręb Sudół gm. Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów, pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma..., s. 112–124; Plan zagospodarowania zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu „Krzemionki Opatowskie”, obręb Sudół gm. Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów, pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma..., s. 125–138.


Ryc. 36. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Drewniany pomostchroniący pole górnicze. Fot. J. Lech

Fig. 36. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Wooden footbridgeabove the mining field. Photo: J. Lech

Ryc. 37. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Zrekonstruowany szkieletklety kopalni 7/610. W środku obudowany szyb górniczy, a po lewej stronie w głębi

pracownia krzemieniarska (rekonstrukcje). Fot. J. LechFig. 37. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Reconstructed frame

of the shelter over mine 7/610. Below, in the middle is the mine shaft and further backto the left a flint knapping workshop (reconstructions). Photo: J. Lech


Ryc. 38. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Pawilon osłonowynad szybem „Zenon” – wejście do podziemnej trasy turystycznej. Fot. J. Lech

Fig. 38. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Hut protecting the “Zenon”shaft – over the entrance to the underground tourist route. Photo: J. Lech

Ryc. 39. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Fragment podziemnejtrasy turystycznej. Fot. J. Lech

Fig. 39. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Part of the undergroundtourist route. Photo: J. Lech


tymczasowych pawilonów – administracyjnego i wystawowego w roku 1968. W efek-cie wieloletnich prac badawczych archeologiczno-górniczych (lata 1979–2009) powstały obiekty przeznaczone dla ruchu turystycznego. Powiat ostrowiecki przy-stąpił do projektu pt. „Świętokrzyski Szlak Archeo-Geologiczny”, realizowanego przez Regionalną Organizację Turystyczną Województwa Świętokrzyskiego, Gminę Kielce, Gminę Chęciny i współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Wartość powstałego obiektu obsługi turystycznej, który pełni także funkcję muzeum oszacowano na kwotę około 11,8 mln zł. Prace budowlane zakończyły się 26 kwietnia 2012 roku, kiedy to oficjalnie i uroczyście oddano do użytkowania cały kompleks zabudowań i rekonstrukcji (Ryc. 32).

Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim ze stałą sie-dzibą w Sudole zawiaduje trasą turystyczną, która rozpoczyna się od pawilonu osło-nowego (Ryc. 33). Wewnątrz znajduje się przebadana i zrekonstruowana kopalnia 6/668 (Ryc. 34 i 35). Stamtąd ruch turystyczny kierowany jest drewnianym pomostem (Ryc. 36) w poprzek pola eksploatacyjnego do pawilonu z rekonstrukcją obozowiska i klety kopalni 7/610 (Ryc. 37). Kolejny etap to pawilon nad szybem „Zenon”, który jest jednocześnie wejściem do podziemnej trasy (Ryc. 38). Na głębokości 12 m kręta

Ryc. 40. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Prof. dr Magdalena S. Midgley z Uniwersytetu w Edynburgu dokumentuje podziemną komorę kopalni 4/606. Fot. J. Lech

Fig. 40. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. Prof. Magdalena S. Midgley from the University of Edinburgh is documenting the underground chamber of mine 4/606. Photo: J. Lech


sztolnia o długości 480 m prowadzi przez podziemia kilku kopalń komorowych i fila-rowo-komorowych (Ryc. 39). Wyjście z trasy znajduje się w pawilonie nad szybem 1, skąd turyści podążają do otoczonych palisadą zrekonstruowanych domostw neoli-tycznych. Specjaliści mogą dodatkowo oglądać kopalnię nr 4/606, której szyb jest również zabezpieczony pawilonem osłonowym (Ryc. 40). W każdym z pawilonów znajduje się wystawa o tematyce związanej z kopalniami krzemionkowskimi.

Kopalnie te są jednym z najciekawszych fenomenów prahistorii Europy (por. Kobyliński, Lech red. 1995; Lech 2012, tam też dalsza literatura), który łączy w sobie wiele aspektów związanych z kulturą materialną i duchową, rozwojem kopalnictwa i myśli technicznej.

BIBLIOGRAFIA

Agricola J. [Agricola Georgius] 2000 O górnictwie i hutnictwie. Dwanaście ksiąg [oryg. De re metallica, libri XII], Jelenia Góra.Antoniewicz W. 1969 Le motif d’orant dans l’art néolithique, Archaeologia Polona, t. 11, s. 199–219.Bakker J.A., Vogel J.C., Wiślański T. 1969 TRB and other C14 dates from Poland (c. 4350–1350 BC and 800–900 AD). Part A,

Helinium, t. 9, s. 3–27.Balcer B. 1975 Krzemień świeciechowski w kulturze pucharów lejkowatych. Eksploatacja, obróbka i roz-

przestrzenienie, Wrocław. 1977 Osada kultury mierzanowickiej na st. 1 w Mierzanowicach, woj. tarnobrzeskie, Wiado-

mości Archeologiczne, t. 42 (2), s. 175–212. 1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Polski, Wrocław. 1995 The relationship between a settlement and flint mines. A premilinary study of the Eneo-

lithic workshop assemblages from Ćmielów (Southern Poland), Archaeologia Polona, t. 33, s. 209–221.

1996 Cel i wyniki badań w Krzemionkach w latach 1969–1970, [w:] W. Brzeziński, W. Bor-kowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, Warszawa, s. 167–193. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 3.

2002 Ćmielów – Krzemionki – Świeciechów. Związki osady neolitycznej z kopalniami krzemie-nia, Warszawa.

2006 Krzemieniarstwo w kulturze pucharów lejkowatych w świetle materiałów z osady na stanowisku Gawroniec w Ćmielowie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, Archeologia Polski, t. 51 (1–2), s. 43–92.

Balcer B., Kowalski K. 1978 Z badań nad krzemieniem pasiastym w pradziejach, Wiadomości Archeologiczne, t. 43

(2), s. 127–145.Barga-Więcławska J. 2007 Środowisko przyrodnicze wychodni wapieni krzemienionośnych informacją dla gór-

ników w neolicie, [w:] S. Januszewski (red.), Górnictwo w czasie, przestrzeni, kulturze, Wrocław, s. 213–220.


Bąbel J.T. 1975 Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach, Wiadomości Archeologiczne,

t. 40 (2), s. 149–177. 1979 Groby neolityczne ze stan. I w Mierzanowicach, woj. tarnobrzeskie, Wiadomości Archeo-

logiczne, t. 44 (1), s. 67–86. 1980 Kult topora w neolicie ziem polskich, Wiadomości Archeologiczne, t. 45 (1), s. 3–44. 1983/1987 Krzemionki dziś i jutro. Stan, badania i perspektywy zagospodarowania rezerwatu

archeologicznego, Wiadomości Archeologiczne, t. 48 (2), s. 223–236. 1985 Weryfikacyjne badania powierzchniowe prowadzone w rejonie wsi Mierzanowice i Woj-

ciechowice, woj. Tarnobrzeg, Sprawozdania Archeologiczne, t. 37, s. 55–71. 1986 The problems of the investigations of the flint mine at Krzemionki near Ostrowiec

Świętokrzyski, Kielce and Tarnobrzeg Voivodeships, [w:] K.T. Biró (red.), Papers for the 1st International Conference on Prehistoric Flint Mining and Lithic Raw Material Identification in the Carpathian Basin, Budapest – Sümeg, 20–22 May 1986, Budapest, s. 27–42.

1987 Obrządek pogrzebowy we wczesnym okresie epoki brązu na Wyżynie Sandomierskiej. Rozprawa doktorska. Archiwum IAE PAN w Warszawie.

1990 The flint mine at Krzemionki and the problem of flint workshop from the Early Bronze Age in the Central Little Poland, [w:] M-R. Seronie-Vivien, M. Lenoir (red.), Le silex de sa genèse à l’outil. Actes du Ve Colloque international sur le Silex (Vth International Flint Symposium), Bordeaux, 17 sept. – 2 oct. 1987, Paris, s. 201–209. „Cahiers du Quater-naire” 17.

1997 Teaching Flint Knapping Skills in Neolithic Mining Societes, [w:] R. Schild, Z. Sulgo-stowska (red.), Man and Flint. Proceedings of the VIIth International Flint Symposium Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, Warszawa, s. 167–170.

2005 Wstępne wyniki prac wykopaliskowych przeprowadzonych w latach 2001–2004 w neo-litycznych kopalniach krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Święto-krzyskiego, [w:] Wybrane zagadnienia z pradziejów i średniowiecza środkowego dorze-cza Kamiennej. Materiały konferencji, Starachowice 23 września 2005 r., Starachowice, s. 31–46.

2006 Środki psychoaktywne w kulturach megalitycznych Europy Środkowej, [w:] J. Libera, K. Tunia (red.), Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowa-tych, Lublin – Kraków, s. 171–193.

2008a Nauka i magia górników z Krzemionek, [w:] B.E. Wódz (red.), 35 lat krzemienia pasia-stego w biżuterii. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Sandomierzu w dniu 12 października 2007 roku, Sandomierz, s. 22–34.

2008b The Krzemionki flint mines latest underground research 2001–2004, [w:] P. Allard, F. Bostyn, F. Giliny, J. Lech (red.), Flint mining in the Prehistoric Europe. Interpreting the archeological records, Oxford, s. 97–110. “BAR International Series” 1891.

2008c Krzemionki Opatowskie. The earliest beginnings of modern mining, [w:] L. Wiśniewski (red.), New Challenges and Visions for Mining. 21st Word Mining Congress, 7–12 Sep-tember 2008. Poland, Kraków–Katowice–Sosnowiec. The mine as witness to history and a monument of technology, session 9, Zabrze, s. 87–109.

2013 Cmentarzyska społeczności kultury mierzanowickiej na Wyżynie Sandomierskiej. Część 1. Obrządek pogrzebowy, Rzeszów.


Bąbel J.T., Braziewicz J., Jaskóła M., Kretschmer W., Pajek M., Semaniak J.,Scharf A., Uhl T. 2005 The Radiocarbon Dating of the Neolithic Flint Mines at Krzemionki in Central Poland,

Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section B: Beam Interactions with Materials and Atoms, vol. 240, s. 539–543.

Boguszewski A. 1983/1989 Narzędzia rogowe z neolitycznej i wczesnobrązowej kopalni krzemienia pasiastego

w Krzemionkach, woj. kieleckie, Wiadomości Archeologiczne, t. 49 (2), s. 197–232.Boguszewski A., Sałaciński S. 1992 Nowe górnicze narzędzia rogowe z kopalń krzemienia w Krzemionkach, [w:] W. Brze-

ziński (red.), Materiały krzemionkowskie, Warszawa, s. 81–93. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 1.

Borkowski W. 1991 Results of Subsurface Radar Geophysical Studies of the Krzemionki Banded Flint

Mines Poland, [w:] E. Pernicka, G.A. Wagner (red.), Archaeometry ’90, Basel – Boston, s. 687–696.

1995a Krzemionki Mining Complex. Deposit Management System, Warszawa. „Studia nad Gospo-darką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 2.

1995b Prehistoric flint mines complex in Krzemionki (Kielce Province), Archaeologia Polona, t. 33, s. 506–524.

1997 Deposit management system of the Krzemionki exploitation field, [w:] R. Schild, Z. Sul-gostowska (red.), Man and Flint. Proceedings of the VIIth International Flint Symposium Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, Warszawa s. 41–48

Borkowski W., Budziszewski J. 1995 The use of striped flint in prehistory, Archaeologia Polona, t. 33, s. 71–87.Borkowski W., Migal W. 1988 Badania wyrobisk szybu 7/610 w Krzemionkach, w latach 1984–1986, Sprawozdania

Archeologiczne, t. 40, s. 63–94. 1996 Ze studiów nad użytkowaniem siekier czworościennych z krzemienia pasiastego, [w:]

W. Brzeziński, W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, Warszawa, s. 141–165. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 3.

Borkowski W., Zalewski M. 1992 Problem datowania radiowęglowego kopalń krzemienia w Krzemionkach, [w:] W. Brze-


Budziszewski J. 1990 Remarks on methods of studying prehistoric areas of flint exploitation, [w:] M-R. Sero-

nie-Vivien, M. Lenoir (red.), Le silex de sa genèse l’outil. Actes du Ve Colloque interna-tional sur le silex (Vth International Flint Symposium), Bordeaux, 17 sept. – 2 oct. 1987, Paris, s. 217–223. „Cahiers du Quaternaire” 17.

Budziszewski J., Michniak R. 1983/1989 Z badań nad występowaniem, petrograficzną naturą oraz prahistoryczną eksplo-

atacją krzemieni pasiastych w południowym skrzydle niecki Magoń – Folwarczysko, Wiadomości Archeologiczne, t. 49 (2), s. 151–192.


Diamond J. 2005 Upadek. Dlaczego niektóre społeczeństwa upadły, a innym się udało, Warszawa.Fijałkowski J. 2000 Budowa geologiczna rejonu rezerwatu „Krzemionki”. Maszynopis. Archiwum Muzeum

Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim.Głazek T. 1975 Roślinność rezerwatu archeologicznego Krzemionki Opatowskie koło Ostrowca Święto-

krzyskiego / The vegetation of the Krzemionki Opatowskie archaeological reserve near Ostrowiec Świętokrzyski, Ochrona Przyrody, t. 40, s. 139–162.

Grimal N. 2004 Dzieje starożytnego Egiptu, Warszawa.Gurba J. 1954 Nowoodkryte rysunki neolityczne w Krzemionkach Opatowskich, Dawna Kultura, t. 1,

s. 29–31.Hadamik Cz. 2006 Krzemionki – Flint Mines from the Neolithic Period, [w:] M. Róziewicz, J. Wendlandt,

J. Czaj (red.), Historic Monuments in Poland. 30 Treasures of National Heritage, War-szawa, s. 140–146.

Hensel W. 1961 Nowe cenne odkrycia z zakresu sztuki pierwotnej w Krzemionkach, w pow. opatowskim,

Sprawozdanie z prac naukowych Wydziału Nauk Społecznych PAN, t. 3 (2), s. 131–133.Herbich T. 1993 The method of estimation of the extent of the mining field of flint mines though obser-

wation of the arrangement of surface layers, Archeologia Polski, t. 38 (1), s. 23–35.Jedynak A. 2001 Materiały krzemienne i kamienne z badań prowadzonych w latach 1979–1980 (wykop I/79

i IV/80) w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Andrzeja Kokowskiego. Archiwum Katedry Archeologii Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

2010 Badania, konserwacja i rekonstrukcja neolitycznej kopalni niszowej 6/668 w Krze-mionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego, [w:] A. Jodłowski, E. Bednarowska-Guzik, M. Piera (red.), I Konferencja Muzeów Górniczych i Skansenów Podziemnych w Polsce, Wieliczka, s. 113–126.

Kaptur K. 2012 Krzemionki w okresie rzymskim, Pamiętnik Sandomierski, t. 4, s. 7–24.Kardaś R., Wicik B., Wójcik Z. 1996 O zagłębieniach bezodpływowych w rejonie kopalń krzemieni pasiastych w Krzemion-

kach, woj. kieleckie, [w:] W. Brzeziński, W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, Warszawa, s. 25–30. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 3.

Koba J., Kurys C. 2000 Rezerwat archeologiczno-przyrodniczy „Krzemionki Opatowskie”. Ekspertyza. Biuro Urzą-

dzania Lasu i Geodezji Leśnej. Oddział w Radomiu, Radom. Maszynopis.Kobyliński Z., Lech J. (red.) 1995 Archaeologia Polona, t. 33. Special Theme: Flint Mining dedicated to the Seventh Inter-

national Flint Symposium Poland 1995.


Kossinna G. 1917 Meine Reise nach West- und Ostpreussen und meine Berufung zu Generalfeldmarschall

v. Hindenburg im August 1915, Mannus, t. 9 (1919), s. 119–195. 1918 Erläuterungen zur Karte der Funde gebänderter Feuersteingeräte (Taf. IV), Mannus,

t. 10 (1919), s. 202–206.Król P., Migaszewski Z.M. 2009 Rodzaje, występowanie i geneza krzemieni. Zarys problematyki, [w:] P. Król (red.), Histo-

ria krzemienia, Kielce, s. 12–46.Kruk J. 1980 Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V–III tysiącleciu p.n.e., Wrocław.Kruk J., Milisauskas S. 1999 Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu / The Rise and Fall of Neolithic Societies,

Kraków.Krukowski S. 1920 Pierwociny krzemieniarskie górnictwa, transportu i handlu w holocenie Polski. Wnioski

z właściwości surowców i wyrobów [część I], Wiadomości Archeologiczne, t. 5, s. 185–206. 1939 Krzemionki Opatowskie, Warszawa.Krzak Z. 1960 O wszystkim po trochu, Z otchłani wieków, r. 26 (2), s. 192.Kunisz A. 1969 Chronologia napływu pieniądza rzymskiego na ziemie Małopolski, Wrocław.Lasota-Moskalewska A. 2005 Zwierzęta udomowione w dziejach ludzkości, Warszawa.Lech J. 2004 O badaniach prehistorycznego górnictwa krzemienia i kopalni w Krzemionkach Opa-

towskich, Przegląd Archeologiczny, t. 52, s. 15–88. 2012 Przemiany kulturowe w prehistorii w świetle badań górnictwa krzemienia: poszukiwanie

rytmu, [w:] B. Gediga, A. Grossman, W. Piotrowski (red.), Rytm przemian kulturowych w pradziejach i średniowieczu, Biskupin – Wrocław, s. 189–231. „Biskupińskie Prace Archeologiczne” 9 i „Polska Akademia Nauk – Oddział we Wrocławiu, Prace Komisji Archeologicznej” 19.

Łukaszyk A. 2012 Wierzchowce bogów. Motyw konia w wierzeniach i sztuce Słowian i Skandynawów,

Szczecin.Michniak R. 1989 Nazewnictwo, geneza i występowanie krzemieni, Przegląd Geologiczny, t. 37 (9),

s. 452–458.Migal W. 2000 Prowadzenie prac archeologicznych w dużych kopalniach krzemienia z perspektywy

badań w Krzemionkach Opatowskich, [w:] W. Borkowski (red.), Metody badań archeo-logicznych stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, Warszawa, s. 69–116.

Migal W., Jaworowska I. 1992 Badania hałd kopalni 7/610 w Krzemionkach w sezonach 1988 i 1992, [w:] W. Brze-



Migal W., Sałaciński S. 1996 Eksperymentalne wytwarzanie siekier czworościennych z krzemienia pasiastego, [w:]


1997 Studies at Krzemionki during last decade, [w] R. Schild, Z. Sulgostowska (red.), Man and Flint. Proceedings of the VIIth International Flint Symposium Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, Warszawa, s. 103–108.

Migaszewski Z.M., Gałuszka A., Durakiewicz T., Starnawska E. 2006 Middle Oxfordian–Lower Kimmeridgian chert nodules in the Holy Cross Mountains,

south-central Poland, Sedimentary Geology, t. 187, s. 11–28.Migaszewski Z., Migaszewski A. 2008 Geologiczna zagadka krzemienia pasiastego, [w:] B.E. Wódz (red.), 35 lat krzemienia

pasiastego w biżuterii. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Sandomierzu w dniu 12 października 2007 roku, Sandomierz, s. 11–20.

Misiewicz K. 1998 Metody geofizyczne w planowaniu badań wykopaliskowych, Warszawa.Mitkowa-Szubert K. 1989 The Nietulisko Małe Hoards of Roman Denarii, Warszawa.Orzechowski S. 2000 Zespół cmentarzysk i bogatych depozytów monetarnych z doliny rzeki Kamiennej

a zagadnienie chronologii starożytnego hutnictwa świętokrzyskiego, Między Wisłą a Pilicą. Studia i Materiały Historyczne, t. 1, s. 35–61.

Pazdur M. F., Awsiuk R., Michczyńska D.J., Pazdur A. 1992 Chronologia radiowęglowa wyrobisk kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach,

woj. kieleckie, [w:] W. Brzeziński (red.), Materiały krzemionkowskie, Warszawa s. 137–150. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 1.

Pieńkowski G. 2008 Krzemionki Opatowskie Neolithic flint mine, Upper Jurassic, Upper Oxfordian, [w:]

G. Pieńkowski, A. Uchman (red.), The Second International Congress on Ichnology, Cra-cow, Poland, August 29 – September 8, 2008. Ichnological Sites of Poland, The Holy Cross Mountans and the Carpathian Flysch. The Pre-Congress and Post-Congress Field Trip Guidebook, Warszawa, s. 79–82.

Pieńkowski G., Gutowski J. 2004 Geneza krzemieni górnego oksfordu w Krzemionkach Opatowskich, Tomy Jurajskie,

t. 2, s. 29–36.Radwan M. 1926 Prahistoryczne kopalnie krzemienia w pow. opatowskim, Ziemia, r. 11, s. 69–72.Sałacińska B., Sałaciński S. 2007 Bibliografia prac Zespołu do Badań Pradziejowego Górnictwa Krzemienia Państwowego

Muzeum Archeologicznego w Warszawie za lata 1985–2006, Wiadomości Archeologiczne, t. 59, s. 3–16.

Sałaciński S. 1990 New data on flint exploitation at Krzemionki (Poland), [w:] M-R. Seronie-Vivien,

M. Lenoir (red.), Le silex de sa genèse à l’outil. Actes du Ve Colloque international sur


le silex (Vth International Flint Symposium), Bordeaux, 17 sept. – 2 oct. 1987, Paris, s. 211–216. „Cahiers du Quaternaire” 17.

Samsonowicz J. 1923 O złożach krzemieni w utworach jurajskich północno-wschodniego zbocza gór Święto-

krzyskich (Z mapką geologiczną w tekście), Wiadomości Archeologiczne, t. 8 (1), s. 17–24.Stachurski M. (red.) 2008 Plan ochrony rezerwatu przyrody „Krzemionki Opatowskie” części niebędącej w zarzą-

dzie Lasów państwowych nadleśnictwa Ostrowiec Świętokrzyski na okres 1.01.2009 r. do 31.12.2028 r. (wykonany na zlecenie Wojewody Świętokrzyskiego). Archiwum Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Vermeersch P.M., Paulissen E., Van Peer Ph. 1995 Palaeolithic chert mining in Egypt, Archaeologia Polona, t. 33, s. 11–30.Wilke G. 1917 Die Herkunft der Kelten, Germanen und Illyrer, Mannus, t. 9 (1919), s. 1–54.Wójcik Z. 1964 Zjawiska krasowe okolic Krzemionek Opatowskich, [w:] Seminarium Speleologiczne

I Ogólnopolskiego Zjazdu Badaczy Krasu zorganizowanego przez Kieleckie Towarzystwo Naukowe w dniach od 29 maja do 1 czerwca 1963 w Św. Katarzynie, Kielce, s. 87–95.

Zalewski M. 1989 Wstępne wyniki badań przeprowadzonych w rejonie leja krasowego w Krzemionkach,

woj. Kielce, Sprawozdania Archeologiczne, t. 40 (1988), s. 107–112. 1996 Badania nad bezpośrednim zapleczem osadniczym kopalń krzemieni pasiastych w Krze-

mionkach (wyniki prac archeologicznych w rejonie tzw. „Kału Cebuli”), [w:] W. Brzeziń-ski, W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, Warszawa, s. 9–23. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 3.

Żurowski T. 1962a Krzemionki Opatowskie, pomnik starożytnego górnictwa, [w:] J. Pazdur (red.), Mate-

riały sesji naukowej poświęconej Zagłębiu Staropolskiemu, Warszawa, s. 17–96. „Rocznik Świętokrzyski” 1.

1962b Krzemionki Opatowskie. Ostatnie prace, Przegląd Geologiczny, t. 10 (6), s. 291–295.

JERZY TOMASZ BĄBEL

“KRZEMIONKI OPATOWSKIE”, THE MOST IMPORTANT MONUMENTOF ANCIENT MINING IN POLAND

S u m m a r y

The article is a critical summary of what is known about the complex of Neolithic mines of striped flint situated in the archaeological and nature reserve of “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district.

The author discusses the occurrence of striped flint in the Świętokrzyskie Mountains region and views of geologists as to the origin of this raw material. He continues with a description of the reserve’s geology and location of the flint beds which were exploited in the Neolithic


Age, as well as giving a brief history of the archaeological excavations and describing the extent of damage to the sites.

At Krzemionki five types of mines have been distinguished: pit mines and/or exploitation trenches, niche-gallery mines, gallery mines, pillar-chamber mines and chamber mines, all representing successive stages of mining technology. The author provides a detailed description of how the workings were constructed and how the work was organized – exploitation, transport of material to the surface, knapping in the workshops next to the mines, etc. He then describes the mining tools made of antler, stone, flint and wood, use of fire underground, protection of the mine workings from rain and the discovery of Neolithic pottery sherds within the area of the present-day reserve. The art of the Neolithic miners has been preserved in the form of graffiti on the walls of the subterranean galleries. The charcoal drawings representing religious symbols show a belief in magic. Radiocarbon dating of the mining features at Krzemionki indicates that flint was exploited here in the second half of the fourth millennium BC.

In the article, the author discusses the logistics of mining, how the miners were provided with water and the connection between the mines and settlement of Funnel Beaker, Globular Amphora and Mierzanowice cultures. He discusses the hypothesis that some of the striped flint axes produced by people of the Globular Amphora culture can be associated with the Late Neolithic system of religious beliefs and the changes it underwent as a result of the climatic and ecological catastrophe which occurred in the 3rd millennium BC.

Finally, the author provides current information about the “Krzemionki Opatowskie” Reserve and the museum and tourist complex, describing the conservation and protection measures which have been undertaken.

BOGDAN BALCERInstytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa

KRZEMIONKI W MOICH WSPOMNIENIACHZ LAT 1954–1972

Krzemionki znam od lat sześćdziesięciu. W pracach archeologicznych na ich terenie uczestniczyłem bezpośrednio w latach 1961–1971; później byłem tylko ich obserwatorem. Tak się jednak złożyło, że w okresie mojej pracy zawodowej poznałem osobiście niemal wszystkich archeologów zajmujących się Krzemionkami, począwszy od prof. Stefana W. Krukowskiego, który uczył mnie krzemieniarstwa.

PIERWSZE SPOTKANIE Z KOPALNIĄ

Po raz pierwszy ujrzałem Krzemionki na wiosnę 1954 r. podczas wycieczki stu-dentów z pierwszego roku studiów kierunku historia kultury materialnej na Uniwer-sytecie Warszawskim. Wycieczkę tę dobrze zapamiętałem, choć był to krótki epizod. Nieistniejąca dzisiaj wieś Krzemionki była wówczas tak zwaną ulicówką z zagrodami rozmieszczonymi wzdłuż drogi. Ze względu na budowę geologiczną i zjawiska kra-sowe, woda występowała tam bardzo głęboko, pod skalistym podłożem, a pośrodku wsi znajdowała się jedyna studnia. Teren pola górniczego był wówczas bardzo wyeks-ponowany. Ten nieużytek rolny zajęty przez leje i hałdy szybów, dziś określane często jako poszczególne „kopalnie”, porastały drzewa i krzewy, a obok były pola uprawne, łąki i zabudowania gospodarstw.

W odosobnieniu, kilkaset metrów od centrum wsi, w pobliżu zagięcia pasma pola górniczego, po jego południowej, wewnętrznej stronie, w sąsiedztwie najwspanial-szych wyrobisk, znajdowała się zagroda (Ryc. 1: Z). Prowadziła do niej ścieżka i jedyna droga gruntowa przecinająca wyrobiska koło szybu 41. Prof. Stefan Krukowski upatrzył

1 J. Bąbel, Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach, pow. Opatów, Wiadomości Archeologiczne, t. 40 (2): 1975, s. 149–177. Na ryc. 11, widoczna jest jedyna droga do zagrody Pachniaka i późniejszej „wilegiatury T. Żurowskiego” oznaczonej jako „dom”.


106 BOGDAN BALCER

Ryc. 1. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Schematyczny plan kopalni w Krze-mionkach i infrastruktury rezerwatu: A-C podział na segmenty; P – pawilony z 1969 r.; W – położenie wykopu z lat 1969 i 1970 na terenie planowanej Stacji Archeologicznej; Z – zagroda Pachniaka i póź-niejsza baza archeologiczna; d1 – dawna droga dojazdowa do bazy archeologicznej; d2 – nowa droga

dojazdowa. Wg B. Balcer (1996)

Fig. 1. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. A schematic plan of the mine at Krzemionki and the infrastructure of the reserve: A-C division into segments; P – pavilions from 1969; W – location of trench from 1969 and 1970 in the area where the Archaeological Station was planned; Z – Pachniak’s farmstead and the later archaeological base; d1 – old road leading to the archaeological

base; d2 – new approach road. After B. Balcer (1996)

107KRZEMIONKI W MOICH WSPOMNIENIACH Z LAT 1954–1972

sobie tę zagrodę, na uboczu wsi, na kwaterę. Określił ją jako „strażnicę”, a gospoda-rza zatrudnił jako urzędowego strażnika Krzemionek. Był to Julian Pachniak, mały, suchy, niepozorny człowieczek, co ułatwiało mu zręczne myszkowanie w podzie-miach kopalni. Stał się on dla społeczności wiejskiej ważną personą, namiestnikiem S. Krukowskiego – osoby „urzędowej”, budzącej powszechny respekt, a nawet strach. Ten, według określenia prof. Krukowskiego „człowiek z urodzenia niezwykle inte-ligentny, a w rzeczywistości łotr bezwzględny i okrutny”2, szybko przejął od szefa dużo wiadomości o Krzemionkach. Jako pierwszy przewodnik przekazywał tą wiedzę zwiedzającym kopalnię wspaniałą gwarą.

Od początku lat 50. XX wieku neolityczną kopalnią w Krzemionkach, pod-legającą bezpośrednio pod Ministerstwo Kultury i Sztuki, zajmował się inż. arch. Tadeusz Roman Żurowski. Pomimo krytycznej oceny jego prac badawczych, wyra-żanych szczególnie przez prof. S. Krukowskiego i niektórych innych archeologów, inż. T. Żurowski ma wielkie zasługi w zakresie prac konserwatorskich na terenie Krzemionek. Chroniąc podziemia przed wpływami atmosferycznymi nakrył leje szy-bów 2, 3 i 4 betonowymi hełmami, z otworami wejściowymi zamykanymi szczelnymi pokrywami. W podziemiach zastosował podpory stropów stawiane z fragmentów płyt wapiennych pobranych z podziemnych hałd i łączonych cementem. Takie podpory, w odróżnieniu od stalowych, nie raziły odmiennością od oryginalnego otoczenia pra-dziejowego. Inż. Żurowski w roku 1962 wydał książeczkę „Świt górnictwa”3. Napisana bardzo przystępnie przekazywała dużo aktualnej wiedzy o kopalni.

Z inicjatywy inż. T. Żurowskiego obok zagrody Pachniaka wzniesiony został trzypo- kojowy domek drewniany, zwany przez S. Krukowskiego „wilegiaturą T. Żurowskiego wraz z rodziną”. Stanowił on skromną, tymczasową bazę noclegową dla kilku osób, pomieszczenie na sprzęt, a w jednym pokoiku urządzono maleńką wystawę poświę-coną kopalni. W następnych latach inż. T. Żurowski doprowadził do domku i zagrody Pachniaka elektryczność. Koło domku wydrążono studnię z elektryczną pompą.

Lokalizacja tej bazy miała później bardzo niekorzystne konsekwencje dla neolitycz-nego pola górniczego. Na dojazd do niej przez kilkanaście lat wykorzystywana była droga do Magoni i Borii wzdłuż wyrobisk i jej odnoga poprzez wyrobiska, wychodząca po drugiej stronie koło szybu 4 (Ryc. 1: d1). Samochody przejeżdżały tamtędy bar-dzo rzadko, a i tak zauważono zaistniałe w wyniku tego szkody w podziemiach koło szybu 4. Tylko piesi przechodzili do „wilegiatury Żurowskiego” na skrót ścieżką wydep-taną na ukos, poprzez hałdy pola górniczego. W latach siedemdziesiątych XX wieku ścieżka przekształcona została w drogę jezdną, co do dziś budzi moje oburzenie.

Zwiedzanie podziemi kopalni przez długie lata dokonywane było „metodą Pachniaka” (Ryc. 2). Na wejście do wyrobisk decydowali się tylko śmielsi i sprawni uczestnicy wycieczek. Aby zejść do „podziem” należało na rozkaz J. Pachniaka nało-żyć „kumpinezony”, nakolanniki i hełmy górnicze. Członkowie niewielkich grup

2 Profesor Stefan Krukowski znany był z wypowiedzi oryginalnych, często bezpodstawnych i z gruntu niesprawiedliwych (przypis od Redakcji).

3 T. Żurowski, Świt górnictwa, Warszawa 1962. „Światowid. Biblioteczka Popularnonaukowa”.

108 BOGDAN BALCER

otrzymywali karbidowe lampki górnicze, trudne do zapalenia i obsługi dla nieobytych z nimi. Po stalowej drabinie schodziło się na dno szybu 1. Następnie grupka pod przewodnictwem Pachniaka wchodziła do wyrobisk na czworakach przez niewielkie otwory i przeczołgiwała się korytarzami między szybami 2 i 3. Po pewnym czasie poszczególne osoby pojawiały się w szybie 3 utytłane w pyle wapiennym, poobtłuki-wane, zmarznięte, przerażone ciasnotą wyrobisk, przytrute spalinami karbidu, pełne wrażeń, często dziękując Bogu za ocalenie i za to, że nie są górnikami. W 1954 r. i ja przeszedłem po raz pierwszy ten szlak. W bazie zbudowanej przez inż. Żurowskiego, Pachniak prezentował i objaśniał zwykle niewielką kolekcję znalezisk w postaci pół-wytworów siekier oraz kamiennych i rogowych narzędzi górniczych.

W KRZEMIONKACH JAKO ARCHEOLOG

Po studiach, jesienią 1957 r. podjąłem pracę jako asystent w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie (PMA). Zostałem skierowany do grupy zatrudnianej w Bis kupinie w pow. żnińskim. Następnie, w 1961 r., zostałem przeniesiony do Działu

Ryc. 2. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Rok 1969. Doc. dr Jan Kowalczykw podziemiach szybu 4, badanego w latach 1959–1961 przez T.R. Żurowskiego. Fot. T. Biniewski

Fig. 2. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. 1969. Ass. Prof. Jan Kowalczykin shaft 4, which was excavated in the years 1959–1961 by T.R. Żurowski. Photo: T. Biniewski


Neolitu PMA. Kierownik Działu dr Jan Kowalczyk zainspirował moje prace w zakresie badań krzemieniarstwa neolitycznego i już w sezonie wykopaliskowym 1961 r. wysłał mnie na praktykę do Krzemionek u inż. arch. Tadeusza Żurowskiego, prowadzą-cego tam wykopaliska. Od tego czasu byłem w Krzemionkach świadkiem wielu zda- rzeń, współautorem i wykonawcą prac związanych z realizacją dawnych, a zapomnia-nych dziś projektów budowy i organizacji rezerwatu krzemionkowskiego. Dziś wraz z prof. Zygmuntem Krzakiem i prof. Andrzejem Kempistym jesteśmy najstarszymi żyjącymi badaczami Krzemionek.

Kiedy przybyłem do Krzemionek, inż. T. Żurowski polecił mi narysować plan podziemi w pobliżu szybów 2 i 3. W komórce miałem znaleźć niezbędny sznurek i taśmę mierniczą. Zastałem tam bałagan kontrastowo różny od porządku na wyko-paliskach dr. Stanisława Tabaczyńskiego w Nakle, w których uprzednio uczestniczy-łem. Dokumentowałem rysunkowo podziemia w pobliżu szybów 2, 3, a także szybu 4 oraz wykonywałem jeszcze inne zadania. Zasmakowałem ciężkiej pracy w świetle śmierdzących karbidowych lampek górniczych, w kombinezonie, kasku i nakolan-nikach, w strasznej ciasnocie, szczególnie uciążliwej przy moim wzroście (Ryc. 3).

Ryc. 3. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Mgr Bogdan Balcer w neolitycznym wyrobisku górniczym przy szybie 3. Z archiwum autora

Fig. 3. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. Bogdan Balcer MA in the Neolithic mine working at shaft 3. From the author’s archive

110 BOGDAN BALCER

Raz płyta wapienia ze stropu spadła mi na plecy i przygniotła, ale nie zostałem kon- tuzjowany.

Pan inż. T. Żurowski był bardzo sympatyczny, zawsze uśmiechnięty, niezwykle pogodny, chociaż miał zaawansowaną cukrzycę. Mając wówczas 25 lat nazwałem go „niefrasobliwym staruszkiem”, a miał tylko 53 lata. Potrafił kazać robotnikom roz-kopywać obiekty nakopalniane lub odgruzowywać podziemia kopalni, bez żadnego nadzoru, nie wykonując dokumentacji. Fragmenty rogowych narzędzi górniczych fru-wały w podziemiach i dopiero ich szczątki odnajdywały się na hałdzie gruzu wydoby-tego na powierzchnię. Doprowadzało to do wściekłości prof. S. Krukowskiego, który kierując wykopaliskami na Rydnie, koło Skarżyska-Kamiennej, niekiedy odwiedzał Krzemionki. Pracujący z nami w Krzemionkach mgr Zygmunt Krzak z IHKM PAN (Ryc. 4) widząc różne niedociągnięcia w metodzie badań, miał odwagę powiedzieć inż. Żurowskiemu: „To jest psucie!”, a następnie spakował rzeczy i wyjechał do domu.

Pewnego razu inż. T. Żurowski pojechał do Warszawy, pozostawiając otwarty wykop koło szybu 4, po dwóch tygodniach wykopalisk pracowni nakopalnia-nej. W czasie jego nieobecności przyjechał prof. S. Krukowski i kazał robotnikom ten wykop zasypać. Robotnicy znali S. Krukowskiego sprzed wojny jako groźnego Konserwatora Zabytków Archeologicznych, więc bez wahania wykonali jego pole ce-nie. Kiedy wrócił inż. T. Żurowski na miejscu wykopu kiełkowała już trawka. Zapytał

Ryc. 4. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Mgr Zygmunt Krzak w podziemiu kopalni wskazuje negatyw konkrecji krzemienia w ścianie wyrobiska. Z archiwum autora

Fig. 4. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. Zygmunt Krzak MA undergroundin the mine is pointing to the negative of a flint nodule in the wall of the working. From the author’s archive


robotników – „Co tu się dzieje?!” A oni odpowiedzieli – „Przyjechoł Pon Konser-wator, kazoł zasypoć, to zasypolim”.

Podczas prac T. Żurowskiego byłem świadkiem odkrycia jednego z przodków koło szybu 4. Znalazłem się wówczas w miejscu pracy opuszczonym przez górnika prawie 5000 lat temu, co zrobiło na mnie wielkie wrażenie. Obok tkwiącej w ścianie rozłu-panej konkrecji leżały okruchy krzemienia, węgielki drzewne i omszałe fragmenty zniszczonego narzędzia z rogu nieokreślonego bliżej przedstawiciela jeleniowatych. Wszystko to wyglądało jakby górnik wycofał się stamtąd przed chwilą.

Po odkryciu w podziemiach rysunku słynnego „ludzika” – „oranta” (Ryc. 5A i B), będącego dzisiaj logo Krzemionek, S. Krukowski oskarżył T. Żurowskiego o fałszer-stwo4. Wysoko oceniając plastyczne uzdolnienia T. Żurowskiego, S. Krukowski mówił

4 S. Krukowski, Falsyfikat na Krzemionkach, Słowo Ludu. Magazyn Niedzielny, Kielce, nr 86 z 24–25 czerwca 1961 r., s. 9.

Ryc. 5. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Rysunek węglem drzewnym tzw. „oranta” lub „Wielkiej Matki” na filarze w podziemiach szybów 1, 2 i 3. Fot. J. Lech

Fig. 5. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. Charcoal drawing of so-called “orant” or “Great Mother” on a pillar in the underground of shafts 1, 2 and 3. Photo: J. Lech

A B

112 BOGDAN BALCER

o nim: „z urodzenia artysta różny, który minął się ze swem powołaniem”. Ponieważ uważał, że to inż. T. Żurowski sam nakreślił ludzika, wywołał aferę w wyniku której trzeba było mozolnie dowodzić autentyczności rysunku. W rzeczywistości podczas jego odkrycia inż. T. Żurowskiego nie było w Krzemionkach. Pracę w podziemiach kopalni kontrolował jego podwładny mgr Andrzej Kempisty, który jako pierwszy archeolog ujrzał rysunek natychmiast po jego odsłonięciu spod rumoszu wapienia. Jego relacja przesądziła sprawę autentyczności rysunku, rozpatrywaną przez specjal-nie powołaną Komisję Komitetu Nauk Historycznych PAN.

1 stycznia 1968 r. powołany został przez Ministra Kultury i Sztuki Oddział PMA w Krzemionkach i badania w Krzemionkach przejęło PMA. Prace na terenie rezer-watu miało finansować Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowla-nych, ze względu na położenie Krzemionek na obszarze występowania wapieni, które należą do tych materiałów. Pomocą miało służyć Ministerstwo Górnictwa i Energetyki, potęga w PRL. Przed PMA stanęły wielkie zadania, w których realizację szczególnie zaangażowany był Dział Neolitu pod kierunkiem dr. Jana Kowalczyka. Prof. Zdzisław Rajewski, wielki popularyzator archeologii z bogatymi doświadczeniami z badań osady obronnej kultury łużyckiej w Biskupinie, pełen jeszcze entuzjazmu w stosunku do Krzemionek, myślał przede wszystkim o wyeksponowaniu i udostępnieniu kopalni dla masowej turystyki5. Zaproponował on trzy sposoby ekspozycji i zwiedzania podziemi: 1) „metodą Pachniaka” (por. Ryc. 2); 2) obejrzenie fragmentu kopalni od góry, po usu-nięciu skał przykrywających wyrobiska; 3) przejście odcinka wyrobisk pogłębionym chodnikiem, tak jak to jest dziś na trasie turystycznej. Eksponowany fragment kopalni miał znaleźć się pod dachem hali, obok której miał stanąć pawilon wystawowy.

Część kopalni przeznaczona do tej trojakiej ekspozycji miała być uprzednio sys-tematycznie przebadana. Dlatego równocześnie z budową muzeum miała powstać w Krzemionkach badawcza stacja archeologiczno-górnicza. Te późniejsze projekty, również według koncepcji doc. dr. Jana Kowalczyka, zakładały budowę infrastruktury rezerwatu na zewnątrz pasma wyrobisk w stosunku do „wilegiatury Żurowskiego” i likwidację przejazdu poprzez pole górnicze. Doc. dr J. Kowalczyk przedstawił ory-ginalną propozycję jej lokalizacji i organizacji. W skład personelu miał wchodzić jeden lub kilku archeologów i górnicy, w tym kierownik ruchu, jak w każdej kopalni współczesnej. Stacja archeologiczna i baza noclegowa miała stanąć poza skrajem pola górniczego. Chodziło o to, żeby w celu ochrony przed zniszczeniem krajo-brazu nakopalnianego, po pierwsze: żadna linia komunikacyjna nie przechodziła przez wyrobiska w ich najlepiej zachowanej części, tak jak dotąd droga i ścieżka do zagrody Pachniaka i „wilegiatury Żurowskiego”; po drugie zaś, aby odsunąć ruch turystyczny od najlepiej zachowanej części kopalni w pobliżu szybów 1–4, która miała stanowić ścisły rezerwat, dostępny tylko dla specjalistów z zakresu archeologii i nauk przyrodniczych.

5 Z. Rajewski, Kopalnia krzemienia w Krzemionkach i jej problemy archeologiczno-muzealne, Wia-do mości Archeologiczne, t. 36 (1): 1971, s. 29.


Zgodnie z koncepcją J. Kowalczyka, budowa części muzealnej ośrodka miała być zlokalizowana w miejscu zabudowy dawnej wsi Krzemionki, w pobliżu tamtejszej studni, tam gdzie droga Jelenia Góra – Stoki przecinała pole górnicze i teren był już częściowo zniszczony (Ryc. 1). Dojazd miała zapewnić zmodernizowana część tej drogi. Na przyległej części pola górniczego można byłoby prowadzić wszelkie badania (Ryc. 1: W), zlokalizować ośrodek naukowo-badawczy i udostępnić teren dla zwiedzających. W wyniku kosztownych prac projektowych powstały plany budynków stacji archeologicznej i gmachu muzealnego. Do tych planów napisałem wprowadze-nie o charakterze przewodnika po rezerwacie. Wszystko zostało pięknie oprawione w zieloną okładzinę tworząc imponującą „zieloną księgę”, której egzemplarze pre-zentowane były w kilku instytucjach.

Niezależnie od planów na przyszłość prof. Z. Rajewski postanowił tymczasowo, ale nowocześnie wyeksponować Krzemionki. Zgodnie z przyjętą już zasadą, poza polem górniczym, obok rozległego parkingu, w 1968 rozpoczęto, a w 1969 roku ukończono budowę z pustaków dwóch „tymczasowych” pawilonów, wystawowego i gospodarczego, o lekkiej konstrukcji. Przed Działem Neolitu PMA stanęło zadanie organizacji wystawy. Byłem najbardziej zaangażowany w przygotowanie scenariusza i samej wystawy. Miała ona bardzo ładną oprawę plastyczną, zgromadzone zostały piękne zabytki górnictwa i trzech kultur archeologicznych: pucharów lejkowatych, amfor kulistych i mierzanowickiej, związanych z eksploatacją krzemienia pasiastego. Po obejrzeniu wystawy zwiedzający byli kierowani ścieżką w stronę szybów 1 i 2, zapoznając się z krajobrazem nakopalnianym. Chętni mogli zapuszczać się w pod-ziemia „metodą Pachniaka”. Wielu ograniczało się jednak tylko do spojrzenia w głąb wyrobisk z dna szybów nie wchodząc do podziemi.

W związku z przygotowaniem wystawy zorganizowany został kurs dla przyszłych przewodników po rezerwacie. Wygłosiłem kilka wykładów dla kilkunastu młodych ludzi i miałem ich przeegzaminować. Przed egzaminem zorganizowano przyjęcie, więc niektórzy, szczególnie organizatorka przyjęcia, byli pewni, że egzamin mają z głowy, bo sprawa przeszła przez bufet. Jednak „nie ze mną takie numery”. Nie zamierzałem nikomu pozwolić być przewodnikiem bez dostatecznej wiedzy o Krze-mionkach. Większość była dobrze przygotowana. Tylko organizatorka przyjęcia „nie miała pojęcia o bladym wyobrażeniu”, jak mawiał prof. S. Krukowski. Była zdziwiona moimi wymaganiami i nie mogłem jej przekonać, żeby przyszła powtórnie na egza-min. Później żaden z absolwentów kursu nie został zatrudniony jako przewodnik, więc wszystko to minęło się z celem.

W czerwcu 1969 roku, w ramach obchodów 25-lecia PRL, z wielką pompą odbyła się w Ostrowcu Świętokrzyskim uroczysta sesja popularno-naukowa na temat Krze-mionek. Podstawowy referat wygłosił doc. dr hab. Waldemar Chmielewski z IHKM PAN. Po przyjeździe na teren rezerwatu, wiceminister Kultury i Sztuki Zygmunt Garstecki oficjalnie przeciął wstęgę i otworzył ośrodek muzealny z omówioną wyżej wystawą (Ryc. 6).

114 BOGDAN BALCER

MÓJ UDZIAŁ W REALIZACJI FILMU

W lipcu 1968 r. przeżyłem w Krzemionkach niezwykłą przygodę filmową. Na zamówienie Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa Wyższego warszawska Wytwórnia Filmowa „Czołówka” nakręciła film o Krzemionkach zatytułowany „Prastary skarb”, według scenariusza i w reżyserii Macieja Sieńskiego (ryc. 7)6. Operatorem filmu był doświadczony Adolf Forbert, ten sam co nakręcił „Zakazane piosenki”, pierwszy po wojnie polski film fabularny. Pomysł scenariusza zaczerpnął M. Sieński z książeczki T. Żurowskiego zatytułowanej „Świt górnictwa”. Jako reżyser i scenarzysta filmu, postanowił przedstawić jeden dzień działalności górników i krzemieniarzy na tere-

6 Film „Prastary skarb – kopalnia krzemienia sprzed 5000 lat” otrzymał w 1973 r. III nagrodę na Muzealnym Przeglądzie Filmów w Kielcach.

Ryc. 6. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Zygmunt Garstecki (1912–1988), wice-mi nister w Ministerstwie Kultury i Sztuki otwiera w asyście autora rezerwat i wystawę w dniu 12 czerwca 1969 r. W głębi na lewo od ministra widoczny prof. Bolesław Krupiński, a czwarty Klemens Rychlewicz.

Z archiwum autora

Fig. 6. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. Zygmunt Garstecki (1912–1988), deputy minister in the Ministry of Culture and Art, with the author, opens the Reserve and Exhibition, 12th June, 1969. At the back, left of the minister, is Prof. Bolesław Krupiński, the fourth is Klemens

Rychlewicz. From the author’s archive


nie kopalni. Dwie relacje na temat filmu opublikowałem w 1969 r.7 Formalnie byłem konsultantem filmu, ale reżyser nie słuchał żadnych moich uwag, bo uważał, że to on wie wszystko najlepiej.

Na potrzeby filmu, na podstawie zabytków kultur pucharów lejkowatych (KPL) i Ertebølle, zaprojektowałem rekwizyty: kliny, pobijaki, tłuki, naczynia, siekierę

7 B. Balcer, „Prastary skarb” – film o kopalni prahistorycznej w Krzemionkach Opatowskich, Wia-domości Archeologiczne, t. 34 (3–4): 1969, s. 475–476; tenże, Byłem pomocnikiem mistrza, Z otchłani wieków, r. 35 (1): 1969, s. 12–17.

Ryc. 7. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Ekipa realizatorów filmu „Prastary skarb” 1968 r. Od lewej stoją: T. Żurowski, obok B. Balcer jako „pomocnik mistrza”, czwarty – „pomocnik górnika”, przed nim asystent operatora ze scenografką K. Husarską. Wśród „cywilów” postacie z filmu, stoją: drugi od prawej – „mistrz krzemieniarski”, czwarty „górnik”, ósmy – „wojownik”. W dolnym rzędzie: pierwszy od lewej siedzi „chłopiec-pomocnik”, przykucnął operator A. Forbert (w białej czapce), obok reżyser M. Sieński, poniżej reżysera J. Pachniak jako „dziadek”, czwarty od prawej siedzi chłopiec – „pacholę”. Na pierwszym planie pasą się barany jako jeszcze żywy pokarm górników i krzemieniarzy. Fot. K. Langda

Fig. 7. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. Crew working on the film “Ancient Treasure” in 1968. Standing from the left: T. Żurowski, next is B. Balcer as “master’s assistant”, fourth – “miner’s assistant”, before him cameraman’s assistant with scenographer K. Husarska. Among the “civilians” characters from the film, standing: second from right – “master flint knapper”, fourth “miner”, eighth – “warrior”. Bottom row: sitting first on the left is “boy assistant”, cameraman A. Forbert (in white cap) is crouching next to director M. Sieński. Below him is J. Pachniak playing “grandpa”, fourth from the right sits a boy playing the “lad”. In the foreground, sheep are grazing as the still live food of miners

and flint knappers. Photo: K. Langda

116 BOGDAN BALCER

(Ryc. 8), łuk i strzały. Największą trudność stanowiło sporządzenie narzędzi kamien-nych, pomimo zastosowania nowoczesnych maszyn. Daje to pojęcie o trudności ich wykonania w neolicie. Przez dwa dni Tadeusz Bąbel, garncarz ludowy z Kątów Denkowskich, wykonywał 8 naczyń typowych dla KPL, według moich projektów, które długo potem przetrwały w Krzemionkach.

Pracę w przodku filmowano w wielkiej komorze utworzonej przez współczesnych wapiennikarzy podczas rabunkowej eksploatacji wapienia w latach międzywojennych. Na powierzchni zbudowano obozowisko i zaaranżowano pracownię krzemieniar-ską, która odtworzona została na podstawie wyników wykopalisk przeprowadzonych przez T. Żurowskiego w latach 1959 i 1960. Usypano hałdę odpadków krzemien-nych. Wielki narzutowiec pełnił rolę spodka-kowadła. Zbudowano daszek nad głową mistrza-krzemieniarza.

Ze względu na brak danych źródłowych najtrudniejszym zadaniem było zapro-jektowanie kostiumów. Ich tworzywem były skóry i zgrzebne płótno. Każda z postaci była inaczej ubrana przez scenografkę Krystynę Husarską (Ryc. 9 i 10).

W filmie występowałem w roli pomocnika mistrza krzemieniarskiego (Ryc. 11). Była to dla mnie niecodzienna przygoda. Najbardziej kłopotliwe było to, że charakte-ryzowano mnie po około 2 godziny każdego dnia zdjęciowego. Brodaty, wąsaty, skąpo odziany w płócienne i skórzane łachy, z tłukiem i zaczątkowcem siekiery w dłoniach łupałem krzemień, siedząc na hałdzie krzemiennych odpadków w pobliżu szybu, chwilami przenosiłem się w czasy neolitu przed pięcioma tysiącami lat, ale po chwili

Ryc. 8. Rekonstrukcja siekiery neolitycznej – ostrze z krzemienia pasiastego w drewnianej oprawie, jeden z rekwizytów do filmu „Prastary skarb”, zaprojektowany przez autora. Z archiwum autora

Fig. 8. Reconstruction of a Neolithic axe – blade of striped flint mounted in wood, one of the props, designed by the author for the film “Ancient Treasure”. From the author’s archive


Ryc. 9. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Na planie filmu „Prastary skarb” w 1968 r. Julian Pachniak, dawny mieszkaniec wsi Krzemionki i strażnik w rezerwacie, jako „dziadek”

w obozie górników i krzemieniarzy. Fot. K. Langda

Fig. 9. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. Film shoot of “Ancient Treasure” in 1968. Julian Pachniak, previously living in Krzemionki village and a guard in the reserve, as “grandpa”,

in the miners’ and flint knappers’ camp. Photo: K. Langda

wracałem do niewesołej rzeczywistości PRL. „Prastary skarb” wyświetlano przez kilka lat w pawilonie obok parkingu, jako nieodłączny punkt programu zwiedzania Krzemionek. Dalszy los kopii tego filmu nie jest mi znany.

OSTATNIE LATA W KRZEMIONKACH

Na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego stulecia spędzałem w Krzemionkach sporo czasu. Mieszkałem samotnie w domku T. Żurowskiego, obok zagrody Pachniaków. Jedno lato było szczególnie upalne. Co kilka dni płonęły zagrody w okolicznych wioskach. Długotrwałe były przerwy w dopływie prądu, nie było wówczas wody, bo pompa była nieczynna. Miałem kłopoty z wyżywieniem, bo zakupy żywności były wówczas bardzo trudne, zarówno ze względu na brak sklepów, jak i towarów.

118 BOGDAN BALCER

Wstawałem o świcie, około godziny czwartej i do dziewiątej w wielkiej ciszy, chłonąc zapachy roślinności pokrywającej zroby krzemionkowskie, pisałem pracę doktorską8. Pod względem naukowym sformułowałem wówczas istotne wnioski w odniesieniu do rozwoju eksploatacji Krzemionek przez społeczności poszczególnych kultur. Na podstawie ówczesnej znajomości kopalni i danych pośrednich, w postaci materiałów z osad poza terenem kopalni, doszedłem do wniosku, że społeczności KPL zaledwie rozpoczęły eksploatację krzemienia pasiastego metodami odkrywkowymi na skraju pola górniczego, a rozwinęły ją w pełni dopiero społeczności kultury amfor kulistych9. Do dziś jest to sprawa dyskusyjna.

8 B. Balcer, Krzemień świeciechowski w kulturze pucharów lejkowatych. Eksploatacja obróbka i roz-przestrzenienie, Wrocław 1975.

9 B. Balcer, K. Kowalski, Z badań nad krzemieniem pasiastym w pradziejach, Wiadomości Archeo-logiczne, t. 43 (2): 1978, s. 127–145.

Ryc. 10. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Pracownia krzemieniarska zainsce-nizowana w filmie „Prastary Skarb”. Przy spodku (duży kamień) siedzą z lewej „mistrz krzemieniarski”,

a z prawej autor jako „pomocnik mistrza”. Fot. K. Langda

Fig. 10. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. Flint workshop staged for the film “Ancient Treasure”. “Master flint knapper” and “master’s assistant” (author, on the right) are sitting next

to a large stone used as a base for breaking up flint nodules. Photo: K. Langda


W latach 1969 i 1970 zapoczątkowane zostały w Krzemionkach badania szybu 5, w miejscu projektowanego pawilonu ekspozycyjnego10 (Ryc. 1: W). Siłę roboczą w Krzemionkach stanowili uczniowie szkół górniczych z Górnego Śląska pod kierun-kiem wielkiego miłośnika Krzemionek pana Klemensa Rychlewicza. Współpracował on uprzednio z inż. T. Żurowskim. Uczniowie mieszkali w szkole w Ostrowcu Świę-tokrzyskim. Nie było to atrakcyjne miejsce na wakacje dla młodzieży z zadymionego Śląska. Mogli oni odetchnąć tylko na terenie Krzemionek, gdzie byli dowożeni na zmianę grupami. Zwiedzali kopalnię i głównie pomagali w pracach porządkowych. Część odgruzowywała podziemia. Pracowali na ogół krótko; więcej było przy tym zamieszania aniżeli konkretnej pracy. Nikt bowiem nie zastąpi dorosłych robotni-ków najemnych lub studentów zainteresowanych przedmiotem badań. Po pobycie w Krzemionkach w głowach adeptów górnictwa współczesnego pozostawało jednak trochę wiedzy na temat pradziejowych początków ich zawodu.

10 B. Balcer, Cel i wyniki badań w Krzemionkach w latach 1969–1970, [w:] W. Brzeziński (red.), Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, Warszawa 1996, s. 167–193. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 3.

Ryc. 11. Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Autor w 1968 r.jako „pomocnik mistrza” w filmie „Prastary Skarb”. Fot. K. Langda.

Fig. 11. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district. The author in 1968as “master knapper’s assistant” in the film “Ancient Treasure”. Photo: K. Langda

120 BOGDAN BALCER

Do dalszych prac związanych z budową ośrodka naukowo-muzealnego w Krze-mionkach już nie doszło. W zlikwidowanej uprzednio wsi Krzemionki, której miesz-kańcy zostali przesiedleni w okolice Zawichostu, pozostali jeszcze, o ile pamiętam, mieszkańcy trzech domów. Prof. Z. Rajewski jako dyrektor PMA nie chciał się zgodzić na ostateczne przejęcie rezerwatu do czasu ich wykwaterowania. Sprawy formalne z tym związane okazały się niezwykle trudne. Wszechmocny zdawałoby się prof. Z. Rajewski okazał się bezsilny wobec lokalnej biurokracji. Skończył się jego entuzjazm i marzył już tylko o tym, żeby pozbyć się Krzemionek, co objawiał w Muzeum nad wyraz głośno, rwąc resztki włosów z głowy. Tymczasem były pewne szanse realizacji naszych projektów, bo Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych skłonne było wybudować zaprojektowane budynki stacji i muzeum. Życzliwie był ustosunkowany do Krzemionek bardzo wpływowy przewod-niczący Państwowej Rady Górnictwa, prof. Bolesław Krupiński, który niestety, zmarł nagle przed podjęciem tych ważnych decyzji. Niedługo po nim – w czerwcu 1974 r. – zmarł także prof. Z. Rajewski. Jeszcze za jego życia, w lipcu 1972 r., doc. dr hab. J. Kowalczyk odszedł z PMA do Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, gdzie został kierownikiem Zakładu Epoki Kamienia. Wkrótce, dyrektor IHKM PAN prof. dr hab. Witold Hensel, pod kierunkiem którego kończyłem przygotowywać wspomnianą pracę doktorską, zatrudnił również mnie w Instytucie – od grudnia 1972 r. Odtąd prace w Krzemionkach przejęli inni pracownicy Działu Neolitu w PMA: mgr Krzysztof Kowalski i mgr Jerzy Tomasz Bąbel, a następnie młodsi archeolodzy.

Wiele lat później autor uczestniczył w pracach Stałej Komisji Konserwatorskiej do Spraw Rezerwatu Archeologicznego w Krzemionkach Opatowskich działającej w latach 1998–2002 przy Generalnym Konserwatorze Zabytków RP. Komisja opra-cowała pierwsze plany ochrony i zagospodarowania tego wspaniałego zabytku jako wytyczne polityki konserwatorskiej.

BOGDAN BALCER

THE KRZEMIONKI EXCAVATIONS IN THE YEARS 1954–1972.MY REMINISCENCES

S u m m a r y

The author is one of the oldest still living archaeologists to take part in the excavations of the Neolithic flint mine at Krzemionki, Ostrowiec Świętokrzyski district. He was there for the first time in 1954 with an excursion of archaeology students from the University of Warsaw. A vil-lage stood over part of the terrain where the mine was situated and, in one of the farms at its edge, Stefan Krukowski, who explored the site before World War II, had set up his base. In the post-war years the engineer Tadeusz Żurowski, then heading the excavations, added a small house to serve as living and storage quarters. Żurowski had covered the three shafts excavated by Krukowski with concrete domes and began clearing the rubble from the underground work-


ings. It was he who discovered the schematic drawing of a figure which now serves as the logo of the Krzemionki Museum. He also excavated shaft no. 4.

In 1961, the author, then on the staff of the State Archaeological Museum in Warsaw (PMA), was serving his archaeological apprenticeship at Krzemionki under the leadership of T. Żurowski, excavating the Neolithic galleries and chambers. When, in 1968, the mine became a Branch of the PMA, he took part in various activities, among others, in filming a popular science documentary about the Krzemionki mine, titled “An Ancient Treasure”. In 1969 and 1970 he participated in surface excavations of the mining field, where a science and research station was to be built, according to a concept laid out by Professors Z. Rajewski and Jan Kowalczyk. In the late 1960s and early 1970s the author wrote his PhD thesis on grey white spotted flint from Świeciechów among people of the Funnel Beaker culture. In both this and other works he wrote about the mining, production and distribution of tools made of striped flint (Balcer 1975). In 1972 the author moved from the PMA to the Institute of History of Material Culture, Polish Academy of Sciences (now Institute of Archaeology and Ethnology) and from that time only visited Krzemionki and observed the work of his colleagues at the site. The project planned by Rajewski and Kowalczyk was never realised.


ZBIGNIEW KOBYLIńSKIInstytut Archeologii

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

KOPALNIA „KRZEMIONKI OPATOWSKIE”,OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO I LISTA

ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA UNESCO

PODSTAWY PRAWNE, CELE I SKUTKI WPISU DOBRA KULTURYNA LISTĘ ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA UNESCO

Ideę wpisania pradziejowej kopalni krzemienia w „Krzemionkach Opatowskich” na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO wysunął w roku 1997 Profesor Andrzej Tomaszewski (1934–2010), w latach 1995–1999 Gene-ralny Konserwator Zabytków RP. Z jego inicjatywy powołana została w roku 1998 Stała Komisja Konserwatorska do spraw Rezerwatu Archeologicznego w „Krze-mionkach Opatowskich”, której przewodnictwo objął prof. Jacek Lech i której celem miało być doprowadzenie do stworzenia warunków do wystąpienia o wpisanie tego obiektu na Listę UNESCO. W marcu roku 2002 Komisja uchwaliła plany ochrony i zagospodarowania zespołu kopalń w „Krzemionkach Opatowskich” i dokumenty te dr Marek Rubnikowicz, w tym czasie p.o. Generalnego Konserwatora Zabytków, uznał za podstawę działań zmierzających do wpisania kopalni na Listę UNESCO, stwierdzając w piśmie skierowanym do Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konser-watora Zabytków, Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, Sta-rosty Powiatu Ostrowieckiego i Dyrektora Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, że „ich stosowanie będzie aktem dobrej woli ze strony władz wojewódzkich, samorządowych i gospodarzy terenu, aby największy zespół kopalń pradziejowych w Europie znalazł godne siebie miejsce na mapie świato-wych zabytków”. W tym samym roku Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN w uchwale z 29 stycznia (Uchwała... 2007) uznał opracowane przez Stałą Komisję dokumenty za podstawę działań zmierzających do wpisania kopalni w „Krzemion-kach Opatowskich” (Ryc. 1 i 2) na Listę Dziedzictwa Światowego UNESCO (Plan ochrony... 2007; Plan zagospodarowania... 2007).

124 ZBIGNIEW KOBYLIŃSKI

Niestety, do dnia dzisiejszego kraj nasz nie wystąpił do Komitetu Dziedzictwa Światowego UNESCO z wnioskiem o wpisanie kopalni w Krzemionkach na Listę. Tymczasem, w roku 2000 na Listę tę wpisana została inna neolityczna kopalnia krze-mienia w Spiennes w Belgii (Ryc. 3).

Czy dzisiaj, ponad 15 lat od zainicjowania działań na rzecz wpisania kopalni w „Krzemionkach Opatowskich” na Listę Światowego Dziedzictwa, należy kontynu-ować te działania? Jakie korzyści może obiektowi zabytkowemu przynieść znalezienie się na tej liście? Jakie warunki musiałyby być spełnione by kraj nasz mógł ubiegać się o wpisanie kopalni w Krzemionkach na Listę UNESCO? To pytania, które warto postawić i na które warto spróbować udzielić odpowiedzi.

Rozpocząć należy od przypomnienia, jak powstała i czym jest Lista Światowego Dziedzictwa. W 1954 r. rząd Egiptu ogłosił zamiar budowy zapory wodnej w Asu-anie na Nilu, która miała podnieść poziom wód w sposób zagrażający starożytnym zabytkom. W roku 1960, kiedy UNESCO ogłosiło międzynarodowy apel o fundusze na ratowanie starożytnych egipskich zabytków Abu Simbel, stwierdzono w nim np., że zabytki „nie należą jedynie do krajów, które je mają w swojej opiece. Cały świat

Ryc. 1. Krzemionki, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”. Powierzchnia pola górniczego w segmencie A po usunięciu roślinności krzewiastej w czerwcu 2006 r. (wg Plan zago-

spodarowania... 2007). Fot. J. Lech

Fig. 1. Krzemionki, Ostrowiec Świętokrzyski district. The “Krzemionki Opatowskie” reserve. Surface of mining field in segment A after removal of shrub vegetation in June 2006 (after Plan zagospodaro-

wania... 2007). Photo: J. Lech

125KOPALNIA „KRZEMIONKI OPATOWSKIE”, OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

ma prawo widzieć ich trwanie. Są one częścią wspólnego dziedzictwa (...) które ma prawo do powszechnej ochrony” (Skeates 2000, s. 20). Pojawiła się w ten sposób na forum międzynarodowym koncepcja wspólnej ponadpaństwowej własności pewnych dóbr kultury o wyjątkowym znaczeniu. Znalazła ona wyraz najpełniejszy w Kon-wencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przy-jętej w Paryżu przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury (UNESCO) w dniu 16 listopada 1972 r., a w dniu 6 maja 1976 r. przyjętej, ratyfikowanej i potwierdzonej przez władze Polski1. Kon-wencja stwierdzała w swej preambule, że „niektóre z dóbr dziedzictwa kulturalnego i naturalnego mają wyjątkowe znaczenie uzasadniające konieczność ich zachowa-nia, jako elementu światowego dziedzictwa całej ludzkości” i powołała – zapisem art. 8 – Międzyrządowy Komitet Ochrony Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego o Wyjątkowej Powszechnej Wartości, zwany „Komitetem Dziedzictwa Światowego”,

1 Polski tekst Konwencji opublikowany został w Dz.U. z 30 września 1976 r. Nr 32, poz. 190.

Ryc. 2. Numeryczny model terenu północno-zachodniego fragmentu pola górniczego „Krzemionki Opatowskie”, segmenty A i B1 (wg Plan ochrony... 2007), uzyskany dzięki lotniczemu skanowaniu lase-rowemu (2011 – MGGP Aero) w wizualizacji Slope Shader wygenerowanej w programie Global Mapper.

Opracował M. Jakubczak

Fig. 2. Digital Terrain Model of north-west fragment of the “Krzemionki Opatowskie” mining field, segments A and B1 (after Plan ochrony... 2007), obtained by aerial laser scanning (2011 – MGGP Aero).

Visualization in Slope Shader generated by Global Mapper application. Prepared by M. Jakubczak


w skład którego wchodzą przedstawiciele 21 państw, zmieniający się co 6 lat (jednak państwa zwyczajowo dobrowolnie skracają swoją kadencję do 4 lat). Artykuł 11 Kon-wencji ustanowił „Listę Światowego Dziedzictwa”, będącą wykazem dóbr dziedzic-twa kulturalnego i naturalnego, które Komitet Dziedzictwa Światowego uzna – na podstawie wyznaczonych przez siebie kryteriów spośród kandydatur zgłaszanych przez poszczególne państwa – za mające „wyjątkową powszechną wartość” (Ryc. 4).

Jakie korzyści mogą wiązać się z wpisaniem obiektu na Listę Światowego Dzie-dzictwa? Poza oczywistym prestiżem międzynarodowym, wymienić tu należy przede wszystkim wynikający z tego faktu spodziewany napływ turystów i zyski ekono-miczne. Warto zauważyć, że te oczekiwane zyski to nie tylko bezpośrednie wpływy finansowe z opłat turystów za bilety wstępu do obiektu, ale także korzyści znacznie szersze, stanowiące często istotny czynnik zrównoważonego rozwoju całego regionu, wiążące się z rozwojem infrastruktury gastronomicznej i hotelowej, a tym samym stwarzające nowe stałe miejsca pracy.

Nie są to jednak jeszcze wszystkie potencjalne korzyści związane ze znalezieniem się obiektu na Liście Światowego Dziedzictwa. Konwencja, ratyfikowana do chwili obecnej przez 190 państw, ustanowiła także formy pomocy, która może być udzielana poszczególnym państwom na cele związane z „ochroną, konserwacją, rewaloryzacją

Ryc. 3. Spiennes, prowincja Hainaut (Belgia). Stanowisko Camp-à-Cayaux. Prof. Jacek Lech w podziem-nej komorze położonej blisko szybów nr 1 i 2. W stropie za skalą 20 cm widoczne są duże konkrecje

krzemienia. Fot. M. WoodburyFig. 3. Spiennes, Hainaut province (Belgium).The Camp-à-Cayaux site. Professor Jacek Lech in the underground chamber near to the shafts 1 and 2. The large concretions of flint are visible in the roof,

next to a 20 cm scale. Photo: M. Woodbury


i ożywianiem lub odtwarzaniem” dóbr wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa (art. 13 ust. 1). W tym celu powołany został – artykułem 15 Konwencji – Fundusz Dziedzictwa Światowego. Zgodnie z artykułem 22: „Pomoc udzielana przez Komitet Dziedzictwa Światowego może przybierać następujące formy:

a) studia nad zagadnieniami artystycznymi, naukowymi i technicznymi związa-nymi z ochroną, konserwacją, rewaloryzacją i ożywianiem lub odtwarzaniem dziedzictwa kulturalnego i naturalnego...,

b) skierowanie rzeczoznawców, techników i wykwalifikowanych robotników do czuwania nad należytym wykonaniem zatwierdzonego projektu,

c) kształcenie specjalistów wszelkich szczebli w dziedzinie identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i ożywiania lub odtwarzania dziedzictwa kultural-nego i naturalnego,

d) dostarczanie urządzeń, którymi zainteresowane Państwo nie dysponuje lub których nie jest w stanie nabyć,

e) udzielanie pożyczek nisko oprocentowanych lub nieoprocentowanych, które mogą być spłacane na warunkach długoterminowych,

Ryc. 4. Groty Longmen koło Luoyang, prowincja Henan (Chiny). Posągi Buddy z czasów dynastii Tang wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa w roku 2000 na podstawie kryteriów (i), (ii) i (iii).

Fot. Z. Kobyliński

Fig. 4. Longmen Caves near Luoyang, Henan province (China). The statues of Buddha from the Tang dynasty inscribed on the World Heritage List in 2000 on the basis of criteria (i), (ii) and (iii).

Photo: Z. Kobyliński


f) przyznawanie subwencji bezzwrotnych w wyjątkowych i szczególnie uzasad-nionych wypadkach”.

Warto przypomnieć, że z terenu Polski na Liście Światowego Dziedzictwa Kultural-nego i Naturalnego znajduje się obecnie 14 wpisów, a mianowicie: historyczne centrum Krakowa (1978), kopalnie soli w Wieliczce i Bochni (1978 i 2013), niemiecki obóz kon-centracyjny i obóz zagłady Auschwitz-Birkenau (1979), Puszcza Białowieska (1979, wpis wspólny z Białorusią), historyczne centrum Warszawy (1980), Stare Miasto w Zamoś - ciu (1992), zamek krzyżacki w Malborku (1997), średniowieczne miasto w Toruniu (1997), manierystyczny, architektoniczny i parkowo-krajobrazowy zespół Kalwarii Zebrzydowskiej (1999), Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (2001), drewniane kościoły południowej Małopolski (2003), Park Mużakowski (2004, wpis wspólny z Niemcami), Hala Stulecia we Wrocławiu (2006) oraz drewniane cerkwie regionu karpackiego (2013, wpis wspólny z Ukrainą). Jest to liczba obiektów porównywalna w Europie z liczbą obiektów znajdujących się na Liście Światowego Dziedzictwa z takich krajów, jak Czechy, Szwecja, Portugalia czy Grecja, ale znacznie niższa, niż liczba obiek- tów z Wielkiej Brytanii (28), Niemiec i Francji (po 38), Hiszpanii (44) i Włoch (49).

Warto zwrócić uwagę, że chronologia wpisów obiektów na Listę Światowego Dzie-dzictwa z terenu Polski odzwierciedla bardzo wyraźną tendencję do obejmowania wpisem obiektów takich kategorii, które nie były wcześniej reprezentowane, albo były reprezentowane w sposób nieproporcjonalny, a więc obszary krajobrazu kultu-rowego, przykłady budownictwa drewnianego czy obiekty reprezentujące architek-turę współczesną. Te tendencje widoczne są także w najnowszych wpisach na Listę Światowego Dziedzictwa. Dla przykładu, wśród wpisów z ostatnich dwóch lat (2012 i 2013) znaczącą liczbę stanowią krajobrazy kulturowe, takie jak park Wilhelmshöhe w Niemczech, krajobraz kulturowy teras ryżowych Honghe Hani w Chinach, wille i ogrody Medyceuszy w Toskanii, góra Fuji w Japonii jako miejsce sakralne i źródło inspiracji artystycznych, krajobrazy kulturowe w Brazylii, Senegalu, Indonezji, Kana-dzie, czy wreszcie krajobrazy górnicze w Belgii i Francji. Ta zmiana rozumienia poję-cia dziedzictwa znalazła wyraz w sformułowaniach tzw. Globalnej strategii Komitetu Dziedzictwa Światowego: „ta nowa wizja wykracza poza wąskie definicje dziedzictwa i zmierza do uznania i otoczenia ochroną miejsc, które są wyjątkowymi przykładami ludzkiej koegzystencji ze środowiskiem, jak również ludzkich interakcji, współegzy-stencji kulturowej, duchowości i twórczej ekspresji”2.

KRYTERIA DECYZJI O WPISIE DOBRA KULTURYNA LISTĘ ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA: TRZY FILARY

Jakie zatem są kryteria, którymi kieruje się Komitet Dziedzictwa Światowego podejmując decyzje o wpisaniu danego dobra kultury lub natury na Listę Światowego Dziedzictwa? W rozumieniu Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego za „dziedzictwo kulturalne” uważane są:

2 http://whc.unesco.org/en/globalstrategy. Wejście 5 sierpnia 2014 r.


•zabytki:dziełaarchitektury,dziełamonumentalnejrzeźbyimalarstwa,elementyi formacje o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;

•zespoły:budowlioddzielnychlubłącznych,którezracjiicharchitektury,ichjednorodności lub ich integracji w krajobrazie przedstawiają wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;

•miejscazabytkowe:dziełaczłowiekalubdziełałączneczłowiekaiprzyrody,jakrównież strefy, a także stanowiska archeologiczne, przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etno-logicznego lub antropologicznego (art. 1).

Natomiast za „dziedzictwo naturalne” uważane są (art. 2): pomniki przyrody skła-dające się z formacji fizycznych lub biologicznych, albo zgrupowania takich formacji przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia estetycz-nego lub naukowego, formacje geologiczne i fizjograficzne oraz strefy ściśle rozgra-niczone, stanowiące siedlisko zagrożonych zagładą gatunków zwierząt lub roślin, przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia nauki, albo konserwacji, miejsca krajobrazowe oraz strefy naturalne ściśle rozgraniczone, przedstawiające wyjątkową wartość dla całej ludzkości z punktu widzenia nauk, kon-serwacji lub wrodzonego piękna.

Tym samym podstawowym kryterium niezbędnym do wpisania na Listę Świa-towego Dziedzictwa jest „wyjątkowa wartość dla całej ludzkości”, jak to podano w polskim tłumaczeniu tekstu Konwencji, czy inaczej – „wyjątkowa uniwersalna wartość” (outstanding universal value), jak to wynika z tekstu angielskiego Konwen-cji. Istotne znaczenie ma zatem definicja „wyjątkowej uniwersalnej wartości”, wokół której w ostatnich latach toczy się dyskusja zarówno na forum międzynarodowym (Jokilehto 2008), jak i w Polsce (Szmygin red. 2011).

Tekst Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa, który pozostaje nie-

zmie niony od momentu jej uchwalenia, nie zawierał definicji tego pojęcia. Kwestii tej poświęcony jest natomiast dokument towarzyszący Konwencji, a mianowicie Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa, aktualizowany cyklicznie, zgodnie z bieżącą strategią Komitetu Dziedzictwa Światowego3.

Wytyczne stwierdzają, że „dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze należy do bez-cennych i niezastąpionych zasobów, nie tylko każdego narodu, ale również całej ludz-kości. Strata polegająca na degradacji lub całkowitym zniszczeniu jakiejkolwiek części tych najcenniejszych zasobów, to zubożenie dziedzictwa wszystkich ludzi na świecie. Część tego dziedzictwa, z uwagi na jego wyjątkową jakość, może być uznawana za będące o ‘wyjątkowej uniwersalnej wartości’ i jako taka zasługuje na specjalną ochronę przed narastającymi zagrożeniami” (Wytyczne..., par. I.B 4). Zgodnie z Wytycznymi

3 Najnowsza wersja Wytycznych pochodzi z roku 2012 i w dalszej części artykułu będzie cytowana w tłumaczeniu Katarzyny Piotrowskiej i Bogusława Szmygina (http://www.icomos-poland.org/images/dokumenty%20doktr%20i%20uchwaly/Wytyczne%20operacyjne_2012.pdf. Wejście 2 czerwca 2014 r.).


„celem Konwencji jest rozpoznanie, ochrona, konserwacja, prezentacja i przekaza-nie przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego o wyjątko-wej uniwersalnej wartości” (Wytyczne..., par. I.B 7). Celem Konwencji nie jest przy tym „zagwarantowanie ochrony wszystkich dóbr o dużym znaczeniu lub wartości, ale jedynie wyselekcjonowanej listy tych najznakomitszych z międzynarodowego punktu widzenia. Dlatego też nie należy zakładać, że każde dobro o znaczeniu krajowym i/lub regionalnym zostanie wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa” (Wytyczne..., par. II.A 52).

Wytyczne definiują pojęcie wyjątkowej uniwersalnej wartości w następujący spo-sób: „wyjątkowa uniwersalna wartość to znaczenie kulturowe i/lub przyrodnicze, które jest na tyle wyjątkowe, że przekracza granice państwowe i ma powszechne zna-czenie dla obecnych i przyszłych pokoleń ludzkości. Z tego faktu wynika konieczność nieustannej ochrony tego rodzaju dziedzictwa przez całą międzynarodową społecz-ność” (Wytyczne..., par. II.A 49).

Konkretne kryteria ustalania, czy dane dobro posiada wyjątkową uniwersalną wartość określone zostały przez Komitet Dziedzictwa Światowego. Zgodnie ze sta-nowiskiem Komitetu dobro zgłaszane do wpisu na Listę powinno: „(i) stanowić wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka; lub (ii) ukazywać znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata, w dziedzinie rozwoju architektury techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu; lub (iii) nieść unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji wciąż żywej bądź już nieistniejącej; lub (iv) być wybitnym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości; lub (v) być wybitnym przykładem tradycyjnego osadnictwa, tradycyjnego sposobu użytkowania terenu lub morza, reprezentatywnego dla danej kultury (kultur); lub obrazującym interakcję człowieka ze środowiskiem, szczególnie jeżeli [dane dobro] stało się podatne na zagrożenia wskutek nieodwracalnych zmian; lub (vi) być powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub litera- ckimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet jest zdania, że kryterium to powinno być stosowane raczej łącznie z innymi kryteriami); lub (vii) obejmować najbardziej niezwykłe zjawiska przyrodnicze lub obszary o wyjąt- kowym naturalnym pięknie i znaczeniu estetycznym; lub (viii) stanowić wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla głównych etapów historii Ziemi, włączając świadectwa rozwijającego się na niej życia; trwających pro- cesów geologicznych istotnych w tworzeniu rzeźby terenu, bądź form geomor- fologicznych lub fizjograficznych o dużym znaczeniu; lub (ix) stanowić wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla trwających procesów ekologicznych i biologicznych istotnych w ewolucji i rozwoju ekosystemów oraz


zwierzęcych i roślinnych zespołów lądowych, słodkowodnych, nadbrzeżnych i morskich; lub (x) obejmować siedliska naturalne najbardziej reprezentatywne i najważniejsze dla ochrony in situ różnorodności biologicznej, włączając te, w których wystę- pują zagrożone gatunki o wyjątkowej uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki lub ochrony przyrody” (Wytyczne..., par. II.D 77).

Kryteria (i)–(vi) dotyczą przy tym dóbr kulturalnych, zaś kryteria (vii)–(x) – dóbr przyrodniczych.

Ważne jest, że Wytyczne wprowadziły – obok występującego w Konwencji pojęcia dóbr kulturalnych i przyrodniczych – także pojęcie krajobrazu kulturowego, które są „wspólnymi dziełami człowieka i przyrody” (Ryc. 5). Są one – zgodnie z par. II.A 47 Wytycznych – „ilustracją ewolucji społeczności ludzkiej i osadnictwa na przestrzeni czasu, zachodzącej pod wpływem ograniczeń fizycznych i/lub możliwości, jakie

Ryc. 5. Park Narodowy Göreme, Kapadocja (Turcja). Obiekt wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa w roku 1985 na podstawie kryteriów (i), (iii), (v) i (vii) jako przykład krajobrazu harmonijnie łączą-cego niezwykłe formy skalne powstałe w wyniku erozji pokładów wulkanicznych, z dziełami człowieka: podziemnymi miastami, osiedlami jaskiniowymi i przede wszystkim średniowiecznymi kościołami,

kaplicami i klasztorami wykutymi w skale. Fot. Z. Kobyliński

Fig. 5. Göreme National Park, Cappadocia (Turkey). Site inscribed on World Heritage List in 1985 on the basis of criteria (i), (iii), (v) and (vii), as an example of a landscape which harmoniously combines unusual rock forms, resulting from erosion of volcanic substrates, with the works of man: subterranean cities, cave settlements and, first of all, medieval churches, chapels and monasteries carved in the rock.



zapewnia środowisko naturalne oraz pod wpływem nakładających się sił społecz-nych, ekonomicznych i kulturowych zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych”.

Istotną kwestią jest to, że ustalenie, czy nominowany do wpisu obiekt, zespół lub miejsce jest wyjątkowym przykładem określonego zjawiska, możliwe jest jedynie poprzez dokonanie analizy porównawczej z innymi dobrami mającymi takie same lub podobne cechy (Piotrowska 2011, s. 15). Celem takiej analizy porównawczej jest wykazanie nie tylko, że podobne dobra nie zostały dotąd wpisane na Listę, ale także, że nie istnieją porównywalne dobra w tym samym obszarze geokulturowym o podobnych wartościach, które mogłyby być nominowane w przyszłości (Marshall red. 2011, s. 67–73).

Oznacza to, że aby przedstawić przekonywającą argumentację na rzecz wpisania kopalni w „Krzemionkach Opatowskich” na Listę Światowego Dziedzictwa należałoby dokonać porównania jej z innymi pradziejowymi kopalniami krzemienia w Europie, zwłaszcza ze znajdującą się już na Liście kopalnią w Spiennes, wykazując, że kopalnia w Krzemionkach różni się od niej na tyle w istotny sposób, że powinna być uznana za posiadającą wartość „wyjątkową” (Ryc. 6).

Spełnianie przynajmniej jednego z kryteriów nie jest wystarczające do uznania nominowanego dobra za godne wpisania na Listę Światowego Dziedzictwa. Zgodnie z Wytycznymi: „aby dobro uznane zostało za posiadające wyjątkową uniwersalną wartość, musi również spełniać warunek integralności i/lub autentyzmu oraz musi posiadać odpowiedni system ochrony i zarządzania zapewniający jego zachowanie” (Wytyczne..., par. II.D 78). Te trzy elementy: spełnianie jednego lub więcej spośród wymienionych wyżej kryteriów, autentyczność i integralność oraz ochrona i zarzą-dzanie są trzema filarami wyjątkowej uniwersalnej wartości dobra, warunkującymi jego wpisanie na Listę Światowego Dziedzictwa.

Nieco uwagi należy zatem poświęcić zagadnieniu autentyczności dobra nomino-wanego na Listę Światowego Dziedzictwa. Kwestia autentyczności w kulturze euro-pejskiej stała się istotna w średniowieczu i wiązała się z potwierdzaniem prawdziwości chrześcijańskich relikwii. Dzisiejsze rozumienie pojęcia autentyczności ukształtowało się w XVIII stuleciu i jest tworem epoki Romantyzmu (Jokilehto 1995, s. 19). Szcze-gólnego znaczenia nabrało dążenie do odtworzenia stanu „autentycznego” w dobie puryzmu w XIX wieku. Pojęcie to pojawiło się jako element międzynarodowej dok-tryny konserwatorskiej po raz pierwszy w preambule Karty Weneckiej z 1964 r., gdzie stwierdzono, że ludzkość poczuwa się do przekazania przyszłym pokoleniom zabyt-kowych dzieł „w całym bogactwie ich autentyzmu”. Pojęcie to wprowadzone zostało wówczas jako oczywiste dla twórców dokumentu i nie wymagające definicji. Dopiero w późnych latach 1970. kiedy Komitet Dziedzictwa Światowego UNESCO wprowa-dził do swoich wytycznych „test autentyczności” jako miarę prawdziwości wartości kulturowej obiektu, który ma być wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa, pojęcie to uzyskało status formalny.

Pojęcie autentyczności użyte zostało także w Europejskiej Karcie Dziedzictwa Architektonicznego, przyjętej przez Radę Europy w Amsterdamie w 1975 r., w której stwierdzono, że „dziedzictwo to winno być przekazane przyszłym pokoleniom w jego


autentycznym stanie”. Aż do początku lat 1990. wydawało się oczywiste, że auten-tyczność zabytku to przede wszystkim autentyczność substancji zabytkowej – mate-riału, z którego wykonany jest zabytek (Kurzątkowski 1989, s. 76). Takie rozumienie autentyczności legło właśnie u podstaw teorii konserwatorskiej, zgodnie z którą nie

Ryc. 6. Krzemionki, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”. Podziemna komora z hałdami gruzu i chodnikiem komunikacyjnym między nimi. Fot. J. Lech

Fig. 6. Krzemionki, Ostrowiec Świętokrzyski district. The “Krzemionki Opatowskie” reserve. Under-ground chamber with waste rubble dumps and communication gallery between them. Photo: J. Lech


należy odbudowywać zabytków, a jedynie konserwować ich stan aktualny. Doktryna ta została jednak naruszona w związku ze zniszczeniem ogromnej liczby zabytków w czasie ostatniej wojny. Podczas gdy w niektórych krajach uznano, że zachować należy ruiny pojedynczych zbombardowanych lub wysadzonych w powietrze obiek-tów (np. gotycka katedra w Coventry w Anglii), czy nawet całych zniszczonych miejscowości (jak np. wioska Oradur-sur-Glane w zachodniej Francji, zachowana w stanie z lipca 1944 r., kiedy hitlerowcy wymordowali wszystkich jej mieszkań-ców), w Polsce podjęto decyzję o odbudowie zabytkowych centrów historycznych miast. Dyskusja w tym względzie dotyczyła przede wszystkim odbudowy Warszawy. Jan Zachwatowicz (1900–1983), kładąc zręby pod „polską szkołę konserwatorską”, będącą raczej – zdaniem samego twórcy – wymuszonym odstępstwem od trady-cyjnych zasad konserwatorskich, stwierdzał, że „nie mogąc zgodzić się na wydarcie naszych pomników kultury będziemy je rekonstruować, będziemy je odbudowywać od fundamentów, aby przekazać pokoleniom jeśli nie autentyczną, to przynajmniej dokładną formę tych pomników, żywą w naszej pamięci i dostępną w materiałach” (Zachwatowicz 1946). Jan Zachwatowicz uzasadniając swoją koncepcję odwoływał się do uczuć patriotycznych i wartości emocjonalnych związanych z zabytkami, antycy-pując w ten sposób dalsze dyskusje na temat pojęcia autentyczności. Warto zauważyć, że współcześnie z tych samych względów – emocjonalnych, a czasem i politycznych – podejmowane są nadal sprzeczne z oficjalną doktryną konserwatorską odbudowy obiektów zabytkowych – np. odbudowa znacznej części fortecy Louisbourg w Nowej Szkocji w Kanadzie i zabytkowego centrum Quebec w związku z obchodami stulecia Kanady i „pokojową rewolucją” w Quebec późnych lat 1960., odbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie zaaprobowana przez Edwarda Gierka po wydarzeniach grudniowych 1970 r., odbudowa kościoła Frauenkirche w Dreźnie po zjednoczeniu Niemiec (pozostawionego początkowo jako trwała ruina przypominająca zniszczenie miasta nalotami alianckimi), odbudowa zamku w Trokach na Litwie czy odbudowa średniowiecznego mostu w Mostarze w Bośni, zniszczonego przez chorwackie czołgi w 1993 r. Nie jest to oczywiście zjawisko nowe – niematerialne wartości związane z zabytkami wykorzystywane były z pobudek ideologicznych i patriotycznych, wielo-krotnie naruszając rygorystyczne normy konserwatorskie – przykładami mogą być tu restauracja zamku krzyżackiego w Malborku jako „pruskiej Walhalli”, odbudowa historycznego centrum Kalisza, zniszczonego w 1914 r., budowa katedry na Hradcza-nach w gotyckim stylu po uzyskaniu niepodległości przez Czechosłowację w 1918 r., czy konserwacja cerkwi na Placu Czerwonym po 1918 r. (Rymaszewski 2000). Nie-mniej – aż do lat 1990. – działania takie traktowano zawsze jako odstępstwo od zasad konserwacji dziedzictwa kulturowego. Kiedy zabytkowe centrum Warszawy w 1980 r. wpisane zostało na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, jako uzasadnienie podane zostały nie wartości zabytkowe tego zespołu, ale fakt, że stanowi on „wyjątkowy przykład rekonstrukcji zespołu historycznego”. Autentyczność była zatem w tym kontekście rozumiana nie jako tożsamość substancji zabytkowej, ale jako prawdziwość czy wierność rekonstrukcji tej substancji.


Burzliwa dyskusja na temat znaczenia pojęcia autentyczności i praktyki orzeka-nia autentyczności zabytku, prowadząca do całkowitej zmiany kryteriów ustalania autentyczności, miała miejsce w roku 1994, w związku ze zgłoszeniem przez rząd Japonii wątpliwości, czy stosowana tradycyjnie w tym kraju praktyka cyklicznego rozbierania budowli drewnianych i zastępowania poprzednich elementów konstruk-cyjnych nowymi, nie będzie traktowana jako naruszenie autentyczności zabytków w zachodnim sensie tego pojęcia. Sięgająca VII w. n.e. świątynia Ise jest bowiem co dwadzieścia lat całkowicie rekonstruowana, co stanowi specyficzną formę konser-wacji zabytków, powiązaną z symboliczną rewitalizacją obiektu w czasie ceremonii religijnej. Praktyka zastępowania dawnej substancji nową wynika zresztą w Japonii również ze względów czysto praktycznych. W specyficznych warunkach klima-tycznych Japonii trwałość materiałów organicznych wynosi od 20 lat (w przypadku cedrowych gontów) do maksimum 400 lat (w przypadku elementów konstrukcji nośnej). W związku z tym w pracach konserwatorskich w Japonii nacisk kładzie się nie na autentyczność materiałów, która jest niemożliwa do osiągnięcia, ale na auten-tyczność zamysłu i rzemiosła, bowiem stosowane są wyłącznie tradycyjne techniki budownictwa i zdobnictwa, jak również materiały stosowane są takie same (choć nie te same), co użyte w czasie inicjalnego procesu konstrukcyjnego (Larsen 1994, s. 68–69). Ten sam proces cyklicznej wymiany substancji, przy zachowaniu formy i techniki, dotyczy np. meczetów w Timbuktu w Mali i innych ziemnych budynków północnej i wschodniej Afryki, krytych strzechą grobowców Kasubi, zawierających szczątki kolejnych – od XIX wieku – królów Baganda z Ugandy, wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa drewnianych cerkwi Kiżego Pogostu na wyspie na jeziorze Onega w rosyjskiej Karelii, czy wszelkich innych budowli, wznoszonych z surowców organicznych, na obszarach zarówno europejskich, jak i pozaeuropejskich.

Trzy kolejne konferencje na temat autentyczności, które odbyły się w Bergen, Neapolu i w Nara w Japonii w 1994 r. zwróciły zatem uwagę historyków architektury i teoretyków konserwacji zabytków na konieczność relatywistycznego rozumienia poję- cia autentyczności. Dokument z Nara4 stwierdza, że: „wszelkie oceny dotyczące war tości przypisywanej dziedzictwu, jak również wiarygodności związanych z dziedzictwem źródeł informacji, mogą być odmienne w różnych kulturach, a nawet w obrębie tej samej kultury. Nie jest przeto możliwe opieranie sądów na temat wartości i autentycz-ności na tych samych, ustalonych kryteriach. Przeciwnie, respekt należny wszystkim kulturom wymaga, aby dziedzictwo kulturowe było rozpatrywane i oceniane w obrę-bie kontekstów kulturowych, którym przynależy” (art. 11). Wynika z tego dalej, że: „W zależności od charakteru dziedzictwa kulturowego, jego kontekstu kulturowego i jego ewolucji w czasie, oceny autentyczności mogą być związane z wartością wielkiej rozmaitości źródeł informacji. Aspektami tych źródeł mogą być forma i zamysł, mate-riały i substancje, wykorzystanie i funkcja, tradycje i techniki, położenie i otoczenie, nastrój i wrażenie, jak również inne czynniki wewnętrzne i zewnętrzne” (art. 13).

4 http://whc.unesco.org/document/9379. Wejście 5 sierpnia 2014 r.


Dalsze rozszerzenie pojęcia autentyczności przyniosło sympozjum w San Antonio w 1996 r., w czasie którego zwrócono m.in. uwagę, że w dzisiejszym świecie, w którym zmiana jest regułą, autentyczność kulturowa może być rozumiana jako odzwiercie-dlenie istoty oferowanego doświadczenia kulturowego, a zatem ocena autentyczności musi koncentrować się (przynajmniej w niektórych przypadkach) na niematerialnych wartościach zabytku czy miejsca5.

W efekcie, dyskusje wokół pojęcia autentyczności doprowadziły do gruntownej zmiany nie tylko rozumienia tego pojęcia, ale także do zmiany koncepcji konserwa-torskich, zwłaszcza w kwestii dopuszczalności rekonstrukcji, a więc wprowadzania w obiekt zabytkowy nowej, „nieautentycznej” substancji zabytkowej. Stwierdzono bowiem, że nośnikiem autentycznych niematerialnych wartości kulturowych mogą być obiekty, miejsca czy krajobrazy, których substancja zabytkowa nie jest autentyczna w tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia. Przyznano zatem rację sformułowaniom zawartym w tzw. Karcie z Burra 6, przyjętej przez Australijski Komitet Narodowy ICOMOS w 1999 r. (pierwsza wersja tej karty pochodzi z 1979 r.), gdzie stwierdzono wręcz, że rekonstrukcja jest właściwa, jeśli „miejsce jest niekompletne wskutek znisz-czenia lub zmian” (art. 20), czy w Karcie Konserwacji Miejsc o Wartości dla Dziedzictwa Kulturowego, przyjętej przez Nowozelandzki Komitet Narodowy ICOMOS w 1992 r.7

Obecnie, po opisanych wyżej przemianach w teorii i praktyce konserwacji zabyt-ków, Wytyczne z 2012 r. stwierdzają, że: „W zależności od typu dziedzictwa kulturo-wego i jego kontekstu kulturowego można uznać, że dobra spełniają warunki auten-tyzmu, jeśli ich wartości kulturowe (w kontekście kryteriów zaproponowanych we wniosku) są prawdziwie i wiarygodnie wyrażone przez szereg atrybutów, w tym:

• formęiprojekt;•materiałyisubstancje;•użytkowanieifunkcję;• tradycje,sposobyisystemyzarządzania;• lokalizacjęiotoczenie;• językorazinneformydziedzictwaniematerialnego;•atmosferęiodczucia;atakże• inneczynnikiwewnętrzne/zewnętrzne”(Wytyczne..., par. II.E 82).Nadal jednak uważa się, że „rekonstrukcje pozostałości archeologicznych, histo-

rycznych budynków, czy miast są uzasadnione tylko w wyjątkowych okolicznościach. Rekonstrukcja jest dopuszczalna jedynie na podstawie pełnej i szczegółowej dokumen-tacji i w żadnym zakresie nie może być oparta na domysłach” (Wytyczne..., par. II.E 86).

Zgodnie z Wytycznymi wszystkie dobra nominowane do wpisu na Listę Świa-

towego Dziedzictwa muszą także spełniać warunek integralności (Ryc. 7 i 8). „Inte-gralność jest miarą całości i nienaruszalności dziedzictwa przyrodniczego i/lub

5 http://www.icomos.org/docs/san_antonio.html. Wejście 4 sierpnia 2014 r.6 http://www.icomos.org/australia/burra.html. Wejście 4 sierpnia 2014 r.7 http://www.icomos.org/docs/nz_92charter.html. Wejście 5 sierpnia 2014 r.


kulturowego oraz jego atrybutów. Badanie stanu integralności wymaga oceny, w jakim zakresie dobro:

a) obejmuje wszystkie elementy niezbędne do wyrażenia jego wyjątkowej uniwer-salnej wartości;

b) jest właściwego rozmiaru, aby zapewnić pełną reprezentację cech i procesów świadczących o jego znaczeniu;

c) narażone jest na niekorzystne skutki rozwoju i/lub zaniedbania.Dla dóbr kandydujących na podstawie kryteriów (i)–(vi), materiał z którego są

wykonane i/lub ich charakterystyczne elementy powinien być w dobrym stanie, a wpływ procesów degradacyjnych powinien być pod kontrolą. Dobra powinny obej-mować większość elementów koniecznych do przekazania całości wartości przez nie wyrażanych. Powinny być również zachowane wzajemne powiązania i funkcje dynamiczne obecne w krajobrazach kulturowych, miastach historycznych oraz innych ‘żywych’ dobrach, które są podstawą ich wyróżniającego się charakteru” (Wytyczne..., par. II.E 87–89).

Ryc. 7. Suzhou, prowincja Jiangsu (Wschodnie Chiny). Ogród Mistrza Sieci – jeden z ponad pięć-dziesię ciu klasycznych chińskich ogrodów z XI–XIX w., wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa w roku 1997 na podstawie kryteriów (i), (ii), (iii), (iv) i (v) jako przykład kreacji krajobrazu opartej na

filozofii i sztuce chińskiej. Fot. Z. Kobyliński

Fig. 7. Suzhou, Jiangsu province (Eastern China). Net Master’s Garden – one of over fifty classical gardens from the 11th–19th c., inscribed on the World Heritage List in 1997 basing on criteria (i), (ii), (iii), (iv) and (v), as an example of landscape creation founded on Chinese philosophy and art.



Trzecim filarem „wyjątkowej uniwersalnej wartości” dóbr wpisywanych na Listę Światowego Dziedzictwa jest właściwa ich ochrona i zarządzanie (Ryc. 9). Jak stwier-dzają Wytyczne: „Wnioski o wpis zgłoszone Komitetowi powinny pokazywać pełne, w granicach środków, którymi dysponuje, zaangażowanie Państwa-Strony w zacho-wanie danego dziedzictwa. To zaangażowanie powinno mieć formę odpowiedniej polityki, przyjętych i proponowanych narzędzi prawnych, naukowych, technicznych, administracyjnych i finansowych w celu ochrony dobra i jego wyjątkowej uniwer-salnej wartości” (Wytyczne..., par. II.A 53). „Ochrona i zarządzanie dobrami świato-wego dziedzictwa powinny zagwarantować, że ich wyjątkowa uniwersalna wartość, włączając stan integralności i/lub autentyzmu z momentu wpisu, są utrzymane lub zostały wzbogacone w czasie. Wszystkie dobra wpisane na Listę światowego dzie-dzictwa muszą mieć zapewnione odpowiednie długoterminowe prawne, regulacyjne, instytucjonalne i/lub tradycyjne ochronę i zarządzanie, których celem jest ich zacho-wanie” (Wytyczne..., par. II.F 96–98). „Każde kandydujące dobro powinno posiadać odpowiedni plan zarządzania lub inny udokumentowany system zarządzania, który musi określać sposób, w jaki wyjątkowa uniwersalna wartość dobra powinna być

Ryc. 8. Palenque, stan Chiapas (Meksyk). Ceremonialne budowle Majów w tropikalnej dżungli z okresu między 500 a 700 n.e., wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa w roku 1987 na podstawie kryteriów

(i), (ii), (iii) i (iv). Fot. Z. Kobyliński

Fig. 8. Palenque, Chiapas (Mexico). Ceremonial Mayan buildings in the tropical jungle, built between 500–700 A.D., inscribed on the World Heritage List in 1987 on the basis of criteria (i), (ii), (iii) and (iv).



chroniona, najlepiej w drodze zaangażowania społecznego” (Wytyczne..., par. II.F 108). Szczegółowe zasady zarządzania dobrami wpisanymi na Listę Dziedzictwa Światowego opracowane zostały ostatnio przez UNESCO w formie praktycznego podręcznika (Wijesuriya i in. 2013).

O tym, że brak właściwej ochrony i zarządzania nie tylko skutkuje brakiem możliwości wpisania nominowanego dobra na Listę Dziedzictwa Światowego, ale może nawet spowodować wykreślenie już wpisanego dobra, przekonują przypadki wykreś lenia z Listy ostoi oryksa arabskiego w Omanie w roku 2007 z powodu decyzji rządu o faktycznej likwidacji tego dobra w wyniku znalezienia na jego terenie ropy naftowej, oraz doliny Łaby w Dreźnie w roku 2009 z powodu budowy mostu wpły-wającego negatywnie na krajobraz kulturowy. W 2013 r. eksperci Światowego Komi-tetu Dziedzictwa uznali, że wpis starówki warszawskiej na Liście może być zagro-żony z powodu planów budowy nowoczesnego wieżowca tuż przy granicy obszaru objętego wpisem.

Ryc. 9. Pamukkale, prowincja Denizli (Turcja). Starożytne Hierapolis. Ruiny greckiego miasta-uzdro-wiska, założonego w II w. p.n.e., wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa w roku 1988 na podstawie kryteriów (iii), (iv) i (vii), jako połączenie dzieł człowieka z wyjątkowym krajobrazem wodo spadów,

tarasów i skamieniałych basenów stworzonych przez gorące źródła wapienne. Fot. Z. Kobyliński

Fig. 9. Pamukkale, Denizli province (Turkey). Hierapolis. Ruins of ancient Greek spa town, founded in 2nd century BC and inscribed on the World Heritage List in 1988 on the basis of criteria (iii), (iv) and (vii); a combination of human creation with exceptional natural landscape: waterfalls, terraces and

petrified pools formed by hot calcite springs. Photo: Z. Kobyliński


WNIOSKI: OBECNE SZANSE NA SKUTECZNY WPIS KOPALNIW „KRZEMIONKACH OPATOWSKICH”

NA LISTĘ DZIEDZICTWA ŚWIATOWEGO UNESCO

W świetle przyjętej przez Komitet Dziedzictwa Światowego strategii, zmierzają-cej do uzyskania reprezentatywnej, zrównoważonej i wiarygodnej Listy Dziedzictwa Światowego (Wytyczne..., par. II.B 54), m.in. przez zachęcanie Państw do zgłaszania wyłącznie dóbr należących do kategorii nadal niewystarczająco reprezentowanych (Wytyczne..., par. II.B 59), co doprowadziło do przyjęcia zasady rozpatrywania naj-wyżej dwóch kompletnych wniosków nadesłanych przez dane Państwo-Stronę, pod warunkiem, że przynajmniej jeden z wniosków dotyczy dobra przyrodniczego lub krajobrazu kulturowego i przyznania priorytetu m.in. dla kandydatur dóbr przy-rodniczych, kandydatur dóbr mieszanych i kandydatury dóbr transgranicznych i międzynarodowych (Wytyczne..., par. II.B 61), wydaje się, że mamy do dyspozycji następujące możliwości w odniesieniu do ewentualnego wpisania kopalni krzemienia w „Krzemionkach Opatowskich” na Listę Dziedzictwa Światowego:1. Zgłoszenie kandydatury kopalni w Krzemionkach jako unikatowego przykładu spo-

sobu wydobywania krzemienia w epoce neolitu, ze wskazaniem na kryteria: (i), (iii), (iv) oraz (v). Sukces tak sformułowanej kandydatury wydaje się jednak mało prawdopodobny ze względu na istniejący już wpis kopalni w Spiennes i trudność udowodnienia, że kopalnia w „Krzemionkach Opatowskich” jest na tle tej kopalni wyjątkowym przykładem zjawiska górniczej eksploatacji krzemienia w epoce kamie-nia i jako taka jest niezbędna na Liście w celu zapewnienia jej reprezentatywności.

2. Zgłoszenie kandydatury kopalni w Krzemionkach wspólnie z innymi pradziejo-wymi kopalniami krzemienia w Europie. Takie rozwiązanie miałoby szanse suk-cesu w związku z priorytetem przyznanym przez Komitet Dziedzictwa Światowego dla kandydatur dóbr międzynarodowych i transgranicznych. Istniałyby tu w moim przekonaniu dwie ewentualne możliwości: kandydatura kopalni w Krzemionkach wspólna z kopalnią w Spiennes (rozszerzenie wpisu kopalni w Spiennes na wspólny wniosek Belgii i Polski) – co jednak jest zapewne mało prawdopodobne ze względu na brak zainteresowania ze strony Belgii, bądź też – bardziej prawdopodobna możliwość, jaką byłoby zgłoszenie kandydatury kopalni w Krzemionkach wspól-nie z innymi podobnymi obiektami w sąsiednich krajach, na przykład kopalnią w Krumlovskym lesie na Morawach (Oliva 2010; 2011; Oliva i in. 1999). Byłby to wówczas wniosek transgraniczny wieloczęściowy.

3. Kolejną możliwością mogłoby być zgłoszenie kandydatury kopalni w Krzemion-kach wspólnie z innymi podobnymi obiektami na terenie Polski (byłby to wówczas wniosek wieloczęściowy), np. z kompleksem kopalń krzemienia w Puszczy Kny-szyńskiej koło Białegostoku w Rybnikach i Nowinach, woj. podlaskie (Borkowski i in. 1995; 1999)

4. Możliwością dającą w moim przekonaniu największą szansę sukcesu byłoby zgło-szenie kandydatury kopalni w Krzemionkach i innych kopalń w najbliższej okolicy


jako przykładu unikatowego krajobrazu kulturowego, z powołaniem się na kry-teria (i), (iii), (iv) oraz (v). Wspólna kandydatura mogłaby dotyczyć wschodnio- świętokrzyskiego regionu pradziejowego górnictwa krzemienia i objąć przy-najmniej te znajdujące się na tym terenie kopalnie, które mają zachowaną na powierzchni rzeźbę nakopalnianą, a więc kopalnia w Krzemionkach, „Ostroga” i „Borownia” w Rudzie Kościelnej (Ryc. 10), „Krunio” i „Nowa” w Łysowodach, „Korycizna” w Wojciechówce (Ryc. 11) i „Skałecznica Duża” w Teofilowie (infor-macje o zachowanej rzeźbie nakopalnianej uzyskałem od dr. Janusza Budziszew-skiego; zob. także M. Florek, Problemy ochrony..., w tym tomie). Taka koncep-cja odzwierciedlałaby nowy paradygmat w ochronie dziedzictwa kulturowego, w którym od ochrony „izolowanych wysp” postuluje się przechodzenie do ochrony systemów przestrzennych obejmujących obszary ścisłej ochrony otoczone i połą-czone strefami ochrony ograniczonej (Kobyliński 2012, tab. 1). Zgłoszenie takiej kandydatury w największym stopniu zgodne byłoby także z aktualną strategią Komitetu Dziedzictwa Światowego, ponieważ obejmowałaby ona cały obszar histo-rycznego krajobrazu kulturowego, prezentując nie tylko osiągnięcia techniczne dawnych społeczności, ale także unikatowe formy interakcji między człowie-kiem a środowiskiem w przeszłości. Równocześnie warto zauważyć, że kopalnia

Ryc. 10. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Pole górnicze „Borownia”. Stan obecny.Fot. J. Lech

Fig. 10. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district. “Borownia” mining field.The current state of the site. Photo: J. Lech


w „Krzemionkach Opatowskich” stanowi już obecnie rezerwat przyrody, a więc war tości kulturowe i przyrodnicze są w tym przypadku zidentyfikowane i objęte ochroną, można by zatem zastanowić się nawet nad zgłoszeniem nominacji na podstawie kryteriów mieszanych.Jakie warunki musiałyby być spełnione, aby tak sformułowana kandydatura mogła

zostać zgłoszona do Komitetu Dziedzictwa Światowego? Wydaje się, że można wska-zać co najmniej trzy takie zasadnicze warunki, a mianowicie:

•przywrócenie,anastępnieutrzymywaniewewłaściwymstanieisystematycznemonitorowanie wartościowego krajobrazu kulturowego: m.in. usunięcie zarośli i części drzewostanu z pozostawieniem na obszarze zachowanej rzeźby nako-palnianej co najwyżej świetlistej dąbrowy (lepsze byłoby pełne odlesienie jak na neolitycznym polu górniczym Grimes Graves w Anglii) i likwidacja drogi gospodarczej przecinającej pole górnicze;

•przyjęcieikonsekwentnarealizacjaprogramudługoterminowejochronyauten-tycznych wartości i zrównoważonego zarządzania obiektem;

Ryc. 11. Numeryczny model terenu pola górniczego „Korycizna” w Wojciechówce, pow. Opatów, uzy-skany dzięki lotniczemu skanowaniu laserowemu (2011 – MGGP Aero) w wizualizacji Atlas Shader

wygenerowanej w programie Global Mapper. Opracował M. Jakubczak

Fig. 11. Digital Terrain Model of “Korycizna” mining field, Wojciechówka, Opatów district, obtained by aerial laser scanning (2011 – MGGP Aero). Visualization in Atlas Shader generated by Global Mapper

application. Prepared by M. Jakubczak

215 m

210 m

200 m

190 m

180 m

170 m

160 m

154 m


•akceptacja iwspółpracaze stronywszystkich interesariuszy (władze lokalne,ludność miejscowa, etc.). Zgodnie z Wytycznymi: „Wniosek o wpis na Listę powi-nien być przygotowany we współpracy z lokalnymi społecznościami i za pełną ich zgodą” (Aneks 3, par. 12). Dlatego też pierwszym krokiem na tej drodze winno być powołanie wspólnego parku kulturowego (Drela 2010; Gutowska, Krawczykowska 2010) górnictwa prahistorycznego przez współdziałające ze sobą samorządy gmin Bodzechów, Ćmielów, Ożarów i Tarłów.

BIBLIOGRAFIA

Borkowski W., Migal W., Sałaciński S., Zalewski M. 1995 Prehistoric flint mining complex at Rybniki – „Krzemianka” (Białystok Province) – pre-

sent state of research and prospects, Archaeologia Polona, t. 33, s. 524–531. 1999 Kontekst kulturowy i przyrodniczy prahistorycznych kopalń krzemienia, [w:] Z. Koby-

liński (red.), Krajobraz archeologiczny. Ochrona zabytków archeologicznych jako form krajobrazu kulturowego, Warszawa, s. 40–53.

Drela M. 2010 Park kulturowy, [w:] K. Zeidler (red.), Leksykon prawa ochrony zabytków. 100 podsta-

wowych pojęć, Warszawa, s. 248–256.Gutowska K., Krawczykowska K. 2010 Park kulturowy jako nowa forma ochrony zabytków na szczeblu lokalnym: idea i rzeczy-

wistość, [w:] H. Kisilowska i E. Malak (red.), Dwudziestolecie funkcjonowania samorządu terytorialnego w Polsce, Warszawa, s. 317–329.

Jokilehto J. 1995 Authenticity: a general framework for the concept, [w:] K.E. Larsen (red.), Nara Confe-

rence on Authenticity in relation to the World Heritage Convention, Trondheim, s. 17–34. 2008 The World Heritage List. What is OUV? Defining the outstanding universal value of cul-

tural word heritage properties, Berlin.Kobyliński Z. 2012 Andrzeja Tomaszewskiego koncepcja konserwacji zapobiegawczej środowiska, [w:]

Z. Kobyliński, J. Wysocki (red.), Konserwacja zapobiegawcza środowiska 1, Warszawa – Zielona Góra, s. 17–28. „Archaeologica Hereditas. Prace Instytutu Archeologii Uni-wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie” 1.

Kurzątkowski M. 1989 Mały słownik ochrony zabytków, Warszawa.Larsen K.E. 1994 Authenticity in the context of world heritage: Japan and the Universal, [w:] K.E. Larsen,

N. Marstein (red.), Conference on authenticity in relation to the World Heritage Conven-tion. Preparatory Workshop, Bergen, Norway, 31 January – 2 February 1994, Trondheim, s. 65–82.

Marshall D. (red.) 2011 Preparing world heritage nominations, Paris.Oliva M. 2010 Prehistoric mining in the “Krumlovský les” (Southern Moravia). Origin and development

of an industrial-sacred landscape, Brno.


2011 Chert mining in the Krumlov Forest (Southern Moravia), [in:] M. Capote, S. Consu-egra, P. Díaz-del-Río, X. Terradas (red.), Proceedings of the 2nd International Conference of the UISPP Commission on Flint Mining in Pre- and Protohistoric Times (Madrid, 14–17 october 2009), Oxford, s. 97–107. “BAR International Series” 2260.

Oliva M., Neruda P., Přichystal A. 1999 Paradoxy těžby a distribuce rohovce z Krumlovského lesa, Památky archeologické,

t. 90 (2), s. 229–318.Piotrowska K. 2011 Uzasadnienie wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa w przeszłości i obecnie, [w:]

B. Szmygin (red.), s. 10–25.Plan ochrony... 2007 Plan ochrony zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu „Krzemionki

Opatowskie”, obręb Sudół gm. Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów, pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim oraz materiały informacyjne i dokumenty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebraniem plenarnym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa, s. 112–124.

Plan zagospodarowania... 2007 Plan zagospodarowania zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu

„Krzemionki Opatowskie”, obręb Sudół gm. Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów, pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim oraz materiały informacyjne i dokumenty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebraniem plenar-nym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa, s. 125–138.

Rymaszewski B. 2000 Motywacje polityczne i narodowe związane z zabytkami, [w:] A. Tomaszewski (red.),

Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku, Warszawa, s. 81–96.Skeates R. 2000 Debating the archaeological heritage, London.Szmygin B. (red.) 2011 Wyjątkowa uniwersalna wartość a monitoring dóbr światowego dziedzictwa, Warszawa.Uchwała... 2007 Uchwała Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Wydziału I Nauk Społecznych Pol-

skiej Akademii Nauk z dnia 29 stycznia 2002 r. w sprawie neolitycznej kopalni krzemie-nia w Krzemionkach Opatowskich w związku z zagrożeniami obiektu oraz inicjatywą wystąpienia o wpisanie go na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim oraz materiały informacyjne i doku-menty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebraniem plenarnym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa, s. 109–140.

Wijesuriya G., Thompson J., Young C. 2013 Managing cultural world heritage, Paris.Zachwatowicz J. 1946 Program i zasady konserwacji zabytków, Biuletyn Historii Sztuki i Kultury, r. 8 (1/2),

s. 48–52.


ZBIGNIEW KOBYLIŃSKI

THE “KRZEMIONKI OPATOWSKIE” MINE,PROTECTION OF THE CULTURAL HERITAGEAND THE UNESCO WORLD HERITAGE LIST

S u m m a r y

The idea of inscribing the prehistoric flint mine at Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski district, on the UNESCO List of World Cultural and Natural Heritage was put forward in 1997 by Professor Andrzej Tomaszewski (1934–2010), the General Conservator of Monuments in the years 1995–1999. The appropriate UNESCO committee was notified about the initiative. At Prof. A. Tomaszewski’s suggestion, a Standing Conservation Commission for the Archaeological Reserve in Krzemionki Opatowskie was set up in 1998. The Commission worked under the chairmanship of Professor Jacek Lech. The Commission’s objective was to prepare the mining field in Krzemionki for inscription on the UNESCO World Heritage list. In 2002 the Commission adopted plans for the conservation and management of the Krzemionki mine complex. Both documents were considered to be the basis for further action by the then General Conservator – Dr Marek Rubnikowicz and by the Committee for Pre- and Proto-historical Sciences of the Polish Academy of Sciences.

Unfortunately, to date, Poland has not applied to the World Heritage Committee of UNESCO to have the Krzemionki mines inscribed on the list. Meanwhile, in 2000, Belgium applied for inclusion of its Neolithic flint mines at Spiennes on the list. On 30 November 2000, the Belgian mine was inscribed on the World Heritage List of UNESCO. In such a situation, Krzemionki’s application has little chance of success. Given the current policy of the World Heritage Commit-tee, Krzemionki’s best chance of being named a world heritage site would be to apply as a complex of prehistoric mines of striped flint from the eastern fringe of the Świętokrzyskie Mountains in central Poland. The complex comprises the following mines in the Ostrowiec Świętokrzyski and Opatów districts: Krzemionki Opatowskie, “Ostroga” and “Borownia” in Ruda Kościelna, “Krunio” and “Nowa” in Łysowody, “Korycizna” in Wojciechówka and “Skałecznica Duża” in Teofilów. The characteristic pock-marked landscape of the ancient flint mines is still visible. The proposal described here corresponds to the current trends in cultural heritage protection which tend to move away from protection of “isolated islands” to protection of spatial systems covering areas of strict protection, surrounded and connected by zones of limited protection.

To put forward such a candidate it would be necessary to:• restoreandmaintaininproperconditiontheprehistoricculturallandscapebyremoving

undergrowth and some trees from the area where characteristic surface relief remains; in this area only the thermophilous oak woods could stay; it would be necessary to close down roads running across the mining fields, especially in Krzemionki; the protected area should be systematically monitored;

•adopt and consistently implement a long termprogrammeof protectionof authenticcultural values and sustainable management of the site;

•gaintheacceptanceandcooperationoflocalauthorities,residentsandauthoritiesrespon- sible for protecting the prehistoric mines in implementing the indicated objectives;

• takethefirststepbyformingaculturalparkofprehistoricmining,ajointinitiativeofthelocal self-governments of Bodzechów, Ćmielów, Ożarów and Tarłów communes.


jANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUżDźInstytut Archeologii


KOPALNIA KRZEMIENIA W OżAROWIE,STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”,

W ŚWIETLE DAWNYCH I NOWYCH BADAń

HISTORIA BADAŃ

Stanowisko „Za garncarzami” w Ożarowie (pow. Opatów, woj. świętokrzyskie) odkrył Stefan Krukowski w lipcu 1923 r. Kilka tygodni później dokonał on wraz z Zygmuntem Szmitem pierwszego zbioru materiałów zabytkowych z powierzchni i okolicy stanowiska, po czym działalność archeologów ustała na kilka lat. Dopiero utworzenie rezerwatu archeologicznego w „Krzemionkach Opatowskich”, którego kustoszem z ramienia Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (PMA) został S. Krukowski, przyniosło ponowne ożywienie prac. Do obowiązków strażników rezerwatu należało między innymi co najmniej dwukrotne w ciągu roku zbieranie materiałów zabytkowych z powierzchni znanych wówczas pradziejowych kopalń tego regionu. Akcja ta prowadzona była z różnym nasileniem, a stanowisko „Za garnca-rzami” obejmowała w latach 1929–1931 i 1937–1939. Sam S. Krukowski nie podjął w Ożarowie żadnych badań. Przeglądał jedynie przywożone stąd do Krzemionek materiały i przeprowadzał ich selekcję. Artefakty uznane za „małowartościowe” były zakopywane w sąsiedztwie pola górniczego rezerwatu w Krzemionkach (Bąbel 1975, s. 173, ryc. 19). W wyniku prowadzonych w ten sposób badań powierzchniowych powstała kolekcja zabytków z nakopalnianych pracowni krzemieniarskich w Oża-rowie licząca około 2000 sztuk, która zapakowana w skrzynie przechowywana była w zbiorach PMA w Warszawie. Niestety, materiały te nie zostały wówczas opraco-wane, a jedyna wzmianka o kopalni w Ożarowie ukazała się drukiem przy okazji publikacji zespołów grobowych z Mierzanowic (Salewicz 1937, s. 50). W czasie zawie-ruchy wojennej zaginęła spora część zgromadzonych w PMA materiałów. Prawdo-podobnie wśród nich znajdowała się również część materiałów z Ożarowa.

148 JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

Po II wojnie światowej kopalnia ożarowska pozostawała przez długi czas w zapo-mnieniu. Dopiero lata sześćdziesiąte ubiegłego wieku przyniosły pewną odmianę. Najpierw w 1960 r. w związku z badaniami w Krzemionkach penetrował jej obszar Tadeusz R. Żurowski. Następnie w latach 1960, 1967 i 1968 przeprowadził tu badania powierzchniowe Zygmunt Krzak. Wyniki tych ostatnich prac zostały opublikowane w dwóch krótkich artykułach (Krzak 1962; 1970). Badania objęły dokładną penetrację terenu kopalni i jej najbliższej okolicy, a także okolicznych łomów wapienia. Nie miały na celu pozyskiwania zabytków z powierzchni kopalni. Zebrano ich tylko kilka sztuk.

Również w latach sześćdziesiątych, choć zupełnie niezależnie, rozpoczęła się inwentaryzacja przechowywanych w PMA materiałów pochodzących z międzywojen-nych badań prehistorycznych kopalń we wschodnim obrzeżeniu Gór Święto krzyskich. Pierwszą, drobną ich część zinwentaryzowano w latach 1962–1965. W roku 1969 Andrzej Żółtowski podjął pierwszą próbę klasyfikacji kilkudziesięciu dostępnych wówczas zabytków z Ożarowa. Jednak dopiero w 1973 r. rozpoczęto planową akcję porządkowania międzywojennych zbiorów. W latach 1973–1974 prace te prowadzone były na terenie rezerwatu w Krzemionkach pod kierownictwem S. Krukowskiego1. Materiały uznane za „małowartościowe” znów zostały zakopane na terenie rezerwatu (Bąbel 1975, s. 170 i 173, ryc. 19). W drugiej połowie lat siedemdziesiątych inwen-taryzację kontynuowali Krzysztof Kowalski i Jerzy T. Bąbel, a zakończył ją Janusz Budziszewski w roku 1979.

Kolejny etap badań stanowiska „Za garncarzami” wiązał się z podjęciem przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego szeroko zakrojonego programu badań Wschodnioświętokrzyskiego Okręgu Pradziejowej Eksploatacji Krzemieni. W latach 1978–1979 opracowano dostępną wówczas część materiałów z między-wojennych zbiorów S. Krukowskiego z Ożarowa. Jednocześnie dokonano ponow-nie wstępnych badań powierzchni stanowiska oraz geologii jego najbliższej okolicy. Rozpoczęto też studia nad rozprzestrzenieniem wytworów wykonywanych w oża-rowskich pracowniach nakopalnianych. Wyniki tych dociekań zawarto w trzech krót-kich opracowaniach (Budziszewski 1979; 1980a; 1980b). W roku 1979 ekipa Insty- tutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem J. Budziszewskiego rozpoczęła kompleksowe badania kopalni w Ożarowie. W ich ramach wykonano w latach 1979–1980 studia mikrorzeźby stanowiska oraz analizę rozrzutu materia-łów powierzchniowych. W latach 1981–1983 oraz 1991 przeprowadzono geofizyczne badania elektrooporowe, a w latach 1980–1983 badania wykopaliskowe (Ryc. 1). W pracach tych główny nacisk położono na metody służące ogólnemu rozpoznaniu stanowiska i umożliwiające ograniczenie badań wykopaliskowych do niezbędnego ze względów poznawczych minimum. Prace na obszarze stanowiska uzupełniono bada-niami powierzchniowymi okolicy, w trakcie których spenetrowano także okoliczne łomy wapienia w celu dokładnego poznania warunków geologicznych.

1 W lipcu 1973 roku S. Krukowskiego wspierał K. Kowalski, a później J.T. Bąbel. W literaturze wspo-minkowej (Kowalski 1992) daty tych akcji przytaczane są błędnie.

149KOPALNIA KRZEMIENIA W OŻAROWIE, STANOWISKO „ZA GARNCARZAMI”

Powyższą działalność podsumowano jedynie krótkimi komunikatami (Budziszew-ski 1986; 1994). W latach dziewięćdziesiątych opublikowano jeszcze wyniki analiz nie-których aspektów badań (Budziszewski 1997a; 1997b) po czym prace nad projektem ożarowskim zamarły na dekadę. Dopiero w 2009 roku szczegółowe analizy materiałów krzemiennych pochodzących z badań wykopaliskowych rozpoczął Witold Grużdź. Pierwszy etap tych prac został już ukończony (Grużdź 2010), a jego wyniki ukazały się drukiem (Grużdź 2012). Obecnie trwają analizy pozostałej części materiałów.

BADANIA Z LAT OSIEMDZIESIĄTYCH XX WIEKU

Analizę morfologii powierzchni stanowiska „Za garncarzami” przygotowano na podstawie pomiarów wysokości wykonanych w siatce kwadratowej o boku 2,5 m. Plan powierzchni pola górniczego w skali 1:500 z cięciem warstwicowym co 25 cm nie ujawnił, wbrew wcześniejszym domniemaniom (Budziszewski 1980b, Abb. 616), żad-nych zachowanych śladów obiektów eksploatacyjnych (Budziszewski 2000, ryc. 11A). Przeprowadzona na jego podstawie analiza rozkładu kątów nachylenia stoku pozwo-liła określić szereg istotnych cech stanowiska niezauważalnych podczas badań powierzchniowych i nieuchwytnych na standardowym planie hipsometrycznym. Dane te umożliwiły wyróżnienie trzech zasadniczych części stanowiska wiążących się z różnymi morfologicznie fragmentami terenu, stanowiąc istotny element podczas

Ryc. 1. Ożarów, pow. Opatów. Widok ogólny stanowiska „Za garncarzami” od południowego zachodu w trakcie badań wykopaliskowych w 1980 roku. Fot. J. Budziszewski

Fig. 1. Ożarów, Opatów district. General view of “Za garncarzami” site from the south west, during excavations in 1980. Photo: J. Budziszewski


rekonstruowania struktury przestrzennej pola eksploatacyjnego (Budziszewski 2000, ryc. 11B). Można było dzięki nim także określić fragmenty powierzchni najbardziej zniszczone przez współczesną gospodarkę rolną (Budziszewski 2000, ryc. 11C).

Precyzyjne skartowanie wszystkich leżących na powierzchni stanowiska „Za garn-carzami” okruchów skalnych jest zadaniem w zasadzie niewykonalnym. Szczegółową analizę rozkładu materiałów powierzchniowych oparto zatem na reprezentatywnej próbie. Z każdego ara stanowiska zebrano wszystkie zabytki kamienne z powierzchni jednego, ściśle określonego metra kwadratowego. W oparciu o taką próbę skartowano liczebności poszczególnych rodzajów materiałów – okruchów opoki, graniaków, natu-ralnych i przemysłowych fragmentów krzemieni – w każdym z badanych punktów. Pozwoliło to wykreślić mapy ich występowania (Budziszewski 2000, ryc. 12C), a także skartować relacje ilościowe pomiędzy różnymi rodzajami materiałów współwystępu-jących ze sobą (Budziszewski 2000, ryc. 13). W efekcie możliwym stała się zarówno ocena niektórych faktów geologicznych, jak i precyzyjne określenie natężenia śladów pradziejowej aktywności gospodarczej.

Badania geofizyczne stanowiska „Za garncarzami” prowadziła ekipa z Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii PAN) pod kierunkiem Tomasza Herbicha (Ryc. 2). Wykonano dziewięć linii sondowań elektro-oporowych o łącznej długości 860 m oraz elektrooporowe profilowania w siatce

Ryc. 2. Ożarów, pow. Opatów. Geofizyczne profilowania elektrooporowe południowej części stanowiska „Za garncarzami”. Fot. J. Budziszewski

Fig. 2. Ożarów, Opatów district. Geophysical electrical resistivity profiling of the southern partof “Za garncarzami” site. Photo: J. Budziszewski


metrowej na przestrzeni niespełna jednego hektara (Budziszewski 2000, ryc. 17). Na podstawie powyższych pomiarów sporządzono dziewięć przekrojów elektro-oporowych pokrywających siatką domniemany obszar pola górniczego oraz mapy rozkładu oporności gruntów dla dwóch głębokości. Siatka przekrojów elektrooporo-wych pozwoliła na ustalenie szeregu danych dotyczących geologii badanego obszaru (Budziszewski 2000, ryc. 18). Natomiast mapy rozkładu oporności gruntu umożliwiły wyznaczenie zasięgu pola górniczego z dokładnością do kilku metrów (Budziszewski 2000, ryc. 20). W związku z powyższym plany te miały decydujące znaczenie przy lokalizowaniu wykopów badawczych.

Badania wykopaliskowe ograniczono zgodnie z założeniami do niewielkich, ściśle określonych partii stanowiska (Ryc. 3). W każdej z trzech, wyróżnionych na podsta-wie wcześniejszych analiz, części pola górniczego założono jeden wykop wiodący o powierzchni od 10 do 24 m2. W środkowej i północnej partii stanowiska uzupełniono je pięcioma małymi szurfami o wymiarach 1 × 2 m. Natomiast w części południowej uzupełnienie takie stanowił dozór archeologiczny wykopów fundamentowych pod wznoszone tu zabudowania gospodarskie (Budziszewski 1997b, Fig. 2). W wyniku prac

Ryc. 3. Ożarów, pow. Opatów, stan. „Za garnca-rzami”: a – rozrzut materiałów pracownianych na powierzchni stanowiska; b – wykopy badawcze; c – wykopy fundamentowe zabudowań gospodar-skich dozorowane archeologicznie; d – budynki;

e – drogi. Wg J. Budziszewski (1997b)

Fig. 3. Ożarów, Opatów district, “Za garnca-rza mi” site: a – distribution of workshop mate-rials on the site’s surface; b – investigation trenches; c – foundation trenches of outhouses under archaeo logical supervision; d – buildings;

e – roads. After J. Budziszewski (1997b)


wykopaliskowych w każdej części pola górniczego przebadano w całości jeden szyb. Dodatkowo wyeksplorowano również uchwycone w wykopach fragmenty dziewięciu dalszych obiektów tego typu. Mimo że badania wykopaliskowe objęły obszar zaledwie około 0,5% powierzchni stanowiska, to jednak dostarczyły ponad 101 tys. artefak-tów krzemiennych oraz 200 zabytków z innych rodzajów skał. Odkryto ponadto kilka fragmentów ceramiki pradziejowej oraz szczątków fauny, w tym jedno górnicze narzędzie rogowe. W trakcie badań pobrano także blisko 60 prób geologicznych i gleboznawczych oraz 10 prób węgli drzewnych do oznaczania wieku bezwzględnego.

Geologia

Stanowisko „Za garncarzami” w Ożarowie leży na południowo-zachodnim stoku rozległego wzniesienia, opadającego łagodnie do suchej dziś doliny o starych, przed-czwartorzędowych założeniach. Wśród wypełniających dolinę plejstoceńskich osa-dów kilkunastometrowej miąższości zwracają uwagę pozostałości płytkiego zbior-nika wodnego z interglacjału lubelskiego, odkryte w odległości kilkuset metrów na północny zachód od stanowiska (Kosmowska-Suffczyńska, Szczepanek 1981). Samo wzniesienie budują opoki dolnego piętra turonu (górna kreda) poziomu Inoceramus lamarckii (Pożaryski 1948) pokryte resztkami utworów czwartorzędowych kilku-dziesięciocentymetrowej miąższości. Te ostatnie składają się z cienkiej warstwy gliny i dwóch serii piasków gliniastych, będących zapewne efektem wtórnego przemycia utworów morenowych.

Rytm krzemionkowy w dolnoturońskich osadach tego regionu obserwować można było pod koniec ubiegłego wieku w dużym kamieniołomie w sąsiednich Karsach (Pożaryski 1948; Budziszewski 1995). Wśród opok dolnych partii profilu rozrzucone są z rzadka poziomy małych konkrecji krzemiennych o kilkucentyme-trowej średnicy. Ku górze poziomy te stają się coraz częstsze i bogatsze. Przybierają one formę ławic o grubości do 1 m, lecz rozmiary występujących w nich konkrecji nie ulegają zmianie. Dopiero w górnych partiach profili tego piętra, wśród ławic takich drobnych krzemieni pojawiają się konkrecje znacznie większe – o średnicy do kilkudziesięciu centymetrów. W stropowej partii profili ich miejsce zajmują wielkie płaskury o średnicy kilkunastu i więcej metrów i grubości kilkudziesięciu centyme-trów. Występują one w kilku poziomach (Budziszewski 1980b, Abb. 618). Badania pola górniczego „Za garncarzami” wykazały, że eksploatowano na nim skały krze-mionkowe pochodzące z najwyższych poziomów przedstawionego tu rytmu. Wśród mnóstwa mikrokonkrecji nie mających znaczenia przemysłowego występują tu okazy poświadczające wykorzystywanie zarówno dużych konkrecji (Ryc. 4), jak i płaskurów.

Pole górnicze

Szczegółowe studia mikrorzeźby wykazały, że pole eksploatacyjne „Za garnca-rzami” leży w ledwo zaznaczonym obniżeniu biegnącym skośnie do stoku wznie-sienia, podzielonym przez dwa słabo czytelne progi (Budziszewski 2000, ryc. 11B).


Badania geofizyczne sugerują, że północny stanowi odbicie uskoku tektonicznego. Natomiast południowy, wyraźniejszy wyznacza granicę pomiędzy skałami in situ i rumoszem na wtórnym złożu przy brzegu doliny. W sumie dzielą one interesujące nas pole górnicze na trzy zasadnicze części (Ryc. 5).

Najwyższa partia stanowiska „Za garncarzami” leży na opokach popękanych zwie-trzelinowo. Jest to najsłabiej dziś poznana część pola górniczego. Jej analizę opartą o wyniki badań geofizycznych utrudnia fakt bardzo urozmaiconej rzeźby stropu opok powstałej w wyniku czwartorzędowych procesów geologicznych. W podstawowym wykopie badawczym o powierzchni 10 m2 zlokalizowano tylko jeden szyb. Miał on formę dołu o średnicy około 130 cm i głębokości około 260 cm. Na poziomie około 130 cm stwierdzono w nim półkę komunikacyjną. Okazało się, że był on uloko-wany już poza zasięgiem występowania in situ krzemieni nadających się do obróbki. W związku z tym wydaje się, że kształt jego dokumentuje raczej pewien etap drążenia

Ryc. 4. Ożarów, pow. Opatów. Konkrecja krzemienia ożarowskiego z południowej części pola górniczego „Za garncarzami”. Fot. J. Budziszewski

Fig. 4. Ożarów, Opatów district. Large nodule of Ożarów flint from southern part of the “Za garnca-rzami” mining field. Photo: J. Budziszewski


szybu, niż zakładaną, ostateczną formę. Nie znaczy to, że dla jego twórców był on zupełnie jałowy. Nadający się do obróbki krzemień występuje na tym obszarze nie tylko w skale in situ, lecz również w dwóch poziomach leżących na wtórnym złożu w spągu utworów czwartorzędowych. Występują w nich fragmenty krzemieni pokaź-nych rozmiarów, a w materiałach pracownianych mamy poświadczone ich wykorzy-stywanie. Wśród narzędzi górniczych odkrywanych w tej partii stanowiska zwracają uwagę formy wykonane ze skał krystalicznych.

Środkowa partia pola górniczego znajduje się na zupełnie zwietrzałych opokach leżących in situ. Skała ma tu konsystencję przypominającą biały ser i tylko z rzadka znajdują się w niej mniej zwietrzałe fragmenty. Nie może być tu mowy o jakiejś roz-winiętej eksploatacji podziemnej, tym bardziej, że cały ten obszar jest potrzaskany tektonicznie. Pozostałości pierwotnych poziomów krzemieni zachowane są tu w co najwyżej kilkumetrowych odcinkach. Pole górnicze ma na tym obszarze charakter zwarty i chaotyczny. Chaotyczny to znaczy, że szyby lokowano nie w jakimś określo-nym porządku, lecz skokowo w coraz to innych miejscach. Natomiast zwarty – ponie-waż złoże jest praktycznie w całości pokryte szybami. Wykop o powierzchni 24 m2 ulokowano na obszarze zwartego występowania szybów. Odsłonięto w nim fragmenty pięciu obiektów eksploatacyjnych z których cztery powiązane były stratygraficznie

Ryc. 5. Ożarów, pow. Opatów, stan. „Za garn-carzami”. Zasięg i struktura przestrzenna pola eksploatacyjnego zrekonstruowane na podstawie analiz morfologii obszaru oraz rozrzutu materia-łów powierzchniowych. Wg J. Budziszewski (2000)

Fig. 5. Ożarów, Opatów district, “Za garncarzami” site. Range and spatial structure of the exploitation field, reconstructed on the basis of morphologi-cal analyses of the area and distribution of surface

material. After J. Budziszewski (2000)


(Ryc. 6). Jeden z nich przebadany został w całości. Był to szyb niszowy o maksymalnie rozwiniętej formie – z kontrniszą na hałdę wewnętrzną (Budziszewski 1997a). Głębo-kość jego wynosiła nieco ponad 3 m. Szczegółowe analizy jego zasypisk wykazały, że pierwotnie był to obiekt o wąskim owalnym szybie, o wymiarach 180 × 130 cm, i trzech rozległych niszach sięgających 140 cm od ściany szybu (Budziszewski 2000, ryc. 27). W jego dnie znajdował się ślad po wyeksploatowaniu jednej dużej konkrecji krzemie nia oraz nieuwieńczone powodzeniem ślady pracy zmierzającej do pozyskania drugiej. Po zakończeniu eksploatacji obiekt został zasypany jedynie częściowo, tak aby naturalne procesy destrukcji u ujścia szybu objęły obszar podobny do wyeksploa-towanego pod ziemią. Pozwalało to na trwałe oznaczenie na powierzchni stanowiska obszaru prac górniczych w obrębie złoża (Budziszewski 1997a). W zasypisku tego szybu odkryto jedyny na stanowisku fragment rogowego narzędzia górniczego.

Ryc. 6. Ożarów, pow. Opatów. Wykop I na polu górniczym „Za garncarzami” w trakcie eksploracji. Widoczne fragmenty czterech jednostek wydobywczych powiązanych stratygraficznie. Fot. J. BudziszewskiFig. 6. Ożarów, Opatów district. Trench I in the “Za garncarzami” exploitation field at time of explora-

tion. Fragments of four exploitation units connected stratigraphically. Photo: J. Budziszewski


Najniższa część pola górniczego „Za garncarzami” ulokowana jest na zupełnie zwietrzałym gruzie opoki leżącym, jak się zdaje, już w przybrzeżnej partii doliny. Cały ten gruz przesycony jest okruchami krzemieni. Jednak najbogatszy poziom ich występowania wyznacza druzgot wielkich fragmentów płaskurów. Pole górnicze jest tu jak w środkowej partii zwarte i chaotyczne. To tutaj znajdują się najintensywniej-sze na stanowisku ślady pradziejowego górnictwa oraz obróbki krzemienia. Wykop o powierzchni 12 m2 ulokowano w brzeżnej partii zwartego występowania szybów. Odkryto w nim i częściowo przebadano fragmenty sześciu szybów o różnej formie i rozmiarach (Budziszewski 1986, Fig. 8C). Jeden z nich wyeksplorowano w całości. Był to prosty dół wydobywczy o średnicy około 140 cm i głębokości 170 cm zasypany szybko po zakończeniu eksploatacji (Budziszewski 1986, Fig. 8A, B). Co ciekawe nie wyeksploatowano w nim nawet połowy dostępnego krzemienia, przez co sprawia wrażenie doraźnego przedsięwzięcia. Warto odnotować, że znajduje się on pośród obiektów kilkakrotnie większych.

Datowanie

Krzemienie w Ożarowie wykorzystywane były – jak się zdaje – już w paleolicie. Sugeruje to kilka odłupków spatynowanych w sposób analogiczny do zabytków paleo-litycznych odkrytych wśród materiałów powierzchniowych.

Po raz wtóry tutejsze złoże krzemienia odkryte zostało dopiero u schyłku neolitu, około połowy III tysiąclecia BC. Wykorzystywanie krzemienia ożarowskiego w tym czasie poświadczają nieliczne materiały ze stanowisk kultury złockiej i kultury cera-miki sznurowej (Budziszewski 1980a, s. 318). Odpowiada im odkryty w południowej części stanowiska prosty dół eksploatacyjny (Budziszewski 1997b, Fig. 3) datowany metodą radiowęglową na XXV w. p.n.e. (Budziszewski 1997b, Table 1, Fig. 7).

W XXI stuleciu BC (Budziszewski 1997b, Table 1, Fig. 6) odlesiono cały obszar stanowiska rozpoczynając eksploatację na znaczną skalę. Być może prowadzono ją w dalszym ciągu przy pomocy kopalń jamowych (Budziszewski 1997b, Fig. 4), które po zakończeniu eksploatacji zasypywano tylko częściowo. Aktywność tę wiązać trzeba z grupami wczesnej fazy kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, ryc. 70).

W XVIII i XVII stuleciu BC podjęto eksploatację krzemienia ożarowskiego przy pomocy kopalń niszowych (Budziszewski 1997a; 1997b, Table 1, Fig. 6). W świetle uzyskanych datowań działalność ta może być wiązana z grupami późnej fazy kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, ryc. 70; Budziszewski 1998).

WYTWÓRCZOŚĆ KRZEMIENIARSKA

W pracowniach nakopalnianych ludność kultury mierzanowickiej wytwarzała narzędzia głównie jednego typu – ostrza noży sierpowatych (Budziszewski 1991; 1998). Tylko sporadycznie wykonywano także ostrza siekier dwuściennych oraz masywne odłupki.


W celu wstępnej analizy technologicznej zabytków wyselekcjonowano spośród inwentarza krzemiennego materiał z zasypisk dwóch szybów górniczych – I/3 i I/5, zlokalizowanych w obrębie wykopu I w centralnej partii stanowiska. Pierwszy z nich datowany jest na XVII wiek BC, drugi zaś na koniec III tysiąclecia BC (Budziszewski 1997b, Table 1, Fig. 6).

Zbiór poddany badaniom liczył 9804 formy. Dominującą grupę stanowiły w nim odłupki (4705 szt.), łuski (2548 szt.) i druzgot (2331 szt.), przy jednoczesnym małym udziale form wydzielonych (134 szt.). Ostatnia z wymienionych kategorii reprezento-wana była głównie przez rdzeniowe okazy dwuścienne (Ryc. 7). Klasyfikację zabytków masowych i wydzielonych oparto na kryteriach technicznych i morfologicznych. Interpretacja technologiczna przeprowadzona została w nawiązaniu do wyników testów eksperymentalnych, a także danych wynikających ze studiów technologicznych takich badaczy jak François Bordes, Don E. Crabtree (1969), William Andrefsky Jr. (2003, s. 11–30) i George H. Odell (2003, s. 58–62).

Wydzielono dwie główne kategorie form – o cechach technologicznych twar-dego i miękkiego tłuka. Znamiona morfologiczne pierwszej grupy: wydatny sęczek – często przybierający kształt stożka Hertza lub płaski – powstały na skutek efektu kompresji (analogiczny do występujących często w metodzie łuszczniowej), rzad-kie występowanie podcięcia (wargi) w części bliższej (Cotterell, Kamminga 1987), masywna piętka z wymiażdżeniami (Migal 2005) i towarzyszącymi radialnymi pęk-nięciami (Pelegrin 2000) oraz mała regularność wytworów, świadczą o stosowaniu uderzenia bezpośredniego tłukiem kamiennym (Ryc. 7h, j). Natomiast druga kate-goria charakteryzowała się: słabo wysklepionym sęczkiem z towarzyszącą mu wargą lub wygięciem – bending fracture (Cotterell, Kamminga 1987), małą w stosunku do reszty okazu piętką, smukłą morfologią odłupka i bardziej regularnym przebiegiem grani oraz krawędzi (Whittaker 1999, s. 185–193; Pelegrin 2000). Odłupki tego typu odbijano najprawdopodobniej przy zastosowaniu techniki uderzenia bezpośredniego miękkim kamieniem (np. otoczakiem z piaskowca lub wapienia) lub ewentualnie porożem (Ryc. 7a, b, d, e, g).

Analiza kątów rdzeniowania również przemawia za stosowaniem dwóch sposobów uderzenia bezpośredniego. Pierwszy (uderzenie bezpośrednie twardym tłukiem), gdy pięta była nachylona pod kątem prostym do odłupni, a drugi (uderzenie bezpośrednie miękkim tłukiem) gdy płaszczyzny te tworzyły kąt ostry. Obie techniki uderzenia były często używane naprzemiennie i na różnych etapach obróbki (Grużdź 2012).

W procesie wytwarzania narzędzi bifacjalnych na polu górniczym w Ożarowie można wyróżnić cztery etapy redukcji. Występujące na stanowisku formy najczęściej łączą się z wczesnymi etapami obróbki i zwykle zaniechane były na skutek błędów wytwórców lub niedoskonałości surowcowych. Pierwszy etap produkcji (Ryc. 8a) bazował na doborze surowiaka i sprawdzeniu, czy nadaje się on do dalszej obróbki (brak skaz i spękań tektonicznych). Kolejne stadium (Ryc. 8b) polegało na odbijaniu przy użyciu techniki uderzenia bezpośredniego twardym tłukiem kamiennym zazwy-czaj masywnych odłupków, które miały ścienić półwytwór i nadać mu odpowiedni


Ryc. 7. Ożarów, pow. Opatów, stan. „Za garncarzami”. Materiał z szybów I/3 i I/5: a, b, d, e, g, h, j – odłupki; c, f, i, k-p – półwytwory dwuścienne. Rys. K. Pyżewicz

Fig. 7. Ożarów, Opatów district, “Za garncarzami” site. Material from shafts I/3 and I/5: a, b, d, e, g, h, j – flakes; c, f, i, k-p – bifacial preforms. Drawn by K. Pyżewicz


Ryc. 8. Ożarów, pow. Opatów, stan. „Za garncarzami”. Schematy redukcji

w procesie produkcji form bifacjalnych.

Rys. W. Grużdźi K. Pyżewicz

Fig. 8. Ożarów, Opatów district, “Za

garncarzami” site. Reduction schemes used in the process of knapping bifacial

forms.Drawn by W. Grużdź

and K. Pyżewicz



kształt. Proces ten mógł odbywać się z wykorzystaniem stworzonej wcześniej kra-wędzi bifacjalnej lub z zaanektowanego na piętę naturalnego tylca. W nie których przypadkach etap ten był pomijany, np. gdy surowiak był dostatecznie cienki i nada-wał się do właściwego ścieniania. Trzecie stadium sprowadzało się do zasadniczego kształtowania formy bifacjalnej i mogło zostać przeprowadzone z użyciem trzech metod redukcji. Pierwszym sposobem było odbijanie odłupków ścieniających od części wierzchołkowej i podstawy (Ryc. 7k, n-p), podczas gdy z przeciwległej strony odszczepiano sekwencje z obydwu lub jednego boku (Ryc. 8c/1 A i B). Metoda ta była najczęściej stosowana, gdy zaczątkowiec miał przekrój zbliżony kształtem do trapezu lub trójkąta. Druga strategia (Ryc. 8c/2) jest w pewnym stopniu analogiczna

Ryc. 9. Lokalizacja znalezisk noży sierpowatych z krzemienia ożarowskiego: a – znaleziska noży i ostrzy bifacjalnych z krzemienia ożarowskiego; b – pole górnicze, stan. 1 „Za garncarzami”

Stanowiska archeologiczne: 1 – Adamczowice, pow. Sandomierz, stan. 11; 2 – Buszkowice, pow. Opatów; 3 – Byszów, pow. Sandomierz, stan. 21; 4 – Byszów, pow. Sandomierz, stan. 31; 5 – Byszów, pow. Sando-mierz, stan. 34; 6 – Chmielów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski; 7 – Glinka, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, grób; 8 – Hucisko, pow. Zamość, stan. 1; 9 – Kaliszany, pow. Opatów, stan. 23; 10 – Kamień Plebański, pow. Sandomierz, stan. 7; 11 – Łukawka, pow. Opatów, stan. 2, skupisko A; 12 – Mierzanowice, pow. Opatów, stan. 1, cmentarzysko; 13 – Mydłów, pow. Opatów, stan. 38, grób?; 14 – Kichary Nowe, pow. Sandomierz, cmentarzysko; 15 – Stodoły, pow. Opatów, stan. 1; 16 – Stodoły-Kolonie, pow. Opatów, stan. 6; 17 – Stodoły, pow. Opatów, stan. 45; 18 – Szarbia, pow. Kazimierza Wielka; 19 – Trębanów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 20; 20 – Trześń, pow. Tarnobrzeg, grób 7; 21 – Wojciechowice, pow. Opatów, stan. 1; 22 – Wojciechowice, pow. Opatów, stan. 3; 23 – Wojciechowice, pow. Opatów, punkt 3; 24 – Wojciecho-wice, pow. Opatów, stan. 6; 25 – Wojciechowice, pow. Opatów, okolice; 26 – Boria-Wyrzykowszczyzna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Pole R. Gromka”; 27 – Złota, pow. Sandomierz; 28 – Złota, pow. Sandomierz, stan. „Nad Wawrem”, cmentarzysko. Opracował W. Grużdź na podstawie: Budziszewski 1979; Krzak 1983; Bąbel 1985; 2013; Kopacz, Valde-Nowak 1987; Florek 1995; Zalewski, Sałaciński 1996;

Kowalewska-Marszałek 1999; Florek i in. 2000; Libera 2001; Balcer i in. 2002

Fig. 9. Location of sickle knives from Ożarów flint: a – findings of bifacial knives and blades from Ożarów flint; b – mining field, “Za garncarzami” site 1

Archaeological sites: 1 – Adamczowice, Sandomierz district, site 11; 2 – Buszkowice, Opatów district; 3 – Byszów, Sandomierz district, site 21; 4 – Byszów, Sandomierz district, site 31; 5 – Byszów, Sandomierz district, site 34; 6 – Chmielów, Ostrowiec Świętokrzyski district; 7 – Glinka, Ostrowiec Świętokrzyski district, grave; 8 – Hucisko, Zamość district, site 1; 9 – Kaliszany, Opatów district, site 23; 10 – Kamień Plebański, Sandomierz district, site 7; 11 – Łukawka, Opatów district, site 2, cluster A; 12 – Mierzanowice, Opatów district, site 1, cemetery; 13 – Mydłów, Opatów district, site 38, grave?; 14 – Kichary Nowe, Sandomierz district, cemetery; 15 – Stodoły, Opatów district, site 1; 16 – Stodoły-Kolonie, Opatów district, site 6; 17 – Stodoły, Opatów district, site 45; 18 – Szarbia, Kazimierza Wielka district; 19 – Trębanów, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 20; 20 – Trześń, Tarnobrzeg district, grave 7; 21 – Wojciechowice, Opatów district, site 1; 22 – Wojciechowice, Opatów district, site 3; 23 – Wojciecho-wice, Opatów district, point 3; 24 – Wojciechowice, Opatów district, site 6; 25 – Wojciechowice, Opatów district, vicinity; 26 – Boria-Wyrzykowszczyzna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Pole R. Gromka” site; 27 – Złota, Sandomierz district; 28 – Złota, Sandomierz district, “Nad Wawrem” site, cemetery. Pre- pared by W. Grużdź based on: Budziszewski 1979; Krzak 1983; Bąbel 1985; 2013; Kopacz, Valde-Nowak 1987; Florek 1995; Zalewski, Sałaciński 1996; Kowalewska-Marszałek 1999; Florek et al. 2000; Libera

2001; Balcer et al. 2002


do „klasycznego kształtowania bifacjalnego” (Inizan i in. 1999, s. 44–49), polegającego na redukowaniu półwytworu od obu boków okazu. Jedyną różnicą było pomijanie w niektórych przypadkach etapu tworzenia krawędzi bifacjalnej i odszczepianiu od niej odłupków, na korzyść wykorzystywania do tego celu naturalnych tylców (Ryc. 7j). Ostatnia odnotowana w zespole metoda (Ryc. 8c/3 A i B) zakładała stworzenie dwóch lub jednej pięty stałej na dłuższych bokach okazu. Obie platformy kształtowano z dala od linii środka i każda z nich służyła do redukowania jednej strony formy na całej lub prawie całej powierzchni (Ryc. 7f, l). W przypadku, gdy retuszowano w ten sposób tylko jedną stronę, druga była ścieniana poprzednią metodą. W badanym zbiorze nie odnotowano okazów redukowanych w połączeniu metody trzeciej i pierwszej, co nie oznacza, że taki scenariusz nie mógł mieć miejsca. Wszystkie wymienione strategie były realizowane przy zastosowaniu technik uderzenia kamiennymi i organicznymi tłukami. Ostatnie stadium produkcji odnotowane w Ożarowie (Ryc. 8d) polegało na wyrównaniu wytworu i nadaniu mu asymetrycznego kształtu noża sierpowatego oraz soczewkowatego przekroju.

Przejścia pomiędzy poszczególnymi etapami mogły się odbywać bardzo „płynnie” i zaprezentowany łańcuch operacji nie powinien być traktowany jako próba odzwier-ciedlenia percepcji prahistorycznych wytwórców, lecz jako diagram pomagający zro-zumieć ten proces badaczom. Aktualnie podejmowane są próby uszczegółowienia rekonstrukcji przebiegu procesu redukcji z zastosowaniem metody składanek.

Choć w badanym zespole nie odnotowano form finalnych znanych z zespo-łów osadniczych i grobowych (m.in. Kowalewska-Marszałek 1999; Bąbel 2013), to przedstawiona wyżej redukcja dwuścienna łączona jest z produkcją bifacjalnych noży sierpowatych. Wskazuje na to szereg cech morfologicznych. Najważniejsze z nich to dążenie do wyodrębniania asymetrycznego ostrza i podstawy oraz silne ścienia-nie skutkujące często złamaniem okazów i zaniechaniem dalszego rdzeniowania (co zapewne nie przeszkadzałoby w produkcji nastawionej na uzyskiwanie półsu-rowca odłupkowego).

Porównanie materiałów z obu szybów zarówno pod względem charakteru form dwuściennych, jak i ilości różnych kategorii odłupków, wykazuje daleko idące podo-bieństwa. Można zatem sądzić, iż mimo różnic chronologicznych oba inwentarze związane były z wytwarzaniem noży sierpowatych. Datowanie tego typu wytwór-czości już na schyłek III tysiąclecia BC jest sprzeczne z dotychczasowymi poglądami (Kadrow, Machnik 1997, ryc. 66) i wymaga dalszych badań.

Cała działalność krzemieniarska odbywała się na obszarze pola eksploatacyjnego. Badania powierzchniowe nie wykazały śladów pracowni krzemieniarskich w okolicy stanowiska. Wykonywane w Ożarowie narzędzia rozprzestrzeniały się wśród ludności zamieszkującej niewielką część Wyżyny Sandomierskiej. Znaleziska noży sierpowa-tych z krzemienia ożarowskiego (Ryc. 9) na obszarach oddalonych ponad 100 km od Ożarowa należą do zupełnych wyjątków.


BIBLIOGRAFIA

Andrefsky W. Jr. 2003 Lithics. Macroscopic Approaches to Analysis, Cambridge. “Cambridge Manuals in Archaeo-

logy”.Balcer B., Machnik J., Sitek J. 2002 Z pradziejów Roztocza na Ziemi Zamojskiej, Kraków.Bąbel J.T. 1975 Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach, pow. Opatów, Wiadomości

Archeologiczne, t. 40 (2), s. 149–177. 1985 Weryfikacyjne badania powierzchniowe przeprowadzone w rejonie wsi Mierzanowice

i Wojciechowice, woj. Tarnobrzeg, Sprawozdania Archeologiczne, t. 37, s. 55–71. 2013 Cmentarzyska społeczności kultury mierzanowickiej na Wyżynie Sandomierskiej. Część 2:

Źródła, Rzeszów. „Collectio Archaeologica Resoviensis” 24 (2).Bordes F., Crabtree D.E. 1969 The Corbiac blade technique and other experiments, Tebiwa, t. 12 (2), s. 1–21.Budziszewski J. 1979 Kopalnia krzemienia w Ożarowie, woj. tarnobrzeskie w świetle dotychczasowych badań.

Maszynopis pracy magisterskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. 1980a Der Ozarówer Feuerstein und die Probleme seiner Nutzung und Verteilung, [w:]

G. Weisgerber, R. Slotta, J. Weiner (red.), 5000 Jahre Feuersteinbergbau. Die Suche nach dem Stahl der Steinzeit, Bochum, s. 318–320. „Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau-Museum Bochum” 22.

1980b PL 11 Ożarów, Gemeinde loco, “Za garncarzami”, Wojw. Tarnobrzeg, [w:] G. Weisgerber, R. Slotta, J. Weiner (red.), 5000 Jahre Feuersteinbergbau. Die Suche nach dem Stahl der Steinzeit, Bochum, s. 603–605. „Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau--Museum Bochum” 22.

1986 Exploration of the Mining Field “Za garncarzami” in Ożarów, Tarnobrzeg Voivodship. Preliminary Report, [w:] K.T. Biró (red.), Papers for the 1st International Conference on Prehistoric Flint Mining and Lithic Raw Material Identification in the Carpathian Basin, Budapest – Sümeg, 20–22 May 1986, Budapest, s. 69–82.

1991 Krzemieniarstwo ludności Wyżyny Środkowomałopolskiej we wczesnej epoce brązu, Lubelskie Materiały Archeologiczne, t. 6, s. 181–208.

1994 Ożarów pradziejowy punkt eksploatacji krzemienia, [w:] T. Wilgat (red.), Przewodnik wycieczkowy Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Lublin, s. 17–19.

1995 Exposure with Lower Turonian Flints in Karsy, Tarnobrzeg District, [w:] J. Budziszewski, R. Michniak (red.), VIIth International Flint Symposium, Warszawa – Ostrowiec Święto-krzyski, 4–8 September 1995. Guide – Book of Excursion 2: Northern Footslopes of Holy Cross Mountains, Warsaw, s. 45–47.

1997a Mine I/4 of the “Za Garncarzami” Mining Field in Ożarów (Central Poland). Remarks on Methods of Studying Shallow Flint Mines, [w:] A. Ramos-Millán, M.A. Bustillo (red.), Siliceous Rocks and Culture, Granada, s. 151–162. „Monografica Arte y Arqueologia” 42.

1997b C-14 dating of shallow flint mine sites. Case study from the “Za Garncarzami” mining field in Ożarów (Central Poland), [w:] R. Schild, Z. Sulgostowska (red.), Man and Flint.


Proceedings of the VIIth International Flint Symposium, Warszawa – Ostrowiec Święto-krzyski, September 1995, Warszawa, s. 87–109.

1998 Świętokrzyski Okręg Pradziejowej Eksploatacji Krzemieni w dobie kultury trzciniec-kiej, [w:] A. Kośko, J. Czebreszuk (red.), Trzciniec. System kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, s. 285–299.

2000 Metody badań płytkich kopalń krzemienia, [w:] W. Borkowski (red.), Metody badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, Warszawa, s. 19–62. „Metodyka Badań Archeologicznych” 4.

Cotterell B., Kamminga J. 1987 The formation of flakes, American Antiquity, t. 52 (4), s. 675–708.Florek M. 1995 Kolekcja zabytków archeologicznych z okolic Wojciechowic w woj. tarnobrzeskim, Mate-

riały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, t. 16, s. 13–22.Florek M., Gajewska H., Gajewski L. 2000 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Trześni, pow. Tarnobrzeg, woj.

podkarpackie, Sprawozdania Archeologiczne, t. 52, s. 373–388.Grużdź W. 2010 Obróbka krzemienia w kulturze mierzanowickiej w świetle analizy źródeł z pola górni-

czego „Za Garncarzami” w Ożarowie, pow. opatowski, szyby I/3 i I/5. Maszynopis pracy magisterskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

2012 Wybrane aspekty form dwuściennych we wczesnej epoce brązu na przykładzie mate-riałów z pola górniczego w Ożarowie, Wiadomości Archeologiczne, t. 63, s. 3–31.

Inizan M.-L., Reduron-Ballinger M., Roche H., Tixier J. 1999 Technology and Terminology of Knapped Stone, Nanterre. „Préhistoire de la Pierre Taillée” 5.Kadrow S., Machnik J. 1997 Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksonomia i rozwój przestrzenny, Kraków. „Prace

Komisji Archeologicznej, PAN – Oddział w Krakowie” 29.Kopacz J., Valde-Nowak P. 1987 From studies of flint industries of the Circum-Carpathian Epi-Corded Ware Cultural

Circle /C.E.C.C./, [w:] J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski (red.), New in Stone Age Archaeo-logy, Warszawa – Kraków, s. 183–210. “Archaeologia Interregionalis” 8.

Kosmowska-Suffczyńska D., Szczepanek K. 1981 A New Interglacial Locality on the Sandomierz Upland, Folia Quaternaria, t. 54,

s. 25–41.Kowalewska-Marszałek H. 1999 Z dziejów najdawniejszych, [w:] T. Dunin-Wąsowicz, S. Tabaczyński (red.), Szkice Zawi-

chojskie, Zawichost, s. 7–38.Kowalski K. 1992 Za późno, [w:] J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Stefan Krukowski (1890–1982). Działalność

archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców, s. 263–266.Krzak Z. 1962 Sprawozdanie z badań na Wyżynie Opatowskiej w 1960 roku, Sprawozdania Archeolo-

giczne, t. 14, s. 31–48. 1970 Wstępna charakterystyka kopalni krzemienia w Ożarowie Opatowskim, Archeologia

Polski, t. 15, s. 291–303. 1983 Nowe stanowiska neolityczne i wczesnobrązowe w dorzeczu Gierczanki na Wyżynie

Sandomierskiej, Wiadomości Archeologiczne, t. 49 (2), s. 261–272.


Libera J. 2001 Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i Zachodniej Ukrainy (od środkowego

neolitu do wczesnej epoki żelaza), Lublin.Migal W. 2005 Sposoby i możliwości obróbki krzemienia za pomocą twardego tłuka kamiennego, [w:]

W. Borkowski, M. Zalewski (red.), Rybniki – „Krzemianka”. Z badań nad krzemieniar-stwem w Polsce północno-wschodniej, Warszawa, s. 129–139. „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 5.

Odell G.H. 2003 Lithic Analysis, New York. “Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique”.Pelegrin J. 2000 Les techniques de débitage laminaire au Tardiglaciaire: critères de diagnose et quelques

réflexions, [w:] B. Valentin, P. Bodu, M. Christensen (red.), L’Europe centrale et septentrio-nale au Tardiglaciare. Table-ronde de Nemours, 13–16 mai 1997, Actes de la Table-ronde internationale de Nemours, 13–16 mai 1997, Nemours, s. 73–86. „Mémoires du Musée de Préhistoire d’Île-de-France” 7.

Pożaryski W. 1948 Jura i kreda między Radomiem, Zawichostem i Kraśnikiem, Warszawa. „Biuletyn Pań-

stwowego Instytutu Geologicznego” 46.Salewicz K. 1937 Tymczasowe wyniki badań prehistorycznych w Mierzanowicach (pow. opatowski, woj.

kieleckie), Z otchłani wieków, r. 12 (4–5), s. 39–59.Whittaker J.C. 1999 Flintknapping: Making and Understanding Stone Tools, Austin.Zalewski M., Sałaciński S. 1996 Weryfikacyjne badania powierzchniowe okolic wsi Stodoły, woj. tarnobrzeskie, [w:]


JANUSZ BUDZISZEWSKI, WITOLD GRUŻDŹ

THE “ZA GARNCARZAMI” SITE AT THE OŻARÓW FLINT MINEIN THE LIGHT OF OLD AND NEW INVESTIGATIONS

S u m m a r y

The prehistoric mining field “Za garncarzami” in Ożarów (Opatów district, Świętokrzyskie voivodeship) was discovered by Stefan Krukowski in 1923. In the years 1979–1983 a team from the Institute of Archaeology, University of Warsaw, headed by J. Budziszewski, carried out comprehensive investigations of the site. They included microrelief studies of the area, distri-bution analysis of surface material, electrical resistivity surveys (together with the Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences) and minor excavations.

The “Za garncarzami” mining field lies in a slight depression running obliquely to the slope of a small elevation built of Lower Turonian (Upper Cretaceous) siliceous limestones. Here


large flint nodules and fragments of tabular chert, known as Ożarów flint, were exploited. Two indistinct thresholds divide the mining field into three parts with different deposit conditions. In all of them flint was exploited from relatively shallow pit or niche features.

The deposits here were probably already being exploited in the Palaeolithic, but the oldest certain traces of mining activity come from the middle of the third millennium BC and are associated with communities of the Złota and Corded Ware cultures. Flint exploitation was most intensive in the 21st–17th c. BC when local communities of the Mierzanowice culture were active in the area. Production in the flint workshops next to the mines was concentrated on bifacial knapping of sickle knives.


KATARZYNA RADZISZEWSKAInstytut Archeologii


INWENTARYZACjA ZNISZCZEń NA POWIERZCHNIPRADZIEjOWYCH PUNKTÓW EKSPLOATACjI

KRZEMIENIA PASIASTEGO

Na przestrzeni lat zagrożenie dla obszarów prehistorycznych kopalń krzemienia stanowiło wiele czynników związanych z działalnością człowieka. Początkowo była to gospodarka leśna i rolna, a także regularne użytkowanie przecinających je dróg. W pierwszych latach XX wieku do znacznego zniszczenia stanowiska „Krzemionki”, wówczas powiat Opatów, dzisiaj powiat Ostrowiec Świętokrzyski, przyczyniła się aktywność miejscowych chłopów, którzy eksploatując wapień w małych kamienio-łomach wiejskich na topnik i do produkcji wapna na potrzeby gospodarcze, niszczyli zabytkowe podziemia. Kolejnym destrukcyjnym czynnikiem była działalność zwią-zana z przemysłową eksploatacją wapienia z dużego kamieniołomu zlokalizowanego w pobliżu pola górniczego w Krzemionkach. Niszczące skutki innego rodzaju miało następnie składowanie przez Zakłady Ostrowieckie odpadów hutniczych w tym kamieniołomie po zaprzestaniu wydobycia z niego wapienia.

Przed rokiem 1928 materiał krzemienny gromadzony z obszaru Krzemionek sprzedawany był w Ostrowcu Świętokrzyskim do produkcji cegły szamotowej. W czasie II wojny światowej fragmenty stanowiska zostały zniszczone przez linie okopów niemieckich (Bąbel 1975, s. 157 i 166–170). Po wojnie prehistoryczne pole górnicze objęto ochroną jako rezerwat. W świetle obecnych standardów egzekucja tej ochrony pozostawiała jednak wiele do życzenia. Na obszarze pola górniczego okoliczni rolnicy wypasali bydło, pozyskiwali runo leśne, a establishment ostrowiecki organizował imprezy towarzyskie z paleniem ognisk włącznie. Dodatkowo teren sta-nowiska przecięły wówczas dzikie ścieżki prowadzące ze wsi Magonie do kamie-niołomu. W III RP pojawił się problem tworzenia dzikich wysypisk śmieci, a także zagrożenia związane z aktywnością poszukiwaczy skarbów, militariów i starożytności,

168 KATARZYNA RADZISZEWSKA

posługujących się wykrywaczami metali. Poszukiwacze różnego rodzaju złomu two-rzyli w rezerwacie nielegalne obozowiska, miejsca „obróbki” kawałków żużla, prze-ładunku i „szlaki transportowe” przechodzące przez prehistoryczne pole górnicze. Nagminny stał się proceder kradzieży siatki ogrodzenia rezerwatu, któremu ani Mili-cja Obywatelska PRL, ani policja III RP nie była w stanie zapobiegać. Problematyka niszczenia pradziejowego pola górniczego do 1939 r. została obszernie opisana m.in. przez Stefana Krukowskiego (1939, s. 8, 108–110, 114–115), a w latach PRL przez Jerzego T. Bąbla (1975, s. 149–165; 1983(1987), s. 229–230; 2013, s. 19–21, 77–79).

Na początku XXI wieku sytuacja zdawała się ulegać poprawie; większość zagrożeń udało się wyeliminować, albo przynajmniej częściowo ograniczyć. Drastyczną zmianę przyniosły jednak lata ostatnie, kiedy wzrosła popularność krzemienia pasiastego i wykonywanych z niego wyrobów jubilerskich. Wraz ze wzrostem zainteresowania surowcem zaczęto szukać łatwej drogi dla jego uzyskiwania. W 2006 roku pojawiły się pierwsze sygnały alarmujące o niszczeniu prehistorycznych pól górniczych przez nie-legalnych poszukiwaczy krzemienia pasiastego dla potrzeb przemysłu jubilerskiego. Rok 2007 przyniósł informacje o licznych zniszczeniach związanych z wydobywa-niem krzemienia pasiastego na obszarach leśnych znajdujących się na północ od Śródborza, pow. Opatów (Jedynak 2011, s. 25). Pomimo interwencji podejmowanych przez archeologów i skierowania sprawy do konserwatora i organów ścigania, działań tych nie udało się zatrzymać. Warto przypomnieć, iż w roku 2007 fakt niszcze nia zabytkowych stanowisk górniczych zgłoszono policji i prokuraturze w Opatowie i Ostrowcu Świętokrzyskim. Po pierwszym umorzeniu sprawy Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach Delegatura w Sandomierzu za pośrednictwem Kra-jowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa) w Warszawie interweniował w Komendzie Głównej Policji. Wskutek tych starań, śledztwo przejęła Komenda Powiatowa Policji w Opatowie, która po podjęciu działań sprawdzających również zawiesiła dochodzenie (Pismo... 2008). Sprawcy pozostali bezkarni, a pradziejowe artefakty z krzemienia pasiastego zaczęły pojawiać się na giełdach. Stanowiskami, które ucierpiały w tym czasie najbardziej były „Korycizna” w miejscowości Wojciechówka i „Borownia” w Rudzie Kościelnej, oba w powiecie Ostrowiec Świętokrzyski (Ryc. 1–6), a także rezerwat „Krzemionki”.

Warto zaznaczyć, że sytuacja prawna związana z pozyskiwaniem krzemienia pasia-stego jest wyraźnie sprecyzowana: „Krzemień ten jest kamieniem ozdobnym, który zgodnie z art. 5, ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. – Prawo geologiczne i gór-nicze, zalicza się do kopalin podstawowych” (Pismo... 2010). Złoża tego surowca są więc objęte ochroną wynikającą z przepisów tej ustawy oraz ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Pismo... 2010). Zgodnie z ich zapisami krzemień pasiasty nie może być wydobywany, poszukiwany, a jego złoża nie mogą być roz-poznawane bez otrzymania koncesji. Koncesja nie jest wymagana, gdy uzyskiwany jest on bez wykonywania robót górniczych w celach naukowych, dydaktycznych czy kolekcjonerskich (Sabaciński 2010, s. 7–9). Dotychczas nie wydano żadnej koncesji na wydobywanie tego surowca dla celów gospodarczych.

169INWENTARYZACJA ZNISZCZEŃ PUNKTÓW EKSPLOATACJI

O potrzebie ochrony zabytków prehistorycznych, w tym kopalń, pisał już w latach dwudziestych ubiegłego stulecia Roman Jakimowicz (1929, s. 3). W latach następ-nych problem ten był przez badaczy wielokrotnie podejmowany, m.in. przez Stefana Krukowskiego (1939, s. 115–127) oraz Jerzego T. Bąbla (1975, s. 174–176). W roku 2002 powstała uchwała Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych w sprawie neolitycznej kopalni krzemienia „Krzemionki Opatowskie” (Uchwała... 2007). W tym samym roku sporządzono również plan ochrony oraz plan zagospodarowania dla znajdującego się tam zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu (Plan ochrony... 2007; Plan zagospodarowania... 2007).

W dniach 24 i 25 czerwca 2008 roku inspekcję pradziejowych stanowisk górniczych związanych z eksploatacją krzemienia pasiastego przeprowadzili badacze górnictwa krzemienia z Zakładu Epoki Kamienia Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk we współpracy z archeologami z Muzeum Historyczno-Archeo-logicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim. Stwierdzono wówczas liczne zniszczenia na

Ryc. 1. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Ortofotomapa lotnicza skom-ponowana w barwach naturalnych, o pikselu równym 20 × 20 cm. Opracowała K. Radziszewska

Fig. 1. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. Aerial orthophotomap in natural colours, one pixel equals 20 × 20 cm. Prepared by K. Radziszewska


obszarach stanowisk „Borownia” i „Korycizna”, które następnie opisano i zadokumen-towano fotograficznie. Rezultatem przeprowadzonych działań było również wysto-sowanie zawiadomienia do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach, Delegatura w Sandomierzu z prośbą o pilną interwencję konserwatorską (Zawia-domienie... 2008). W odpowiedzi Delegatura poinformowała o podjęciu działań w postaci inspekcji kopalń (Pismo... 2008). Jednak ze względu na brak możliwości finansowych oraz niewystarczającą obsadę personalną urzędów konserwatorskich, wprowadzenie systematycznego monitorowania pradziejowych pól górniczych czy też zatrudnienie strażników okazało się niemożliwe.

Zagrożone stanowiska były w latach następnych kilkakrotnie wizytowane przez archeologów, m.in. Jacka Lecha, Artura Jedynaka i Janusza Budziszewskiego. Podej-mowano wówczas próby zinwentaryzowania powstałych szkód, które opisywano oraz dokumentowano fotograficznie. Na stanowisku „Borownia” odnotowano w tym czasie serię zniszczeń w postaci wkopów rabunkowych – każdy o powierzchni

Ryc. 2. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Numeryczny model pokrycia terenu. Obecnie obszar stanowiska porośnięty jest lasem mieszanym i gęstymi, krzewiastymi zaroślami.

Opracowała K. Radziszewska

Fig. 2. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. Digital Surface Model. At present the site is covered by mixed forest and thick shrub undergrowth. Prepared by K. Radziszewska

230 m

220 m

210 m

200 m

190 m

180 m

170 m

160 m156 m

0 50 100 150 200 250 m


kilku m2 – wykonanych w celu uzyskania krzemienia pasiastego. Wszystkie miały kształt zbliżony do prostokąta. Większość znajdowała się w części wschodniego krańca pola eksploatacyjnego, pojedyncze przypadki zarejestrowano przy drodze Borownia – Stoki Duże, a także w części zachodniej. Dodatkowo na terenie stano-wiska, w rejonie wspomnianej drogi, odnotowano dzikie wysypisko śmieci (Jedynak 2011, s. 28). Dużo gorsza sytuacja miała miejsce na terenie pola górniczego „Kory-cizna”. Wkopy odnotowano tam na całej powierzchni stanowiska. Niektóre z nich osiągały miejscami powierzchnię kilkunastu m2, a ich głębokości wynosiły do 1,2 m (Jedynak 2011, s. 26). Wszystko świadczyło o tym, że prowadzono tu eksploatację krzemienia pasiastego na szeroką skalę. Sprawcy działali metodycznie, kopiąc dołki

Ryc. 3. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Numeryczny model terenu. Stanowisko ze względu na stan zachowania rzeźby podzielić można na trzy części: w części południowo--wschodniej oraz zachodniej widoczna jest doskonale zachowana rzeźba nakopalniana, część środkowa natomiast została zniszczona przez gospodarkę rolną. Obecnie na terenie tym znajdują się nieużytki.

Opracowała K. Radziszewska

Fig. 3. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. Digital Terrain Model. The site can be divided into 3 parts in terms of preserved relief: in the south-east and western parts the relief of the mine surface is clearly visible, while the central part has been destroyed by farming. At present

the area is wasteland. Prepared by K. Radziszewska

200 m

195 m

190 m

185 m

180 m

175 m

170 m

165 m

160 m

157 m

0 50 100 150 200 250 m


o średniej głębokości 30–40 cm, rozmieszczone w regularnej siatce o długości boku około 2 m (Jedynak 2011, s. 26).

Poważnym ograniczeniem prowadzonych inwentaryzacji zlokalizowanych znisz-czeń był brak możliwości ich precyzyjnego domierzenia. Stanowiska nie posiadały bowiem dokładnych planów, a Muzeum w Ostrowcu Świętokrzyskim nie miało odpowiedniego sprzętu pomiarowego. Zmianę przyniosło dopiero upowszechnienie stosowania w archeologii urządzeń GPS (ang. Global Positioning System). Możliwe stało się domierzanie konkretnych punktów w terenie i automatyczne umieszczanie ich w globalnej siatce współrzędnych. Niestety, mimo postulatów kierowanych pod adresem organu założycielskiego Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu

Ryc. 4. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Wkopy rabunkowe, zareje-strowane w trakcie badań powierzchniowych przeprowadzonych 15 kwietnia 2013 roku, naniesione na numeryczny model terenu: a – stare wkopy rabunkowe; b – wkop odświeżony; c – stary wkop wykonany prawdopodobnie przez leśników; d – seria świeżych, niewielkich, płytkich wkopów, będących prawdo-

podobnie śladami jednorazowego przejścia detektorysty. Opracowała K. Radziszewska

Fig. 4. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. Robber holes registered during surface investigations carried out on April 15, 2013, plotted on a Digital Terrain Model: a – old robber hollows; b – renewed hollows; c – an old hollow probably dug by foresters; d – small, shallow, fresh

hollows, probably the result of single digs by a metal detector user. Prepared by K. Radziszewska

230 m

195 m

190 m

185 m

180 m

175 m

170 m

165 m

160 m

156 m

0 50 100 150 200 250 m – a – b – c – d


Świętokrzyskim z jego Oddziałem „Krzemionki”, bardzo długo nie miało odpowied-niego urządzenia GPS.

W 2012 roku J. Budziszewski wraz z grupą studentów z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie wykonał tą metodą pomiary części starych wkopów rabunkowych na stanowisku „Borownia”. Nadal jednak problemem pozostawało stworzenie dokładnych map, które mogłyby stać się bazą informacji terenowych dla tak pozyskanych wyników. Rozwiązanie pojawiło się wraz z dostrzeżeniem możliwości zastosowania dla potrzeb archeologii lotniczego skanowania laserowego – ALS (ang. Airborne Laser Scanning).

ALS jest nieinwazyjną, aktywną metodą teledetekcyjną, polegającą na mierze- niu czasu w jakim promień lasera odbity od obiektu powraca do sensora (Wężyk 2006, s. 120). Typowy system ALS składa się z emitera (urządzenia generującego wiązkę światła laserowego), a także odbiornika, czyli urządzenia, które rejestruje

Ryc. 5. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Plan warstwicowy naniesiony na numeryczny model terenu z zaznaczonymi zniszczeniami. Zbliżenie zachodniej partii pola eksploatacyj-nego. Stan zniszczeń z 15 kwietnia 2013 roku: a – stare wkopy rabunkowe. Opracowała K. Radziszewska

Fig. 5. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. Devastations marked on the Digital Terrain Model with contour lines. Close-up of west part of the exploitation field. Condition of

the site from April 15, 2013: a – old robber hollows. Prepared by K. Radziszewska

0 10 20 30 40 50 m – a


powracającą po odbiciu wiązkę promieni (Będkowski, Wężyk 2010, s. 327). Do reje-strowania zmian położenia w przestrzeni trójwymiarowej służy IMU (ang. Inertial Measurement Unit), czyli inercyjna jednostka pomiarowa, złożona z żyroskopów i akcelerometrów. Wchodzi ona w skład inercyjnego (bezwładnościowego) systemu nawigacyjnego – INS (ang. Inertial Navigation System), występującego już w polskiej literaturze przedmiotu (Wężyk 2006, s. 126).

W momencie wypuszczenia wiązki lasera biegnie ona w kierunku ziemi do momentu napotkania na swojej drodze przeszkody (mogą to być np. korony drzew). Wówczas impuls jest rozpraszany. Część promieni powraca do sensora i zostaje odno-towana jako pierwsze echo. Pozostała część kontynuuje drogę. Ostatnie promienie są zwykle promieniami odbitymi od powierzchni gruntu i zostają odnotowane jako

Ryc. 6. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Plan warstwicowy naniesiony na numeryczny model terenu z zaznaczonymi zniszczeniami. Zbliżenie południowo-wschodniej partii pola eksploatacyjnego. Stan zniszczeń z 15 kwietnia 2013 roku: a – stare wkopy rabunkowe; b – wkop odświeżony; c – stary wkop wykonany prawdopodobnie przez leśników; d – seria świeżych, niewielkich, płytkich wkopów, będących prawdopodobnie śladami jednorazowego przejścia detektorysty. Opracowała

K. Radziszewska

Fig. 6. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. Devastations marked on the Digital Terrain Model with contour lines. Close-up of south-east part of the exploitation field. Condition of the site from April 15, 2013: a – old robber hollows; b – renewed hollows; c – an old hollow probably dug by foresters; d – small, shallow, fresh hollows, probably the result of single digs by a metal detector

user. Prepared by K. Radziszewska

0 20 40 60 80 m – a – b – c – d


ostatnie echo. Nie jest to jednak regułą i czasami zdarza się, że ostatnie promienie obrazują bardzo gęstą szatę roślinną lub inne obiekty, których struktura uniemożli-wiła promieniom penetrację do poziomu gruntu. W przypadku terenów odkrytych, na których nie występuje ani szata roślinna, ani infrastruktura, wiązka promieni po odbiciu od powierzchni ziemi powraca bezpośrednio do sensora. W tym wypadku pierwsze i ostatnie echo są często identyczne (Crutchley, Crow 2010, s. 5). Począt-kowo urządzenia mogły rejestrować tylko jedno echo, jednak obecnie możliwe jest zarejestrowanie wszystkich odbić składowych (Raport... 2009, s. 38).

Obliczenie czasu powrotu oraz znajomość kąta nachylenia wiązki promieni lase-rowych pozwala na wygenerowanie chmury punktów, z których każdy posiada indy-widualne, określone współrzędne XYZ w układzie lokalnym skanera (Wężyk 2006, s. 120). Jednocześnie dzięki globalnemu systemowi nawigacyjnemu – GNSS (ang. Global Navigation Satellite System) – opartemu na satelitach GPS, możliwe staje się wykonanie georeferencji i umiejscowienie zeskanowanego terenu w globalnej siatce współrzędnych (Sławik, Zapłata 2011, s. 212).

W zależności od gęstości punktów pomiarowych na jednostkę powierzchni, kąta pod jakim wypuszczana jest wiązka promieni oraz wielkości średnicy plamki lase-rowej otrzymujemy wyniki o różnej jakości. Chmura punktów wymaga następnie szeregu analiz, aby stała się czytelna. Wyróżnić można tu dwa podstawowe spo-soby obrazowania: numeryczny model pokrycia terenu – DSM (ang. Digital Surface Model) – uwzględniający wszystkie obiekty znajdujące się ponad powierzchnią terenu (Ryc. 2), takie jak budynki i szatę roślinną oraz numeryczny model terenu – DTM (ang. Digital Terrain Model) – który obrazuje jedynie powierzchnię gruntu (Ryc. 3; por. Crutchley, Crow 2010, s. 6).

W oparciu o zebrane przy pomocy tej metody dane możliwe staje się odtworzenie kształtu powierzchni rozległego obszaru z możliwością usunięcia szaty roślinnej. W efekcie jesteśmy w stanie otrzymać obraz ukształtowania powierzchni interesu-jącego nas terenu wykonany z niespotykaną wcześniej dokładnością i jednocześnie automatycznie umieszczony w globalnej siatce współrzędnych. Otwiera to szereg moż-liwości w badaniach archeologicznych, szczególnie na terenach zalesionych, który ch dostępność dla badaczy była wcześniej ograniczona. Metoda pozwala również na swobodne operowanie danymi przestrzennymi. Forma pozyskanych danych stwarza możliwość dowolnego ustawienia symulacji Słońca względem powierzchni badanego obszaru, co pozwala na pełne wykorzystanie źródeł (Sławik, Zapłata 2011, s. 217).

Metoda lotniczego skanowania laserowego jest w archeologii stosowana od nie-dawna. Początkowo ALS wykorzystywany był dla celów militarnych, i pomimo że jego początki sięgają już roku 1965, pierwsze cywilne zastosowania miały miejsce dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. W archeologii światowej stosowany jest od 2000 roku, w Polsce pierwsze próby jego wykorzystania miały miejsce w roku 2009. Obecnie najbardziej dyskutowanym problemem pozostaje kwestia ustalenia kanonu publikacji danych ALS. Jako zaletę lotniczego skanowania laserowego wymienia się zautomatyzowany proces uzyskiwania danych, który ogranicza błędy ludzkie.


Niestety, pomimo częściowego wykluczenia tego aspektu w początkowej fazie, póź-niejsze decyzje podejmowane w trakcie obrabiania danych mają kluczowe znaczenie dla wyniku końcowego. Cały proces podzielić można tu na trzy zasadnicze etapy. Po pierwsze przelot w efekcie którego uzyskujemy chmurę punktów. Następnie gene-rowanie numerycznego modelu terenu i numerycznego modelu pokrycia terenu. Na koniec (etap trzeci) wybór sposobu wizualizacji. W każdym z tych etapów podej-mowane decyzje mają zasadnicze znaczenie i powinny być dokładnie opisane. Istotne jest kto prowadzi nalot, jakie ma przygotowanie praktyczne, z jakiego sprzętu korzy-sta, przy jakich ustawieniach, w jakich warunkach, w jakim programie była obra-biana chmura uzyskanych punktów, jakie parametry brano pod uwagę, jaki sposób wizualizacji wybrano itd. Wszystkie te elementy mają zasadnicze znaczenie i nawet mała różnica może wpłynąć na zmianę końcowego efektu obrazowania. Każdy etap powinien być więc dokładnie opisany, zaczynając od specyfikacji technicznej, a koń-cząc na ustawieniach wybranych dla danego sposobu wizualizacji. Znacząca ilość zmiennych, które muszą być wzięte pod uwagę przy ustaleniu kanonu dla publikacji tego typu danych sprawia, że wypracowanie jego uniwersalnej wersji pozostaje pro-blemem wyjątkowo złożonym.

Analiza danych ALS z obszaru pradziejowych pól górniczych przyniosła zaska-kujące rezultaty. Okazało się, że obrazowania uzyskane z wykorzystaniem tej metody doskonale przedstawiają rzeczywisty wygląd zachowanej rzeźby nakopalnianej, ujaw-niając jej specyfikę nawet w przypadkach, gdy jest ona niezauważalna z powierzchni gruntu. Stwarza to nie tylko możliwość precyzyjniejszego lokalizowania stanowisk w terenie i określania ich zasięgu, ale również pozwala na generowanie map tereno-wych o niespotykanej wcześniej dokładności. Dodatkowo pozyskane w ten sposób dane mogą stać się podstawą do prowadzenia wielu analiz, których wykonanie nie byłoby możliwe przy zastosowaniu klasycznych metod archeologicznych.

W związku z pojawieniem się nowych rozwiązań, w kwietniu 2013 roku podjęto ponowną próbę przeprowadzenia inwentaryzacji szkód na stanowiskach „Borow-nia” i „Korycizna”. Pole górnicze „Borownia” zostało odkryte we wrześniu 1921 roku w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych na obszarze północno-wschod-niego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich przez Stefana Krukowskiego we współpracy z geologiem Janem Samsonowiczem (1923), ale charakter stanowiska nie został wów-czas prawidłowo określony. Kiedy w lipcu roku 1922 Samsonowicz odkrył kopalnię krzemienia pasiastego w przysiółku Krzemionki koło Magoni, rozpoznał rzeźbę nakopalnianą, i jako pierwszy powiązał charakterystyczne hałdy oraz zagłębienia z pozostałościami po pradziejowej eksploatacji krzemienia (Samsonowicz 1923, s. 22–23). Odkrycie to umożliwiło również prawidłowe zinterpretowanie rozpozna-nego wcześniej stanowiska „Borownia”.

W 1927 roku S. Krukowski otrzymał od Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych propozycję podjęcia badań oraz zorganizowania rezerwatu na terenie Krzemionek (Krukowski 1939, s. 115; Budziszewski, Michniak 1983/1989, s. 153). Pracę tę podjął rok później pod egidą utworzonego wtedy Pań-


stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, któremu powierzono funkcje konserwatorskie w stosunku do zabytków prehistorycznych. Działania Krukowskiego od samego początku obejmowały jednak obszar znacznie większy od terenu Krzemio-nek. W ich efekcie, w roku 1931 Czesław Czerwiński, jeden z okolicznych mieszkań-ców będący uczniem Krukowskiego, dokonał odkrycia pola górniczego „Korycizna”. W tym samym roku rozpoczęto przygotowania pod uprawę obszaru pola górniczego „Borownia”. S. Krukowski zareagował niemal natychmiast i podjął starania o utwo-rzenie rezerwatu na obszarze stanowisk „Borownia” i „Korycizna” (Budziszewski, Michniak 1983/1989, s. 154). Dzięki życzliwości właścicieli gruntów, M. Broel-Plate-rowej w przypadku „Borowni” i B. Druckiego-Lubeckiego w przypadku „Korycizny”, oraz dotacji Sejmiku Opatowskiego, udało się zapobiec działaniom destrukcyjnym. W roku 1934 wyznaczono granicę rezerwatów na wspomnianych stanowiskach (o powierzchni 241,1 ara dla „Borowni” i 70,5 ara dla „Korycizny”), a także wyko-nano plany w skali 1 : 1000 dla „Borowni” i 1 : 500 dla „Korycizny” (Budziszewski, Michniak 1983/1989, s. 154). Rok później opiekę nad powstałymi rezerwatami zaczęli sprawować strażnicy rezerwatu „Krzemionki”, podlegającego Państwowemu Muzeum Archeologicznemu w Warszawie (Klekot 1988, s. 4–5). Do ich obowiązków należało nie tylko doglądanie obszaru objętego ochroną i dbanie o oznaczenia jego granic, ale także zbieranie materiałów powierzchniowych. W 1939 roku powierzchnię rezerwatu „Borownia” powiększono do 4,07 ha (Jedynak 2011, s. 16).

Poważne szkody na polu archeologii przyniósł niestety okres wojenny i powo-jenne zmiany ustrojowe. W czasie wojny zaginęła część materiałów zabytkowych, a po wojnie nastąpiła zmiana sytuacji własnościowej, m.in. obszarów wspomnianych stanowisk. Obszar stanowiska „Borownia” został rozparcelowany (Klekot 1988, s. 5). Uważa się czasami, że wtedy również przepadły akty prawne dotyczące ochrony pól górniczych. Nie mamy jednak żadnych dowodów potwierdzających fakt, że postano-wienia dotyczące rezerwatów zostały kiedykolwiek sformalizowane. Starania podjęte po 1945 roku przez Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, związane z ponowną organizacją ochrony na stanowiskach, nie przyniosły niestety formal-nych rezultatów. Na początku lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia opieka nad nimi przestała istnieć (Budziszewski, Michniak 1983/1989, s. 154–155).

W okresie powojennym nieocenione zasługi dla ochrony stanowiska „Borownia” mieli gospodarze, którzy w ramach parcelacji otrzymali grunty obejmujące obszar pradziejowego pola górniczego. Nie tylko cały teren stanowiska został przez nich wyłączony spod uprawy, ale dodatkowo, w roku 1971, kiedy sporządzane były nowe mapy ewidencyjne, określili go jako „Państwowy Rezerwat Archeologiczny”. Decyzja gospodarzy doprowadziła do powstania nieformalnego rezerwatu archeologicznego (Budziszewski, Michniak 1983/1989, s. 155).

Stanowiska związane z pradziejowym górnictwem krzemieni należą do wyjątko-wej grupy obiektów zabytkowych. Jednak pomimo stałych zagrożeń przez lata nie udało się wypracować sprawnie działającego systemu ich ochrony. Starania o usta-bilizowanie sytuacji prawnej i przywrócenia rezerwatów na ich obszarach nadal nie


przynoszą formalnych rezultatów. Próby dokumentowania zmian zachodzących na poszczególnych stanowiskach wiążą się zwykle z indywidualnymi badaniami terenowymi prowadzonymi przez archeologów, które później nie pociągają za sobą żadnych dalszych, zorganizowanych działań mających zapobiegać kolejnym aktom destrukcyjnym. Jednym z elementów mających na celu zmianę tej sytuacji powinno stać się wypracowanie takiego systemu monitorowania powierzchni pól górniczych, który umożliwiłby archeologom łatwy dostęp do aktualnego stanu zachowania sta-nowisk i jednocześnie pozwalałby na systematyczne, wspólne uzupełnianie danych o nowe wyniki. Jeszcze do niedawna stworzenie takiego systemu musiałoby wiązać się z bardzo pracochłonnym procesem i było poza realnym zakresem możliwości służb konserwatorskich. Jednak w ostatnich latach dzięki rozwojowi nowych technik sytuacja ta zmieniła się diametralnie.

W kwietniu 2013 roku przeprowadzono próbę zinwentaryzowania wkopów na obszarze pola górniczego „Borownia”. Wykonano wówczas dokumentację fotogra-ficzną zniszczeń, a także domierzono je z wykorzystaniem urządzeń GPS (Ryc. 7). W trakcie badań dla celów inwentaryzacyjnych wykorzystano dane ALS otrzymane dla projektu Badania pradziejowych kopalń krzemienia z użyciem LiDAR, który reali-zowany był przez Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (UKSW) w roku 2011, w ramach programu Dziedzictwo kulturowe – priorytet 5 – Ochrona zabytków archeologicznych, finansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzic-twa Narodowego i koordynowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Projekt miał na celu przeprowadzenie pod kątem konserwatorskim weryfikacyjnych badań powierzchniowych pradziejowych kopalń krzemienia pasiastego w okolicy Krzemio-nek. W ramach projektu zeskanowano ponad 30 km2 obszaru, przy gęstości próbko-wania 4 pkt/m2 i dokładności pomiaru wysokości ≤ 15 cm. W oparciu o pozyskane dane opracowano numeryczny model terenu oraz numeryczny model pokrycia terenu. Dodatkowo wykonano także ortofotomapę lotniczą, skomponowaną w barwach natu-ralnych, o pikselu równym 20 × 20 cm, zapisaną w formacie GeoTIFF. Badania wyko-nała polska spółka z Tarnowa, MGGP Aero (Budziszewski, Wysocki 2012, s. 118–119).

W oparciu o wygenerowany wówczas DTM na potrzeby inwentaryzacji stworzone zostały mapy terenu, na które następnie naniesiono lokalizacje wkopów rabunko-wych. W trakcie badań użyto GPS-u firmy Garmin, model Montana 650. Według informacji podawanych przez producenta odbiorniki te zapewniają dokładność od 3 m na terenach otwartych do 5 m na obszarach zalesionych.

Wyniki inwentaryzacji przedstawione zostały na Ryc. 4–61. Stare wkopy widoczne na powierzchni stanowiska oznaczono kolorem niebieskim. Największy z nich zlo-kalizowany został w środkowej partii pola górniczego, niedaleko drogi przecinającej stanowisko (Ryc. 8). Na jego obszarze i w jego bliskiej okolicy zlokalizowano dodat-kowo wysypisko śmieci.

Na terenie „Borowni” nie pojawiły się w ostatnim czasie żadne nowe wkopy rabunkowe, których skala zniszczeń byłaby porównywalna do tych odnotowanych

1 Opracowano je w programie Global Mapper 12.


w latach 2008 i 2009. Zarejestrowano jeden przykład odnowienia starego wkopu (Ryc. 9), zaznaczony na rycinach kolorem różowym (Ryc. 4 i 6). Zauważono nato-miast szereg płytkich, małych wkopów (Ryc. 10). Nie wyglądały one jednak, jakby miały służyć celom pozyskania surowca – szczególnie, że w okolicy większości z nich pozostawiono luźne kawałki krzemienia pasiastego. Wszystkie wyglądały na jedno-razową pracę jednego człowieka, prawdopodobnie detektorysty. W trakcie badań

Ryc. 7. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”.Domierzanie jednego ze starych wkopów dewastacyjnych. Fot. K. Radziszewska

Fig. 7. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site.Additional measurements of an old “devastation” pit. Photo: K. Radziszewska


powierzchniowych, w południowo-zachodnim krańcu stanowiska natrafiono dodat-kowo na płytki, prostokątny wykop średniej wielkości (Ryc. 11), który został najpraw-dopodobniej wykonany przez leśników.

W trakcie tego samego programu badawczego podjęto również próbę zinwenta-ryzowania zniszczeń na obszarze pola górniczego „Korycizna”. Tutaj sytuacja okazała się niestety dużo gorsza niż w przypadku „Borowni”. Zły stan zachowania całego pola

Ryc. 8. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Największy spośródstarych wkopów rabunkowych, zlokalizowany w pobliżu drogi przecinającej stanowisko.Widoczne dzikie wysypisko śmieci. Stan z 15 kwietnia 2013 roku. Fot. K. Radziszewska

Fig. 8. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. The largest of the oldrobber hollows situated near the road which cuts across the site. An illegal waste site is visible.

Condition of the site from April 15, 2013. Photo: K. Radziszewska


górniczego, na obszarze którego odnotowano olbrzymią ilość niszczących wkopów o różnej wielkości i położonych w bliskiej odległości względem siebie spowodował, że niemożliwe było domierzenie wszystkich zniszczeń urządzeniem GPS o błędzie pomiarowym rzędu 3–5 m. Sprzęt którym dysponowaliśmy okazał się niewystarcza-jąco dokładny. W przypadku „Borowni”, gdzie skala zniszczeń nie jest aż tak duża, nawet wymienione powyżej niedokładności pozwalają na późniejsze bezproblemowe zlokalizowanie poszczególnych punktów w terenie. W przypadku stanowisk bardziej zniszczonych niezbędne staje się korzystanie z precyzyjniejszego sprzętu. Badania terenowe wykazały również, że na powierzchni stanowiska pojawiły się liczne nowe wkopy, szczególnie na obszarze lasów prywatnych. Przeprowadzenie inwentaryzacji w schemacie zastosowanym dla stanowiska „Borownia” planowane jest w przyszłości z wykorzystaniem dokładniejszych urządzeń.

Niestety nie wszystkie zniszczenia widoczne są na DTM. Wpływ na to może mieć wiele czynników. Po pierwsze może być to spowodowane małą gęstością próbkowania przyjętą w trakcie skanowania, która ma później wpływ na widoczność mniejszych anomalii terenowych. Większość wkopów dewastacyjnych odnotowanych na obsza-rze pola górniczego była stosunkowo niedużych rozmiarów. W trakcie prowadzenia

Ryc. 9. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Stary, odświeżony wkop.Stan z 15 kwietnia 2013 roku. Fot. K. Radziszewska

Fig. 9. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. An old, renewed pit.Condition of the site from April 15, 2013. Photo: K. Radziszewska


nalotu w roku 2011 niektóre z nich były już częściowo zasypane, co zatarło ich gra-nice. Poza tym w czasie wykonywania nalotu niektóre zagłębienia mogły być zasło-nięte niską, gęstą roślinnością, uniemożliwiającą penetrację promieni laserowych do poziomu gruntu. Doskonale widoczne są natomiast większe wkopy, takie jak stary wkop znajdujący się w środkowej partii stanowiska.

Co można zrobić, aby poprawić jakość obrazowania? W większości przypadków archeolodzy korzystają z numerycznych modeli terenu automatycznie generowanych

Ryc. 10. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”.Przykład jednego z serii płytkich wkopów, będących zapewne śladami jednorazowego

przejścia detektorysty. Stan z 15 kwietnia 2013 roku. Fot. K. Radziszewska

Fig. 10. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site.One in a series of shallow hollows, probably the result of a metal detector user having

passed this way. Condition of the site from April 15, 2013. Photo: K. Radziszewska


przez firmy wykonujące skanowanie. Badacze mają jednak często ograniczoną moż-liwość przeglądania i manipulowania takim obrazowaniem. W rezultacie potencjał danych pozyskanych w trakcie nalotu pozostaje w dużym stopniu niewykorzystany. W celu uzyskania jak najlepszych rezultatów należy chmurę punktów interesują-cego nas obszaru poddać bardziej precyzyjnej obróbce. Wskazane jest również, żeby osoba opracowująca dane posiadała wiedzę archeologiczną. Dla tak wygenerowanego obrazowania należy wykonać następnie kilka rodzajów wizualizacji właściwych dla rozpatrywanych problemów badawczych. Obecnie trwają prace nad obróbką danych uzyskanych dla stanowiska „Borownia”.

Lotnicze skanowanie laserowe należy aktualnie do grupy technik przynoszących w archeologii najbardziej wartościowe rezultaty. Metoda ta jest cały czas rozwijana i udoskonalana. Coraz łatwiejszy staje się również dostęp do danych ALS. Jak już wspomniano wcześniej, dla potrzeb inwentaryzacji zniszczeń wykorzystano dane uzyskane w ramach projektu Badania pradziejowych kopalń krzemienia z użyciem LiDAR, który realizowany był przez Instytut Archeologii UKSW. Obecnie jednak

Ryc. 11. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Borownia”. Płytki, rozległy wkopwykonany prawdopodobnie przez leśników. Fot. K. Radziszewska

Fig. 11. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, “Borownia” site. A broad, shallow hollowprobably dug by foresters. Photo: K. Radziszewska


dane ALS dla większości terenu Polski są wykonane w ramach projektu Informatyczny System Osłony Kraju (ISOK) i dostępne w domenie publicznej, a koszty ich uzyskania są stosunkowo niskie. Możliwość pozyskania danych z różnych źródeł sprawia, że kolejną drogą do poprawy jakości pomiarów może stać się również łączenie chmur punktów pochodzących z różnych skanowań.

Zaproponowane poszczególne etapy procesu dokumentacji zmian na obszarze pradziejowych pól górniczych są cały czas doskonalone. Jednak jak zaprezentowano na przykładzie „Borowni”, inwentaryzacja zniszczeń może być wykonywana już teraz w sposób stosunkowo prosty i zarazem efektywny. W trakcie badań terenowych jeste-śmy w stanie dokładnie domierzyć interesujące nas obiekty wykorzystując urządzenia GPS, zadokumentować je cyfrowo w formie zdjęć, a następnie umieścić na mapach terenowych o niespotykanej wcześniej dokładności. Tak opracowane dane, uzupeł-nione o inne stanowiska, powinny być udostępnione i systematycznie aktualizowane. Oczywiście przez wzgląd na charakter projektu grupa osób mająca do nich dostęp powinna być ograniczona. Obecnie trwają prace nad geoportalem, w którym przy wykorzystaniu możliwości technologii GIS mają zostać zebrane wszystkie informa-cje dotyczące pradziejowych punktów eksploatacji krzemieni. Propozycja systemu monitorowania zniszczeń stanowi jeden z elementów projektu. Wspomniana forma udostępniania danych przestrzennych staje się coraz bardziej powszechna. Stwarza sposobność gromadzenia wielu zróżnicowanych danych w jednym miejscu przy moż-liwości zapewnienia dostępu do nich wszystkim osobom zainteresowanym jednocze-śnie. W rezultacie wymiana informacji między badaczami i konserwatorami może odbywać się w czasie rzeczywistym, a każdy z nich może korzystać ze wszystkich udostępnionych danych. Przy tak wypracowanym systemie pozostaje jedynie usta-lenie regularnych terminów prowadzenia wizytacji pól górniczych, w trakcie których baza danych będzie aktualizowana. Rozwiązanie stanowić może tu powrót do przed-wojennego pomysłu prowadzenia inspekcji stanowisk przez pracowników rezerwatu „Krzemionki”, Oddziału Muzeum w Ostrowcu Świętokrzyskim, z wykorzystaniem nowych możliwości technicznych, zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi dla Stref I i II wyróżnionych w Planie ochrony… zespołu kopalń „Krzemionki Opatowskie” (Plan ochrony… 2007, s. 120 i 122). Połączenie wymienionych powyżej metod wydaje się być w chwili obecnej najbardziej optymalnym rozwiązaniem tego problemu.

Obecnie ogólna sytuacja pradziejowych pól górniczych zdaje się ulegać popra-wie. Od trzech lat ilość krzemienia pasiastego na giełdach zmniejszyła się, przestał pojawiać się na nich również materiał pochodzący z pradziejowych stanowisk. Nowe wkopy rabunkowe występują stosunkowo rzadko i na pewno nie na taką skalę, jak miało to miejsce kilka lat wcześniej. Jednak pomimo tego problem pozostaje nadal aktualny. Opracowanie planu ochrony zagrożonych pól górniczych powinno stać się więc sprawą priorytetową. Wykorzystanie interaktywnej formy w inwentaryzacji stanu pól górniczych w połączeniu z systematycznymi inspekcjami na stanowiskach nie zapewni niestety ochrony zagrożonych zabytków, ale być może pozwoli na szybszą reakcję na wypadek pogorszenia sytuacji.


BIBLIOGRAFIA

Bąbel J.T. 1975 Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach, pow. Opatów, Wiadomości

Archeologiczne, t. 40 (2), s. 149–177. 1983 (1987) Krzemionki dziś i jutro. Stan, badania i perspektywy zagospodarowania rezerwatu

archeologicznego, Wiadomości Archeologiczne, t. 48 (2), s. 223–236. 2013 Krzemionki. Pomnik historii, rezerwat, muzeum. Prahistoryczne kopalnie krzemienia

pasiastego. Przewodnik, Warszawa.Będkowski K., Wężyk P. 2010 Lotniczy skaning laserowy, [w:] W. Milewski (red.), Geomatyka w Lasach Państwowych.

Część 1. Podstawy, Warszawa, s. 326–343.Budziszewski J., Michniak R. 1983/1989 Z badań nad występowaniem, petrograficzną naturą oraz prahistoryczną eksplo-

atacją krzemieni pasiastych w południowym skrzydle niecki Magoń – Folwarczysko, Wiadomości Archeologiczne, t. 49 (2), s. 151–190.

Budziszewski J., Wysocki J. 2012 Nowe możliwości detekcji materialnych śladów historii terenów leśnych – lotnicze skano-

wanie laserowe (LiDAR), [w:] Z. Kobyliński, J. Wysocki (red.), Konserwacja zapobiegaw-cza środowiska 1, Warszawa – Zielona Góra, s. 117–125. „Archaeologica Hereditas. Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie” 1.

Crutchley S., Crow P. 2010 The Light Fantastic. Using airborne lidar in archaeological survey, Swindon.Jakimowicz R. 1929 Ochrona zabytków przedhistorycznych, Wiadomości Archeologiczne, t. 10, s. 1–26.Jedynak A. 2011 Plan ochrony konserwatorskiej zespołu pradziejowych kopalń krzemienia nad dolną

Kamienną w woj. świętokrzyskim. Praca dyplomowa, Uniwersytet im. Adama Mickie-wicza, Wydział Historyczny, Instytut Prahistorii, Poznań.

Klekot E. 1988 Wytwórczość wczesnobrązowych siekier dwuściennych z krzemienia pasiastego. Praca dyplo-

mowa, Uniwersytet Warszawski, Wydział Historyczny, Instytut Archeologii, Warszawa.Krukowski S. 1939 Krzemionki Opatowskie, Warszawa.Pismo... 2008 Pismo Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach – Kierow-

nika Delegatury w Sandomierzu (DS/IA-4330/588/08), skierowane do prof. dr. hab. Jacka Lecha w odpowiedzi na „Zawiadomienie o systematycznym niszczeniu prehistorycz-nych kopalń krzemienia pasiastego ‘Borownia’ i ‘Korycizna’, objętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce” z dn. 8.07.2008 r. (L.dz. BK 64/08), w archiwum Samodzielnej Pracowni Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia IAE PAN.

Pismo... 2010 Pismo Zastępcy Dyrektora Departamentu Geologii i Koncesji Geologicznych do Dyrek-

tora Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków (DgiKGgs-472-62/44318/10/AS), jego kopia została mi udostępniona przez dr. J. Budziszewskiego.


Plan ochrony... 2007 Plan ochrony zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu „Krzemionki

Opatowskie”, obręb Sudół gm. Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów, pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim, oraz materiały informacyjne i dokumenty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebraniem plenarnym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa, s. 112–124.

Plan zagospodarowania... 2007 Plan zagospodarowania zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu

„Krzemionki Opatowskie”, obręb Sudół gm. Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów, pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim, oraz materiały informacyjne i dokumenty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebraniem plenar-nym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa, s. 125–138.

Raport… 2009 Raport końcowy z realizacji tematu naukowo-badawczego Nr 2/06 „Opracowanie

metody inwentaryzacji lasu opartej na integracji danych pozyskiwanych różnymi tech-nikami geopatycznymi” (ver. 2 ). Część I. Potrzeby i możliwości zastosowania wybranych technik geomatycznych w inwentaryzacji lasu. Opis obiektu i wykorzystanego materiału badawczego, s. 37–69.

Dostęp: geomatyka.lasy.gov.pl/web/geomatyka/104 (wgląd 31.07.2014).Sabaciński M. 2010 Krzemień pasiasty jako kopalina. Głos w dyskusji o ochronie rezerwatu archeologiczno-

-przyrodniczego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego, Ostrowieckie Zeszyty Naukowe, t. 2, s. 5–15.

Samsonowicz J. 1923 O złożach krzemieni w utworach jurajskich północno-wschodniego zbocza gór Święto-

krzyskich (Z mapką geologiczną w tekście), Wiadomości Archeologiczne, t. 8 (1), s. 17–24.Sławik Ł., Zapłata R. 2011 LiDAR w archeologii – zagadnienia wprowadzające, [w:] R. Zapłata (red.), Digitalizacja

dziedzictwa archeologicznego. Wybrane zagadnienia, Lublin, s. 207–232.Uchwała... 2007 Uchwała Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych Wydziału I Nauk Społecznych Pol-

skiej Akademii Nauk z dnia 29 stycznia 2002 r. w sprawie neolitycznej kopalni krzemie-nia w Krzemionkach Opatowskich w związku z zagrożeniami obiektu oraz inicjatywą wystąpienia o wpisanie go na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim, oraz materiały informacyjne i doku-menty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebraniem plenarnym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa, s. 109–111.

Wężyk P. 2006 Wprowadzenie do technologii skaningu laserowego w leśnictwie, Roczniki Geomatyki,

t. 4 (4), s. 119–132.Zawiadomienie… 2008 Zawiadomienie o systematycznym niszczeniu prehistorycznych kopalń krzemienia pasia-

stego „Borownia” i „Korycizna”, objętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce”


skierowane do dr. Marka Florka, Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt-ków w Kielcach – Kierownika Delegatury w Sandomierzu, przez prof. dr. hab. Jacka Lecha z ramienia Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii. Pismo z dn. 8.07.2008 r. (L.dz. BK 64/08), w archiwum Samodzielnej Pracowni Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia IAE PAN.

KATARZYNA RADZISZEWSKA

INVENTORY OF SURFACE DEVASTATIONIN PLACES WHERE STRIPED FLINT WAS EXPLOITED

S u m m a r y

Over the years there have been several factors, connected with human activity, endangering the areas where prehistoric flint mines are situated. Initially, it was only agriculture, forestry and the use of local roads. In the interwar period the “Krzemionki” site was considerably damaged when local peasants exploited the limestone deposits. From small quarries situated within the mine area they dug for limestone to make lime and for flux used by the ironworks in Ostrowiec Świętokrzyski. Another destructive element was exploitation of limestone from quarries located in the vicinity of some of the archaeological sites. During the Second World War part of the Krzemionki mining field was cut up by lines of German trenches. The next problem was illegal dumping of waste within the area of the protected sites (Krzemionki, Borownia). Recently new threats have arisen as striped flint is being procured illegally to make jewellery and treasure hunters with metal detectors search for treasure, military collectibles and ancient artefacts.

Continuous changes in the situation concerning the ancient mining fields render it impera-tive that some effective system of protection be devised and implemented. This needs to include a method of monitoring the damage done in the area. In recent years the development of new technologies has provided archaeologists with a variety of means, for instance when doing field research. A notable technique is airborne laser scanning which is being increasing applied in archaeological surveying. Together with other non-invasive methods, such as field survey and use of GPS, laser scanning could be the basis for preparing a very effective system of recording and cataloguing damages to the prehistoric mining fields.


jOLANTA MAłECKA-KUKAWKAInstytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Pracownia Traseologii

TRASEOLOGIA W STUDIACHNAD PREHISTORYCZNYM GÓRNICTWEM KRZEMIENIA?

PRZYKłADY Z KOPALń W SąSPOWIE (NEOLIT)I WIERZBICY „ZELE”

(EPOKA BRąZU/WCZESNA EPOKA żELAZA)

W 2011 r. w czasopiśmie Archeologia Polski ukazał się artykuł „O możliwościach i ograniczeniach metody traseologicznej w badaniach masowych materiałów archeo-logicznych z kopalń krzemienia”, w którym poruszono problematykę sensowności wykonywania analiz mikroskopowych dla materiałów pozyskanych z szybów, pra-cowni, hałd i innych struktur związanych z górnictwem krzemienia (Małecka--Kukawka, Werra 2011, s. 135–162). Napisałyśmy wówczas: „Wprawdzie polskie doświadczenia są w tym zakresie bardzo ograniczone, ale pewne ogólne wnioski można już formułować jako hipotezy do zweryfikowania w toku przyszłych prac. Wydaje się, że w przypadku krzemiennych materiałów masowych z kopalń w inter-pretacji występujących na nich załuskań i innych śladów należy brać pod uwagę nie tylko możliwe użytkowanie niektórych wytworów, ale także w większym niż zwykle stopniu losy podepozycyjne, w tym sposób eksploracji, transportu i przechowywania materiału z badań archeologicznych” (s. 135). W artykule tym przedstawione zostały pierwsze, pozytywne próby interpretacji wyników analizy traseologicznej materiałów pochodzących z badań kopalni krzemienia w Sąspowie, pow. Kraków, przeprowa-dzonych w 1962 r. (Dzieduszycka-Machnikowa 1964), mających długą i urozmaiconą biografię podepozycyjną (s. 144–145) oraz bogatą bibliografię naukową (por. Lech 2011, s. 127). Analizy mikroskopowe były związane przede wszystkim z potrzebą zwe-ryfikowania poprawności przyporządkowania wybranych okazów krzemiennych do grupy narzędzi morfologicznych, na podstawie widocznych makroskopowo retuszy (Małecka-Kukawka, Werra 2011, s. 143–160). Obok niewątpliwej przydatności tej metody analizy do eliminacji potencjalnych błędnych kwalifikacji niektórych okazów „pseudonarzędzi”, obserwacje mikroskopowe starannie wyselekcjonowanych okazów

190 JOLANTA MAŁECKA-KUKAWKA

z wielkiej liczby kopalnianych materiałów krzemiennych doprowadziły do ujawnienia ewidentnych narzędzi funkcjonalnych. Część z nich określona została jako skrobacze do materiału abrazyjnego (zapewne gliny zwietrzeliskowej), narzędzia te o charakte-rze nakopalnianym związane były z pracami wydobywczymi (por. Małecka-Kukawka 2011, fig. 6a, b; Małecka-Kukawka, Werra 2011, tab. 1). Narzędzia takie są znane z innych kopalń i są identyfikowane (intuicyjnie, na podstawie obserwowalnych makroskopowo różnego rodzaju retuszy) jako narzędzia specjalne, kojarzone z pra-cami ziemnymi oraz oskrobywaniem konkrecji z gliny (por. np. Lech 1981, s. 87–88; Schild i in. 1985, s. 60–61). Oprócz nich zidentyfikowano także kilka okazów, które określono jako skrobacze do drewna, kości/poroża lub twardego drewna na podstawie czytelnych śladów zużycia. Narzędzia takie są zwykle odkrywane wśród materiałów pochodzących z kontekstów osadowych.

Stwierdzenie nie budzących wątpliwości śladów używania na czterech zaledwie okazach (pominięto tu 7 narzędzi o charakterze nakopalnianym określonych jako skrobacze do materiału abrazyjnego), spośród 67 wytworów wyróżnionych przez mgr Agnieszkę Klimek (2008) z blisko 17 tys. krzemieni przeanalizowanych pod względem morfologicznym (co daje wynik 0,02%) skłania do refleksji i powrotu do

Ryc. 1. Sąspów, pow. Kraków. Morfologiczny drapacz, funkcjonalny skrobacz do drewna, w oprawie organicznej: a – wyświecenie na krawędzi; b – liniowe starcie powierzchni od oprawy (a i b obiektyw 10x)

Fig. 1. Sąspów, Kraków district. Morphologic end scraper, functional scraper for wood, in organic haft: a – polish at edge; b – linear abrasion of surface from haft (a and b objective 10x)

a

b

a

b

191TRASEOLOGIA W STUDIACH NAD PREHISTORYCZNYM GÓRNICTWEM KRZEMIENIA?

pytania, czy w ogóle warto wykonywać analizy traseologiczne przy tak mizernych wynikach. Dla sceptyków byłby to zapewne argument, że takie analizy praktycznie niewiele wnoszą do wiedzy o tak skomplikowanych stanowiskach archeologicznych, jakimi są kopalnie krzemienia.

Można do tego podejść również w odmienny sposób. Nazwałabym go ostrożnym optymiz mem, który skłonił mnie do podjęcia dalszych studiów z zakresu analizy traseologicznej materiałów z kopalń krzemienia. Oczywistą inspiracją było zidenty-fikowanie wspomnianych czterech narzędzi funkcjonalnych, odnalezionych wśród masowych, przemysłowych materiałów z kopalni w Sąspowie (Małecka-Kukawka, Werra 2011, s. 143–158).

KOLEJNE PRZYKŁADY Z KOPALNI KRZEMIENIA W SĄSPOWIE

Przedmiotem analiz mikroskopowych stały się narzędzia morfologiczne, pocho-dzące z dwu jam (nr 1 i 3) wyeksplorowanych podczas badań ratowniczych, prze-prowadzonych w 1960 r. w Sąspowie (Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976, s. 9–14)1. Szczegółowa analiza morfologiczna tych narzędzi została przedstawiona we wspom nianej publikacji (s. 105–113). Przypomnę tylko, że z jamy 1 wydobyto łącznie 12 752 okazy krzemienne, pośród których wyodrębniono 9 narzędzi morfolo-gicznych (0,07% zbioru), zaś z jamy 3 pochodzą 10 344 krzemienie, w tym 39 narzędzi morfologicznych (0,38% zbioru).

Większość narzędzi z perspektywy kryteriów techniczno-morfologicznych ma charakter podomowy. W obu jamach wystąpiły – w różnych ilościach – następujące typy narzędzi (kategorie wg przyjętych zasad klasyfikacji Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976, s. 37 oraz punkt III.5, s. 53): drapacze, rylce, półtylczaki, wiórowce, prze-kłuwacze/wiertniki/pazury, zgrzebła, odłupki retuszowane, narzędzia rdzeniowe, siekiery odłupkowe, tłuczki, rozcieracze2.

Wynik obserwacji mikroskopowych był w sporym stopniu zaskakujący, bowiem poza dwoma wytworami z jamy 3 – rylczakiem i siekierą odłupkową, na wszystkich okazach stwierdzono obecność śladów używania. Wyniki analizy funkcjonalnej dla narzędzi z jamy 1/1960 przedstawiono w ujęciu tabelarycznym (Tabela 1).

Większość przeanalizowanych narzędzi nosi dobrze czytelne ślady intensywnego użytkowania, widoczne bez mikroskopu, co skłoniło Autorów publikacji do odnoto-wania ich obecności (Ryc. 1; por. Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976, tabl. XIII: 1).

1 Dziękuję prof. Jackowi Lechowi z Samodzielnej Pracowni Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia IAE PAN za udostępnienie materiałów do analiz mikroskopowych, a mgr. Wiesławowi Ochotnemu za wykonanie fotografii wytworów krzemiennych. Zamieszczone mikrofotografie wykonała autorka artykułu.

2 Artykuł ten ma na celu prezentację potencjalnych korzyści interpretacyjnych, płynących z pod dania określonych wytworów z kopalń analizie mikroskopowej. Planowana jest odrębna publikacja, w której przedstawione zostaną w sposób szczegółowy wyniki przeprowadzonych obserwacji, wraz z niezbędną dokumentacją fotograficzną i rysunkową oraz ich interpretacja z odniesieniem do szerszej wiedzy o gór-nictwie i użytkowaniu skał krzemionkowych w różnych kontekstach kulturowych i chronologicznych.


Odnosi się to również do narzędzia nr 2 z tabl. XIII w cytowanej pracy; jednak ów retusz obu boków to efekt intensywnej pracy podczas obróbki (strugania) kości/poroża, a nie celowych zabiegów technicznych. Spośród dziewięciu okazów z jamy 1 w przypadku sześciu są podstawy, by sądzić, że były one umieszczone podczas pracy w oprawach organicznych (por. Ryc. 1–4, 6 i 9). Przekonują o tym charakterystyczne zniszczenia na krawędziach, powierzchniach i graniach międzynegatywowych w postaci plackowatych starć, śladów liniowych, zagładzeń i wymiażdżeń. Warto także zauważyć różnicę pomiędzy „klasycznymi” rysunkami krzemieni, sporządzo-nymi według powszechnie przyjmowanych zasad dokumentacji rysunkowej, opu-blikowanymi w pracy A. Dzieduszyckiej-Machnikowej i J. Lecha, a rekonstrukcjami tych narzędzi, sporządzonymi na podstawie interpretacji zaobserwowanych śladów użytkowania oraz potencjalnych oprawek organicznych. W przypadku dwóch ryl-ców ostrza uformowane poprzez odbicia rylcowe miały na celu ułatwienie osadzenia narzędzia w oprawce, a nie uformowanie krawędzi pracującej (poz. 2 i 4 w Tabeli 1

1 drapacz ze śladami skrobacz do drewna, w oprawie organicznej, Ryc. 1 użytkowania na drapisku ślady zużycia widoczne na drapisku i bocznych tabl. XIII: 1 krawędziach2 rylec klinowy, środkowy, nóż do strugania kości/poroża, ostrze uformo- Ryc. 2 z retuszem boków wane odbiciami rylcowymi służyło do umoco- tabl. XIII: 2 wania narzędzia w oprawie organicznej3 wiór półtylcowy skrobacz/rylec do drewna, w oprawie Ryc. 3 organicznej tabl. XIII: 34 rylec łamaniec skrobacz/nóż do strugania drewna, w oprawie Ryc. 4 organicznej, ostrze uformowane odbiciem tabl. XIII: 4 rylcowym i złamaniem służyło do umocowania narzędzia w oprawie organicznej5 wiórowiec skrobacz do kości/poroża świeżego Ryc. 5 lub rozmiękczonego tabl. XIII: 56 wiórowiec rylec do drewna, skrobacz do drewna Ryc. 6 lub kości/poroża, w oprawie organicznej tabl. XIII: 67 przekłuwacz skrobacz do materiału abrazyjnego (gliny?) Ryc. 7 tabl. XIII: 78 makrolityczne zgrzebło skrobacz do materiału abrazyjnego (gliny?) Ryc. 8 tabl. XIII: 89 wiór z wnęką nóż do strugania kości/poroża, w oprawie Ryc. 9 organicznej tabl. XIII: 9

Tabela 1. Wyniki określeń funkcjonalnych dla narzędzi z jamy 1/1960 ze stanowiska I w SąspowieTable 1. Results of functional designations for tools from pit 1/1960, from site I at Sąspów

* w tym artykule; ** wg Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976, tablica XIII

Lp.Typy narzędzi wg klasyfikacji

A. Dzieduszyckiej-Machnikoweji J. Lecha (1976)

Oznaczenia funkcji narzędzi Rycina*Tablica**


oraz Ryc. 2 i 4). Biorąc za priorytetowy sposób pracy danym narzędziem i lokalizację krawędzi pracujących, oba rylce powinny być na rysunkach obrócone o 180°. Nie jest to sprawa nowa, w literaturze wielokrotnie zwracano uwagę na fakt, że odbicia rylcowe nie zawsze, czy może nie w więk szości miały na celu przygotowanie krawędzi pracu-jącej (Małecka-Kukawka 2001, s. 136–139; por. ostatnio Osipowicz 2010, s. 224–225, tam dalsza literatura). Również – z powodu prawdopodobnego sposobu używania – należałoby odwrócić o 180° obydwa wiórowce (poz. 5 i 6 w Tabeli 1 oraz Ryc. 5 i 6).

Wymienione narzędzia z jamy 1/1960 są nimi w podwójnym znaczeniu, zarówno pod względem morfologicznym jak i funkcjonalnym. Trudno w tej chwili wycią-gać wnioski z tej stuprocentowej korelacji. Warto jednak zauważyć niewątpliwe korzyści z uzyskanych oznaczeń funkcjonalnych. Wiemy, do obróbki jakich materia-łów narzędzi tych używano: poza dwoma przykładami narzędzi wprost kojarzonych z pracami wydobywczymi (przekłuwacz i zgrzebło – Tabela 1, poz. 7 i 8 oraz Ryc. 7 i 8), pozostałe posłużyły neolitycznym górnikom do obróbki drewna – strugania, skroba-nia, rycia oraz do obróbki kości/poroża – strugania i skrobania. Do jakich konkretnych czynności? Tu należałoby odwołać się do wiedzy ogólniejszej i przykładów, znanych z obiektów związanych z górnictwem pradziejowym, analogii etnograficznych, ale

Ryc. 2. Sąspów, pow. Kraków. Morfologiczny rylec klinowy środkowy, funkcjonalny nóż do strugania kości/poroża, w oprawie organicznej: a – wyświecenie; b – ślady liniowe (a i b obiektyw 10x)

Fig. 2. Sąspów, Kraków district. Morphologic wedge-shaped burin – medial, functional knife for whittling bone/antler, in organic haft: a – polish; b – linear traces (a and b objective 10x)

a

b a

b


także i wyobraźni. Poza tym należałoby także poddać obserwacjom mikroskopowym znalezione w jamie 1 wióry, by stwierdzić, czy są one wyłącznie produktem ubocznym procesu eksploatacji, czy też może i wśród nich są wytwory ze śladami używania.

Znając konkretne oznaczenia funkcjonalne określonych typów morfologicznych, można (i zapewne należy) poszukiwać odpowiednich typów narzędzi, znajdowanych w skorelowanych kulturowo i chronologicznie kontekstach poosadniczych. Te z kolei należałoby poddać analizom mikroskopowym. Wydaje się, że jest to obiecująca per-spektywa, zwłaszcza przy przyjęciu założenia, że o kulturowej atrybucji decyduje przede wszystkim sposób użycia danego wytworu.

Ryc. 3. Sąspów, pow. Kraków.Morfologiczny wiór półtylcowy, funkcjonalny

rylec do drewna, w oprawie organicznej

Fig. 3. Sąspów, Kraków district.Morphologic truncated blade, functional burin

for wood, in organic haft

Ryc. 4. Sąspów, pow. Kraków. Morfologicznyrylec łamaniec, funkcjonalny skrobacz/nóż do

strugania drewna, w oprawie organicznej

Fig. 4. Sąspów, Kraków district. Morphologicburin on a break, functional scraper/knife

for whittling wood, in organic haft


Ryc. 5. Sąspów, pow. Kraków. Morfologicznywiórowiec, funkcjonalny skrobacz

do kości/poroża świeżego lub rozmiękczonego

Fig. 5. Sąspów, Kraków district. Morphologicblade with continuous retouch, functional scraper

for raw or softened bone/antler

Ryc. 6. Sąspów, pow. Kraków. Morfologicznywiórowiec, funkcjonalny rylec do drewna, skrobacz do drewna lub kości/poroża, w oprawie organicznej

Fig. 6. Sąspów, Kraków district. Morphologic blade with continuous retouch, functional burin for wood,

scraper for wood or bone/antler, in organic haft

PRZYKŁADY Z KOPALNI WIERZBICA „ZELE”

O efektach analizy funkcjonalnej w odniesieniu do kopalni Wierzbica „Zele”, pow. Radom, trudno się w tym momencie wypowiadać, bowiem badania są w toku3. Opracowaniu polegającym na rozklasyfikowaniu materiałów pod kątem techniczno--morfologicznym poddano do tej chwili część materiałów (Lech, Werra w druku).

3 Opracowanie materiałów z pola górniczego Wierzbica „Zele” (por. Lech 1997) wykonywane jest suk-cesywnie w Samodzielnej Pracowni Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia IAE PAN przez dr D. Werra, która dokonuje pierwszej selekcji materiałów pod kątem ich potencjalnych możliwości użytkowania. W kolejnym etapie selekcji dokonuję wstępnego oglądu wydzielonych form z użyciem lupy powiększającej, zwracając uwagę na krawędzie okazów, obecność retuszy itp. Następny krok to analiza mikroskopowa wybranych zabytków (mikroskop metalograficzny Zeiss-Axiotech).


Ryc. 7. Sąspów, pow. Kraków. Morfolo-giczny przekłuwacz, funkcjonalny skro-bacz do materiału abrazyjnego (gliny?)

Fig. 7. Sąspów, Kraków district.Mor pho logic perforator, functionalscraper for abrasive material (clay?)

Ryc. 8. Sąspów, pow. Kraków. Morfologiczne makrolityczne zgrzebło, funkcjonalny skrobaczdo materiału abrazyjnego (gliny?)

Fig. 8. Sąspów, Kraków district. Morphologic macrolithic side-scraper, functional scraperfor abrasive material (clay?)


Ryc. 10. Wierzbica „Zele”, pow. Radom. Morfologiczne zgrzebło, funkcjonalny skrobaczdo materiału abrazyjnego

Fig. 10. Wierzbica “Zele”, Radom district. Morphologic side-scraper, functional scraperfor abrasive material

Ryc. 9. Sąspów, pow. Kraków. Nóż do strugania kości/poroża, w oprawie organicznej: a – wyświe-

cenie na krawędzi, pow. 60x

Fig. 9. Sąspów, Kraków district. Knife for whittling bone/antler, in organic haft: a – micropolish on the

cutting edge, magnified 60x

a

a


Analizę traseologiczną wykonano do tej pory dla ponad dwudziestu okazów, które zostały wyselekcjonowane z dwóch miejsc: 1) przestrzeni gromadzenia odpadków przemysłowych i gruzu (wykopy V/85 i X/85) oraz 2) z rejonu szybów wydobywczych (wykopy I/88, II/87) wyróżnionych w przygotowanym ostatnio opracowaniu (Lech, Werra w druku).

Z rejonu I analizie poddano siedem wybranych wyrobów krzemiennych, które okreś lono morfologicznie jako półwytwory grotów, łuszcznie, zgrzebła. W jej wyniku stwierdzono, że morfologiczne zgrzebło (Ryc. 10) – to skrobacz do surowca abrazyj-nego (prawdopodobnie gliny). Takie same funkcje, łączone z oskrobywaniem kon-krecji z gliny noszą dwa wyselekcjonowane odłupki. Łuszcznie poza technicznymi śladami obróbki nie mają czytelnych śladów używania.

Do interesujących znalezisk należy niewątpliwie półwytwór grotu (Ryc. 11), granie międzynegatywowe na powierzchniach i na krawędziach bocznych są zagładzone i lekko wyświecone, ślady widoczne na bocznych krawędziach przypominają ślady powstające podczas skrobania skóry, jednak wszystkie krawędzie są w taki sam spo-sób zagładzone. Można to wytłumaczyć długotrwałym noszeniem wytworu w skórza-nym opakowaniu i/lub częstym trzymaniem w rękach.

Wśród materiałów z rejonu II – z otoczenia i wypełnisk szybów wydobywczych, do analizy zakwalifikowano typologiczne łuszcznie, na których pod mikroskopem widoczne są jedynie zniszczenia związane z łupaniem krzemienia. Trudno powiedzieć więcej na temat okoliczności powstania tych form. Nie stwierdzono także śladów uży-wania na wydzielonym odłupku oraz zaczątkowcu narzędzia bifacjalnego – widoczne są tylko ślady obróbki twardym tłukiem.

Ryc. 11. Wierzbica „Zele”, pow. Radom. Morfolo-gicznie półwytwór grotu, funkcjonalnie okaz ma zagładzone granie międzynegatywowe i krawędź boczną, zagładzenie krawędzi i wyświecenie przy-pomina ślady powstające podczas skrobania skóry:

a – wyświecenie krawędzi, obiektyw 10x

Fig. 11. Wierzbica “Zele”, Radom district. Morpho-logically a projectile point roughout, functionally the specimen has smoothed ridges between negative scars and smoothed side edge; smoothing of edges and gloss resemble traces left from scraping skins:

a – micropolish on cutting edge, objective 10x

a

a


Ryc. 13. Wierzbica „Zele”, pow. Radom.Morfologicznie przekłuwacz, funkcjonalnie prze-kłuwacz do skóry: a – wyświecenie układające się

liniowo na krawędzi, obiektyw 5x

Fig. 13. Wierzbica “Zele”, Radom district.Morphologically a perforator, functionally a perfora-tor for leather: a – micropolish in a line with cutting

edge, objective 5x

Ryc. 12. Wierzbica „Zele”, pow. Radom. Morfologicznie wiór z ułamaną częścią wierzchołkową, z wnęką; funkcjonalnie – na fragmencie krawędzi ślady od cięcia mięsa bądź skóry: a – wyświecenie krawędzi,

obiektyw 10x

Fig. 12. Wierzbica “Zele”, Radom district. Morphologically a blade with broken off tip with niche, functionally – on fragment of cutting edge traces of cutting meat or skin: a – micropolish of cutting

edge, objective 10x

a

a

a

a


W rejonie tym wśród przeanalizowanych materiałów z wypełnisk szybów i ich otoczenia wydzielono kilka szczególnych okazów, są to: zgrzebło – będące narzędziem do skrobania kości/poroża, wiór z ułamaną częścią wierzchołkową (Ryc. 12), z głę-boką wnęką na jednej krawędzi (wnęka jest przypadkowa, i należy ją interpretować jako zniszczenie podepozycyjne, natomiast na zachowanym fragmencie krawędzi są czytelne ślady od używania wióra jako noża do mięsa lub skóry), mocno spatynowany fragment wiórowca ze śladami używania do obróbki – skrobania kości/poroża oraz typologiczny przekłuwacz – używany do wykonywania otworów w skórze (Ryc. 13).

Jak wspomniano wcześniej, badania traseologiczne materiałów z kopalni w Wierz-bicy są na początkowym etapie. Podane przykłady pokazują jednak, że uważne selek-cjonowanie wytworów o określonych cechach do analizy traseologicznej w efekcie przynosi interesujące rezultaty.

Obecność skrobaczy do materiału abrazyjnego jest niewątpliwie związana z dzia-łalnością wydobywczą. Natomiast obecność zużytych narzędzi służących do obróbki skóry, cięcia mięsa czy obróbki kości/poroża w kontekście odpadków z eksploatacji szybów wskazuje, że górnicy po zakończeniu prac na terenie kopalni pozostałości po swoim pobycie wrzucili do jam, będących zagłębieniami po obiektach wydobyw-czych. Podobnych obserwacji dokonano w odniesieniu do neolitycznej kopalni krze-mienia w Sąspowie (Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976, s. 122–123), co pokazuje, że mimo różnic w zakresie wydobywanego surowca i kulturowo-chronologicznym, mamy do czynienia – być może – z podobnymi zachowaniami ludzkimi, co kieruje nas w stronę zachowań rytualno-magicznych z jednej strony, z drugiej – w kierunku rozpoznawania braudelowskich struktur długiego trwania.

BIBLIOGRAFIA

Dzieduszycka-Machnikowa A. 1964 Sprawozdanie z badań neolitycznej pracowni krzemieniarskiej nakopalnianej w Sąspo-

wie, pow. Olkusz w 1962 r., Sprawozdania Archeologiczne, t. 16, s. 23–25.Dzieduszycka-Machnikowa A., Lech J. 1976 Neolityczne zespoły pracowniane z kopalni krzemienia w Sąspowie, Wrocław. „Polskie

Badania Archeologiczne” 19.Klimek A. 2008 Uporządkowanie i wstępna klasyfikacja morfologiczna z elementami analizy nakopal-

nianych materiałów krzemiennych z badań mgr Anny Dzieduszyckiej-Machnikowej na stanowisku I w Sąspowie, pow. Kraków, w 1962 r., Warszawa (z udziałem J. Lecha). Praca w formie wydruku komputerowego przechowywana w Samodzielnej Pracowni Pre-historycznego Górnictwa Krzemienia oraz w Archiwum Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.

Lech H. & J. 1997 Górnictwo krzemienia w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Badania uroczyska „Zele”

w Wierzbicy, woj. radomskie, [w:] J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemie-niarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa, s. 95–113.


Lech H. & J., Werra D. w druku „Zele” – kopalnia krzemienia z epoki brązu w Wierzbicy, powiat radomski, Archeo-

logia Polski.Lech J. 1981 Górnictwo krzemienia społeczności wczesnorolniczych na Wyżynie Krakowskiej, koniec

VI – 1 połowa IV tysiąclecia p.n.e., Wrocław. 2011 Danubian organization of flint miting in the southern part of the Polish Jura: a study

from Saspów near Cracow, [w:] M. Capote, S. Consuegra, P. Díaz-del-Río, X. Terradas (red.), Proceedings of the 2nd International Conference of the UISPP Commission on Flint Mining in Pre- and Protohistoric Times (Madrit, 14–17 October 2009), Oxford, s. 117–128. “BAR International Series” 2260.

Małecka-Kukawka J. 2001 Między formą a funkcją. Traseologia neolitycznych zabytków krzemiennych z ziemi cheł-

mińskiej, Toruń. 2011 Problem of the flint tools from the Sąspów mine site in the light of use-wear analy-

sis, [w:] M. Capote, S. Consuegra, P. Díaz-del-Río, X. Terradas (red.), Proceedings of the 2nd International Conference of the UISPP Commission on Flint Mining in Pre- and Proto-historic Times (Madrid, 14–17 October 2009), Oxford, s. 139–147. “BAR International Series” 2260.

Małecka-Kukawka J., Werra D. 2011 O możliwościach i ograniczeniach metody traseologicznej w badaniach masowych mate-

riałów archeologicznych z kopalń krzemienia, Archeologia Polski, t. 56 (1–2), s. 135–164.Osipowicz G. 2010 Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi chełmińskiej. Studium traseologiczne,

Toruń.Schild R., Królik H., Marczak M. 1985 Kopalnia krzemienia czekoladowego w Tomaszowie, Wrocław.

JOLANTA MAŁECKA-KUKAWKA

TRACEOLOGY IN STUDIES OF PREHISTORIC FLINT MINING?EXAMPLES FROM THE MINE AT SĄSPÓW (NEOLITHIC AGE)AND WIERZBICA “ZELE” (BRONZE AGE/EARLY IRON AGE)

S u m m a r y

The article presents the results of microscope analyses of flint artefacts from two flint mines: the Neolithic mine at Sąspów, Kraków district, and the Bronze Age Wierzbica “Zele” mine at Wierzbica, Radom district. From the flint mine at Sąspów morphologic tools from pit 1/1960 (9 tools) and pit 3/1960 (39 tools) underwent functional analysis. Apart from two items, all had traces of wear and some had been fitted with hafts of an organic material. Two implements from pit 1 are associated with mining work – scraping clay off nodules (Fig. 7 and 8). The remaining tools were used to work wood and bone or antler.


From the Wierzbica “Zele” mine, artefacts from two places were examined: 1) an area where industrial waste and rubble were collected and 2) an area near the exploited shafts. Several tools had traces of use: a side scraper for scraping bones or antlers, a blade with broken tip (Fig. 12) used as a knife for meat or skin, a fragment of a blade with continuous retouch with traces of scraping bone or antler, and a perforator – used to make holes in leather (Fig. 13).

Traceology studies of chosen flint items from flint mines provided data on the activities of prehistoric miners at the time they were working in the mining field area. The presence of used tools which had served to process animal skins, cut meat and work bones/antlers in the context of waste from shaft excavation indicates that, before leaving, the miners threw the remains from their stay into the exploited mine shafts. The situation was the same in the case of both mines, showing that, in spite of differences in the type of raw material exploited and in culture and chronology, we are dealing with similar human behaviour.


MAREK FLOREKInstytut Archeologii

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

PROBLEMY OCHRONY KOPALń KRZEMIENIANA TERENIE DZIAłANIA DELEGATURY

W SANDOMIERZUWOjEWÓDZKIEGO URZĘDU OCHRONY ZABYTKÓW

W KIELCACH

Na terenie działania Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach, Delegatura w Sandomierzu, obejmującym powiaty: opatowski, sandomierski, sta-szowski i gminę Ćmielów z powiatu ostrowieckiego znajduje się 12 stanowisk archeo-logicznych z kopalniami krzemienia (Ryc. 1). Są to, w gminie Ćmielów: Łysowody 4 – pole górnicze „Krunio”; Łysowody 17 – pole górnicze „Nowa”1; Ruda Kościelna 10 – pole górnicze „Borownia”; Ruda Kościelna 18 – pole górnicze „Ostroga”; Ruda Kościelna 19 – z polami górniczymi „Księża Rola Duża” i „Księża Rola Mała”– wszyst-kie z kopalniami krzemienia pasiastego; w gminie Ożarów: Gliniany 1 – pole górni-cze „Wzgórze Kruk”; Śródborze 1 – pole górnicze „Klin” – oba z kopalniami krze-mienia czekoladowego; Ożarów 1 – pole górnicze „Za garncarzami” z kopalniami krzemienia szarego wieku turońskiego, tzw. ożarowskiego; Wojciechówka 1 – pole górnicze „Korycizna” z kopalniami krzemienia pasiastego (jego zachodnia część znajduje się już na gruntach gminy Ćmielów); w gminie Tarłów: Duranów 1 – pole górnicze „Karczemka” z kopalniami krzemienia czekoladowego; Teofilów 3 – pole górnicze „Skałecznica Duża”; Teofilów 4 – pole górnicze „Skałecznica Mała”, oba z kopalniami krzemienia pasiastego. Ponadto na gruntach wsi Stoki Stare w gmi-nie Ćmielów znajduje się niewielki fragment wschodniej części pola górniczego kopalń „Krzemionki”.

1 Pole górnicze „Nowa” zostało odkryte dopiero w 2011 roku przez zespół kierowany przez J. Budzi-szewskiego z Instytutu Archeologii UKSW dzięki zastosowaniu skaningu laserowego.

204 MAREK FLOREK

Ryc. 1. Stanowiska z kopalniami krzemienia na terenie działania Delegatury w SandomierzuWojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach

1 – Łysowody, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 4. Pole górnicze „Krunio” (AZP 84-72/54); 2 – Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 10. Pole górnicze „Borownia” (AZP 84-72/18); 3 – Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 18. Pole górnicze „Ostroga” (AZP 84-71/1); 4 – Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 19. Pola górnicze „Księża Rola Duża” i „Księża Rola Mała” (AZP 84-71/2); 5 – Łysowody, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 17. Pole górnicze „Nowa” (AZP 84-72/139); 6 – Gliniany, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Wzgórze Kruk” (AZP 84-72/43); 7 – Ożarów, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Za garncarzami” (AZP 89-73/1); 8 – Wojciechówka, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Korycizna” (AZP 84-72/38); 9 – Śródborze, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Klin” (AZP/84-72/34); 10 – Duranów, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Karczemka” (AZP 83-72/1); 11 – Teofilów, pow. Opatów, stan. 3. Pole górnicze „Skałecznica Duża” (AZP 84-72/137); 12 – Teofilów, pow. Opatów, stan. 4. Pole górnicze „Skałecznica Mała” (AZP 84-72/138); 13 – Krze-mionki, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Opracował M. Florek na podkładzie: Mapa powiatu Opatów,

skala 1:100 000, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa 1967

Fig. 1. Sites with flint mines in the area in which functions the Sandomierz Branchof the Kielce Voivodeship Office for Protection of Monuments

1 – Łysowody, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 4. “Krunio” mining field (AZP 84-72/54); 2 – Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 10. “Borownia” mining field (AZP 84-72/18); 3 – Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 18. “Ostroga” mining field (AZP 84-71/1); 4 – Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 19. “Księża Rola Duża” and “Księża Rola Mała” mining fields (AZP 84-71/2); 5 – Łysowody, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 17. “Nowa” mining field

205PROBLEMY OCHRONY KOPALŃ KRZEMIENIA

WIELKOŚĆ PÓL GÓRNICZYCH I STAN ICH ZACHOWANIA

Rozpoznanie wielkości, zasięgu i charakteru przeważającej części pól górniczych oparte jest wyłącznie na wynikach badań i obserwacji powierzchniowych. Dopiero w ostatnich latach podjęto również próby weryfikacji tych danych innymi metodami, w tym skaningu laserowego i geofizycznymi2. Prace te pozwoliły na uściślenie zasię-gów niektórych pól górniczych ustalonych wcześniej w oparciu o wyniki badań powierzchniowych. M.in. okazało się, że pole górnicze „Księża Rola Duża” ma mniej-szą powierzchnię niż dotychczas przypuszczano, z kolei „Skałecznica Duża” znacznie większą3. Jednak do tych nowych ustaleń należy podchodzić ostrożnie i nie można ich traktować jako ostateczne4.

Na podstawie dotychczasowego, niestety dalekiego od precyzji, rozpoznania wia-domo, że wielkość poszczególnych stanowisk z kopalniami wynosi od kilkunastu arów (pola górnicze „Karczemka”, „Skałecznica Mała”, „Nowa”) do kilku hektarów („Borownia” – około 3 ha, „Skałecznica Duża” – nawet ponad 4 ha wg ostatnich usta-leń). Większość jednak ma powierzchnię oscylującą między 0,5 a 1,0 ha. Brak precy-zyjnych informacji o zasięgach pól górniczych, popełnione błędy w ich wyznaczaniu, przekładają się w wielu przypadkach bezpośrednio na możliwości ich ochrony.

Zachowaną w różnym stopniu rzeźbę pola górniczego mają „Borownia”, „Księża Rola Duża”, „Ostroga”, „Nowa”, „Korycizna”, „Krunio” i „Skałecznica Duża”. Zacho-wana mikrorzeźba na części pola górniczego „Księża Rola Mała”, po wycięciu rosną-cego na jego terenie lasu, została zatarta. Podobnie, po wycięciu lasu i wykonaniu orki pod nowe zalesienie, została częściowo zatarta rzeźba pola górniczego „Księża Rola Duża” (Ryc. 2). W pozostałych przypadkach fakt istnienia kopalń został usta-lony wyłącznie na podstawie rozrzutu na powierzchni charakterystycznych zabytków, wydobytego surowca i odpadów kopalnianych.

2 Np. badania Instytutu Archeologii UKSW pod kierunkiem J. Budziszewskiego z użyciem LiDAR, IAE PAN pod kierunkiem J. Lecha z użyciem metod geomagnetycznych i SNAP pod kierunkiem W. Migala z użyciem georadaru oraz metod magnetycznej i elektrooporowej.

3 Niepublikowane wyniki badań zespołów J. Budziszewskiego i W. Migala w 2011 roku.4 Przestrogą mogą być wyniki badań geofizycznych przeprowadzonych na przełomie lat 70. i 80.

XX w. pola górniczego „Za garncarzami” w Ożarowie, których celem miało być m.in. ustalenie jego zasięgu. W 1982 roku wydano pozwolenie na budowę domu w miejscu, mającym zgodnie z ich wynikami, znajdować się już poza zasięgiem pola górniczego. W trakcie wykonywania wykopów pod fundamenty odkryto 6 szybów górniczych, które zostały zadokumentowane przez J. Budziszewskiego.

(AZP 84-72/139); 6 – Gliniany, Opatów district, site 1.“Wzgórze Kruk” mining field (AZP 84-72/43); 7 – Ożarów, Opatów district, site 1. “Za garncarzami” mining field (AZP 89-73/1); 8 – Wojciechówka, Opatów district, site 1. “Korycizna” mining field (AZP 84-72/38); 9 – Śródborze, Opatów district, site 1. “Klin” mining field (AZP/84-72/34); 10 – Duranów, Opatów district, site 1. “Karczemka” mining field (AZP 83-72/1); 11 – Teofilów, Opatów district, site 3. “Skałecznica Duża” mining field (AZP 84-72/137); 12 – Teofilów, Opatów district, site 4. “Skałecznica Mała” mining field (AZP 84-72/138); 13 – Krze-mionki, Ostrowiec Świętokrzyski district. Prepared by M. Florek on the background of Opatów district

Map, scale 1:100 000, State Cartographic Publishers, Warsaw 1967

206 MAREK FLOREK

STOSUNKI WŁASNOŚCIOWE I SPOSÓB UŻYTKOWANIA STANOWISKZ KOPALNIAMI KRZEMIENIA

Własnością wyłącznie Lasów Państwowych, są tereny na których znajdują się pola górnicze: „Krunio”, „Ostroga”, „Nowa” i „Księża Rola Duża”. Fragment pola gór-niczego „Krzemionki” położony na gruntach wsi Stoki Stare, będący częścią wpisa-nego do rejestru zabytków rezerwatu archeologicznego, do niedawna w posiadaniu Agencji Nieruchomości Rolnych (dalej ANR), został w końcu 2013 roku sprzedany osobie prywatnej. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że zgodnie z obecnymi prze- pisami5, a może jeszcze bardziej, z ich wykładnią stosowaną przez Ministra Kul-

5 Ustawa z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami Skarbu Państwa (Dz. U. 1991 Nr 107, poz. 464) oraz ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. 1997 Nr 115, poz. 741).

Ryc. 2. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 19. Pole górnicze „Księża Rola Duża”z zachowaną rzeźbą po wycięciu lasu. Fot. A. Jedynak

Fig. 2. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 19. “Księża Rola Duża” mining field.After the forest was cut down it revealed land relief characteristic of a mining field.

Photo: A. Jedynak


tury i Dziedzictwa Narodowego6, sprzedaż (a także zamiana, darowizna, oddanie w wieczyste użytkowanie) nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków będą-cych własnością Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego wymaga zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków, jednak z wyłączeniem tych, które są w posiadaniu ANR. W tym ostatnim przypadku nie jest wymagana nie tylko zgoda, ale ANR nie musi nawet informować konserwatora o zamiarze sprzedaży takiej nieruchomości, co też miało miejsce w tym przypadku. W części własnością publiczną (państwową bądź gminną) i własnością prywatną są tereny kopalń: „Księża Rola Mała” i „Borownia” (przy czym w przypadku tej ostatniej kwestia własności jest mocno skomplikowana), „Korycizna”, „Wzgórze Kruk” i „Skałecznica Duża”. Wyłącznie do właścicieli prywatnych należą grunty na których znajdują się pola górnicze „Karczemka”, „Skałecznica Mała”, „Za garncarzami” i „Klin”. W przypadku kopalń leżących na gruntach prywatnych, obejmują one zazwyczaj od kilku do

6 Por. uzasadnienie do decyzji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 19 kwietnia 2011 r. uchylającej decyzję Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków odmawiającą udzielenia pozwolenia na sprzedaż działek na których znajduje się kopalnia „Rydno”.

Ryc. 3. Duranów, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Karczemka” bez zachowanej rzeźby nakopalnia-nej, użytkowane jako pole orne. Fot. A. Jedynak

Fig. 3. Duranów, Opatów district, site 1. “Karczemka” mining field. No mine features in the land relief. Land used for cultivation. Photo: A. Jedynak

208 MAREK FLOREK

kilkunastu działek ewidencyjnych mających różnych właścicieli. Często też kwestia własności nie jest formalnie jednoznacznie uregulowana, stąd czasami trudności w ustaleniu aktualnych właścicieli i użytkowników działek, co przekłada się również na możliwości ich ochrony.

Pola górnicze „Krunio”, „Korycizna”, „Skałecznica Duża”, „Skałecznica Mała”, „Nowa”, „Ostroga”, „Księża Rola Duża” oraz większą część pól górniczych „Księża Rola Mała”, „Borownia” i „Klin” porastają obecnie różnowiekowe lasy. Jako pola orne, rzadziej sady, użytkowane są tereny pól górniczych w Ożarowie, Glinianach, Dura-nowie (Ryc. 3), częściowo również w Śródborzu, Rudzie Kościelnej (część „Borowni” i „Księżej Roli Małej”) oraz fragment „Krzemionek” leżących na gruntach wsi Stoki Stare. Część działek zajętych przez te kopalnie, w ewidencji gruntów określane jako „rolnicze”, obecnie stanowią nieużytki, co należy jednak traktować jako sytuację przej-ściową. W części pól górniczych „Wzgórze Kruk”, „Klin” i „Księża Rola Mała” funkcjo-nowały dawniej niewielkie prywatne kamieniołomy, po których pozostały wyrobiska służące okolicznym mieszkańcom jako miejsca składowania śmieci, gruzu i wszelkiego rodzaju odpadów (Ryc. 4). „Dzikie” wysypiska śmieci i odpadów powstały również na

Ryc. 4. Gliniany, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Wzgórze Kruk” bez zachowanej rzeźby nakopal-nianej z nielegalnym wysypiskiem gruzu. Fot. M. Florek

Fig. 4. Gliniany, Opatów district, site 1. “Wzgórze Kruk” mining field. No mine features in the land relief. Illegal rubble dump. Photo: M. Florek


terenie „Borowni” i „Księżej Roli Małej” (Ryc. 5). Skraj pola górniczego „Za garnca-rzami” w Ożarowie został objęty zabudową jednorodzinną (Ryc. 6). W części miało to miejsce jeszcze w latach 60. i 70. XX wieku, a nawet wcześniej, ale niektóre budynki powstały już po wpisaniu kopalni do rejestru zabytków w 1980 roku. Dopuszczenie zabudowy w tym miejscu wynika z zapisów miejscowego planu zagospodarowa-nia przestrzennego, dla których punktem wyjścia było określenie granic ochrony w decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków o wpisie kopalni w Ożarowie do rejestru zabytków. Te zaś ustalone zostały w oparciu o wyniki wcześniejszych badań powierzchniowych i geofizycznych – jak się później okazało – niezbyt precyzyjnych.

ZAGROŻENIA

Zagrożenia dla kopalń krzemienia, podobnie zresztą jak dla innych zabytków archeologicznych, można podzielić na dwa podstawowe rodzaje: zagrożenia o cha-rakterze strukturalnym i zagrożenia doraźne.

Ryc. 5. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. 10. Pole górnicze „Borownia” z zachowaną rzeźbą nakopalnianą zamienione w nielegalne wysypisko śmieci. Fot. A. Jedynak

Fig. 5. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district, site 10. “Borownia” mining field with charac-teristic land relief. Illegal waste dump. Photo: A. Jedynak

210 MAREK FLOREK

Pierwsze mają charakter stały, wynikający z położenia kopalń, dotychczasowego stanu użytkowania ich terenów i planowanych, ale przez to, przynajmniej w części, kontrolowanych zamierzeń inwestycyjnych bądź zmian sposobu zagospodarowania. Są to:

1) zagrożenia związane z aktualnym sposobem użytkowania ich terenów;2) zagrożenia związane z wszelkiego rodzaju inwestycjami, których elementem są

roboty ziemne (budowa różnego rodzaju obiektów infrastrukturalnych, dróg, instalacji kanalizacyjnych, wodociągowych, gazowych itp., zabudowa, odkryw-kowa eksploatacja kopalin);

3) zagrożenia związane z zalesianiem działek dotychczas użytkowanych rolniczo bądź pozostających jako nieużytki.

W przypadku kopalń z terenu działania Delegatury w Sandomierzu zagrożenia związane z dotychczasowym sposobem użytkowania dotyczą przede wszystkim tych z nich, które w całości lub części są wykorzystywane rolniczo, a więc Ożarowa, Glinian

Ryc. 6. Ożarów, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Za garncarzami” bez zachowanej rzeźby nakopal-nianej, użytkowane jako pola orne i częściowo zabudowane. Fot. Archiwum Delegatury w Sandomierzu

Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach

Fig. 6. Ożarów, Opatów district, site 1. “Za garncarzami” mining field. No mine features in the land relief. Used for cultivation and partly built over. Photo: Archive of the Sandomierz Branch of the Kielce

Voivodeship Office for Protection of Monuments


i Duranowa, oraz pewnych partii pól górniczych „Klin” i „Borownia”. Długotrwała, wieloletnia orka prowadzona na tych stanowiskach już doprowadziła do zatarcia ich rzeźby. Mniej narażone na zniszczenie wydają się te pola górnicze, które są obecnie porośnięte przez lasy. Również jednak w tych przypadkach, zarówno gospodarka leśna (w tym zwłaszcza wycinka drzew i ich wywóz za pomocą ciężkiego sprzętu, głęboka orka przy powtórnych zalesieniach), jak i niszcząca działalność systemów korzenio-wych roślin, stanowić mogą poważne zagrożenie zarówno dla rzeźby powierzchni pól górniczych, jak i dla podziemnych części kopalń. Zagrożenia związane z inwestycjami, których częścią są roboty ziemne dotyczą w pierwszej kolejności pola górniczego „Za garncarzami” w Ożarowie, na skraju którego rozrasta się, częściowo w sposób nie-kontrolowany, osiedle mieszkaniowe wraz z towarzyszącą infrastrukturą. Poważne, chociaż o nie do końca określonym zakresie, zagrożenie dla stanu zachowania w zasa-dzie wszystkich kopalń może stanowić eksploatacja wapieni na potrzeby cementowni Ożarów w wielkiej odkrywce między Karsami a Glinianami, a także mniejszych, jak np. na obszarze złoża „Anna” w Śródborzu, w sąsiedztwie „Korycizny”, czy też planowana odkrywka między Rudą Kościelną a Stokami Starymi, w bezpośredniej bliskości „Krzemionek” i „Księżej Roli”. Odkrywki te usytuowane są, co prawda, poza terenami pradziejowych kopalń, ale wywołane przez nie zmiany w środowisku całego regionu, w tym zwłaszcza stosunków wodnych, mogą mieć negatywny, o trudnej w tej chwili do oszacowania skali, wpływ na partie podziemne kopalń.

Druga kategoria to zagrożenia o charakterze doraźnym, które trudniej moni-torować a później im przeciwdziałać, a przez to nawet groźniejsze niż tamte. Są to:

1) niekontrolowana wycinka drzew w lasach prywatnych, częściowo również państwowych, porastających pola górnicze (w lasach państwowych po prostu kradzież drewna);

2) doraźna eksploatacja wapienia w różnego rodzaju „dzikich” kamieniołomach usytuowanych na terenie pól górniczych bądź w ich bezpośrednim sąsiedztwie;

3) traktowanie lasów i nieużytków na terenach pól górniczych jako wysypisk róż-nego rodzaju śmieci, odpadów, gruzu itp.;

4) pozyskiwanie krzemienia, zarówno surowca, jak i zabytków archeologicz-nych, do celów pokazowo-eksperymentalnych (archeologii eksperymentalnej, wytwarzania kopii zabytków na potrzeby różnego rodzaju pokazów, festynów archeologicznych itp., ale także wystaw muzealnych), w czym biorą udział zarówno archeolodzy, jak i osoby nie będące archeologami ale w różnym stop-niu z archeo logią związane;

5) pozyskiwanie krzemienia do celów produkcji pamiątkarsko-jubilerskiej (Ryc. 7).Traktowanie lasów i nieużytków na terenach pól górniczych jako śmietnisk (nie-

legalnych wysypisk śmieci i odpadów) oraz rozkopywanie pól górniczych celem wydobycia krzemienia do produkcji wyrobów pamiątkarsko-jubilerskich i celów pokazowo-eksperymentalnych, powodujące dewastację powierzchni oraz niszcze-nie nie tylko mikrorzeźby, ale również części partii podziemnych kopalń, stanowią obecnie największe zagrożenie dla ich substancji.

212 MAREK FLOREK

PRADZIEJOWE KOPALNIE KRZEMIENIA – FORMY I MOŻLIWOŚCI OCHRONYORAZ PRZECIWDZIAŁANIA ZAGROŻENIOM W ŚWIETLE

PRZEPISÓW PRAWA I W PRAKTYCE

Kopalnie krzemienia, tak zresztą jak wszystkie zabytki archeologiczne, zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami7 (dalej: ustawa), podlegają ochronie bez względu na stan zachowania. Formami

7 Dz.U. 2003 r. Nr 162, poz. 1568, z późniejszymi zmianami.

Ryc. 7. Wojciechówka, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Korycizna” z zachowanąrzeźbą nakopalnianą zniszczone przez wkopy wykonane przez wydobywających

nielegalnie krzemień. Fot. M. FlorekFig. 7. Wojciechówka, Opatów district, site 1. “Korycizna” mining field destroyed by illegal

excavation of flint, with characteristic land relief. Photo: M. Florek


ochrony, zgodnie z jej art. 7, są: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospo-darowania przestrzennego albo w odpowiednich decyzjach – o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, o warunkach zabudowy, o zezwoleniu na realizację inwe-stycji drogowej, o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. Natomiast nigdzie nie wymieniono sposobów ochrony zabytków. Jedynie z treści jej artykułów 18–24 można domnie-mywać, że sposoby ochrony zabytków powinny być zawarte w koncepcjach prze-strzennego zagospodarowania kraju, strategiach rozwoju i planach zagospodarowania przestrzennego województw, strategiach rozwoju gmin, studiach i kierunkach zago-spodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania prze-strzennego, programach opieki nad zabytkami kraju, województw, powiatów i gmin oraz w wymienionych wyżej decyzjach. Podstawą przy ustalaniu programów ochrony zabytków różnych szczebli i sposobów ochrony zabytków zawartych w wymienionych dokumentach i decyzjach powinna być gminna ewidencja zabytków.

Wszystkie znane kopalnie z terenu działania Delegatury w Sandomierzu ujęte są w wojewódzkiej ewidencji zabytków i mają założone karty ewidencji (Karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego – KESA). Gminne ewidencje zabytków mają tylko gminy Ożarów i Ćmielów, przy czym w przypadku tej ostatniej, ewidencja zabytków archeologicznych ma jedynie formę spisu, a nie kart ewidencji, jak wymaga tego rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie jej prowa-dzenia. Do rejestru zabytków wpisana jest większość kopalń z terenu Delegatury: „Borownia”, „Księża Rola”, „Ostroga”, „Korycizna”, „Wzgórze Kruk”, „Za garncarzami”, „Karczemka”. „Borownia” została wpisana do rejestru zabytków jeszcze w okresie międzywojennym, w 1935 roku. W tym samym roku ustanowiony też został rezer-wat archeologiczny „Borownia” o powierzchni 2,09 ha, powiększony w 1939 roku do 4,07 ha, pozostający w administracji Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. W latach 60. XX wieku proponowano powiększenie jego obszaru do ponad 10 ha i przekazanie go Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Kiel-cach. Plany te nie zostały jednak zrealizowane, poza tym, że PMA przestało być administratorem, zaś w międzyczasie z ustawodawstwa polskiego zniknęło pojęcie rezerwatu archeologicznego. Poza rejestrem zabytków pozostają kopalnie „Skałecz-nica Mała” i „Skałecznica Duża”, „Klin”, „Krunio” oraz ostatnio odkryta „Nowa”. Tutaj pilnym postulatem pozostaje wpisanie ich do rejestru zabytków.

Każdy wpisany do rejestru zabytek nieruchomy, a więc również kopalnie krze-mienia, powinien posiadać program zagospodarowania zatwierdzony przez woje-wódzkiego konserwatora zabytków (art. 25 ustawy o ochronie zabytków). Żadna z kopalń krzemienia z terenu działania Delegatury takiego programu nie ma8. Nie jest

8 Wyjątek stanowi jedna z prywatnych działek we wsi Stoki Stare, na której znajduje się niewielki fragment pola górniczego „Krzemionki” bez zachowanej rzeźby nakopalnianej, która od grudnia 2013 roku ma program użytkowania wyłącznie rolniczego.

214 MAREK FLOREK

pocieszeniem fakt, że nie posiada takich programów również większość zabytków architektury. Wymuszenie na właścicielach i użytkownikach gruntów, na których znajdują się kopalnie krzemienia opracowania odpowiednich programów jest prak-tycznie niemożliwe. Pomijając już nawet najbardziej trudne sytuacje, gdy grunty na których znajduje się dana kopalnia mają kilku właścicieli i są użytkowane w różny sposób, a więc program użytkowania wymagałby wspólnych ustaleń i synchronizacji działań, to nawet dla tych, których tereny w całości należą do Lasów Państwowych, programy takie nie zostały opracowane. Żadne z nadleśnictw (nie wspominając o właś cicielach prywatnych) nie zwróciło się też nigdy o wytyczne konserwatorskie, jak użytkować i chronić stanowiska archeologiczne znajdujące się na ich terenie. Co więcej, istnienie pradziejowych kopalń krzemienia jest pomijane w obowiązkowych, aktualizowanych co kilka lat przez nadleśnictwa tzw. projektach urządzenia lasu.

Wpis do rejestru zabytków powinien być jednoznaczny z ochroną typu rezerwato-wego, której celem jest trwałe zachowanie zabytku w stanie co najmniej dotychczaso-wym, a więc sposób jego użytkowania nie może powodować jego pogorszenia, a tym bardziej niszczenia. Zatem, gdy teren kopalń użytkowany jest w sposób możliwie nie niszczący, np. jako łąka, pastwisko, nieużytek, las (chociaż las, ze względu na działal-ność systemów korzeniowych drzew, nie jest może najlepszy dla kopalń pradziejo-wych) – taką sytuację mamy w przypadku kopalń „Księża Rola Duża”, „Księża Rola Mała”, „Ostroga”, „Korycizna”, częściowo „Borownia”, a z nie wpisanych do rejestru, „Krunio”, „Nowa” i obie „Skałecznice” – powinno się go utrzymać. W pozostałych przypadkach konsekwencją wpisu do rejestru zabytków powinna być zmiana sposobu dotychczasowego użytkowania na taki, który nie powoduje zniszczeń, a przynajmniej je minimalizuje. Wymuszenie na właścicielach i użytkownikach gruntów, na których znajdują się kopalnie krzemienia, zmiany ich sposobu użytkowania jest w świetle prawa możliwe – pozwalają na to zarówno przepisy ustawy o ochronie zabytków (art. 5), jak też ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych (art. 34, zgodnie z którym w stosunku do gruntów wpisanych do rejestru zabytków wojewódzki konserwator zabytków może określić zakres i sposób eksploatacji takich gruntów). Zawsze jed-nak, o ile zmiana sposobu użytkowania gruntu nie będzie samodzielną, dobrowolną decyzją właściciela, będzie się to wiązało z ograniczeniem prawa własności (swobody w korzystaniu z własności). To zaś najczęściej powoduje sprzeciw ich właścicieli i użytkowników. Sprzeciw ten jest zrozumiały: ktoś na terenie stanowiska archeo-logicznego ma pole orne, sad, bądź inny użytek będący źródłem utrzymania, albo też chce przeznaczyć taką działkę pod zabudowę bądź eksploatować na niej wapień, a tu w imię ochrony dziedzictwa archeologicznego każe mu się zmienić dotychcza-sowy bądź planowany sposób użytkowania, a więc pozbawić określonego dochodu bądź pożytków, nie dając praktycznie nic w zamian (jedyne co można zaoferować, to zwolnienia z podatków rolnego lub od nieruchomości, w sytuacji gdy teren sta-nowiska archeologicznego użytkowany jest w sposób nie powodujący pogorszenia jego stanu). Nie jest to problem tylko właś cicieli prywatnych. To samo dotyczy Lasów Państwowych, dla których priorytetem jest gospodarka leśna i pozyskiwanie drewna,


a nie ochrona znajdujących się na ich terenie stanowisk archeologicznych. Najlepszym wyjściem w takiej sytuacji jest przejęcie bądź odkupienie nierucho mości ze stano-wiskami archeologicznymi przez samorząd, Skarb Państwa bądź jakąś instytucję lub organizację (stowarzyszenie, fundację, muzeum itp.), które zapewnią ich właściwe użytkowanie. Jednak zakładając nawet, że obecni właściciele zgodzą się na sprzedaż takich działek, co nie zawsze jest oczywiste, to pozostaje problem, kto i skąd na takie wykupienie ma znaleźć środki finansowe. A nawet jeśli by się to udało, powstaje pytanie: co dalej? Teren takiej kopalni trzeba przynajmniej w podstawowy sposób zagospodarować, oznaczyć i ogrodzić aby zapobiec ewentualnym dewastacjom, ktoś w końcu musi takim obiektem administrować, dbać o jego bieżące utrzymanie (cho-ciażby kosić trawę, usuwać samosiejki). Powołanie i utrzymanie jednostki organiza-cyjnej administrującej kopalniami krzemienia, to są kolejne koszty. Do czasu zmiany nastawienia „rządzących”, że wszystko, w tym muzea, musi na siebie zarabiać, wykup gruntów na których znajdują się kopalnie krzemienia, a tym bardziej powołanie instytucji czy też jednostki organizacyjnej nimi zarządzającej jest nierealne. A przeka-zanie ich samorządom lub Lasom Państwowym w zarząd, teoretycznie najłatwiejsze, przy obecnym ich podejściu do ochrony zabytków archeologicznych, jest zupełnie nieskuteczne. Reasumując, samo wpisanie kopalń do rejestru zabytków obecnie nic w praktyce nie daje, może być co najwyżej punktem wyjścia do podjęcia rzeczywistej, praktycznej ochrony kopalń krzemienia w formie „rezerwatów” archeologicznych, takich jak „Krzemionki”, nawet bez całej podziemnej infrastruktury. Tu jednak napo-tykamy nieprzekraczalne, przynajmniej obecnie, bariery finansowe i organizacyjne.

Kolejną formą ochrony jest jej ustalenie w miejscowym planie zagospodarowa-nia przestrzennego albo w decyzjach o ustaleniu lokalizacji inwestycji i podobnych. Z trzech gmin, na terenie których znajdują się kopalnie krzemienia, aktualnego planu zagospodarowania nie ma żadna9. W takiej sytuacji podstawą gospodarowania prze-strzenią są studia rozwoju i zagospodarowania gmin, nie mające jednak rangi prawa lokalnego, przede wszystkim zaś wydawane indywidualnie decyzje o warunkach zabudowy bądź lokalizacji inwestycji. Studia rozwoju i zagospodarowania gmin, jeśli chodzi o problematykę ochrony zabytków archeologicznych, zazwyczaj ograniczają się do ich wymienienia, zaznaczeniu na mapie stanowiącej załącznik do studium i wskazania, że w przypadku podejmowania jakiejkolwiek działalności inwestycyjnej na ich terenie czy też zmiany sposobu jego użytkowania, zastosowanie mają prze-pisy szczegółowe (tj. ustawa o ochronie zabytków), ewentualnie, że działania takie wymagają uzgodnienia bądź opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. W żad-nym z istniejących studiów rozwoju i zagospodarowania gmin nie ma jakichkolwiek, nawet najbardziej ogólnych propozycji dotyczących ochrony i zagospodarowania terenów kopalń krzemienia bądź innych stanowisk archeologicznych. To samo doty-czy okreś lenia sposobów ochrony i zagospodarowania w istniejących miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. W przypadku miejscowego planu miasta

9 Gmina Ożarów ma uchwalone plany tylko dla niektórych sołectw.

216 MAREK FLOREK

Ożarowa, jego autorzy nawet nie próbowali zasugerować sposobu w jaki ma być realizowana ochrona wpisanej do rejestru zabytków kopalni „Za garncarzami”, poza tym, że utrzymano użytkowanie rolnicze gruntów na których się ona znajduje10.

Dla terenów, które nie mają uchwalonych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, wydawane są decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicz-nego, o warunkach zabudowy, o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, itp. W przypadku terenów na których są kopalnie, wpis do rejestru bądź jedynie ich ujęcie w gminnej ewidencji zabytków powoduje, że projekty takich decyzji obliga-toryjnie muszą być uzgadniane z wojewódzkim konserwatorem zabytków. A zatem, jeśli realizacja planowanej inwestycji grozi zniszczeniem bądź uszkodzeniem sta-nowiska archeologicznego, konserwator może takiej decyzji nie uzgodnić (a więc nie zezwolić na jej realizację), ewentualnie uzależnić uzgodnienie od wprowadze-nia dodatkowych zapisów, np. przeprowadzenia wyprzedzających archeologicznych badań ratowniczych. Zdarza się jednak, że gmina „zapomni” o tym obowiązku i wyda zgodę na inwestycję bez uzgodnienia z konserwatorem. W ten sposób, bez zgody czy chociażby wiedzy konserwatora powstało kilka budynków na południowym skraju pola górniczego w Ożarowie. Przy okazji należy też zwrócić uwagę, że zgodnie z tzw. specustawami (takimi jak np. ustawa o szczególnych zasadach przygotowania i reali-zacji inwestycji w zakresie realizacji dróg publicznych i podobnymi), wydanie nie-których decyzji wymaga tylko opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, nie zaś uzgodnienia a więc akceptacji jej treści. Jeśli więc Wojewoda zechce wydać decyzję, której realizacja będzie zagrażać stanowiskom archeologicznym, to nawet w przy-padku negatywnej opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, może to zrobić i będzie to zgodne z prawem.

W myśl ustawy o ochronie zabytków, odpowiedzialność za zabezpieczenie i utrzy-manie zabytków, w tym zabytków archeologicznych takich jak kopalnie krzemienia, oraz ich otoczenia „w jak najlepszym stanie” spoczywa na ich właścicielach i użyt-kownikach. Oni też powinni zapewnić warunki do korzystania z zabytków (ich użytkowania) w sposób zapewniający trwałe zachowanie ich wartości. Temu mają służyć m.in. programy zagospodarowania zabytków, których jednak – jak wspo-mniano wcześniej – w przypadku kopalń nie ma. Właściciele i użytkownicy terenów, na których znajdują się kopalnie krzemienia (dotyczy to zarówno osób prywatnych, samorządów jak i Skarbu Państwa reprezentowanego przez Lasy Państwowe), nie są też obecnie w jakikolwiek sposób zainteresowani ich stanem oraz zabezpiecze-niem przed zniszczeniem i dewastacją. Świadczy o tym m.in. fakt, że chociaż art. 28 ustawy o ochronie zabytków, w przypadku stwierdzenia uszkodzenia bądź dewastacji zabytku, zarówno wpisanego do rejestru jak i pozostającego tylko w ewidencji, zobo-

10 Jest to i tak lepiej, niż w przypadku wpisanej do rejestru zabytków osady neolitycznej i grodziska wczesnośredniowiecznego w Biedrzychowie, również w gminie Ożarów, gdzie autorzy projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego zaprojektowali na ich terenie osiedle domków jednorodzinnych.


wiązuje jego właś ciciela pod karą grzywny do poinformowania o tym wojewódzkiego konserwatora zabytków, to nie zdarzyło się jeszcze, aby któryś z właścicieli działek, na których znajdują się kopalnie niszczone i dewastowane przez osoby pozyskujące krzemień czy chociażby traktujące je jako wysypiska śmieci, dokonał takiego zawia-domienia. Dla nadleśnictw priorytetem jest gospodarka leśna i walka z kradzieżą drewna oraz kłusownictwem a nie przeciwdziałanie rozkopywaniu pól górniczych w poszukiwaniu krzemienia, chociaż przy tej okazji niszczone są również ściółka, runo leśne, krzewy i drzewa. Problematyka ochrony zabytków archeologicznych, w tym kopalń krzemienia, znajdujących się na terenie poszczególnych gmin pozo-staje również poza sferą zainteresowania samorządów – o czym świadczą chociażby wspomniane wyżej ogólnikowe zapisy w studiach rozwoju i zagospodarowania oraz gminnych programach ochrony zabytków.

OCHRONA PRADZIEJOWYCH KOPALŃ KRZEMIENIA W PRAKTYCE

Chociaż, zgodnie z ustawą o ochronie zabytków, opieka nad zabytkami, w tym również nad kopalniami krzemienia, polegająca m.in. na ich zabezpieczeniu i utrzy-maniu w jak najlepszym stanie i korzystaniu z nich w sposób zapewniający trwałe zachowanie ich wartości, spoczywa na ich właścicielach, zaś ochrona, a więc m.in. zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających ich trwałe zachowanie, zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom, niszczeniu bądź niewłaściwemu z nich korzystaniu oraz przeciwdziałanie kradzieży należy do organów administracji publicznej, a więc także samorządowej (władz gmin i powiatów), to w praktyce cała odpowiedzialność za stan zachowania kopalń krzemienia z terenu gmin Ćmielów, Ożarów i Tarłów spada na urząd konserwa-tora zabytków, a konkretnie na Delegaturę w Sandomierzu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach.

Co może zatem konserwator, jeśli chodzi o dbanie o stan zachowania kopalń krzemienia i przeciwdziałanie ich niszczeniu bądź dewastacji? Możliwości wpływu na sposób użytkowania terenów na których się znajdują, plany zmian sposobu zago-spodarowania, lokalizację inwestycji mogących powodować zniszczenie bądź uszko-dzenie kopalń, mieszczące się w ustawowym pojęciu „form i sposobów ochrony zabytków” zostały omówione wyżej. W tym miejscu skoncentrujmy się na tym, jakie działania powinny i mogą podejmować służby konserwatorskie w przypadku zagro-żeń „bieżących”, a więc niszczenia bądź dewastacji kopalń nielegalnym wydobyciem wapienia, wycinką drzew, urządzaniem „dzikich” wysypisk śmieci oraz ich rozko-pywaniem przez osoby pozyskujące surowiec do produkcji wyrobów pamiątkarsko- -jubilerskich bądź celów pokazowo-eksperymentalnych, oraz ich skutecznoś cią. Obowiązkiem konserwatora jest w pierwszej kolejności monitorowanie, kontrola stanu kopalń krzemienia, zarówno wpisanych do rejestru jak i znajdujących się wyłącznie w ewidencji zabytków, ocena ewentualnych zagrożeń, zaś w przypadku ich

218 MAREK FLOREK

stwierdzenia, podejmowanie działań mających zapobiegać zniszczeniom i dewasta-cji. W przypadku Delegatury w Sandomierzu, zatrudniającej jednego inspektora ds. zabytków archeologicznych, za to mającej w ewidencji ponad 10 tys. stanowisk archeo logicznych, w tym 32 wpisane do rejestru zabytków, możliwości prowadzenia takich systematycznych inspekcji są siłą rzeczy ograniczone. Tym niemniej każda z kopalń krzemienia jest kontrolowana przynajmniej raz w roku, ponadto w przy-padku uzyskania informacji o nowych zniszczeniach bądź innych zagrożeniach, pro-wadzone są dodatkowe inspekcje i kontrole (Ryc. 8). Jest to oczywiście za mało, by prowadzić bieżący monitoring ich stanu, a tym bardziej niewystarczająco, by kontrole takie mogły mieć charakter „odstraszający” sprawców ewentualnych zniszczeń. Efek-tem kontroli, w przypadku stwierdzenia dewastacji, zniszczeń, rozkopywania, pozy-skiwania krzemienia itd., zgodnie z ustawą o ochronie zabytków powinno być przeka-zanie właścicielom i użytkownikom kopalń zaleceń pokontrolnych zobowiązujących do podjęcia działań zabezpieczających przed dalszymi zniszczeniami, dewastacją, rozkopywaniem itd. Może też być wydanie decyzji nakazujących im wykonanie prac

Ryc. 8. Wojciechówka, pow. Opatów, stan. 1. Pole górnicze „Korycizna” z zachowaną rzeźbą nakopal-nianą. Worki i torby z krzemieniem porzucone przez osoby nielegalnie go wydobywające, zaskoczone

przez inspekcję konserwatorską. Fot. M. FlorekFig. 8. Wojciechówka, Opatów district, site 1. “Korycizna” mining field with characteristic land relief. Sacks and bags filled with illegally excavated flint, left by diggers surprised by conservation inspectors.

Photo: M. Florek


konserwatorskich niezbędnych ze względu na istniejące zagrożenia, mających zapo-biec zniszczeniu. W przypadku stwierdzenia, że doszło do przestępstwa lub wykro-czenia konserwator powinien wystąpić do policji i prokuratury o podjęcie działań mających doprowadzić do ustalenia i ukarania sprawców. Może również sam wystąpić o ukaranie właścicieli bądź użytkowników terenów kopalń za brak zabezpieczenia ich przed zniszczeniem (grozi za to grzywna, areszt bądź ograniczenie wolności) lub za nie powiadomienie konserwatora o dokonanych zniszczeniach i uszkodzeniach (w tym przypadku, grzywna i nawiązka), ewentualnie za nie wykonanie wcześniej-szych zaleceń pokontrolnych, o ile takie były (tylko grzywna). Można też wystąpić do policji bądź straży leśnej o patrolowanie terenów kopalń krzemienia celem ujęcia bądź odstraszenia sprawców zniszczeń; względnie zwiększenie liczby takich patroli.

Konserwator zabytków jest urzędnikiem państwowym, który musi działać zgodnie z ustawami, w tym przede wszystkim z kodeksem postępowania administracyjnego i ustawą o ochronie zabytków. Przeprowadzając kontrolę trzeba zatem z odpowied-nim wyprzedzeniem powiadomić zainteresowane strony (właścicieli i użytkowni-ków gruntów), bez udziału których kontrola nie może się odbyć, a przynajmniej nie jest skuteczna – tzn. nie można będzie wydać decyzji i zaleceń nie narażając się w przypadku złożenia odwołania na ich uchylenie przez organ drugiego stopnia (Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego). I to jest pierwszy problem – zor-ganizowanie kontroli tak, aby udział w niej wzięły wszystkie strony, a pamiętajmy, że w przypadku kopalń w Wojciechówce bądź w Ożarowie wszystkich właścicieli działek jest kilkudziesięciu. Ale jest to problem techniczno-administracyjny, teore-tycznie do pokonania. Po przeprowadzeniu kontroli wydajemy zatem właścicielom działek, na których znajdują się kopalnie krzemienia zalecenia bądź decyzje naka-zujące zabezpieczenie ich terenu przed zniszczeniem, w tym w szczególności przed rozkopywaniem i pozyskiwaniem z nich krzemienia. Skuteczność takich zaleceń bądź decyzji jest żadna w przypadku właścicieli prywatnych, w przypadku Lasów Państwo-wych co najwyżej może spowodować chwilowe wzmożenie aktywności leśniczych i straży leśnej, dla której priorytetem jest i tak zapobieganie kradzieży drewna z lasu. Teoretycznie można by ukarać takich właścicieli grzywną, potem wykonać kolejną kontrolę i nałożyć powtórną grzywnę. Jednak w przypadku właścicieli prywatnych, nałożona na nich grzywna jest najczęściej nieściągalna. Poza tym zawsze należy brać pod uwagę, że ze względu na tzw. małą szkodliwość społeczną, sądy będą przychylać się do nie nakładania kary. To samo dotyczy ewentualnego karania za niezabezpie-czenie terenów kopalń przed zniszczeniem bądź za niepowiadomienie konserwatora o zniszczeniach i zagrożeniach.

Prokuratura i policja zawiadomione o popełnieniu przestępstwa bądź wykroczenia polegającego na niszczeniu kopalń poprzez rozkopywanie celem wydobycia krzemie-nia (a więc łamaniu nie tylko ustawy o ochronie zabytków ale również prawa górni-czego i kodeksu karnego – mamy w końcu do czynienia z nielegalnym wydobyciem kopalin oraz zwykłą kradzieżą) albo odmawia zajęcia się sprawą (wszczęcia postępo-wania) pod różnymi pretekstami, albo podejmuje działania pozorowane, kończące się

220 MAREK FLOREK

umorzeniem z powodu nie wykrycia sprawców. Pretekstami do niepodejmowania działań przez policję (odmowy wszczęcia postępowania) mogą być na przykład: pro-blem z ustaleniem poszkodowanych (kto jest poszkodowanym: właściciel terenu, na którym znajduje się kopalnia, który żadnej szkody nie zgłaszał? Skarb Państwa? Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego? wojewódzki konserwator zabytków?), problem z ustaleniem wysokości (wartości) szkody, wątpliwości czy sprawcy dzia-łali świadomie, skoro teren kopalni nie był ogrodzony i oznaczony. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że konserwator nie ma możliwości ogrodzenia kopalń, zwłasz-cza leżących na gruntach prywatnych, mających wielu właścicieli, pomijając już sprawę kosztów. Działania pozorowane, to np. postępowanie ograniczone do prze-słuchania pracowników urzędu konserwatorskiego (policja zazwyczaj przyjmuje, że to urząd, a nawet bezpośrednio sam inspektor ds. zabytków archeologicznych jest stroną poszkodowaną, jako że on zgłosił sprawę a nie właściciel terenu, na którym jest kopalnia). Przesłuchania takie oczywiście nic nie wnoszą dla ustalenia sprawców.

Ryc. 9. Krzemień pasiasty pochodzący z pola górniczego „Korycizna” na posesji jednego z mieszkańców Wojciechówki, pow. Opatów, zajmującego się jego nielegalnym wydobywaniem i sprzedażą wytwórcom

pamiątek. Fot. M. Florek

Fig. 9. Striped flint from the “Korycizna” mining field on the grounds of a resident of Wojciechówka, Opatów district, engaged in illegal digging for the flint, which he sells to producers of souvenirs.

Photo: M. Florek


Jedynie dwukrotnie, i to po interwencji Komendy Głównej Policji podjętej na wniosek Narodowego Instytutu Dziedzictwa, udało się zmusić lokalną policję do wyjazdu w teren, przeprowadzenia oględzin, wywiadu i rozmów z osobami podejrzanymi o nielegalne pozyskiwanie krzemienia, ale już nie do formalnych przesłuchań bądź przeszukań. Przy braku świadków, nawet w sytuacji, gdy na prywatnej posesji zna-leziono konkrecje, odłupki i półwytwory narzędzi z krzemienia pasiastego, policja przyjęła za wiarygodne oświadczenie jej właściciela, że zostały one zebrane z drogi, którymi była utwardzona (Ryc. 9). Nie zdarzyło się również, aby przesłuchiwano wytwórców pamiątek i biżuterii z krzemienia pasiastego, a przecież w ten sposób naj-łatwiej byłoby ustalić osoby handlujące krzemieniem bądź bezpośrednio rozkopujące tereny kopalń w celu jego pozyskania. Takie działania (a w zasadzie brak działań) wynikają z faktu, że policja ma inne priorytety niż walka z kradnącymi krzemień. Podobne podejście ma straż leśna, dla której ważniejsze jest przeciwdziałanie kra-dzieży drewna i kłusownictwu a nie niszczeniu kopalń.

WNIOSKI

Jak zatem walczyć z dewastacją, niszczeniem kopalń, w tym z ich rozkopywa-niem w celu pozyskania krzemienia? Zacząć trzeba od określenia przyczyn tego typu działań. W przypadku dewastowania kopalń poprzez urządzanie na nich wysypisk śmieci, odpadów itp., przyczyną jest zakorzeniony w świadomości mieszkańców wsi (chociaż nie tylko wsi) zwyczaj wysypywania śmieci i odpadów po prostu do lasu, a także rzek, przydrożnych rowów i w podobne miejsca; traktowania każdego dołka, zagłębienia, jako potencjalnego śmietnika. Przyczyną rozkopywania pól górniczych w celu pozyskania krzemienia pasiastego jest popyt na ten surowiec ze strony jubi-lerów, wytwórców biżuterii, pamiątek, różnego rodzaju wyrobów „regionalnych” i rzemiosła artystycznego. Tu należy przypomnieć, że ważny udział w wykreowaniu i spopularyzowaniu krzemienia pasiastego jako wyrobu pamiątkarsko-jubilerskiego mają również archeo lodzy. Obecnie, m.in. dzięki poparciu i zaangażowaniu władz lokalnych krzemień pasiasty stał się wręcz wyrobem regionalnym, wizytówką regionu, z własnym hasłem reklamowym: „Krzemień pasiasty – kamień optymizmu”. Pozyski-wanie i handel krzemieniem pasiastym stały się źródłem utrzymania, a przynajmniej zarobku, znacznej grupy mieszkańców wsi znajdujących się w sąsiedztwie pradzie-jowych kopalń (a należy pamiętać, że ma to miejsce w regionie dotkniętym struk-turalnym bezrobociem), zaś produkcja i handel wyrobami z niego, dla licznej grupy warsztatów, pracowni i galerii. Również archeolodzy – krzemieniarze, zwłaszcza zaj-mujący się archeologią eksperymentalną, a także związani z archeologami „pokazy-wacze”, uczestnicy różnego rodzaju festynów archeologicznych, są jedną z grup two-rzących popyt na krzemień, już nie tylko pasiasty. Przy czym należy zwrócić uwagę, że o ile większość krzemienia pasiastego używanego obecnie do produkcji jubilersko- -pamiątkarskiej pochodzi z kamieniołomów usytuowanych poza kopalniami, to różne

222 MAREK FLOREK

gatunki krzemienia używanego do celów pokazowo-eksperymentalnych prawie w całości pochodzą z pól górniczych wpisanych do rejestru zabytków, przy czym samo pozyskiwanie z nich krzemienia (nie tylko poprzez zbieranie z powierzchni) przez archeologów lub osoby z archeo logią blisko związane, odbywa się (poza nielicznymi wyjątkami) bez wymaganej prawem zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Nie wydaje się, byśmy obecnie temu popytowi na krzemień, przede wszystkim pasiasty, wynikającemu z popularności wyrobów z niego, byli w stanie przeciwdziałać, w jakiś sposób go ograniczyć, a tym bardziej zlikwidować. W związku z tym nasze (mam tu na myśli nie tylko urząd konserwatorski, ale całe środowisko archeo logów i muzealników, a także władze lokalne) wysiłki powinny się skoncentrować, z jednej strony na znalezieniu takich źródeł pozyskiwania krzemienia, które nie zagrażają pradziejowym kopalniom, z drugiej zaś, na zabezpieczeniu tych ostatnich przed nielegalną eksploatacją. Należy więc popierać czy wręcz namawiać do otwierania kamieniołomów poza terenami kopalń i w nich wydobywać krzemień do celów pro-dukcji jubilersko-pamiątkarskiej. Sam rezerwat archeologiczny w Krzemionkach mógłby sprzedawać zainteresowanym certyfikowany, „prawdziwy” krzemień pasiasty wydobyty podczas prowadzonych na jego terenie prac ziemnych. Stworzenie legalnej podaży, opartej na krzemieniu wydobytym poza pradziejowymi kopalniami, mogłoby w znacznej mierze ograniczyć, chociaż z pewnością nie wyeliminować całkowicie, handel krzemieniem pochodzącym z terenów kopalń pradziejowych. Zawsze bowiem znajdą się drobni wytwórcy pamiątek gotowi kupić surowiec od złodzieja, ale taniej. Będą więc w dalszym ciągu osoby bądź wręcz całe grupy zainteresowane w pozyski-waniu i sprzedaży krzemienia z terenu pradziejowych kopalń, traktując ten proce-der jako źródło utrzymania bądź dodatkowego zarobku. I do czasu zmiany sytuacji gospodarczej regionu oraz mentalności mieszkańców, to się nie zmieni. Z kolei ogra-niczenie dewastacji, nielegalnych wycinek, traktowania terenów kopalń jako wysypisk śmieci, wymaga zmiany świadomości społeczeństwa. Do tego czasu jedynym sposo-bem przeciwdziałania niszczeniu i bieżącej dewastacji kopalń jest tylko współpraca urzędów konserwatorskich z policją, strażą leśną i właścicielami działek na terenie których znajdują się kopalnie. Natomiast tam, gdzie nie jesteśmy bądź w najbliż-szym czasie nie będziemy w stanie zorganizować rzeczywistej, trwałej ochrony typu rezerwatowego, jedynym sposobem ochrony kopalń krzemienia pozostaną badania ratownicze. Tu jednak na przeszkodzie stoi nie tylko brak środków na finansowanie takich badań, ale także problemy metodyczno-logistyczne, niewspółmiernie większe niż w przypadku badań innych kategorii stanowisk archeologicznych.

Podsumowując, problemy z ochroną kopalń krzemienia na terenie Delegatury (chociaż dotyczy to w zasadzie wszystkich kategorii zabytków archeologicznych w całym kraju) wynikają z:

•charakteruiskaliistniejącychzagrożeń;•ograniczeńwynikającychzistniejącychuregulowańprawnych;•ograniczeńwynikającychz istniejącychrozwiązańorganizacyjnych(systemu

organizacji ochrony dziedzictwa kulturowego);


•ograniczeńfinansowych(wczęściwynikającychzistniejącychuwarunkowańprawnych i organizacyjnych).

W tej sytuacji ochrona i zachowanie pradziejowych kopalń krzemienia możliwe są jedynie przy chęci i współpracy właścicieli i użytkowników gruntów, na których się one znajdują, władz lokalnych, policji, wytwórców i handlarzy wyrobów z krze-mienia oraz służb konserwatorskich. Brak współpracy ze strony jednego ogniwa z tego łańcucha wzajemnych zależności powoduje, że ochrona staje się nieskuteczna.

MAREK FLOREK

PROBLEMS WITH PROTECTING FLINT MINESIN THE REGION OVERSEEN BY THE SANDOMIERZ BRANCH

OF THE KIELCE VOIVODESHIP OFFICE FOR PROTECTIONOF MONUMENTS

S u m m a r y

In the region for which the Sandomierz Branch Office of the Kielce Voivodeship Office for Protection of Monuments is responsible (the districts of Opatów, Sandomierz, Staszów and the commune of Ćmielów in Ostrowiec Świętokrzyski district), there are 12 archaeological sites with flint mines.

Most of them are, to some degree, in danger of being damaged and devastated.Currently the greatest dangers to the mines are:• treating the forests and wastelands of the mining fields as places for dumping garbage,

rubble, etc.;• illegal obtaining of flint for purposes of presentations and experiments;• surface digging in the mining fields to procure flint for production of souvenirs and

jewelry;• hitherto use of the area (farming, forest management);• planned investments (construction of roads, sewage disposal and gas and water supply

systems, etc., buildings, opencast exploitation of mineral deposits);• adverse changes in land usage (e.g. planting forest on wastelands and uncontrolled cutting

of trees in woods growing on the mining fields);• unplanned exploitation of limestone in quarries situated within the ancient mining fields.The office for preservation has limited possibilities of protecting the flint mines. Problems

with their protection result from:• the scale and character of existing dangers;• limitations resulting from existing laws and regulations;• limitations resulting from the way the system of protecting the cultural heritage is

organized;• financial limitations;• lack of interest in preserving and protecting the mines from devastation on the part of

owners on whose land the mines are situated, on the part of local communities and the local authorities.


MACIEj T. KRAjCARZa, MAGDALENA SUDOłb, MAGDALENA KRAjCARZa,KRZYSZTOF CYREKb

a Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk, Ośrodek Badawczy w Warszawieb Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGONA WYżYNIE RYCZOWSKIEj

(WYżYNA KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKA)

WSTĘP

Występowanie i wykorzystanie w pradziejach krzemienia pasiastego z północno--wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, z pasa wychodni skał górnego oksfordu ciągnącego się od Iłży przez „Krzemionki Opatowskie” po Śródborze, jest zagadnieniem dobrze rozpoznanym, mimo że wciąż pojawiają się nowe pytania i pro-wadzone są uzupełniające badania. Dobitnie świadczy o tym niniejsza książka i wiele innych opracowań (Krukowski 1923; Samsonowicz 1923; 1934; Ginter, Kozłowski 1969; Balcer, Kowalski 1978; Budziszewski, Michniak 1983/1989; Michniak 1992; Borkowski 1995; Balcer 2002; Migaszewski, Olszewska 2002 – żeby wymienić tylko najbardziej podstawowe z punktu widzenia geologii i archeologii złóż). Natomiast bardzo mało wiadomo o naturalnym występowaniu krzemienia pasiastego na innych obszarach Polski. Do niedawna uważano wręcz, że krzemień pasiasty w ogóle nie występuje poza tym obszarem (Pieńkowski, Gutowski 2004). Wzmiankowano co prawda obecność krzemieni na południowo-zachodnim obrzeżeniu Gór Święto-krzyskich (Kutek 1962; 1968; Migaszewski, Olszewska 2002), ale albo nie były one dostatecznie opisane i w związku z tym nie zostały przyporządkowane do żadnego typu znanego z północno-wschodniego obrzeżenia, albo reprezentowały inne typy, np. krzemień czekoladowy (Migaszewski i in. 2006, ryc. 3 i 4F). Dopiero w ostatnich latach dokonano ich częściowego kartowania i sporządzono użyteczne archeologicz-nie charakterystyki makroskopowe (Krajcarz, Krajcarz 2009), co wykazało obecność wychodni typowego krzemienia pasiastego również po drugiej stronie Gór Święto-krzyskich, m.in. w okolicach Siedlec, Bocheńca i Małogoszcza.

226 M.T. KRAJCARZ, M. SUDOŁ, M. KRAJCARZ, K. CYREK

Badania nad występowaniem wychodni krzemienia na Wyżynie Krakowsko-Czę-stochowskiej autorzy rozpoczęli w 2007 roku. Początkowo prace te służyły rozpo-znaniu potencjalnych złóż, z których pochodzić mógł surowiec do wyrobu narzędzi znalezionych w jaskini Biśnik. Jest to stanowisko słynące z licznych i bogatych pozio-mów środkowopaleolitycznych (Cyrek i in. 2014), ale występują tam również młodsze poziomy kulturowe z okresu paleolitu górnego, neolitu i wczesnej epoki brązu oraz okresu rzymskiego i średniowiecza (Cyrek 2002), a być może także poziomy dolno-paleolityczne (Krajcarz, Cyrek 2011; Cyrek 2013). W kolejnych latach obszar badań został rozszerzony do Wyżyny Ryczowskiej – mikroregionu w ujęciu Kondrackiego (1998), rozciągającego się od okolic Wolbromia na południu po Skały Kroczyckie na północy, ograniczonego od zachodu podnóżem kuesty jurajskiej, a na wschodzie wychodniami skał kredy.

Podkreślić należy, że A. Pelisiak i J. Kopacz problematykę występowania i wyko-rzystywania surowców lokalnych w południowej części Wyżyny Ryczowskiej podjęli już w latach 90. XX wieku (Kopacz, Pelisiak 1992; Pelisiak 2003; 2006). Wydzielono wówczas na tym obszarze kilka rejonów występowania krzemienia jurajskiego typu G, m.in. w rejonie Gór Barańskich i doliny rzeki Krztyni (Pelisiak 2003). Lokalizacja wychodni oraz opis tego surowca, na obecnym etapie badań pozwala zaklasyfikować go do krzemienia pasiastego, któremu poświęcony jest niniejszy artykuł.

Wstępne wyniki badań nad surowcami południowej części Wyżyny Ryczowskiej prezentowane były na konferencji „Lithic Raw Materials – Phenomena of the Stone Age”, poświęconej problematyce surowcowej, która odbyła się w Brnie w 2012 r. (Krajcarz i in. 2012). Zagadnienie obecności „świętokrzyskich” surowców na Wyżynie Ryczowskiej, tj. krzemienia pasiastego i czekoladowego, zostało podjęte przez autorów w oddzielnym artykule (Krajcarz i in. 2012a).

GEOLOGICZNE UZASADNIENIE DLA POSZUKIWAŃ KRZEMIENIA PASIASTEGONA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ

Krzemień pasiasty w klasycznym obszarze występowania na północno-wschod-nim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich pojawia się w obrębie ławic tzw. dolnego wapienia pelitowego, miejscami w przewarstwieniach wapienia pelitowego i oolito-wego, reprezentującego jednostkę litostratygraficzną oolitowych wapieni ze Skarbki. Skały te należą do wyższej części górnego oksfordu (Borkowski, Michniak 1992, s. 14–15; Michniak 1992; Borkowski 1995, s. 39–41, ryc. 15, 18, 26–32, 34–35). W dawnej nomenklaturze, zarzuconej w 1962 roku (zob. Kutek 1965), tę część górnej jury nazywano dolnym „astartem”. W ujęciu biostratygraficznym warstwy te odpo-wiadają wyższej części poziomu amonitowego planula (Gutowski 1998; Pieńkowski, Gutowski 2004).

Na Wyżynie Ryczowskiej występowanie skał należących do poziomu planula zostało potwierdzone przez Bednarka i in. (1978; 1985). Są one reprezentowane przez

227WYCHODNIE KRZEMIENIA PASIASTEGO NA WYŻYNIE RYCZOWSKIEJ

jednostki litostratygraficzne: warstw pileckich, wapieni płytowych wolbromskich, wapieni detrytycznych z Chechła i wapieni kredowatych. Ze względu na monokli-nalny układ warstw jurajskich, najmłodsze skały poziomu planula odsłaniają się na wschodnim krańcu Wyżyny. W skałach tych pospolicie występują krzemienie (Bednarek i in. 1985), zwłaszcza w wapieniach kredowatych i często spotykanych na wschód od miejscowości Pilica wapieniach gruzłowych (Ryc. 1). Wskutek słabego

Ryc. 1. Korelacja litologiczno-stratygraficzna zgeneralizowanych profili oksfordu i kimerydu Gór Święto krzyskich i Wyżyny Ryczowskiej. Strzałki wskazują położenie warstw z krzemieniem pasiastym. Objaś nienia litologii: a – margle; b – wapienie margliste i kredowate; c – wapienie pelitowe; d – wapie-nie gąbkowe; e – muszlowce i wapienie organodetrytyczne; f – wapienie rafowe; g – wapienie oolitowe; h – wapienie skaliste; i – krzemienie i czerty. Rys. M.T. Krajcarz (na podstawie: Malinowska, Dembowska

1973a; 1973b; Bednarek i in. 1978; 1985; Borkowski 1995)

Fig. 1. Lithostratigraphic correlation of generalized profiles, Oxfordian and Kimmeridgian, of the Holy Cross Mountains and the Ryczów Upland. Arrows indicate layers with striped flint. Lithology: a – marls; b – marly and chalk limestone; c – pelitic limestone; d – sponge limestone; e – coquina and organo-detritic limestone; f – reef limestone; g – oolitic limestone; h – massive limestone; i – flints and cherts. Drawn by M.T. Krajcarz (based on: Malinowska, Dembowska 1973a; 1973b; Bednarek et al. 1978; 1985;

Borkowski 1995)


odsłonięcia skał najwyższego górnego oksfordu trudno jest porównywać facjalne wykształcenie wapieni z Wyżyny Ryczowskiej z bardzo dobrze rozpoznanymi ska-łami z obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Wiadomo jednak, że podobnie jak tam, na Wyżynie Ryczowskiej spotyka się w najwyższym oksfordzie wapienie mikrytowe, oolitowe i wapienie zawierające nagromadzenia szczątków organizmów (Bednarek i in. 1978; 1985). Omówione przesłanki wskazują, że budowa geologiczna Wyżyny Ryczowskiej pozwala spodziewać się na jej wschodnich krańcach wychodni wapieni pelitowych i oolitowych „astartu” z krzemieniami pasiastymi (Ryc. 1).

POŁOŻENIE WYCHODNI

Krzemień pasiasty występuje w wapieniu kredowatym najwyższego górnego oksfordu, który odsłania się na powierzchni bądź występuje płytko pod powierzch-nią w okolicach miejscowości Cisowa i wzgórz Góry Barańskie (Ryc. 2). Konkrecje i okruchy krzemienia można znaleźć w glebie, w zwietrzelinie pokrywającej stoki i w aluwiach doliny cieku okresowego w Cisowej. Niezwietrzałe skały z krzemieniem in situ nie odsłaniają się obecnie w sposób naturalny na powierzchni, jednak istnieje kilka sztucznych odsłonięć.

Krzemień pasiasty występuje również w postaci otoczaków i okruchów w osadach kredy i w tzw. piaskach formierskich. Tego typu złoża występują na południe od wsi Pradła, a także w okolicach Ogrodzieńca (Ryc. 2).

CHARAKTERYSTYKA MAKROSKOPOWA KRZEMIENIA PASIASTEGOZ WYŻYNY RYCZOWSKIEJ

Konkrecje krzemienia są zaokrąglone, elipsoidalne, czasem rozgałęzione i mają zróżnicowaną wielkość – od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Kora jest cienka (1–5 mm, przeciętnie 2 mm) i gładka, biała, wyraźnie oddzielona od wewnętrznej substancji krzemionkowej i zewnętrznej skały (Ryc. 3). Zwietrzała kora przyjmuje kolor żółtawo-biały do pomarańczowego, czasami z ciemnobrązowymi plamami. Substancja krzemionkowa jest koloru ciemnego, od szarego do czarnego, lekko przezroczysta do nieprzezroczystej, matowa lub z lekkim szklistym połyskiem, skrytokrystaliczna. Da się wyróżnić dwie odmiany: okazy o jednorodnym ciemnym zabarwieniu i okazy mające koncentryczne jasno-ciemne pasmowanie (Ryc. 3). Wewnątrz substancji krzemionkowej występuje zwykle elipsoidalne jądro zbudowane z jasnoszarej, nieprzezroczystej, matowej i grubokrystalicznej krzemionki. Zdarzają się jednakże okazy nieposiadające jądra. W okazach zwietrzałych substancja krze-mionkowa staje się brązowa lub pokrywa się matową i nieprzezroczystą mleczno--białą lub szaro-białą patyną, czasem ze skomplikowanym rysunkiem szarych lub niebieskawych plam i kresek. W silnie zwietrzałych okazach, do jakich należą często


Ryc. 2. Mapa lokalizacyjna wychodni krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej z uwzględnieniem stanowisk archeologicznych wymienionych w tekście: 1 – jaskinia Biśnik; 2 – kompleks stanowisk jaskinio-wych w rejonie Skał Zegarowych (Jaskinia Jasna Smoleńska, Schronisko nad jaskinią Zegar); 3 – Jaskinia Jasna Strzegowska; 4 – Jaskinia Perspektywiczna; 5 – kompleks stanowisk otwartych w rejonie wsi Cisowa, pow. Zawiercie; 6 – stanowiska otwarte w okolicach wsi Siedliszowice, pow. Zawiercie. Rys. M.T. Krajcarz

Fig. 2. Location map of striped flint outcrops on the Ryczów Upland including archaeological sites mentioned in the text: 1 – Biśnik Cave; 2 – complex of cave sites in the vicinity of Zegarowe Rocks (Jasna Smoleńska Cave, Shelter above the Zegar Cave); 3 – Jasna Strzegowska Cave; 4 – Perspektywiczna Cave; 5 – complex of open-air sites in the vicinity of Cisowa village, Zawiercie district; 6 – open-air sites in

the vicinity of Siedliszowice village, Zawiercie district. Drawn by M.T. Krajcarz

wychodniekrzemienia pasiastegostriped flint outcrops

stanowiskaarcheologicznearcheological sites

rzeki i strumieniestreams and rivers

Wyżyna RyczowskaRyczów Upland

siedziba gminyseat of commune

miasta powiatowetown – seat of districtZawiercie

Pilica

POLSKAPOLAND

ZawierciePilica

Wolbrom

Łazy

Włodowice Korczyce

Ogrodzieniec

6

5

4

3

1 2


a

b

c


spotykane w okolicznych jaskiniach siekierki i odpady z ich produkcji, pasmowanie w ogóle nie jest widoczne.

Pod względem podatności na łupanie jest to bardzo dobry surowiec. Sprawia wra-żenie lepszego niż krzemień pasiasty z Gór Świętokrzyskich. Jest to zapewne związane z mniej wyraźnym pasmowaniem oraz większą jednorodnością masy krzemiennej. Łupany krzemień ten daje muszlowy przełam ze słabo zaznaczonymi falami odbić.

CHARAKTERYSTYKA MIKROSKOPOWA KRZEMIENIA PASIASTEGOZ WYŻYNY RYCZOWSKIEJ

W świetle przechodzącym krzemień pasiasty z Wyżyny Ryczowskiej daje podobny obraz do krzemieni pasiastych z Gór Świętokrzyskich. Materia krzemionkowa jest przezroczysta i występują w niej wtręty widoczne w obrazie mikroskopowym w postaci rozproszonych drobnych ciemnobrązowych włókienek, które miejscowo zmniejszają przezroczystość i wywołują makroskopowe wrażenie pasmowania. Ze względu na niszczący charakter związany z koniecznością wykonywania płytek cienkich ta metoda identyfikacji surowca dotychczas nie była szerzej wykorzystywana w archeologii.

Przy zastosowaniu nieniszczącej metody A. Přichystala w obrazie stereoskopowym w cieczy imersyjnej (Přichystal 2009) omawiany krzemień wykazuje cechy pośred-nie między krzemieniem pasiastym z „Krzemionek Opatowskich” a krzemieniem jurajskim odmiany G z Pradeł (Ryc. 4 a-d). W niektórych okazach występują czarne igiełkowe mikroskamieniałości, będące cechą rozpoznawczą krzemienia pasiastego z Gór Święto krzyskich, w porównaniu z nim są jednak rzadkie (Ryc. 4e, f). Zawartość białej zawiesiny jest również wyraźnie mniejsza. Występują ochrowe skupienia tlen-ków, typowe dla krzemienia jurajskiego odmiany G, są jednak niemal zawsze zwią-zane z mikroskamieniałościami, szczególnie z krzemionkowymi spikulami (Ryc. 4g). Niektóre okazy wykazują typową dla krzemienia jurajskiego odmiany G jednorodną budowę, z tłustymi plamami („skwarkami” w opisie Přichystala) na powierzchni prze-łamu (Ryc. 4d). Wydaje się, że im dalej na północ Wyżyny Ryczowskiej tym więcej omawiany krzemień przejawia cech krzemienia jurajskiego odmiany G, z kolei na połu-dniu ma więcej cech klasycznego krzemienia pasiastego, wymaga to jednak dalszych

Ryc. 3. Porównanie cech makroskopowych krzemienia pasiastego z Wyżyny Ryczowskiej (a – okazy z okolic wsi Cisowa, pow. Zawiercie), z klasycznym krzemieniem pasiastym z południowo-zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (b – okazy z Małogoszcza i Bocheńca, pow. Jędrzejów) oraz z północno--wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich (c – okazy z „Krzemionek Opatowskich”, pow. Ostrowiec

Świętokrzyski, Śródborza, pow. Opatów i Iłży, pow. Radom). Fot. M. Krajcarz

Fig. 3. Comparison of macroscopic features of striped flint from the Ryczów Upland (a – specimens from the vicinity of Cisowa, Zawiercie district) with striped flint from the south western margin of the Holy Cross Mountains (b – specimens from Małogoszcz and Bocheniec, Jędrzejów district) and from the north eastern rim of the Holy Cross Mountains (c – specimens from “Krzemionki Opatowskie”, Ostro-wiec Świętokrzyski district, Śródborze, Opatów district and Iłża, Radom district). Photo: M. Krajcarz


Ryc. 4. Fotografie mikroskopowe krzemienia pasiastego w imersji wodnej: a, b – klasyczny krzemień pasiasty z Gór Świętokrzyskich, z dużą zawartoś cią wtrętów i charakterystycznych czarnych igiełko-wych mikroskamieniałości (a – Iłża, pow. Radom; b – Śródborze, pow. Opatów); c – krzemień pasiasty z Wyżyny Ryczowskiej, dający obraz zbliżony do krzemienia z Gór Świętokrzyskich, ale z wyraźnie mniejszą zawartością mikroskamieniałości; d – krzemień pasiasty z Wyżyny Ryczowskiej, odmiana zbliżona do krzemienia jurajskiego odmiany G; e, f – czarne igiełkowe mikroskamieniałości w krze-mieniu pasiastym z Wyżyny Ryczowskiej, typowe dla klasycznego krzemienia pasiastego; g – ochrowe wytrącenia tlenków na spikuli w krzemieniu pasiastym z Wyżyny Ryczowskiej, typowe dla krzemienia

jurajskiego odmiany G. Fot. M.T. KrajcarzFig. 4. Microscopic photographs of striped flint in water immersion: a, b – classic striped flint from Holy Cross Mountains containing large amounts of inclusions and characteristic black needle-like microfossils (a – Iłża, Radom district; b – Śródborze, Opatów district); c – striped flint from the Ryczów Upland, image similar to flint from the Holy Cross Mountains but with a clearly lower microfossil content; d – striped flint from the Ryczów Upland, variety closely similar to G variety of Jurassic flint; e, f – black needle-like microfossils in striped flint from the Ryczów Upland, typical of the classic striped flint; g – ochre coloured precipitates of oxides on spicula in striped flint from the Ryczów Upland, typical

of G variety Jurassic flint. Photo: M.T. Krajcarz


szczegółowych analiz. W świetle dotychczasowych badań wydaje się prawdopo-dobne, że krzemień pasiasty z okolic Cisowej (sensu Krajcarz i in. 2012a) i krzemień jurajski odmiany G z okolic Pradeł (sensu Kopacz, Pelisiak 1992; Pelisiak 2003; 2006; Přichystal 2009) reprezentują skrajne odmiany tego samego typu krzemienia.

KRZEMIEŃ PASIASTY W INWENTARZACH STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCHPOŁUDNIOWEJ CZĘŚCI WYŻYNY RYCZOWSKIEJ

Uwzględniając lokalizację wychodni krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczow-skiej, przeanalizowano pod kątem potencjalnego wykorzystania tego surowca w pra-dziejach inwentarze z kilku stanowisk zlokalizowanych na obszarze zlewni dwóch sąsiednich dolin: Wodącej i Udorki. Dotychczasowe interdyscyplinarne badania w tym regionie dostarczyły reliktów osadnictwa od okresu środkowego paleolitu po czasy współczesne.

Analiza surowcowa została przeprowadzona przy wykorzystaniu materiału porów-nawczego, tj. krzemienia pasiastego pochodzącego z wychodni w rejonie wsi Cisowa, gm. Pilica, pow. zawierciański. Do analizy wykorzystano surowiec w różnym stopniu zachowania, tj. mający przełamy świeże (niespatynowane), spatynowane (uwzględ-niając intensywność patyny od jasnoszarej po intensywnie białą), surowiec zeolizo-wany oraz o zmienionym zabarwieniu, m.in. na skutek działalności wody. Inwentarze krzemienne analizowano w oparciu o kilka podstawowych kryteriów: charakter masy krzemiennej, obecność pasmowań oraz obecność i charakter kory.

Wyniki, przy zastosowaniu takiej metody porównawczej, przyniosły zaskakujące rezultaty, potwierdzające wykorzystywanie lokalnego krzemienia pasiastego do pro-dukcji narzędzi we wszystkich okresach paleolitu, ale także w neolicie i wczesnych okresach epoki brązu.

PALEOLIT ŚRODKOWY

Najstarsze ślady pobytu człowieka neandertalskiego w południowej części Wyżyny Ryczowskiej zadokumentowano na kilku stanowiskach w rejonie doliny Wodącej (Ryc. 2). Wśród nich szczególnie wyróżnia się jaskinia Biśnik z zachowanym profilem osadów powstałych w różnych fazach klimatycznych, od okresu poprzedzającego zlodowacenie Odry aż do holocenu. Środkowopaleolityczna sekwencja zasiedlenia jaskini liczy co najmniej 21 poziomów związanych z kulturami mikocką i mustierską. Składają się na nie: relikty palenisk, fragmenty kości zwierzęcych o pokonsumpcyj-nym charakterze, ale przede wszystkim koncentracje krzemiennych wyrobów (Cyrek i in. 2010, s. 19–23, ryc. 12–24; 2014, s. 30–42, ryc. 5–12, 14–20).

Badania w jaskini Biśnik wykazały duże zróżnicowanie surowcowe, przy czym wyroby z krzemienia pasiastego wystąpiły praktycznie we wszystkich poziomach


kulturowych tego stanowiska (Krajcarz i in. 2012a, ryc. 7). Różny jest jednak ich stan zachowania oraz intensywność patyny, co jest rezultatem odmiennych procesów sedymentacyjnych i budowy litologicznej poszczególnych warstw.

Wyroby z najstarszych poziomów kulturowych, wchodzące w skład inwentarzy A7-A1 (datowanych na tlenowe stadia izotopowe OIS 7-5), są mocno spatynowane i lekko ogładzone, co świadczy o długotrwałym oddziaływaniu procesów geologicz-nych (Cyrek 2013, s. 15–16; Cyrek i in. 2014, s. 42–53). Krzemienia pasiastego uży-wano rzadko, wykorzystując konkrecje raczej znalezione przypadkowo. Pomimo tego, wyroby z opisywanego surowca łatwo wydzielić ze względu na charakterystyczne cechy, m.in. gładką i cienką korę oraz jasnoszarą lub białą patynę. Składają się na nie głównie: półprodukty, rzadziej narzędzia (głównie zębato-wnękowe) i formy rdzeniowe (Ryc. 5a).

Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku inwentarzy krzemiennych ze środkowopaleolitycznych poziomów deponowanych w okresie stadiów OIS 4–3. Są one dużo liczniejsze, przekraczając liczbę 5000 artefaktów. Porównując udział krzemienia pasiastego, obserwujemy znaczny wzrost liczby konkrecji krzemiennych (Ryc. 5 b-d) i wyrobów wykonanych z tego surowca, na które składają się przede wszystkim: zaczątkowe formy rdzeniowe oraz rdzenie lewaluaskie w różnym stop-niu eksploatacji (Ryc. 5 e-g), półsurowiec – głównie odłupkowy (Ryc. 6 a-c), oraz pojedyncze narzędzia, głównie zgrzebła (Ryc. 6d, e). Wykorzystanie tego krzemie-nia do produkcji półsurowca metodą lewaluaską świadczy o jego bardzo dobrych walorach technicznych, natomiast duża ilość surowca na stanowisku sugeruje celowe wyprawy po ten materiał na wychodnie oddalone od 5 do 10 km od stanowiska (Ryc. 2). W porównaniu ze starszymi inwentarzami wyroby są w dużo mniejszym stopniu pokryte patyną, a na licznych formach zupełnie jej brak. W przypadku dwóch najmłodszych środkowopaleolitycznych poziomów kulturowych dużo słab-sza patynizacja wystąpiła w młodszym inwentarzu F, a silniejsza w inwentarzu E. Zapewne ma to związek z różnym tempem przykrycia wyrobów osadami, których geneza wiąże się z wysokim stanem wody w dolinie u podnóża jaskini i namyciem piaszczystych aluwiów do jej wnętrza (Cyrek, Sudoł 2009, s. 20–21; 2010, s. 63–65; Cyrek i in. 2010, s. 9).

PALEOLIT GÓRNY I SCHYŁKOWY

W południowej części Wyżyny Ryczowskiej zarejestrowano pojedyncze stanowi-ska związane z tzw. kulturami „przejściowymi” oraz paleolitem górnym i schyłkowym (Sudoł i in. 2013), przy czym wyroby z krzemienia pasiastego odnotowano tylko na części spośród nich.

Śladem wykorzystywania omawianego surowca w górnym paleolicie są poje-dyncze wyroby pochodzące z Jaskini Perspektywicznej (Ryc. 2) w dolinie Udorki (Sudoł i in. 2013). Odkryty tam częściowo korowy półsurowiec wiórowy (Ryc. 7a)


Ryc. 5. Wybrane wyroby z krzemienia pasiastego z jaskini Biśnik: a – zaczątkowy rdzeń (warstwa 13, zespół A2); b-d – konkrecje testowe (warstwy 5–7, zespoły F-E); e-g – rdzenie (warstwy 5–7, zespoły F-E).

Fot. M. SudołFig. 5. Selected artefacts of striped flint from Biśnik Cave: a – pre-core (layer 13, assemblage A2); b-d – test

nodules (layers 5–7, assemblages F-E); e-g – cores (layers 5–7, assemblages F-E). Photo: M. Sudoł

a

c

e

d

f

g

b


Ryc. 6. Wybrane wyroby z krzemienia pasiastego z jaskini Biśnik: a-c – półsurowiec odłupkowy (warstwy 5–7, zespoły F-E); d, e – zgrzebła (warstwy 5–7, zespoły F-E). Fot. M. Sudoł

Fig. 6. Selected artefacts of striped flint from Biśnik Cave: a-c – flake blank (layers 5–7, assemblages F-E); d, e – side-scrapers (layers 5–7, assemblages F-E). Photo: M. Sudoł

a

b

c

d

e


Ryc. 7. Wybrane wyroby z krzemienia pasiastego: a – wiór (Jaskinia Perspektywiczna, warstwa 8); b – wiór (okolice Cisowej, Pola Dziadowskie, pow. Zawiercie); c, e – odłupki (okolice Cisowej, Pola Dziadowskie); d – rdzeń (okolice Cisowej, Pola Dziadowskie); f, g – odłupki (okolice Cisowej, wyciąg

narciarski); h, i – zaczątkowe formy rdzeniowe (okolice Cisowej, wyciąg narciarski). Fot. M. SudołFig. 7. Selected artefacts of striped flint: a – blade (Perspektywiczna Cave, layer 8); b – blade (vicinity of Cisowa, Pola Dziadowskie, Zawiercie district); c, e – flakes (vicinity of Cisowa, Pola Dziadowskie); d – core (vicinity of Cisowa, Pola Dziadowskie); f, g – flakes (vicinity of Cisowa, ski lift); h, i – pre-core

forms (vicinity of Cisowa, ski lift). Photo: M. Sudoł

ab c

d

e

f

g

h

i


a

b

c

d


oraz odłupkowy pokryty jest intensywną białą patyną. Podobny stan zachowania mają także wyroby z innych surowców jurajskich, np. krzemienia czekoladowego, są one jednak spatynowane na inny kolor.

Na dłuższe działanie procesów wietrzeniowych musiał być także wystawiony inwentarz identyfikowany z okresem schyłkowego paleolitu z powierzchniowego stanowiska zlokalizowanego w rejonie tzw. Dziadowskich Pól na wzgórzach Góry Barańskie, w pobliżu wsi Cisowej (Sudoł i in. 2013). Na późnopaleolityczną chrono-logię wskazuje obecność fragmentu liściaka świderskiego oraz rdzeni jedno- i dwu-piętowych. Wśród licznych wyrobów wykonanych z lokalnego krzemienia czeko-ladowego wyróżnia się rdzeń (Ryc. 7d) i półsurowiec (Ryc. 7b, c, e) z krzemienia pasiastego. Ten nieliczny zbiór zdaje się uzupełniać inwentarz pochodzący z innego stanowiska, oddalonego około 1 km na południe, zlokalizowanego w bezpośrednim sąsiedztwie wychodni krzemienia pasiastego. Niestety, w wyniku niszczącej dzia-łalności człowieka (częściowe zniwelowanie stoku pod wyciąg narciarski) zebrany tam materiał znajdował się na złożu wtórnym i w chwili obecnej trudno jest określić jego pierwotną lokalizację. Niemniej niewątpliwie mamy do czynienia z materia-łem o charakterze pracownianym, o czym świadczy duża ilość zaczątkowych form rdzeniowych (Ryc. 7h, i), odpadków i półsurowca (Ryc. 7f, g), a także bardzo liczne konkrecje surowca krzemiennego.

NEOLIT I WCZESNE OKRESY EPOKI BRĄZU

Krzemień pasiasty jest bardzo licznie reprezentowany na stanowiskach z okresu neolitu i wczesnych okresów epoki brązu (Ryc. 2). Są one związane z produkcją siekier krzemiennych i zarejestrowano je głównie w rejonie doliny Wodącej, tj. w jaskini Biśnik (Cyrek 2002, s. 24–25), Schronisku nad jaskinią Zegar (Krajcarz i in. 2012b, s. 548–549), Jaskini Jasnej Smoleńskiej (Stefaniak i in. 2009, s. 257), Jaskini Jasnej Strzegowskiej i rejonie wsi Strzegowej (Pelisiak 2006, s. 75–80), ale także na stano-wiskach w rejonie Gór Barańskich (Pelisiak 2006, s. 79) i w dolinie rzeki Krztyni (Kopacz, Pelisiak 1992, s. 109–110; Pelisiak 2006, s. 74). Pochodzący z tych stano-wisk materiał krzemienny charakteryzuje się ujednoliconym stanem zachowania, tj. intensywną jasnoszarą lub białą patyną oraz rudawo-brunatnym zabarwieniem kory, co możemy dobrze prześledzić na podstawie siekier odkrytych w jaskini Biśnik (Ryc. 8 a-d). Znaczna liczba wyrobów na stanowiskach poświadcza świadome pozy-skiwanie na dużą skalę przynoszonego w rejon doliny Wodącej krzemienia pasiastego oraz jego intensywne wykorzystywanie na przełomie neolitu i epoki brązu.

Ryc. 8. Wybrane wyroby z krzemienia pasiastego z jaskini Biśnik. Siekiery (warstwa 1, zespół H).Fot. M. Sudoł

Fig. 8. Selected artefacts of striped flint from Biśnik Cave. Axes (layer 1, assemblage H).Photo: M. Sudoł


WNIOSKI

Systematyczne rozpoznanie wychodni surowców krzemiennych na Wyżynie Ryczowskiej ujawniło obecność złóż typowego krzemienia pasiastego. Cechy mikro- i makroskopowe czynią go podobnym do klasycznego krzemienia pasiastego z Gór Świętokrzyskich, jednakże analizy mikroskopowe przy zastosowaniu imersji wod-nej pozwalają na odróżnienie tego surowca. Omawiany krzemień jest tego samego wieku i występuje w analogicznych facjach węglanowych jak krzemień pasiasty znany z „Krzemionek Opatowskich” i innych wychodni w Górach Świętokrzyskich. W nawią-zaniu do wcześniejszych publikacji (Krajcarz i in. 2012a), dla jednoznacznego odróż-nienia od świętokrzyskiego surowca, autorzy proponują nazywać go „krzemieniem pasiastym krakowsko-częstochowskim” (ang. Kraków-Częstochowa striped flint).

Wychodnie krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej niewątpliwie miały znaczenie gospodarcze w pradziejach. Eksploatacja złóż tego krzemienia jest potwier-dzona licznymi stanowiskami archeologicznymi o charakterze pracowni krzemie-niarskich, lokowanych w pobliżu wychodni. Znaleziska artefaktów wykonanych z krzemienia pasiastego w badanym rejonie świadczą o tym, że krzemień ten wyko-rzystywany był wielokrotnie na przestrzeni dziejów, od środkowego paleolitu po neolit i wczesne okresy epoki brązu.

Odkrycie nowego rejonu występowania naturalnych wychodni krzemienia pasiastego na Wyżynie Ryczowskiej stawia w zupełnie nowym świetle zagadnienie importów i dystrybucji tego surowca w epoce kamienia. Niezbędne wydaje się prowadzenie podob-nych badań w pozostałych mikroregionach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

PodziękowaniaCzęść badań była finansowana ze środków grantu NCN nr 2011/01/N/HS3/01299 pt. „Osadnictwo

paleolityczne doliny Wodącej i doliny Udorki (Wyżyna Ryczowska) na tle uwarunkowań paleośrodo-wiskowych”, grantu KBN nr NN109318237 pt. „Przyrodnicze i kulturowe aspekty środkowopaleolitycz-nego osadnictwa w Jaskini Biśnik”, grantu UMK dla młodych naukowców nr 1048-NH, oraz tematów statutowych ING PAN, akronimy „Paleolit” i „Jaskinie”.

BIBLIOGRAFIA

Balcer B. 2002 Ćmielów – Krzemionki – Świeciechów. Związki osady neolitycznej z kopalniami krzemienia,

Warszawa.Balcer B., Kowalski K. 1978 Z badań nad krzemieniem pasiastym w pradziejach, Wiadomości Archeologiczne, t. 43 (2),

s. 127–145.Bednarek J., Haisig J., Wilanowski S., Żurek W. 1985 Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Pradła (880), 1 : 50 000,

Warszawa.


Bednarek J., Kaziuk H., Zapaśnik T. 1978 Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski, Arkusz Ogrodzieniec (913),

1 : 50 000, Warszawa.Borkowski W. 1995 Krzemionki mining complex. Deposit management system, Warsaw. „Studia nad Gospo-

darką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 2.Borkowski W., Michniak R. 1992 Prahistoryczne pole eksploatacyjne (wybierkowe) w Krzemionkach, [w:] W. Brzeziński

(red.), Materiały Krzemionkowskie, Warszawa, s. 11–36. „Studia nad Gospodarką Surow-cami Krzemiennymi w Pradziejach” 1.

Budziszewski J., Michniak R. 1983/1989 Z badań nad występowaniem, petrograficzną naturą oraz prahistoryczną eksploa-

tacją krzemieni pasiastych w południowym skrzydle niecki Magoń – Folwarczysko, Wiado mości Archeologiczne, t. 49 (2), s. 151–187.

Cyrek K. 2002 Rekonstrukcja zasiedlenia Jaskini Biśnik, [w:] K. Cyrek (red.), Jaskinia Biśnik. Rekon-

strukcja zasiedlenia jaskini na tle zmian środowiska przyrodniczego, Toruń, s. 9–132. 2013 Jaskinia Biśnik. Wczesny środkowy paleolit, Toruń.Cyrek K., Socha P., Stefaniak K., Madeyska T., Mirosław-Grabowska J., Sudoł M.,

Czyżewski Ł. 2010 Palaeolithic of Biśnik Cave (southern Poland) within the environmental background,

Quaternary International, t. 220, s. 5–30.Cyrek K., Sudoł M. 2009 Środkowy paleolit w jaskini Biśnik na tle zmian środowiska przyrodniczego, [w:]

L. Domańska, P. Kittel, J. Forysiak (red.), Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osad-nictwa, Poznań, s. 15–27. „Środowisko – Człowiek – Cywilizacja” 2.

2010 Zmiany w zasiedleniu Jaskini Biśnik w plejstocenie, Annales Universitatis Mariae Curie--Skłodowska, Lublin – Polonia, sectio B, t. 65 (2), s. 57–68.

Cyrek K., Sudoł M., Czyżewski Ł., Osipowicz G., Grelowska M. 2014 Middle Palaeolithic cultural levels from Middle and Late Pleistocene sediments of Biśnik

Cave, Poland, Quaternary International, t. 326–327, s. 20–63.Ginter B., Kozłowski J.K. 1969 Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu i mezolitu, Kraków.Gutowski J. 1998 Oxfordian and Kimmeridgian of the northeastern margin of the Holy Cross Mountains,

Central Poland, Geological Quarterly, t. 42 (1), s. 59–72.Kondracki J. 1998 Geografia regionalna Polski, Warszawa.Kopacz J., Pelisiak A. 1992 Z badań nad wykorzystaniem krzemienia jurajskiego odmiany G w neolicie, Sprawoz-

dania Archeo logiczne, t. 44, s. 109–116.Krajcarz M.T., Cyrek K. 2011 The age of the oldest Paleolithic assemblages from Biśnik Cave (southern Poland) in the

light of geological data, Przegląd Archeologiczny, t. 59, s. 55–74. Krajcarz M.T., Krajcarz M. 2009 The outcrops of Jurassic flint raw materials from south-western margin of the Holy Cross

Mountains, Acta Archaeologica Carpathica, t. 44, s. 183–195.


Krajcarz M.T., Krajcarz M., Sudoł M., Cyrek K. 2012 From far or from near? Map of silicate raw material outcrops around the Biśnik Cave,

[w:] P. Neruda, Z. Nerudová (red.), Abstract Book and excursion guide. 9th SKAM Work-shop Moravian Museum, Brno, Czech Republic, October 8–11. 2012 Lithic Raw Materials – Phenomena of the Stone Age, Brno, s. 15–16.

Krajcarz M.T., Sudoł M., Krajcarz M., Cyrek K. 2012a From far or from near? Sources of Kraków-Częstochowa banded and chocolate silicite

raw material used during the Stone Age in Biśnik Cave (southern Poland), Anthropologie. International Journal of the Science of Man, t. 50 (4), s. 411–425.

2012b Stanowisko późnoczwartorzędowych osadów jaskiniowych – Schronisko nad Jaskinią Zegar w Skałach Zegarowych (Wyżyna Częstochowska), Przegląd Geologiczny, t. 60 (10), s. 546–553.

Krukowski S. 1923 Sprawozdanie z działalności państwowego konserwatora zabytków przedhistorycznych

na okręg kielecki w r. 1922, Wiadomości Archeologiczne, t. 8, s. 64–84.Kutek J. 1962 Cherts and submarine slumps in the Lower Kimmeridgian limestones from the vicinity

of Małogoszcz (Central Poland), Acta Geologica Polonica, t. 12 (3), s. 377–391. 1965 Problemy polskiego rauraku i astartu, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego,

t. 35 (2), s. 263–272. 1968 Kimeryd i najwyższy oksford obrzeżenia mezozoicznego Gór Świętokrzyskich. Część I

– Stratygrafia, Acta Geologica Polonica, t. 18 (3), s. 493–584.Malinowska L., Dembowska J. 1973a Jura górna – obrzeżenie Gór Świętokrzyskich, [w:] S. Sokołowski (red.), Budowa geo-

logiczna Polski. Tom I. Stratygrafia, część 2 Mezozoik, Warszawa, s. 381–389. 1973b Jura górna – Wyżyna Krakowsko-Wieluńska, [w:] S. Sokołowski (red.), Budowa geolo-

giczna Polski. Tom I. Stratygrafia, część 2 Mezozoik, Warszawa, s. 377–381.Michniak R. 1992 Flint deposits and geology of the Krzemionki preserve, Przegląd Geologiczny, t. 40,

s. 173–180.Migaszewski Z.M., Gałuszka A., Durakiewicz T., Starnawska E. 2006 Middle Oxfordian – Lower Kimmeridgian chert nodules in the Holy Cross Mountains,

south-central Poland, Sedimentary Geology, t. 187 (1–2), s. 11–28.Migaszewski Z.M., Olszewska B. 2002 Sedimentary breccia in the “Głuchowiec” quarry at Małogoszcz (SE Holy Cross Mts)

– contribution to the origin of Upper Jurassic cherts in the Holy Cross Mts, Przegląd Geologiczny, t. 50, s. 1145–1148.

Pelisiak A. 2003 Ze studiów nad wykorzystywaniem surowców krzemiennych ze środkowej części Wyżyny

Krakowsko-Częstochowskiej w późnym neolicie w strefie karpackiej. Neolityczne pra-cownie w Strzegowej (Strzegowa, stan. 42), Acta Archaeologica Carpathica, t. 38, s. 27–69.

2006 The Exploitation and Distribution of Flints From the Central Part of Polish Jura in the Late Neolithic Times, Analecta Archaeologica Ressoviensia, t. 1, s. 73–86.

Pieńkowski G., Gutowski J. 2004 Geneza krzemieni górnego oksfordu w Krzemionkach Opatowskich, Tomy Jurajskie, t. 2,

s. 29–36.


Přichystal A. 2009 Kamenne suroviny v pravěku. Vychodni časti středni Evropy, Brno.Samsonowicz J. 1923 O złożach krzemieni w utworach jurajskich północno-wschodniego zbocza gór Świę-

tokrzyskich (Z mapką geologiczną w tekście), Wiadomości Archeologiczne, t. 8 (1), s. 17–24.

1934 Objaśnienia arkusza Opatów ogólnej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 100 000, Warszawa.Stefaniak K., Muzolf B., Mirosław-Grabowska J., Socha P. 2009 Studies in the caves of the Zegarowe Rocks, [w:] K. Stefaniak, A. Tyc, P. Socha (red.),

Karst of the Częstochowa Upland and of the Eastern Sudetes, Sosnowiec – Wrocław, s. 255–271.

Sudoł M., Cyrek K., Krajcarz M. T., Krajcarz M. 2013 Wokół Jaskini Biśnik: potencjalna przestrzeń penetrowana przez człowieka w paleolicie,

[w:] Ł. Czyżewski (red.), Książka streszczeń 10. warsztaty kamieniarskie SKAM. Artefakt w przestrzeni: krzemienica, skupienie, stanowisko, region, 23–25 października 2013 r., Toruń, s. 46–48.

Sudoł M., Krajcarz M.T., Krajcarz M. 2013 Jaskinia Perspektywiczna – nowe stanowisko paleolityczne w dolinie Udorki (Wyżyna

Częstochowska), [w:] A. Tyc, M. Gradziński (red.), Materiały 47. Sympozjum Speleolo-gicznego, Olsztyn, s. 75–76.

MACIEJ T. KRAJCARZ, MAGDALENA SUDOŁ, MAGDALENA KRAJCARZ,KRZYSZTOF CYREK

OUTCROPS OF STRIPED FLINT ON THE RYCZÓW UPLAND(KRAKÓW-CZĘSTOCHOWA UPLAND)

S u m m a r y

On the Ryczów Upland (one of the microregions of the Kraków-Częstochowa Upland – Polish Jura), striped flint occurs in the chalk limestone of the uppermost part of the Upper Oxfordian. The rocks can be found in the vicinity of Cisowa and the Góry Barańskie hills. The flint also occurs in the form of pebbles and small chunks in Cretaceous deposits and in so-called moulding sands in the vicinity of Pradła and Ogrodzieniec. Flint nodules can be rounded, ellipsoidal, sometimes branching, up to several dozen centimetres in size. The cortex is thin and smooth, clearly separated from the inner siliceous substance which is dark, slightly translucent to opaque, cryptocrystalline. Inside, there is usually an ellipsoidal core made up of opaque and crystalline silica. Under the microscope striped flint from the Ryczów Upland is similar to the striped flints from the Holy Cross Mountains. When A. Přichystal’s method is applied, the flint shows features which are somewhere in-between the striped flint from “Krzemionki Opatowskie” and the G variety Jurassic flint from Pradła (see Kopacz, Pelisiak 1992). In some specimens black needle-like microfossils occur, a distinguishing feature of striped flint from the Holy Cross Mountains. Ochre coloured concentrations of oxides, typical of variant G Jurassic flint, also occur.


In ancient times, outcrops of striped flint on the Ryczów Upland had economic significance. The flint was already being used in the Middle Palaeolithic but occurs in greatest amounts at sites from the Neolithic and Early Bronze Age, when it was used to produce flint axes. Such sites have been registered mainly in the Wodąca valley region, in the vicinity of Strzegowa village and in the Góry Barańskie hills.

The discovery of natural outcrops of striped flint on the Ryczów Upland places in a new light the subject of this raw material’s import and distribution in the Stone Age. It seems that similar investigations need to be carried out in the other microregions of the Kraków- -Częstochowa Upland.


jACEK LECHa, IAN LONGWORTHb

a Instytut Archeologii, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawieb South Croydon, Anglia

PREHISTORYCZNA KOPALNIA KRZEMIENIAGRIMES GRAVES WE WSCHODNIEj ANGLII

Człowiek w poszukiwaniu interesujących go surowców rozkopywał powierzch-nię naszej planety od najdawniejszych czasów. W odległej prehistorii do surowców tych należały przede wszystkim skały krzemionkowe – krzemienie, czerty, obsydian i inne oraz barwniki, zwłaszcza hematyt. Prehistoryczne górnictwo rozwijało się na obszarze Starego Świata od środkowego paleolitu. Kilka dziesiątków tysiącleci dzieli nas od czasów, gdy człowiek w poszukiwaniu atrakcyjnych skał krzemion-kowych, wykorzystywanych do produkcji narzędzi i broni zagłębił się pod ziemię (Lech 2012a, s. 197–200). Wykopaliska belgijskiej ekspedycji prehistorycznej Katolic-kiego Uniwersytetu w Leuven w środkowym Egipcie, kierowanej przez prof. Pierre’a M. Vermeerscha, natrafiły m.in. na kopalnię czertu z eksploatacją podziemną, dato-waną na początek górnego paleolitu i jeszcze starsze prostsze formy górnictwa. O tym sensacyjnym odkryciu pisały najpoważniejsze czasopisma naukowe na świecie, a prof. P.M. Vermeersch referował wyniki badań swojej ekspedycji m.in. w Ostrowcu Świętokrzyskim, w czasie Siódmego Międzynarodowego Sympozjum Krzemieniar-skiego, na początku września 1995 r. (Vermeersch i in. 1995; Vermeersch, Paulissen 1997). Paleolityczne górnictwo znane jest także z Polski, m.in. z obrzeżenia Gór Świętokrzyskich i z doliny rzeki Kamiennej (Schild 1976; Schild i in. 2011).

Znaczenie górnictwa krzemienia oraz skala rozprzestrzeniania się różnych skał krzemionkowych i produktów ich obróbki na duże odległości od kopalń wyraźnie wzrasta wraz z wprowadzeniem gospodarki rolniczej – najważniejszego wyznacznika „rewolucji neolitycznej” według klasycznej koncepcji V.G. Childe’a (1963). Gromadze-nie nadwyżek żywności prowadziło do bardziej złożonego podziału pracy wykracza-jącego poza płeć i wiek. Dopiero gospodarka neolityczna dała podstawy do powsta-wania funkcjonujących okresowo systemów rozwiniętego podziemnego górnictwa krzemienia, związanego z nim wysokiej jakości rękodzieła, rozległej dystrybucji tego

246 JACEK LECH, IAN LONGWORTH

surowca i końcowych produktów jego obróbki (Lech 2008; 2012a). Zjawisko to obser-wujemy m.in. w otoczeniu Gór Świętokrzyskich, skąd znamy wiele w różnym stopniu rozpoznanych kopalń krzemienia społeczności rolniczych, wśród nich „Krzemionki Opatowskie” (Krukowski 1939; Schild i in. 1977; 1985; Bąbel 2013).

W prehistorycznej Europie eksploatowano co najmniej kilkaset pól górniczych dostarczających różnych skał krzemionkowych, ale tylko na kilku z nich powstały w przeszłości najbardziej rozwinięte, ale jednocześnie zróżnicowane formy górnictwa podziemnego, które w dobrym stanie zachowały się do naszych czasów. Wymieniając je zgodnie z historią ich odkryć i badań są to kopalnie krzemienia: Spiennes w Belgii, Cissbury i Grimes Graves w Anglii, Rijckholt – St. Geertruid w Holandii oraz Krzemionki Opatowskie w Polsce (Ryc. 1). W świetle współczesnej wiedzy niemal każda z wymienionych kopalń ma swoją specyfikę. Duże podobieństwo łączy jedynie kopalnie w Spiennes i w Rijckholt, eksploatowane w tym samym czasie, niemal tymi samymi metodami przez wspólnoty jednej tradycji kulturowej – archeologicznej kul-tury Michelsberg. Przy omawianiu neolitycznej kopalni „Krzemionki Opatowskie” pojawiają się zwykle odniesienia do najsłynniejszych europejskich kopalń krzemie-

Ryc. 1. Prehistoryczna kopalnia krzemienia Grimes Graves na tle najważniejszych zabytków prehisto-rycznego górnictwa krzemienia w Europie (a). Wg J. Lech, I. Longworth (2000)

1 – Grimes Graves (Anglia); 2 – Cissbury (Anglia); 3 – Spiennes (Belgia); 4 – Rijckholt – St. Geertruid (Holandia); 5 – „Krzemionki Opatowskie” (Polska)

Fig. 1. The prehistoric flint mine at Grimes Graves and the most important monuments of prehistoric flint mining in Europe (a). After J. Lech, I. Longworth (2000)

1 – Grimes Graves (England); 2 – Cissbury (England); 3 – Spiennes (Belgium); 4 – Rijckholt – St. Geer-truid (The Netherlands); 5 – “Krzemionki Opatowskie” (Poland)

247PREHISTORYCZNA KOPALNIA KRZEMIENIA GRIMES GRAVES

nia w Grimes Graves i Spiennes. Krzemionki są często zestawiane zwłaszcza z Gri-mes Graves (por. np. Barber i in. 1999, s. 72 i Fig. 5.5; Lech, Longworth 2000, s. 19; Topping 2011, s. 23). Dlatego warto przypomnieć tę kopalnię jako inny wybitny zabytek neolitycznego górnictwa krzemienia w Europie, położony w odmiennych warunkach geograficznych wschodniej Anglii (Bradley 2007, s. 12–24).

STANOWISKO GRIMES GRAVES, POLE GÓRNICZE, ZŁOŻE...

Kopalnia krzemienia Grimes Graves położona jest na Nizinie Angielskiej w połu-dniowo-wschodniej Anglii, między Cambridge a Norwich, w parafii Weeting. Pod względem administracyjnym znajduje się w hrabstwie Norfolk, przy granicy z położo-nym na południu hrabstwem Suffolk, około 4,5 km na północny wschód od niewiel-kiego miasteczka Brandon (Suffolk) i około 10 km na północny zachód od większego miasta Thetford (Norfolk).

Przez wiele lat popularność starożytnej kopalni zwiększała znacząco tradycja produkcji skałkarskiej kultywowana w Brandon dłużej niż gdzie indziej. Jacquetta Hawkes (1910–1996), znana angielska archeolożka, pisarka, wspominała nawet, że jako dziecku mówiono jej, iż mieszkańcy Brandon lepiej się ubierali i mieli pewne cechy, różne od pozostałych mieszkańców wschodniej Anglii, co upewniało ich, iż są potomkami szczególnej rasy prehistorycznych górników. Chociaż pogląd ten Hawkes (1976, s. 249) uważała za „prawdopodobnie bezpodstawny”, podkreślała jednocześ nie, że „kopanie” (flint digging) i obróbka krzemienia były praktykowane w tym mia-steczku od niepamiętnych czasów i że istnieje realna możliwość związku tej tradycji z neolitycznym górnictwem i krzemieniarstwem. Jak wspomniano, Brandon było nie-gdyś centrum produkcji skałek do broni palnej z miejscowego krzemienia znakomitej jakości. Tradycja ta była tu jeszcze żywa w latach międzywojennych XX stulecia. Trzej skałkarze przy pracy znajdują się nawet w barwnym herbie miasteczka ustanowio-nym w roku 1972 dla utrwalenia minionej już tradycji, a ponieważ noblesse oblige, nic dziwnego, że najpopularniejszy z jedenastu pubów w Brandon nosi nazwę Flint Knapper – krzemieniarz, a nad jego wejściem znajduje się mozaika – także z krzemie-nia – przedstawiająca skałkarza. Tak było przynajmniej w czasach, gdy autorzy tego artykułu prowadzili w Grimes Graves badania archeologiczne. Krzemień był i jest wykorzystywany w Brandon i w okolicy również do budowy domów i zabudowań gospodarczych, a nawet kościołów (por. Topping 2011, s. 35).

Późnoneolityczna kopalnia usytuowana jest na łagodnym zboczu o ekspozycji północnej, opadającym ku niewielkiej, płytkiej i suchej dolinie, związanej z rzeką Little Ouse, przepływającą 1,6 km na południe od kopalni, należącą do zlewni Morza Północnego. Prehistoryczne pole górnicze znajduje się na wysokości około 24–29 m n.p.m., w okręgu Breckland, znanym ze słabych gleb, licznych wrzosowisk i plantacji drzew. Ten niewielki region miał w pradziejach specyficzne warunki naturalne, nie-sprzyjające osadnictwu wspólnot rolniczych (Bradley 2007, s. 252). Podłoże słabych


gleb stanowi tutaj glina zwałowa pokrywająca skałę kredową z licznymi poziomami krzemieni, której powierzchnia podlegała w plejstocenie znacznym krioturbacjom. Rejon kopalni jest w ostatnich dekadach wykorzystywany do uprawy drzew szpilko-wych, głównie sosny, dla celów komercyjnych.

Stanowisko archeologiczne Grimes Graves zajmuje obszar ponad 25 hektarów; jest znacznie mniejsze od stanowiska w Krzemionkach, chociaż wśród europejskich kopalń krzemienia możemy zaliczyć je do bardzo dużych, czyli do tej samej grupy co Krzemionki (Lech 1981, s. 39; Barber i in. 1999, s. 58). Z prehistorycznych kopalń krzemienia w Europie Grimes Graves ma najefektowniejsze i dobrze zachowane pole górnicze (Ryc. 2). Przewyższa ono pod oboma względami neolityczne pole górnicze, które możemy obserwować w Krzemionkach. Wymienione pola górnicze mają zupeł-nie inny kształt (Ryc. 3). Tak jak Krzemionki angielskie stanowisko archeologiczne jest otoczone stałą opieką. Na początku lat sześćdziesiątych minionego stulecia Grimes Graves było jeszcze częściowo pokryte lasem. W kilka lat później zostało w pełni odsłonięte i odtąd nie dopuszcza się na jego obszarze do ponownej sukcesji drzew. Wygląd pola górniczego Grimes Graves stał się wizytówką nie tylko tego stanowiska kopalnianego, ale całego neolitycznego górnictwa w Anglii, pojawiając się w różnych

Ryc. 2. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Widok z powietrza od strony szybu Greenwella na połu-dniowo-zachodni fragment pola górniczego z dobrze zachowanymi zagłębieniami poszybowymi i war-

piami pierścieniowatymi. W głębi widoczny parking dla turystów. Stan z 1975 r. Fot. J. Lech

Fig. 2. Grimes Graves, Norfolk, England. Aerial view from the direction of the Greenwell’s Pit onto the south-west fragment of the mining field with well-preserved shaft hollows and ring-shaped spoil dumps.

A car park for tourists visible in the background. State in 1975. Photo: J. Lech


ujęciach na okładkach i obwolutach książek oraz ilustracjach poświęconych mu publi-kacji (Barber i in. 1999, Fig. 3.4 ze s. 27; Fig. 4.8 ze s. 39, Fig. 4.12 ze s. 43, Fig. 4.15 ze s. 49 oraz IV strona okładki cytowanej książki; Russell 2000, s. 14, ryc. 2 oraz obwoluta książki; Topping 2011 – okładka i liczne ryciny). Pierwsze szersze wiadomości na temat tej słynnej kopalni ukazały się w Polsce w 1957 r., w przekładzie klasycznej książki Grahame’a Clarka Europa przedhistoryczna. Podstawy gospodarcze (1957); po niej uka-zały się następne prace (Bąbel 1973; Lech, Longworth 2000; Lech 2012a, s. 214–217).

Kolejne inwentaryzacje zagłębień poszybowych widocznych na powierzchni stano-wiska dają nieco różne wyniki. W ich świetle liczba zaobserwowanych zagłębień waha

Ryc. 3. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Mapa hipsometryczna prehistorycznej kopalni krzemienia z najważniejszymi obiektami archeologicznymi. Wg J. Lech, I. Longworth (2000)

a – wykopy archeologiczne R. Mercera z lat 1971 i 1972; b – wykopy archeologiczne I. Longwortha z lat 1972–1975 – m.in. miejsce występowania Pracowni krzemieniarskiej 1972–1974; c – lokalizacja Black Hole odkrytej przez A.L. Armstronga – miejsce występowania bogatych materiałów z środkowej

epoki brązu, nie związanej z górnictwem krzemienia

Fig. 3. Grimes Graves, Norfolk, England. Hypsometric map of prehistoric flint mine with most important archaeological features. After J. Lech, I. Longworth (2000)

a – R. Mercer’s archaeological trenches from 1971 and 1972; b – I. Longworth’s archaeological trenches from 1972–1975 – including place of Chipping Floor 1972–1974; c – location of “Black Hole” discovered by A.L. Armstrong – where a rich collection of artefacts from the Middle Bronze Age, unconnected with

flint mining, was found


się od ponad 360 zajmujących obszar około 7 ha, do co najmniej 433 na powierzchni 7,6 ha (Dyer 1973, s. 221; Barber i in. 1999, s. 58; Topping 2011, s. 4–5). Są one oto-czone dobrze zachowanymi pozostałościami przyszybowych warpi pierścieniowatych. Średnica zagłębień waha się w granicach od 6 do 20 m, a głębokość od poziomu wierzchołka otaczającego zagłębienie wału warpi przekracza z reguły 2–3 m (Ryc. 4). Przy tych imponujących pozostałościach prehistorycznego górnictwa w Grimes Graves zagłębienia poszybowe i warpie z rezerwatu „Krzemionki Opatowskie” (por. Bąbel 1975), mogą wydawać się ich miniaturą (Ryc. 5). Zróżnicowanie wielkości widocznych dzisiaj elementów prehistorycznego krajobrazu obu pól górniczych jest odbiciem zróżnicowanej intensywności eksploatacji tamtejszych złóż krzemienia w pradziejach. W przypadku Grimes Graves była ona znacznie większa. Przyczyny tak intensywnej eksploatacji złoża w kopalni angielskiej można upatrywać w jej położeniu na obszarze odległym od złóż skał niekrzemiennych, wykorzystywanych szeroko do produkcji ostrzy siekier w neolitycznej Brytanii i w konsekwencji znacznie więk-szej roli tutejszego krzemienia, niż na obszarach, na których dostęp innych skał był łatwiejszy lub gdzie kopalń krzemienia było dużo, jak na południu wyspy lub w gór-nym dorzeczu Wisły, zwłaszcza w rejonie Gór Świętokrzyskich w Polsce (Lech 1975, ryc. 1; 1983, ryc. 1; Bradley, Edmonds 1993, s. 59–153 i 194–197; por. Saville 1995).

Ryc. 4. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Zbliżenie z powietrza na południowo-zachodni fragment pola górniczego z dobrze zachowanymi zagłębieniami poszybowymi i warpiami pierścieniowatymi

(por. Ryc. 2). Stan z 1975 r. Fot. J. Lech

Fig. 4. Grimes Graves, Norfolk, England. Aerial close-up view of south-west fragment of mining field with well-preserved shaft hollows and ring-shaped spoil dumps (see Fig. 2). State in 1975. Photo: J. Lech


Krzemienie są popularnym elementem skał górnej kredy w północno-zachodniej Europie i głównie z tych złóż były one eksploatowane. Z przedstawionych na mapie pięciu kopalń (Ryc. 1), tylko w „Krzemionkach Opatowskich” wydobywano surowiec występujący w wapieniu górnojurajskim; w pozostałych czterech krzemienie pocho-dziły ze złóż w skale kredowej. Krzemienie te dominowały w wytwórczości narzędzi kamiennych na zachód od Renu i na Wyspach Brytyjskich (Ryc. 6).

Surowiec eksploatowany w Grimes Graves zalicza się do „serii krzemieni Bran-don”. Pochodzą one z górnego turonu. W neolitycznych szybach górniczych na sta-nowisku obserwowana jest granica między kredą miękką, występującą płycej i kredą twardą, warstwowaną – głębszą. W skale kredowej występują tu trzy poziomy krze-mienia, nadającego się do eksploatacji w pradziejach. Dwa górne, znane pod nazwami topstone i wallstone, zawierają konkrecje krzemienia o nieregularnym kształcie. Z punktu widzenia wymogów produkcji krzemieniarskiej jakość ich jest zróżnico-wana. Nadają się one do obróbki, ale poza wielkością i kształtem, na jakość tych konkrecji negatywny wpływ miały zmiany powstałe w nich w czasie zlodowaceń plejstoceńskich. Największe zainteresowanie krzemieniarzy budziła najniższa war-stwa, której w XIX stuleciu nadano miano floorstone. Tworzy ją krzemień występujący w dużych konkrejach płytowych, będący surowcem najwyższej jakości. Prehistoryczne

Ryc. 5. „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Widok na zachowane zagłębienia poszybowe z warpiami pierścieniowatymi. Stan z 2008 r. Fot. J. Lech

Fig. 5. “Krzemionki Opatowskie”, Ostrowiec Świętokrzyski district. View onto preserved shaft hollows with ring-shaped spoil dumps. State in 2008. Photo: J. Lech


górnictwo koncentrowało się na wydobyciu krzemienia z tej najniższej warstwy, cho-ciaż wykorzystywano także surowiec z dwóch pozostałych (Lech, Longworth 2006, s. 414, Fig. 1). Poziom floorstone przebiega ukośnie i w związku z tym w różnych częściach pola górniczego osiągalny był w szybach o różnej głębokości (Mortimore, Wood 1986, s. 7–9 i 13–16; Lech, Longworth 2000, s. 21–22).

Krzemień z Grimes Graves jest głównie barwy czarnej, klarowny, czasami tylko szary. Floorstone, występujący najgłębiej, otacza biała kora kredowa o zróżnicowanej

Ryc. 6. Występowanie złóż kredy w północno-zachodniej Europie i najważniejsze kopalnie krzemienia (a) badane na tym obszarze

1 – Grimes Graves (Anglia); 2 – Harrow Hill (Anglia); 3 – Cissbury (Anglia); 4 – Rijckholt – St. Geertruid (Holandia); 5 – Spiennes (Belgia)

Fig. 6. Occurrence of chalk deposits in north-west Europe and the most important flint mines(a) investigated in this area

1 – Grimes Graves (England); 2 – Harrow Hill (England); 3 – Cissbury (England); 4 – Rijckholt– St. Geertruid (The Netherlands); 5 – Spiennes (Belgium)


grubości, zwykle od około jednego do kilku i więcej milimetrów. Konkrecje topstone, występującego najpłycej, mają korę cienką, szarą; występują one w wielu odmianach, różniących się pod względem kształtu i wielkości, od małych otoczaków do bar-dzo dużych ważących kilka i więcej kilogramów (Saville 1981, s. 1–2). Ponadto złej jakości krzemienie, wykorzystywane wyjątkowo, pochodzą ze złóż wtórnych w gli-nach plejstoceńskich.

ODKRYWANIE GRIMES GRAVES

Tajemnicze, niespotykane miejsce z licznymi zagłębieniami i okalającymi je wałami zwracało od zawsze uwagę tych co pojawiali się w niezbyt gościnnych stronach Brecklandu. Świadczy o tym jego starożytna nazwa Grime’s Graves1, będąca w pierw-szym członie przekształconą, miejscową wersją imienia boga Grima – Wodana z cza-sów anglosaskiego pogaństwa. Odpowiednikiem Wodana w mitologii Germanów był bóg Odyn. W czasach chrześcijańskich imię Grim nosił czart – diabeł, co jest degradacją logiczną, zgodną z duchem historii. Drugi człon nazwy oznaczał niegdyś tyle co rycie, dziury – dziś grób. W średniowieczu teren ten – otoczenie kopalni a nie pole górnicze, wykorzystywano do chowu królików. W 1761 r. to dziwne miejsce pod swoją nazwą Grimes Graves zostało po raz pierwszy zaznaczone na mapie posiadłości Weeting, do której należało (Mercer 1981, s. 1; Topping 2011, s. 30–32).

Grimes Graves zwracało uwagę i intrygowało zarówno swoim wyglądem, jak i nieznanym pochodzeniem. Nic dziwnego, że pierwsze prace na stanowisku zostały przeprowadzone przez dwóch duchownych anglikańskich, jeszcze przed narodzinami archeologii przedhistorycznej. O badaniach ich wiemy niewiele. W 1852 r. wielebny S.T. Pettigrew rozkopał części przyotworowe dwóch szybów, a w 1855 r. i w 1872 r. wielebny C.R. Manning przeciął wykopami nieokreśloną bliżej ich liczbę. Nie zacho-wały się żadne dane świadczące o lokalizacji ówczesnych wykopów. Obaj badacze nie zdawali sobie sprawy ani z rzeczywistej natury widocznych na powierzchni stano-wiska dużych zagłębień, ani z tego, że Grimes Graves jest prehistoryczną kopalnią krzemienia (Clarke red. 1915, s. 13–14).

Dopiero trzeci badacz stanowiska, William Greenwell (1820–1918) – kanonik katedry w Durham, wybitny dziewiętnastowieczny starożytnik brytyjski, przepro-wadził pierwsze w historii archeologii europejskiej wykopaliska głębokiego szybu kopalnianego, osiągając w wykopie jego dno. Rzecz jest tym bardziej godna uznania, że podejmując to przedsięwzięcie nie zdawał sobie prawdopodobnie sprawy z praw-dziwej natury badanego obiektu, chociaż nie można wykluczyć, że na podjęcie badań w Grimes Graves miało wpływ głośne w świecie odkrycie neolitycznych szybów górniczych w Spiennes (Collet i in. 2008, s. 49). Wykopaliska kanonika Greenwella

1 Pisownia Grime’s Graves, oddająca legendarną tradycję tego niezwykłego miejsca, współcześnie ustępuje stopniowo uproszczonej pisowni Grimes Graves, użytej również w tym artykule.


trwały przez trzy sezony, w latach 1868–1870, a wyniki ich zostały natychmiast opu-blikowane (Greenwell 1870a; 1870b).

Jak się później okazało, Greenwell badał jeden z najgłębszych szybów, widoczny na południowo-wschodnim skraju pola górniczego (Ryc. 3). Na powierzchni śred-nica stożka wietrzenia szybu wynosiła 8,5 m, a sam stożek miał głębokość 1,2 m. Szyb był drążony poprzez warstwę piasku, która w tym miejscu pokrywała skałę kredową do głębokości 2,7 m. Greenwell kopał otwór w głąb wypełniska bardzo dużego szybu. Badając obiekt stwierdził obecność poziomów krzemieni, znanych jako topstone i wallstone. Wallstone występował na głębokości 5,9 m, poniżej stropu twardej kredy. Prehistoryczni górnicy przecięli oba te poziomy docierając do warstwy floorstone wydobywanej z dna szybu i z jego wyrobisk. Całkowita głębokość szybu poniżej współczesnej powierzchni gruntu wynosiła około 11,9–12,1 m (por. Ryc. 9).

Szczęśliwie dla Grimes Graves kanonik W. Greenwell okazał się badaczem o sporej wiedzy, logicznym umyśle, umiejącym prowadzić trudne wykopaliska i nadto odpo-wiednio spostrzegawczym. Ustalił on, że duże zagłębienia widoczne na powierzchni Grimes Graves są w rzeczywistości pozostałością szybów górniczych, które zostały następnie wypełnione materiałem pochodzącym z drążenia jednego lub więcej sąsiednich obiektów. O tym, że proces wypełniania się badanego szybu był rozcią-gnięty w czasie, świadczyły nie tylko zróżnicowane warstwy jego wypełniska, ale także pozostałości ognia, którego palenie stwierdzono na głębokości 8,5 m poniżej powierzchni gruntu. Greenwell ustalił, że otwór szybu na powierzchni otacza wał usypany z materiału wydobytego w czasach prehistorycznych, w trakcie drążenia szybu (czyli warpia) oraz opisał podstawową sekwencję górnictwa w Grimes Graves (Greenwell 1870a; 1870b).

Szyb drążono w głąb ziemi do poziomu występowania najlepszego krzemienia – floorstone, który wydobywano. Następnie, podążając za konkrecjami surowca drą-żono poziome, podziemne chodniki tak, aby wydobyć więcej krzemienia, zawsze z poziomu ich dna. Bardzo ryzykownie, z punktu widzenia bezpieczeństwa prowa-dzonych badań, Greenwell pozostawił około jedną trzecią wypełniska szybu in situ. W wyniku tego odsłonił tylko część chodników bocznych występujących przy jego dnie. Badacz odnotował, że krzemień pozyskiwano dodatkowo dzięki drążeniu nisz w ścianach korytarzy. Chociaż jego eksploracja systemu prehistorycznych chodni-ków była ograniczona, to odkrył on, że jeden z nich, który zdołał wyeksplorować na przestrzeni 8,2 m, docierał do dna innego wypełnionego szybu. Na tej podstawie przypuszczał, że chodniki mogą łączyć pod ziemią wszystkie widoczne szyby (Lech, Longworth 2000, s. 23–24 i ryc. 5; Russell 2000, s. 16–18, ryc. 4).

Greenwell prawidłowo wywnioskował, że pole górnicze w Grimes Graves pocho-dzi z neolitu. Było to stwierdzenie ogromnej wagi, zwłaszcza wobec późniejszych sporów na temat datowania brytyjskich kopalń krzemienia, w których materiały krzemienne z Grimes Graves odegrały ważną rolę. Zasługą Greenwella jest stwier-dzenie, że kilofy z rogu jeleniego były podstawowym narzędziem pracy w skale kredowej. W trakcie eksploracji podziemnej natrafił ponadto na ostrze gładzonej


siekiery z bazaltu wykorzystywanej do pracy w chodnikach (Lech, Longworth 2000, s. 25, ryc. 5 i 7; Russell 2000, s. 35–37, ryc. 16). Później podnoszono wątpliwości co do tego znaleziska (Clarke 1908, s. 137), jednak obecność śladów pracy siekiery na ścianach chodnika, w którym została znaleziona, stwierdzona w latach 1970., w trak-cie wznowionych prac w tym szybie, pozwala przyjąć jej autentyczność (por. Lech, Longworth 2000, s. 37, ryc. 24).

WYKOPALISKA W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ

Minęło ponad czterdzieści lat zanim ponownie zainteresowano się dalszymi bada-niami stanowiska. Przez trzy miesiące, od marca do maja 1914 r. Prehistoric Society of East Anglia eksplorowało w Grimes Graves dwa szyby, oznaczone odtąd nr. 1 i 2 (Peake 1915; 1916). Powody podjęcia wykopalisk były liczne (Clarke red. 1915). Ogólnie, naj-ważniejszą z przyczyn nowych wykopalisk było pragnienie potwierdzenia lub odrzu-cenia poglądu o neolitycznym wieku kopalni, za którym opowiedział się Greenwell.

W latach poprzedzających kampanię wykopaliskową 1914 r. wielu prehistory-ków, łącznie z badaczami tak znaczącymi w prehistorii brytyjskiej i europejskiej, jak generał Pitt-Rivers i sir John Evans, porównywało zaczątkowce i półwytwory siekier znalezione na stanowisku z narzędziami znanymi z francuskiego paleolitu. Obserwacje te i dyskusje zostały podsumowane w artykule opublikowanym w 1912 r. przez Reginalda Smitha na łamach prestiżowego pisma Archaeologia. Autor artykułu, pracujący w Dziale Starożytności Brytyjskich i Średniowiecznych British Museum, należał do nielicznych zawodowych archeologów na Wyspach Brytyjskich. R. Smith (1912) dowodził, że kopalnie krzemienia, zarówno w Cissbury, jak i Grimes Graves (Ryc. 1 i 6) powinny być datowane na paleolit, ściślej oryniak.

Wątpliwości wokół datowania obu kopalń nie można było rozstrzygnąć bez nowych badań wykopaliskowych. Grimes Graves było położone na obszarze dzia-łalności Prehistoric Society of East Anglia, towarzystwa archeologicznego zdomino-wanego przez amatorów – kolekcjonerów krzemieniarzy. Bardzo prężne i zamożne dzięki swoim członkom Towarzystwo podjęło się tego ambitnego zadania. Jednym z priorytetów badawczych stało się uzyskanie kości fauny związanej z obiektami górniczymi z zamiarem określenia, czy występujące gatunki były udomowione, czy dzikie, a szczególnego znaczenia nabrało stwierdzenie czy występują tam jakiekolwiek gatunki zwierząt wymarłych, plejstoceńskich. Poza datowaniem kopalni, prace były skierowane na poszerzenie wiedzy o prehistorycznych górnikach, ich metodach pracy, sposobach komunikacji między dnem szybu a powierzchnią. Interesowano się także zróżnicowaniem chronologicznym szybów, początkiem górnictwa na stanowisku oraz klimatem i środowiskiem naturalnym w czasach eksploatacji krzemienia.

Do badań przystępowano z nadzieją na ewentualne odkrycie zabytków sztuki (zapewne w celu ustalenia datowania paleolitycznego) lub ceramiki, która mogła prze-mawiać za datowaniem neolitycznym; zakładano także dalsze badania wytwarzanych


w Grimes Graves narzędzi krzemiennych. Starano się rozstrzygnąć czy narzędzia produkowano na polu górniczym, czy też przedmiotem „handlu” był sam surowiec oraz czy występują na stanowisku jakiekolwiek dowody gładzenia narzędzi, co byłoby widomym dowodem wieku neolitycznego. Cele kampanii z 1914 r. były rzeczy wiście ambitne, a zestaw pytań towarzyszących wykopaliskom wykraczał daleko poza ówczesne horyzonty badawcze archeologów, podejmujących eksplorację prehisto-rycznych kopalń krzemienia w Europie.

Można przypuszczać, że szyb 1, położony w pobliżu północnego krańca widocz-nego na powierzchni zasięgu pola górniczego, został wybrany jako przykład dużej jednostki wydobywczej zlokalizowanej po przeciwnej stronie pola, w stosunku do szybu Greenwella, podczas gdy szyb 2 położony był w pobliżu centrum pola górni-czego (por. Ryc. 3). Wykopaliska prowadzono zgodnie z wymogami najwyższych standardów tamtych lat, z dokumentacją profilów szybów i szczegółowymi planami towarzyszących im systemów chodników i wyrobisk. Wyprzedzały one pod każdym względem nawet znacznie późniejsze badania w Krzemionkach.

Wykopaliska przeprowadzone w Grimes Graves późnym przedwiośniem i wczesną wiosną 1914 r. potwierdziły większość wcześniejszych obserwacji poczynionych przez W. Greenwella. Chodniki odchodzące od dana szybu 1 okazały się związane z pewną liczbą sąsiednich szybów. Obiekt ten był niewiele mniej głęboki niż szyb Green-wella. Floorstone osiągnięto tu na głębokości 9,1 m poniżej współczesnej powierzchni gruntu. Obiekt miał na dnie 3,0–3,6 m średnicy (Lech, Longworth 2000, s. 26 i ryc. 8). W ścianach szybu stwierdzono obecność nisz, występujących w miejscach, z których wyeksploatowano konkrecje krzemienia typu wallstone. W procesie wypełniania się opuszczonego szybu zaobserwowano wiele faz. Warstwy piasku osypującego się nie-gdyś do szybu sugerowały przerwy w tym procesie, co było poświadczone dodatkowo przez pięć palenisk, stwierdzonych między dnem szybu a poziomem 3 m poniżej powierzchni. Powyżej wejścia do jednego z chodników zaobserwowano ślady liny i ślady pracy siekiery, a z chodnika oznaczonego nr 1 wydobyto nieornamentowane fragmenty ceramiki. Te obserwacje przemawiały za neolitycznym wiekiem szybu nr 1.

Szyb 2 okazał się równie dużym i podobnym obiektem, z poziomem floorstone występującym na podobnej głębokości co w szybie 1. Również w jego ścianach stwier-dzono nisze powstałe w wyniku wydobycia krzemienia z poziomu wallstone, ślady liny powyżej jednej z nich, a obecność palenisk odnotowano na różnych poziomach wypełniska. Użycie gładzonych siekier zaobserwowano w dwóch chodnikach i na końcu ściany pomiędzy dwoma innymi. Wydobyto liczne kilofy rogowe, a z chodni-ków gładkie i dekorowane fragmenty naczyń; jedynym novum w porównaniu z wyni-kami badań szybu 1 stało się odkrycie linii, wyrytych rozmyślnie na kredowej ścianie szybu, 2,3 m powyżej jego podstawy, określonych nazwą „zegar słoneczny” i innych serii linii nazwanych „znakami karbowymi” ponad i między dwoma chodnikami (por. Topping 1997, s. 129–130 i Fig. 5).

W wyniku kampanii wykopaliskowej z 1914 r. rozpoznano dokładnie dwa duże szyby podobne do obiektu badanego w latach 1868–1870. Wykonano dobrej jakości


rysunki ich profilów i planów. Nie sposób nie zauważyć, że w sto lat po omawianych wykopaliskach w Grimes Graves żaden z dużych szybów z Krzemionek nie ma roz-poznanego wypełniska i nie ma żadnego rysunku przekroju takiego wypełniska wraz z geologią ścian szybu. Badania 1914 r. w Grimes Graves przyniosły dane poświad-czające pierwotne obserwacje Greenwella. W dwóch oddalonych od siebie miejscach pola górniczego potwierdzono stosowanie w pracy górniczej zarówno kilofów rogo-wych, jak i gładzonych siekier. W obu szybach wystąpiła ceramika, którą obecnie zalicza się do stylu Grooved Ware (Longworth i in. 1988).

BADANIA I SENSACJE Z LAT MIĘDZYWOJENNYCH

Ograniczonej skali badania wykopaliskowe przeprowadzono w okresie I wojny światowej i bezpośrednio po niej. Następnie, nowy program wieloletnich badań kopalni podjął w latach 1923–1939 A. Leslie Armstrong (1878–1958), geodeta, uczest-niczący w kampanii wykopaliskowej 1914 r. w roli mierniczego i rysownika (Lech, Longworth 2000, s. 27). Armstrong zainteresowany był przede wszystkim ukazaniem rozwoju pola górniczego i z czasem w coraz większym stopniu chęcią udowodnienia, że eksploatacja krzemienia w Grimes Grave miała co najmniej swoje początki w pale-olicie, w odpowiedzi na obronę poglądu o neolitycznym wieku kopalni, z którym wystąpił w 1916 r. i ponownie w 1921 r. W.G. Clarke (1917; 1921), inny zasłużony badacz kopalni i bardzo aktywny, wpływowy członek Prehistoric Society of East Anglia.

Armstrong zakładał, że początki działalności górniczej na stanowisku zostały spowodowane przez wyerodowanie krzemienia na powierzchnię przez czynniki naturalne. Rozszerzanie się pola górniczego i rozwój metod eksploatacji surowca następować miały dalej zgodnie z logiką myślenia ewolucjonistycznego. Najwcześ-niejszymi obiektami eksploatacyjnymi miałyby być proste jamy, służące pozyskiwa-niu krzemienia występującego na niedużej głębokości (Lech, Longworth 2000, s. 27, ryc. 9). Tam gdzie floorstone znajdował się znacznie głębiej, jak było to w przypadku szybów 1 i 2, do jego wydobycia niezbędne stawało się drążenie obiektów głębokich z chodnikami, wymagających większego zespołu górników, poważnego nakładu czasu pracy, odpowiedniej wiedzy i doświadczenia (por. Lech, Longworth 2000, s. 23–24 i ryc. 8). Między tymi dwoma odmiennymi kategoriami obiektów eksploatacyjnych miałyby występować „szyby pośrednie”, głębsze niż pierwsze – nazywane też szy-bami „prymitywnymi”, a lepiej powiedzieć „otwartymi” (por. Lech 1981, s. 23–32), ale z drugiej strony nie wymagające doświadczenia w stopniu koniecznym do eks-ploatacji krzemienia z większej głębokości, a tym bardziej z wyrobisk podziemnych.

Wiele z szybów badanych przez A.L. Armstronga nie było widocznych na powierzchni. Zostały one odkryte podczas systematycznego rozpoznawania terenu sta-nowiska wieloma szurfami kontrolnymi, zakładanymi w różnych miejscach. Pierwszą serię szurfów wykonano w trakcie kampanii Prehistoric Society of East Anglia, prze-prowadzonej w 1914 r.


Szukając potwierdzenia swojej koncepcji Armstrong przystąpił w 1923 r. do badań dalszych obiektów eksploatacyjnych. Rozpoczął od wykopalisk szybów małych i znacz-nie płytszych, położonych na północy pola górniczego, na terenie opadającym ku suchej dolinie, znajdującym się poza obszarem z zachowanymi pozostałościami daw-nego krajobrazu kopalnianego. Badał tu szyby 3 i 4 oraz 5–7 (Armstrong 1923; 1927). Na tym obszarze floorstone występuje znacznie płycej, na głębokości 3,2–3,8 m poniżej dzisiejszej powierzchni gruntu, czasami nieco głębiej. Następnie badacz zwrócił uwagę na obszar położony na zachód od widocznego pola górniczego (Ryc. 3). Wykopaliska szybów od nr 8 do nr 12 zakończył do 1933 r., ale tylko szyb 12 został dokładnie opu-blikowany (Armstrong 1927; 1932; 1934). Stał się on dla A.L. Armstronga typowym szybem „przejściowym”, z zaczątkiem chodników rozchodzących się z jego dna.

W 1931 r. Grimes Graves zostało nabyte na własność państwa przez niedawno utworzone brytyjskie Ministerstwo Prac – Ministry of Works. Od tego czasu obiekt, tak jak i inne podobnej klasy zabytki, znajduje się w bezpośredniej administracji rządu brytyjskiego lub jego agend. Po Ministry of Works było to Ministry of Public Building and Works, następnie Department of the Environment, a obecnie English Heritage. W tym samym okresie w II Rzeczpospolitej prowadzono wykup kolejnych działek pola górniczego w Krzemionkach tworząc stopniowo rezerwat archeologiczny (Krukowski 1939, s. 116–117 i 120; Żurowski 1962, s. 30–31; Rajewski 1971, s. 23; Bąbel 2013, s. 55). Zabiegając o utworzenie „rezerwatu prehistorycznego” w Krze-mionkach S. Krukowski (1939, s. 122) powoływał się na podobne starania podjęte od 1935 r. w Belgii odnośnie do kopalni w Spiennes. O wcześniejszym wykupie przez państwo brytyjskie pola górniczego w Grimes Graves nie wiedział.

Z następnie badanych obiektów w Grimes Graves najbardziej pasjonującym dla Armstronga i najbardziej spornym dla późniejszych archeologów i komentatorów miał okazać się szyb 15. Armstrong był przekonany, że na jego dnie odkrył dobrze zachowany zespół znalezisk poobrzędowych – „grupę obrzędową” jak to sam określał, obejmującą wyrzeźbioną z kawałka skały kredowej „Boginię”, kredowego phallusa i grupę trzech naturalnych konkrecji krzemiennych ułożonych tak, by przypominały wyglądem męskie genitalia. Odkrycie to, chociaż nigdy przez Armstronga nieopu-blikowane, miało zrozumiały rezonans i weszło do literatury archeologicznej (np. Childe 1940, s. 39–40; Piggott 1954, s. 42; Hawkes C. & J. 1958, s. 51; Darvill 1987, s. 100–101; Barber i in. 1999, s. 64; Lech, Longworth 2000, s. 28–30; Topping 2011, s. 16–17 i 24–25; por. popularny opis tych wydarzeń w Rudgley 1999, s. 166–168).

Głównym bodźcem do kontynuowania przez wiele lat badań Grimes Graves przez A.L. Armstronga było jego pragnienie ustalenia początku eksploatacji krzemienia na tym ważnym i znanym stanowisku. Ponieważ głównym celem eksploatacji był floorstone, należało określić obszar, na którym mógł się on znaleźć na powierzchni w wyniku procesów naturalnych i tam szukać pierwszych śladów prehistorycznego górnictwa. Najbardziej prawdopodobnym obszarem zaistnienia takiego procesu były zbocza suchej doliny opadające na północ i zachód. Bardzo pomocne w dalszych pracach okazały się szurfy kontrolne wykonane w trakcie kampanii Prehistoric Society


of East Anglia wiosną 1914 r. Kierując się obserwacjami uzyskanymi dzięki nim, Armstrong już na początku znalazł to czego szukał. Profil, który opublikował, uka-zuje floorstone pokawałkowany i wydźwignięty przez krioturbacje ku powierzchni na poziom 15 cm poniżej współczesnej gleby (Armstrong 1923, s. 123–125 i Fig. 13). Jego zdaniem, w podobnym miejscu rozpoczęło się niegdyś górnictwo krzemienia w Grimes Graves. W następnych latach badacz kontynuował rozpoznawanie kopalni. Do 1939 r. wykonał w Grimes Graves co najmniej 204 szurfy. W okresie międzywo-jennym wykopaliska na tym stanowisku prowadzili także inni badacze.

Ważnym przedmiotem zainteresowań A.L. Armstronga była eksploracja pracowni krzemieniarskich, zwanych chipping floors, prowadzona w celu uzyskania wytworów wykonywanych z krzemienia kopalnianego, jako potencjalnych znalezisk datujących stanowisko. Eksplorowane pracownie różniły się wielkością, od tak małych jak pra-cownia o wymiarach 0,9 × 1,8 m do bardzo dużych, jak pracownia nr 88 rozciągająca się na przestrzeni 105 m2 (Armstrong 1927, s. 105–107). Publikowane w kolejnych artykułach rysunki wybranych okazów krzemiennych wzbudziły nową dyskusję wokół chronologii stanowiska. Poza materiałami do studiów typologii narzędzi, pracownie dostarczyły również innych elementów wywołujących spory: kości fauny w niektórych z nich, pojedyncze zabytki „sztuki” oraz co najmniej w jednym przy-padku (pracownia 85) jasną stratygrafię.

Oceniając prace A.L. Armstronga z perspektywy lat należy pamiętać, że jego badania znajdowały silną motywację w pragnieniu potwierdzenia tezy, iż górnictwo krzemienia w Grimes Graves rozpoczęło się w paleolicie. W dyskusji, którą wzbu-dził na początku XX stulecia R. Smith, poza porównaniami z dziedziny typologii i technologii krzemieniarskiej, potencjalnie dwa czynniki mogłyby być argumen-tem wskazującym na datowanie paleolityczne: obecność kości fauny plejstoceńskiej, związanej z wytworami krzemiennymi i odkrycie obiektów „sztuki paleolitycznej”. Wykopaliska Armstronga zawiodły, jeśli chodzi o dostarczenie tych pierwszych, ale przyniosły przykłady „sztuki”. Z szybu 15 pochodzi wspomniana „Bogini”, wyrzeźbiona z kawałka skały kredowej, a z pracowni nr 15, 16, 29, 32, 58, 70 lub 75 oraz z pracowni 85 pochodzą ryty wykonane na korze odłupków krzemiennych, o których sądzono, iż mogą być związane z kulturą maglemoską i szerzej rzecz ujmując – z mezolitem (Burkitt 1926, s. 74–175; Clark 1932, s. 113–114; por. Lech, Longworth 2000, s. 28–30). Ani wcześniej ani później nie znaleziono w Wlk. Brytanii niczego co przypominałoby „Boginię” z Grimes Graves. Istnieją ponadto przesłanki świadczące, że zarówno ten, jak i pozostałe elementy tak zwanej „grupy obrzędowej” z szybu 15 zostały sfałszowane (Varndell 1991, s. 103–106), podczas gdy niektóre z rytów, jeśli nie są nawet fałszerstwami, to przy dokładnej analizie ukazują ślady wskazujące na ich „poprawianie” już po odkryciu (por. Varndell 1991, s. 98–106; Longworth, Varndell 1996, s. 50–59; Rudgley 1999, s. 166–168).

W kwestii powstania „zespołu znalezisk obrzędowych” z szybu 15 istnieje uzasad-nione podejrzenie, że to Armstrong lub ktoś z jego otoczenia zaaranżował owe rze-kome „odkrycie”. W sprawie rytów podejrzenia muszą dotyczyć samego Armstronga.


„Bogini” z „grupy obrzędowej” w szybie 15 jest wyrzeźbiona tylko z grubsza. Swymi obfitymi kształtami nawiązuje raczej do wyobrażeń o sztuce paleolitycznej niż do neolitycznych figurek kobiecych. Poprawianie niektórych z rytów na korze odłupków wymagało znacznej wiedzy na temat żyjących niegdyś we wschodniej Anglii zwierząt. Analizy przeprowadzone przez G. Varndell wskazały w tych przypadkach na uwydat-nianie, korygowanie i uzupełnianie oryginalnie występujących linii, dostosowujących całość do konkretnych wyobrażeń, pozwalających na taką ich interpretację. Mamy tu do czynienia z dyskwalifikującym badacza naginaniem odkrytego źródła w kierunku przyjmowanej interpretacji stanowiska.

Ważne w tym kontekście okazały się odtworzone po latach okoliczności owych „odkryć”. Ryty zostały znalezione w latach 1915–1927, gdy Armstrong zabiegał u spon-sorów o fundusze na wykopaliska i uzyskanie ich najpewniej ułatwiły. Jeden z rytów, przedstawiający wizerunek łosia przyniósł mu nawet pierwszą sławę. Fotografie tego rysunku, dostarczane przez Armstronga prasie za opłatą, ukazywały się przez pewien czas na łamach gazet brytyjskich i amerykańskich. „Bogini” stanowiła kontynuację tej samej linii postępowania. Ujrzała ona światło dzienne w roku 1939, kilka lat po bardzo przykrym dla Armstronga wystąpieniu G. Clarka i S. Piggotta (1933), wyka-zującym przekonująco bezpodstawność datowania Grimes Graves i innych kopalń angielskich na paleolit.

Armstrong – prehistoryk bez przygotowania uniwersyteckiego odczuł boleśnie wystąpienia przedstawicieli nowej generacji archeologów – dobrze wykształconych, młodych zawodowców. Świadczy o tym jego korespondencja z tamtych lat zachowana w zbiorach British Museum. Miał 55 lat, od dziesięciu lat badał samodzielnie Grimes Graves; dzięki uzyskiwanym wynikom otrzymywał na ten cel dotacje przyznawane przez prywatną fundację, a artykuł dwudziestosześcioletniego Clarka i dwudziesto-pięcioletniego Piggotta podważał podstawowe wyniki jego prac i ideę, dla której były one prowadzone. W świetle ich artykułu stary pogląd W. Greenwella o neolitycznym wieku Grimes Graves znajdował pełne potwierdzenie.

Można przypuszczać, że wystąpienie G. Clarka i S. Piggotta (1933) miało wpływ na mistyfikację, której niewielką areną stało się dno szybu nr 15. Armstrong lub ktoś z nim związany podjął prawdopodobnie próbę poparcia w ten sposób poglądu o przynajmniej częściowo paleolitycznym wieku kopalni.

PRACE PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

W latach powojennych dwa szyby – nr 1 i 15 – przykryto betonowymi płytami, założono prowadzące na ich dno żelazne drabiny, a publiczność zachęcano do zwie-dzania, wydając kolejno coraz lepsze przewodniki (Clarke 1963; Green 1964; Holgate 1991; Topping 2011). Od początku przyjęto słuszną zasadę, że krajobraz neolitycz-nego pola górniczego oraz nienaruszalność prehistorycznych nawarstwień stanowią najwyższą wartość rezerwatu i muszą mieć pierwszeństwo nie tylko przed potrzebami


ruchu turystycznego, ale nawet badaniami archeologicznymi. Znając historię rezer-watu „Krzemionki Opatowskie” jest godne podziwu z jaką konsekwencją polityka ta jest wdrażana w życie od lat odnośnie do zabytków brytyjskich. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX w. udostępnione w Grimes Graves szyby nr 1 i 15 przestały wystar-czać do obsługi ruchu turystycznego. Podejmowane prace konserwacyjne borykały się z ich postępującym nieuchronnie zużyciem w wyniku wieloletnich odwiedzin przez tysiące zwiedzających. Powstała koncepcja, aby wyeksplorować inny szyb, który po zakończeniu wykopalisk mógłby zostać otwarty dla publiczności, w miejsce „zuży-tych” szybów nr 1 i 15. Jednocześnie stwarzało to okazję do przeprowadzenia de novo wykopalisk głębokiego szybu, z wykorzystaniem różnych technik badań i metod ana-litycznych, które oferowała współczesna nauka. Istniała zwłaszcza potrzeba uzyskania materiałów pozwalających na określenie chronologii radiowęglowej szybów głębokich, które Armstrong uważał za wczesnoneolityczne i całego stanowiska. Biorąc pod uwagę najkorzystniejszą organizację ruchu turystycznego z punktu widzenia ochrony krajo-brazu pokopalnianego wybrano szyb położony na północno-wschodnim skraju pola górniczego. Jego badania wykopaliskowe zostały przeprowadzone w latach 1971 i 1972 przez Rogera Mercera (1980; 1981, s. 8–12) metodami klasycznymi, bardzo dokładnie.

Badania R. Mercera wykazały, że poziom występowania nadającego się do obróbki krzemienia floorstone zanika w tym rejonie, co musiało być przykrym stwierdzeniem dla drążącej ten szyb grupy górniczej, liczącej na pewno na zacznie większy uro-bek i mogło wywołać zabiegi rytualne, których ślady odkryto na dnie szybu. Cztery tysiące lat później podobnej skali rozczarowanie przeżyli archeolodzy i konserwa-torzy, gdy niespodziewanie okazało się, że przebadany w 1971 r. szyb nie nadaje się do udostępnienia zwiedzającym. Dno obiektu znajdowało się na poziomie, który okresowo był podtapiany przez wody gruntowe. Nie pozostawało nic innego jak szyb ponownie zasypać.

Z wypełniska szybu badanego w 1971 r. oraz jego wyrobisk bocznych wydobyto 2495,73 kg przemysłowych odpadków krzemiennych. W 1972 r. R. Mercer wyeksplo-rował górną część wypełniska następnego szybu, usytuowanego na wschód od obiektu badanego rok wcześniej. Natrafił w nim na interesujące materiały ze środkowej epoki brązu (Mercer 1981, s. 36–38). Wraz z pozostałymi materiałami krzemiennymi z badań R. Mercera zostały one opracowane i opublikowane przez A. Savilla (1981). Jest to pierwsze opracowanie materiałów krzemiennych z Grimes Graves, odpowiadające współczesnym standardom. Szczególne znaczenie mają wyniki analiz dotyczące frag-mentu późnoneolitycznej pracowni krzemieniarskiej związanej z górnictwem społecz-ności Grooved Ware oraz bogatszych materiałów ze środkowej epoki brązu.

Od 1959 r. British Museum miało w swoich zbiorach znaleziska z wykopalisk A.L. Armstronga prowadzonych w okresie międzywojennym. Wiele z nich nie było nigdy opublikowanych i tylko częściowo miały one jakąś dokumentację. Na podstawie tych materiałów wyróżniano na stanowisku co najmniej dwie główne fazy aktywności pradziejowej: neolityczną fazę górniczą i późniejszą fazę osadniczą z epoki brązu, ale wiele pytań pozostało nadal bez odpowiedzi. Nadzieja na znaczne poszerzenie wiedzy


o kopalni dzięki pełniejszej dokumentacji i próbie weryfikacji niektórych ustaleń A.L. Armstronga oraz zastosowaniu kilku nowych wówczas metod z zakresu science doprowadziła do sformułowania programu badań przeprowadzonych na stanowisku w latach 1972–1976 przez Gale’a de Giberne’a Sievekinga (1925–2007) i Iana Longwortha z ramienia British Museum, bezpośrednio po zakończeniu dwuletnich prac wykopaliskowych kierowanych przez R. Mercera (Sieveking i in. 1973; Lech, Longworth 2000, s. 33–35). W ramach tego programu, na mocy porozumienia o współpracy British Museum z Oddziałem Limburskim Holenderskiego Towarzystwa Geologicznego, badania szybów głębokich przeprowadziła holenderska Werkgroep voor het Onderzoek van de Prehistorische Vuursteenmijnen – Grupa Robocza Badań Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia z Maastricht. Pracami kierował inżynier górnictwa Peter Josef (Sjeuf) Felder (1928–2009) mający tak jak cała Werkgroep duże doświadczenie w eksploracji prehistorycznych podziemi nabyte w trakcie wieloletnich badań neolitycznej kopalni Rijckholt – St. Geertruid w holenderskiej Limburgii (Lech 2009; Schins 2009; Varndell 2009; Longworth i in. 2012, s. 7). Sprawujący wówczas opiekę nad stanowiskiem Department of the Environment wyraził zgodę na badanie jedynie szybów już w przeszłości eksplorowanych. Objęły one szyb Greenwella, część szybu 2 oraz szyby 11 i 15 (Ryc. 7–11). Wyniki ich wraz z opracowaniem uzyskanych materiałów zostały opublikowane w sześciu tomach w latach 1984–2012 (Clutton--Brock 1984; Longworth i in. 1988; 1991; 2012; Legge 1992; Longworth, Varndell 1996). Wraz z wynikami badań R. Mercera (1981) i serią późniejszych opracowań tworzą one podstawę obecnej wiedzy o wschodnioangielskiej kopalni i prehistorycz-nym kontekście jej funkcjonowania (m.in. Ambers 1998; Healy 1998; Barber i in. 1999; Cleal, MacSween red. 1999; Topping, Lynott red. 2005; Topping 2011).

Podczas wykopalisk prowadzonych przez British Museum zlokalizowano i prze-badano na południowo-wschodnim skraju pola górniczego miejsce śmietniskowe ze środkowej epoki brązu, porównywalne do „Black Hole” A.L. Armstronga i szybu z 1972 r. R. Mercera. Stwierdzono tutaj ponownie wsypywanie do zagłębienia poszy-bowego materiałów śmietniskowych bogatych w ceramikę, wytwory i odpady krze-mieniarskie, przedmioty z kości i skały kredowej wraz z odpadami metalurgii brązu (Longworth i in. 1988, s. 23–50; 1991).

CHARAKTERYSTYKA GÓRNICTWA W GRIMES GRAVES

Badania z lat 1970. mają do dzisiaj kluczowe znaczenie dla znajomości prehisto-rycznego górnictwa w Grimes Graves (por. Topping 2011, s. 36). Nie tylko wzbogaciły one istotnie dotychczasową wiedzę o kopalni, ale umożliwiają również prawidłowe wykorzystywanie wyników wcześniejszych prac.

Formy eksploatacji krzemienia z kopalni Grimes Graves były zróżnicowane pod względem skali roboty górniczej, prawdopodobnie jeszcze bardziej niż w „Krzemion-kach Opatowskich”. Wyjątkowo spektakularne są szyby największe. Szyb eksploro-


wany w 1971 r. miał na powierzchni zarys lekko owalny o wymiarach 10,25 × 11 m (Mercer 1980; 1981, s. 16–17). Jego głębokość wynosiła 12,1 m. Zanim dotarł do poziomu floorstone przeciął poziom występowania krzemienia wallstone. W trakcie drążenia i eksploatacji szyb został otoczony na powierzchni przez warpię, głównie skały kredowej. Pierwotnie mogła mieć ona nawet do 4 m wysokości. Po porzuceniu obiekt wypełniły materiały z wietrzenia ścian oraz skała płona wydobyta w trakcie jego drążenia, która zsunęła się z warpi otaczającej szyb. Wydobyto z niego również odpadki z obróbki krzemienia, głównie jednak nie z floorstone i związaną z nimi cera-mikę z epoki brązu. Ten późniejszy materiał znalazł się w szybie w zaawansowanym stadium jego wypełniania się.

Z wyników badań szybu Mercera szczególne zainteresowanie wzbudziło stwier-dzenie w ścianach obiektu wydrążonych sześciu poziomych zagłębień-gniazd o śred-nicy około 10 cm. Wystąpiły one na głębokości 7,5 m od powierzchni i jednocześnie 4,6 m powyżej dna. Najbardziej prawdopodobna wydaje się ich interpretacja jako pozostałości po osadzeniu legarów podtrzymujących drewnianą platformę (Mercer 1981, s. 20–22). Mogła ona stanowić zarówno punkt przejściowy w systemie drabin komunikacyjnych między powierzchnią a dnem szybu, jak też być miejscem spełnia-jącym jakąś rolę w transporcie krzemienia na powierzchnię, a ponadto mieć znaczenie

Ryc. 7. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Szyb nr 15 w trakcie nowych badań w lipcu 1976 r. Widoczna płyta betonowa zabezpieczająca obiekt (por. Ryc. 3). Fot. J. Lech

Fig. 7. Grimes Graves, Norfolk, England. Shaft 15 during new excavations in July 1976. Concrete slab protecting the feature is visible (see Fig. 3). Photo: J. Lech


jako ochrona pracujących na dnie szybu przed spadającymi z góry kawałkami kredy, krzemienia i kamieniami ze stosunkowo luźnych utworów plejstoceńskich. Podobną konstrukcję ochronną umieszczono nad dnem szybu Greenwella w trakcie jego badań w latach 1974 i 1975 (por. Ryc. 9).

Na dnie szybu badanego w 1971 r. stwierdzono niewielkie wyrobiska boczne w postaci trzech krótkich chodników, skierowanych ku północy. Chodnik oznaczony jako pierwszy (północno-wschodni) przebito do systemu chodników starszego szybu, położonego na północny wschód od szybu Mercera; pozostałe dwa porzucono praw-dopodobnie z powodu spękania skały kredowej. Na dnie szybu stwierdzono między innymi palenisko z węglami drzewnymi, 65 kilofów i grabi rogowych oraz ich frag-mentów, odpadki rogu i kości oraz fragmenty ceramiki (Mercer 1981, s. 23).

Najciekawsza była hałda bloków kredowych wydobytych przy drążeniu ostatniego chodnika (lub ostatnich chodników), pozostawiona na dnie szybu. Miała wysokość około 1,6 m. Z jej powierzchni pochodzą znaleziska o szczególnym znaczeniu. Pod spodem hałdy znajdowało się palenisko. Na północno-wschodniej stronie hałdy odbywała się obróbka krzemienia. Wraz z odpadkami obrabianego surowca znale-ziono fragmenty ceramiki pochodzące z dwóch gładkich i dwóch bogato dekorowa-nych czarek w stylu Grooved Ware (Ryc. 25c, d); dalsze fragmenty ceramiki tego stylu

Ryc. 8. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia.Plan szybu nr 15 wykonany w trakcie nowych badań w 1973 r.

Fig. 8. Grimes Graves, Norfolk, England. Plan of shaft 15 made during new excavations in 1973.


wydobyto z jednego z chodników. Materiały znalezione na górnej powierzchni tej hałdy R. Mercer (1981, s. 23) uważa za współczesne z porzuceniem szybu po wydo-byciu krzemienia z jego dna i z chodników. Dwie wielkie konkrecje floorstone ważące ponad 45 kg każda, pozostawiono na dnie szybu, być może w celach ofiarnych (?). Możliwie jest również, że cały ten dość wyjątkowy układ materiałów i zabytków miał znaczenie rytualne i jest pozostałością nieznanych nam obrzędów. Mogły być one spowodowane niższą od przeciętnej masą wydobytego krzemienia floorstone i wynikającą z tej obserwacji obawą przed zniknięciem cenionego surowca (Lech, Longworth 2000, ryc. 14 i 15 ze s. 31–32).

Badania szybu Mercera pozwoliły nie tylko na poczynienie wielu nowych i istot-nych obserwacji, ale także dały asumpt do przeprowadzenia różnych obliczeń, odnoszących się do skali roboty górniczej, związanej z głębokimi szybami w Grimes Graves. Na dnie szybu zadokumentowano negatywy po wydobytych konkrecjach floorstone i wskazano miejsca ich prawdopodobnego występowania. W ten sposób można było obliczyć, iż z szybu wydobyto około 8 ton krzemienia płytowego – floor-stone, usuwając wcześniej około 1000 ton materiału płonego (Mercer 1981, s. 112).

Z przeprowadzonych przez R. Mercera analiz ergonomicznych wynika, że całą pracę związaną z drążeniem i eksploatacją szybu mógł wykonać zespół 15–16 mężczyzn

Ryc. 9. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Widok z powierzchni w głąb szybu Greenwella w trakcie badań w lipcu 1975 r. Głębokość obiektu 12 m. Fot. J. Lech

Fig. 9. Grimes Graves, Norfolk, England. View from the surface into Greenwell’s Pit during excavations in July 1975. Depth of feature 12 m. Photo: J. Lech


w czasie 2–3 miesięcy. Przy otwieraniu szybu przez pierwsze metry kopano w utwo-rach plejstoceńskich, głównie w piasku i glinach piaszczystych. W tej fazie pracy posługiwano się prawdopodobnie drewnianymi szuflami, które się nie zachowały. W skale kredowej pracowano kilofami i grabiami z rogu jelenia szlachetnego (Cervus elaphus L.), których wiele wydobyto w czasie badań tego szybu. Podstawowym surow-cem do ich wykonania były kilkuletnie naturalne zrzuty rogów, zbierane po lasach.

Ryc. 10. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Plan szybu Greenwella i jego wyrobisk bocznych oraz szybów sąsiednich i ich chodników badanych z dna szybu Greenwella w latach 1974 i 1975.

Wg J. Lech, I. Longworth (2000)

Fig. 10. Grimes Graves, Norfolk, England. Plan of Greenwell’s Pit with shaft and workings, as well as neighbouring shafts and galleries explored from the bottom of Greenwell’s Pit in 1974 and 1975.

After J. Lech, I. Longworth (2000)


W szybie znaleziono też 5 rogów sarny (Capreolus capreolus L.). Stwierdzono, że 2/3 kilofów było wykonanych z lewej tyki poroża, to znaczy pochodziło z lewej strony jeleniej głowy. W tendencji tej znajdują prawdopodobnie odzwierciedlenie preferen-cje dyktowane przez praktykowany uchwyt tego narzędzia w trakcie pracy w wąskim i niskim chodniku (Legge 1981, s. 100–102; Mercer 1981, s. 112–113).

Wyniki badań przeprowadzonych przez R. Mercera znalazły potwierdzenie w wykopaliskach podjętych przez British Museum, które odsłoniły m.in. cały otwór Szybu Greenwella (Ryc. 9), przebadany przez tego wiktoriańskiego starożytnika tylko czę-ściowo. Wyeksplorowano również całą przestrzeń jego podziemi oraz część wyrobisk podziemnych należących do czterech sąsiednich obiektów (Ryc. 10). Eksploatacja krzemienia z szybów z chodnikami przebiegała wszędzie według podobnego wzoru. W pierwszym etapie eksploatowano floorstone z dna szybu. Następnie drążono chod-niki rozchodzące się we wszystkie strony w celu odsłonięcia konkrecji krzemienia w poziomie podłogi. W przypadku natrafienia na stare wyrobisko z sąsiedniego szybu

Ryc. 11. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Okno powstałe w wyniku przebicia ściany dzielącej dwa chodniki w trakcie wykuwania konkrecji krzemienia ze skały kredowej w pobliżu dna szybu Greenwella, odsłonięte w trakcie badań w lipcu 1975 r. (por. Ryc. 10 – chodnik z szybu C). W podłodze chodnika

widoczne negatywy po wydobytych konkrecjach. Fot. J. Lech

Fig. 11. Grimes Graves, Norfolk, England. Window created when a wall between two galleries was pier-ced during extraction of flint nodules from the chalk rock near the bottom of Greenwell’s Pit, uncovered during excavations in July 1975 (see Fig. 10 – gallery of the shaft C). The negatives of extracted nodules

can be seen in the floor of the gallery. Photo: J. Lech


dalsze drążenie wstrzymywano. Po wydobyciu krzemienia z podłogi chodników dal-szy floorstone otrzymywano dzięki bocznemu poszerzaniu ich o nisze, wyrąbywane w ścianach kredowych (Ryc. 11). W celu oszczędzenia pracy i czasu wykorzystywano wtórnie pustą przestrzeń pierwszego i kolejnych chodników, odchodzących z dna szybu, wypełniając ją skałą płoną z chodników aktualnie drążonych.

Ryc. 12. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Uszkodzony kilof rogowy wydobyty na powierzchnięw trakcie eksploracji chodników szybu Greenwella w lipcu 1975 r. Fot. J. Lech

Fig. 12. Grimes Graves, Norfolk, England. Damaged antler pick brought to the surface duringexplorations of galleries in Greenwall’s Pit, in July 1975. Photo: J. Lech

Ryc. 13. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Uszkodzone kilofy rogowe wydobyte na powierzchnięw trakcie eksploracji chodników szybu Greenwella w lipcu 1975 r. Wg J. Lech, I. Longworth (2000)

Fig. 13. Grimes Graves, Norfolk, England. Damaged antler picks brought to the surface duringexplorations of galleries in Greenwall’s Pit, in July 1975. After J. Lech, I. Longworth (2000)


Prace z lat 1970. wykazały, że szyby głębokie były dziełem wyspecjalizowanych zespołów górników, o wysokich umiejętnościach, dbających o własne bezpieczeń-stwo. Podstawowym narzędziem pracy w skale kredowej był kilof rogowy. Z szybu Greenwella uzyskano w trakcie nowych badań 149 kilofów rogowych (Ryc. 12 i 13), a z Szybu 15 i sąsiednich – 94 takie narzędzia. A.J. Legge (1981) obliczył, że przy pracy w szybie Mercera zużyto 100–150 kilofów, których według tego autora dostarczyła populacja około 120 jeleni. G. de Sieveking przyjmując, że w jednym szybie z chod-nikami pracowało średnio czterech mężczyzn przez okres sześciu miesięcy, którzy w pracy tej zużywali średnio jeden kilof dziennie, obliczył, iż do pracy w jednym szybie potrzeba było w takim sezonie eksploatacji surowca 400 kilofów. Mogła ich dostarczyć populacja jeleni licząca ponad 600 osobników i żyjąca na obszarze ponad 6 tys. ha (Clutton-Brock 1984, s. 15–16).

Z przybliżonych obliczeń wynika, iż z szybu Greenwella i jego najbliższego obszaru otrzymano w sumie 58,2 tony krzemienia, co daje średnią 325 kg floorstone z m2 (Ryc. 14). Jeśli założyć, że 60% dostępnego potencjalnie krzemienia zosta- łoby wyeksploatowane z powodzeniem z całego widocznego pola górniczego Grimes Graves, wówczas otrzymano by 12 825,45 ton tego surowca, uzyskanego w całym okresie eksploatacji złoża.

Ryc. 14. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Fragment konkrecji i odpadki krzemienne wydobyte na powierzchnię z chodników szybu Greenwella w lipcu 1975 r. Fot. J. Lech

Fig. 14. Grimes Graves, Norfolk, England. Fragment of nodule and flint waste brought to the surface from the galleries of Greenwell’s Pit in July 1975. Photo: J. Lech


Na skraju pokrywy kredowej i poza nią poziomy krzemienionośne były zakłócone i zerodowane przez procesy peryglacjalne. Tutaj w celu uzyskania krzemienia stoso-wano inne techniki. Na północy i na zachodzie pola górniczego można było drążyć szyby nawet o dwóch poziomach eksploatacji w celu wydobycia dużych konkrecji floorstone, występujących w zaburzonych warstwach na więcej niż jednym poziomie. Z kolei na obszarze określanym mianem West Field (Ryc. 15), dzisiaj o zniwelowanym krajobrazie pokopalnianym, powstawały proste szyby otwarte, docierające do surowca na głębokości nie przekraczającej 3 m (Ryc. 16). Był on znacznie gorszej jakości od floorstone wydobywanego z szybów głębokich.

PRACOWNIE KRZEMIENIARSKIE

W badaniach prehistorycznych kopalń krzemienia w Europie istnieje na ogół głęboka dysproporcja między zaawansowanym stanem wiedzy dotyczącym szybów, chodników i komór podziemnych, stosowanych technik górniczych oraz narzę-dzi pracy a ograniczonymi wiadomościami dotyczącymi obróbki wydobywanego

Ryc. 15. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. West Field. Fragmenty wykopów archeologicznych z 1974 r. z widocznymi płytkimi szybami oraz pozostałościami hałd i pracowni krzemieniarskich. Fot. J. Lech

Fig. 15. Grimes Graves, Norfolk, England. West Field. Fragments of archaeological trenches from 1974 with shallow shafts and remains of spoil heaps and flint workshops. Photo: J. Lech


surowca w pracowniach krzemieniarskich oraz chaîne opératoire. Na tle największych i najbardziej interesujących prehistorycznych kopalń krzemienia w Europie wiedza o obróbce surowca w Grimes Graves jest stosunkowo dobra (Saville 1981; Herne 1991; Lech, Longworth 2000; 2006; Longworth i in. 2012).

Wydobyta z szybów Grimes Graves ogromna masa krzemienia była obrabiana na obszarze pola górniczego i w jego najbliższym sąsiedztwie. Pozostałością po tej obróbce są „pracownie krzemieniarskie” – chipping floors, występujące w postaci zwartych koncentracji odłupków i odpadków krzemiennych oraz form zaczątko-wych w różnych stadiach przygotowania, nieudanych i z tego powodu odrzuconych w miejscach obróbki. Gęstość materiałów krzemiennych tworzących pozostałości po pracowniach krzemieniarskich w Grimes Graves była różna. W zbadanych przypad-kach największa wynosiła blisko 13 tys. okazów z jednego m2 w występującej in situ pracowni określanej jako Pracownia 1972–1974 (Lech, Longworth 2000, s. 40–58; Lech 2012b). Pracownia 1972–1974 znajdowała się na obszarze szybów głębokich w pobliżu szybu Greenwella (Ryc. 17; por. Ryc. 3). Część tej samej pracowni miała jednak znacznie mniejsze nagromadzenie krzemiennego materiału odpadkowego

Ryc. 16. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. West Field. Fragmenty wykopu archeologicznego z 1976 r. z widoczną zwietrzeliną kredową zawierającą krzemienie z poziomów topstone i wallstone; w głębi profil

płytkiego szybu o głębokości około 3 m. Fot. J. Lech

Fig. 16. Grimes Graves, Norfolk, England. West Field. Fragments of archaeological trenches from 1976. Weathered chalk with flints from “topstone” and “wallstone” layers is visible. At the back, the profile of

a shallow shaft, about 3 m. deep, can be seen. Photo: J. Lech


(Ryc. 18). Pracownia 112 była jedną z pracowni zlokalizowanych na obszarze West Field, gdzie występowały tylko szyby płytkie (Ryc. 19; por. Ryc. 3), około 300 m na zachód – południowy zachód od Pracowni 1972–1974.

Największą z wyeksplorowanych pracowni jest wspomniana Pracownia 1972–1974, częściowo zniszczona przez późniejszy szyb, a i tak z jej eksploracji uzyskano około 250 tys. okazów krzemiennych o wadze 1220 kg2, przy czym około połowa z nich to były mikroodłupki i łuski o średnicy mniejszej od 2 cm. Pracownia 1972–1974 zajmowała powierzchnię ponad 70 m2. Obrabiano w niej floorstone pochodzący z szy- bów głębokich. Odpadki produkcyjne z mniejszych pracowni, związanych z eksplo-

2 Na liczbę wyeksplorowanych okazów krzemiennych miało wpływ sianie całości eksplorowanego sedymentu przez sita z oczkami o bokach 6,35 mm, dzięki czemu w zbiorze znalazło się bardzo dużo mikroodłupków i łusek. O dokładności eksploracji świadczy waga statystycznego okazu z Chipping Floor 1972–1974 wynosząca 4,9 g.

Ryc. 17. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Wykopy archeologiczne w sierpniu 1975 r. – m.in. miejsce występowania pracowni krzemieniarskiej 1972–1974. W głębi po lewej stronie widoczna konstrukcja chroniąca szyb wyeksplorowany w 1971 r. przez R. Mercera, a w głębi na wprost ogrodzony obszar

zabezpieczający badania szybu Greenwella (por. Ryc. 3). Fot. J. Lech

Fig. 17. Grimes Graves, Norfolk, England. Trenches from August 1975 – place where a flint chipping floor was found in 1972–1974. At the back, on the left, is a structure protecting the shaft opened in 1971 by R. Mercer and straight at the back a fenced off area protecting the excavations of Greenwell’s Pit

(see Fig. 3). Photo: J. Lech


atacją krzemienia z mniejszych, płytkich szybów otwartych mogły liczyć od kil-kunastu do kilkudziesięciu tysięcy okazów. Przykładem takiej pracowni może być Pracownia 112 z West Field, którą tworzyło prawdopodobnie około 30–40 tys. oka-zów krzemiennych. Z pracowni tej wyeksplorowano, a następnie opracowano próbę materiałów krzemiennych liczącą 7100 okazów. Były one pozostałością po obróbce topstone lub wallstone – krzemienia pochodzącego z szybów płytkich znajdujących się na tym obszarze. Kilka dużych odłupków floorstone, związanych z tą pracow-nią, późnoneolityczni krzemieniarze zebrali prawdopodobnie wśród pozostałości produkcyjnych ze współczesnych pracowni wykorzystujących ten surowiec. Obie pracownie były związane z górnictwem krzemienia społeczności wytwarzających ceramikę Grooved Ware.

Najlepszy krzemień z Grimes Graves – floorstone występuje w macierzystej skale kredowej w dużych, ciężkich konkrecjach. W celu dotarcia do poziomu ich wystę-powania kopano szyby szerokie w części przypowierzchniowej i głębokie. Do naj-większych z nich należą szyby Mercera i Greenwella. Tylko nieliczne małe konkre-cje wydobywano z szybu w całości. Większość rozbijano pod ziemią na mniejsze

Ryc. 18. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Wykop I. Longwortha. Fragment eksplorowanej Pracowni 1972–1974 w sierpniu 1974 r. Widoczne fragmenty ceramiki Grooved Ware (por. Ryc. 3 i 17).

Fot. J. Lech

Fig. 18. Grimes Graves, Norfolk, England. I. Longworth’s trench. Part of Chipping Floor 1972–1974, excavated in August 1974. Fragments of Grooved Ware pottery can be seen (see Fig. 3 and 17).

Photo: J. Lech


fragmenty ze względu na ich wielkość i ciężar. W takiej postaci transportowano je na powierzchnię. Tutaj odbijano z nich duże, masywne odłupki, które stanowiły naj-częstszą formę wyjściową do przygotowywania półwytworów narzędzi. Takie odłupki i wióro-odłupki całkowicie lub częściowo korowe oraz negatywowe miały znaczną masę – około 150 do 300 g; niekiedy nawet więcej; długość około 13–15 cm, lub więcej i nie mniej niż kilka centymetrów szerokości, jak też odpowiednią grubość. W materiałach z Pracowni 1972–1974 występują rzadko, gdyż zostały zamienione na zaczątkowce i półwytwory lub/i zabrane. Pozostawione materiały odpadkowe pra-

Ryc. 19. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. West Field. Plan wykopu archeologicznego z 1975 i 1976 r. z lokalizacją Pracowni 112/1975. Wg J. Lech, I. Longworth (2000)

a – wykopy z 1975 r.; b – wykopy z 1976 r.

Fig. 19. Grimes Graves, Norfolk, England. West Field. Plan of archaeological trench from 1975 and 1976 with location of Chipping Floor 112/1975. After J. Lech, I. Longworth (2000)

a – trenches from 1975; b – trenches from 1976


cowni wykorzystujących floorstone były prawdopodobnie wtórnym źródłem tego najlepszego krzemienia dla pracowni wykorzystujących głównie topstone i wallstone, w rodzaju Pracowni 112, które otrzymywały surowiec z płytkich szybów. Siekiery, ciosła i noże dyskoidalne wytwarzane w Grimes Graves z floorstone były w ogromnej przewadze narzędziami odłupkowymi, rzadko przygotowywano je z małych konkrecji lub bezpośrednio z fragmentów konkrecji większych (Ryc. 20–23). Przy ich produkcji

Ryc. 20. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Szyb 1971, badany przez R.J. Mercera. Zaawansowane zaczątkowce ostrzy siekier (a, b) i półwytwór ciosła (c). Wg A. Saville’a (1981)

Fig. 20. Grimes Graves, Norfolk, England. Pit 1971, excavated by R.J. Mercer. Axe roughouts in advanced stages of preparation (a, b) and preform of adze (c). After A. Saville (1981)


Ryc. 21. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Pracownia 1972–1974. Fragmenty półwytworów krzemien-nych ostrzy siekier (a, b) i cały półwytwór ostrza (c). Wg J. Lech i I. Longworth (2000)

Fig. 21. Grimes Graves, Norfolk, England. Chipping Floor 1972–1974. Fragments of axe preforms (a, b) and whole preform (c). After J. Lech and I. Longworth (2000)


Ryc. 22. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Wybrane wytwory krzemienne z badań R. Mercera w latach 1971 i 1972: a, g – półwytwory subdyskoidalnych noży obustronnych; b, c, e, f – różne typy grotów strzał w różnych stadiach przygotowania; d – uszkodzony półwytwór subdyskoidalnego noża obustronnego.

Wg A. Saville’a (1981)

Fig. 22. Grimes Graves, Norfolk, England. Selected flint artefacts from R. Mercer’s excavations in 1971 and 1972: a, g – preforms of subdiscoidal bifacial knives; b, c, e, f – different types of arrowheads in various stages of preparation; d – damaged preform of subdiscoidal bifacial knife. After A. Saville (1981)


powstało dużo mniejszych odłupków, z których część wybierano do przygotowania drobnych narzędzi. Dlatego klasyczne rdzenie spotyka się w Grimes Graves bardzo rzadko. Są to z reguły rdzenie odłupkowe.

Wytwarzanie wiórów krzemiennych, ważnego produktu pracowni ze starszych kopalń kultury Michelsberg w Rijckholt – St. Geertruid i Spiennes na kontynencie, w przypadku Grimes Graves albo w ogóle nie miało miejsca, albo miało znaczenie marginesowe. W świetle dotychczasowych badań kwestii tej nie można jednoznacznie rozstrzygnąć. W całości badanych materiałów wióry i ich fragmenty stanowiły około jeden procent, ale zdecydowana większość z nich powstała na pewno przypadkowo. Tylko wyjątkowo pojawiają się wióry odbite prawdopodobnie w trakcie kolejnych serii eksploatacji regularnych rdzeni wiórowych.

Na terenie pola górniczego stwierdzono ponadto występowanie rzadkich pra-cowni produkujących krzemienne grociki strzał (Ryc. 22b, c, e, f). Skala tej produkcji była wielokrotnie mniejsza w stosunku do wymienionych podstawowych kate gorii wytworów, ponieważ grociki można było wytwarzać w miejscach zamieszkania z przy- niesionego z kopalni odpowiednio wyselekcjonowanego półsurowca odłupkowego. W przeciwieństwie do produkcji ostrzy siekier, cioseł i noży dyskoidalnych wielkość (waga) odpadu produkcyjnego powstającego przy produkcji grocików była nieznaczna. Dlatego dość pracochłonna produkcja najstaranniej przygotowanych grocików mogła odbywać się z dala od kopalni (por. Topping 2011, s. 28).

O przygotowywaniu dużych narzędzi krzemiennych w pracowniach na terenie kopalni decydowała ekonomia wysiłku – chęć uniknięcia transportu do osady znacz-nej masy potencjalnego materiału odpadowego, powstającego przy takiej produk-cji. W trakcie formowania bifacjalnych noży dyskoidalnych dość często obrabiane okazy przybierały postać rdzeni pseudolewaluaskich. Przy przygotowywaniu obu-stronnego noża uzyskiwano również odłupki odpowiadające kryteriom półsurowca (Ryc. 22a, d, g).

Analiza form zaczątkowych i bardziej zaawansowanych narzędzi dwustronnych (bifacjalnych) z obu zespołów wskazuje, że wytwarzano w nich zróżnicowany asor-tyment form o różnej wielkości. Mimo znacznego rozmiaru obróbki krzemienia w Pracowni 1972–1974 brak przesłanek aby przyjąć tezę o zaawansowanej standa-ryzacji produktów, co jest uważane za jedno z kryteriów profesjonalizacji produk-cji. Wydobyciem krzemienia i jego obróbką zajmowali się w Grimes Graves spe-cjaliści ze wspólnot rolniczych podejmujący tę pracę okresowo, prawdopodobnie nawet nie corocznie, a nie zajmujący się wyłącznie taką produkcją rzemieślnicy (Lech 2012b, s. 120).

Narzędzia retuszowane w materiałach z Grimes Graves są bardzo rzadkie. Z drob-nych narzędzi krzemiennych wytwarzano drapacze, przekłuwacze i noże na własne, doraźne potrzeby górników/krzemieniarzy. Stwierdzono też pojedynczy przypa-dek występowania klasycznego półtylczaka, takiego jakie występują licznie wśród narzędzi wczesnoneolitycznych wspólnot wstęgowych w dorzeczach Wisły i Odry. Część z drobnych narzędzi retuszowanych zabierano następnie do domu, część


gubiono lub świadomie pozostawiano i na te ostatnie można niekiedy natrafić w trakcie badań kopalni.

Nasuwa się naturalne pytanie o wiel-kość produkcji omawianych pracowni. Pamiętając, iż połowa tworzących je okazów to mikroodłupki i łuski można przyjąć na potrzeby przykładowego obliczenia, iż przygotowanie przecięt-nej siekiery, ciosła lub bifacjalnego noża dyskoidalnego dawało od 500 do 1000 odłupków i łusek. Przy takim zało-żeniu w Pracowni 1972–1974 wyprodu-kowano między 250 a 500 półwytwo-rów siekier, cioseł i bifacjalnych noży dyskoidalnych. Ta prosta i całkowicie teoretyczna kalkulacja ma na celu poka-zanie, że nawet taka duża pracownia nie dostarczała zbyt wysokiej liczby produk-tów finalnych. Musiały one służyć przede wszystkim działalności gospodarczej, ale znane z tej pracowni fragmenty bardzo dużych siekier i noży subdyskoidal-nych mogą świadczyć o wytwarzaniu w niej również takich półwytworów, które po starannym szlifowaniu mogły mieć szczególne znaczenie symboliczne i prestiżowe. Wytwarzanie ich z floor-stone było prawdopodobnie ważnym czynnikiem ich szczególnego znaczenia (por. Whittle 1995). Przykład doskonale

Ryc. 23. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia.Doskonały półwytwór ostrza siekiery pochodzący z badań A.L. Amstronga. Okaz ten po szlifowaniu należałby prawdopodobnie do wytworów o zna-

czeniu prestiżowym

Fig. 23. Grimes Graves, Norfolk, England.Excellent preform of axe from A.L. Armstrong’s excavations. This specimen, after polishing, would

probably have been a prestige object

przygotowanego półproduktu ostrza siekiery gotowego do szlifowania o wyjątkowo wysokiej jakości obróbki, odpowiadającego kryteriom przyjmowanym dla wytworów o znaczeniu pozagospodarczym, znamy z badań A.L. Armstronga (Ryc. 23).

Analiza materiałów z obu pracowni wniosła pewne nowe obserwacje dotyczące zróżnicowania kierunków produkcji krzemieniarskiej w Grimes Graves, związanej z górnictwem społeczności Grooved Ware. W materiałach pochodzących z badań R. Mercera w latach 1970–71 i opublikowanych przez A. Saville’a (1981) wystąpiły picki. Znane są one również z materiałów wyeksplorowanych przez A.L. Armstronga podczas badań szybu 15 w 1938 r. Tym bardziej zwraca uwagę ich brak w bogatym zespole Pracowni 1972–1974 – dwa okazy niepewne ze względu na ich cechy mor-fologiczne (por. Lech 2012b, s. 121) oraz w materiale z Pracowni 112.


ORGANIZACJA GÓRNICTWA W GRIMES GRAVES

Przedstawione fakty i analizy pozwalają na zarysowanie dwóch wariantów gór-nictwa krzemienia praktykowanych w Grimes Graves, przedstawionych na modelu graficznym (Ryc. 24). Grupa górników społeczności Grooved Ware przybywała na pole górnicze z osady położonej w nieznanej odległości od kopalni (Ryc. 24C lub F). Wiadomo, że osad korzystających z tego złoża nie było w bliskim otoczeniu pola górniczego (por. Gardiner red. 1993). W przypadku zamiaru eksploatacji floorstone z dużego i głębokiego szybu (Ryc. 24A) grupa liczyła prawdopodobnie od dziesię-ciu do dwudziestu osób zdolnych do pracy górniczej (Felder 1981, s. 60–61, Mercer 1981, s. 30–32). Po ścięciu drzew i wykarczowaniu ich pni z miejsca przyszłego szybu przystępowano do jego drążenia (Sieveking 1979; 1980, s. 530–539; Holgate 1995, s. 153–155). Po osiągnięciu poziomu występowania floorstone podejmowano wykuwanie konkrecji z poziomu podłogi szybu, a następnie w ślad za konkrecjami drążono boczne nisze przechodzące w chodniki. Najdłuższy zbadany chodnik miał 16 m. Konkrecje odczyszczone z otaczającej je kredy kawałkowano na fragmenty wiel-kości pozwalającej na ich wydobycie. Być może w niektórych przypadkach odbijano z nich na dnie szybu duże, masywne odłupki będące formą wyjściową do produkcji narzędzi w pracowni krzemieniarskiej na powierzchni (Ryc. 24B). Drążenie szybu i eksploatacja surowca z dużego obiektu były pracochłonne. Grupie dziesięciu męż-czyzn mogły zajmować około 50 dni pracy według kalkulacji R. Mercera, obarczonej na pewno znacznym błędem. Według P.J. Feldera (1981, s. 62) analizującego głębokie szyby z Grimes Graves w kontekście kopalni Rijckholt – St. Geertruid z holender-skiej Limburgii, górnicy eksploatujący krzemień z takich szybów w Grimes Graves

Ryc. 24. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Hipotetyczny model organizacji pracy związanej z eksplo-atacją, obróbką i dystrybucją krzemienia. Wg J. Lech (2012b)

a – kierunek transportu krzemienia floorstone po wydobyciu z szybu głębokiego w postaci naturalnej i wytworów; b – kierunek transportu krzemienia topstone i wallstone po wydobyciu z szybu płytkiego w postaci naturalnej i wytworów; c – transport przez krzemieniarzy z West Field fragmentów i odłup-ków floorstone wybranych z pozostawionych odpadków produkcyjnych na obszarze pracowni szybów głębokich; d – droga grup górników/krzemieniarzy z macierzystych osad na obszar pola górniczego.A – szyb głęboki: miejsce kawałkowania i selekcji fragmentów krzemienia i makroodłupków wybra-nych do obróbki w pracowni krzemieniarskiej; B – pracownia krzemieniarska w rodzaju Pracowni 1972–1974 – miejsce produkcji na dużą skalę półwytworów narzędzi częściowo przeznaczonych do dalekosiężnej wymiany; C – osada macierzysta górników/krzemieniarzy oddalona od pola górniczego; miejsce wykańczania, szlifowania i ewentualnej oprawy narzędzi krzemiennych; C1 – pierwszy etap dalekosiężnej wymiany wytworów z krzemienia floorstone; D – płytki szyb z West Field lub innego rejonu pola górniczego: miejsce wstępnego kawałkowania i selekcji krzemienia wallstone i topstone oraz makroodłupków wybranych do obróbki w pracowni krzemieniarskiej; E – pracownia krzemieniarska w rodzaju Pracowni 112 – miejsce produkcji półwytworów narzędzi na własne potrzeby górników/krzemieniarzy oraz z przeznaczeniem na lokalną (sąsiedzką) wymianę; F – osada macierzysta górników/krzemieniarzy związanych z małymi szybami i pracowniami, oddalona od pola górniczego; miejsce wykańczania, szlifowania i ewentualnej oprawy narzędzi krzemiennych; F1 – zasięg lokalny wymiany produktów z krzemienia kopalnianego


Fig. 24. Grimes Graves, Norfolk, England. A hypothetical model for the organization of labour associated with exploitation, knapping and distribution of flint. After J. Lech (2012b)

a – direction of transport of floorstone after extraction from deep shaft in natural form and in the form of artefacts; b – direction of transport of topstone and wallstone after extraction from shallow shaft as raw material and as artefacts; c – transport by West Field knappers, of blocks and flakes of floorstone selected from remaining production waste from the deep shafts; d – route taken by groups of miners/flintknappers from their home settlements to the mining field.A – deep shaft: place where flint fragments were broken up and macroflakes were selected for knapping on chipping floors; B – chipping floor such as Chipping Floor 1972–1974 – place where tool preforms were produced on a large scale, partly intended for long-distance exchange; C – home settlement of miners/knappers at some distance from the mining field; place where tools where finished off, polished and possibly hafted; C1 – first stage of long-distance exchange of artefacts made from floorstone flint; D – shallow shaft from West Field or another region of the mining field: place where wallstone and topstone were initially broken up and macroflakes were selected for knapping on the chipping floor; E – flint chipping floor such as Chipping Floor 112 – area where preforms of tools for own use and for local (neighbourhood) exchange were produced; F – home settlement of miners/knappers associated with small shafts and chipping floors, at a distance from the mining field; place where tools were finished off, polished and possibly hafted; F1 – extent of local exchange of products from mined flint


posługiwali się metodą pozwalająca na uzyskanie dużej masy krzemienia w relatyw-nie krótkim czasie. Wskazuje na to duża szerokość drążonych szybów, pozwalająca na ich szybsze pogłębianie kosztem zaangażowania liczniejszej grupy pracujących. Pracownie krzemieniarskie obrabiające krzemień z głębokich szybów lokowano w ich sąsiedztwie (Ryc. 24B). Przygotowywano w nich prawdopodobnie kilkaset zaawan-sowanych półproduktów narzędzi. Pozostałością po takiej produkcji jest prawdopo-dobnie Pracownia 1972–1974 (Lech 2012b, s. 118).

W tym samym okresie gdy powstawały duże szyby w rodzaju szybu Mercera lub szybu Greenwella, na teren kopalni przybywały również małe grupy górników eksploatujące krzemień gorszej jakości z szybów znacznie płytszych (Ryc. 24D). Wydobyty surowiec selekcjonowano przy szybie i obrabiano na powierzchni pola górniczego, ale w tym przypadku pracownie przetwarzały mniejszą ilość gorszego krzemienia – wallstone i topstone z płytkich szybów (Ryc. 24E). Wytwarzano w nich znacznie mniejszą liczbę półproduktów narzędzi, a w trakcie obróbki więcej było form nieudanych, odrzuconych. Pozostałością poprodukcyjną związaną z szybem płytkim jest Pracownia 112. Zauważono, że w pracowni tej wystąpiły poje-dyncze okazy z floorstone. Były one zapewne zebrane wśród odpadków pozostawionych w pracowniach związanych z szybami głębokimi (Ryc. 24c) i wykorzystane (Lech 2012b, s. 116).

Zarówno w przypadku szybów dużych, głębokich jak i małych, płytkich, przygoto-wanie krzemiennych ostrzy siekier i cioseł oraz noży dyskoidalnych dzieliło się w ten sposób na trzy fazy – fazę I, związaną z otrzymaniem półsurowca, głównie dużych, masywnych odłupków, fazę II – obejmującą ich obróbkę w pracowniach w celu otrzy-mania zaawansowanych półwytworów wymienionych narzędzi i w pewnym stopniu półsurowca odłupkowego, oraz fazę III – obejmującą obróbkę końcową, szlifowa-nie i oprawę narzędzi. Dwie pierwsze fazy, dostarczające najwięcej krzemiennego materiału odpadkowego, wykonywano na terenie pola górniczego, w pobliżu szy-bów z których pochodził surowiec. Faza III, bardziej pracochłonna, ale dostarczająca mało materiału odpadkowego była wykonywana w osadzie macierzystej górników (Ryc. 24C, F), lub w osadach do których drogą wymiany docierały zaawansowane półprodukty narzędzi (Ryc. 24C1 i F1).

Prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, że krzemień z szybów dużych i głę-bokich (Ryc. 24A) wydobywano przede wszystkim z myślą o jego wprowadzeniu do systemu dalekosiężnej wymiany pośredniej między społecznościami Grooved Ware (Ryc. 24C1), a krzemień z szybów płytkich (Ryc. 24D) przede wszystkim na potrzeby konkretnych gospodarstw domowych i społeczności, z których pochodziły kilkuosobowe najwyżej grupy górników. Jednak i w tym przypadku wytworzone półprodukty narzędzi mogły odgrywać pewną rolę w wymianie lokalnej (Ryc. 24F1). Analiza materiałów z Pracowni 1972–1974 i Pracowni 112 wskazuje, że obróbka krzemienia w pierwszej z wymienionych pracowni stała na wyższym poziomie, a wytwarzane w niej półwytwory były lepszej jakości niż w przypadku Pracowni 112 (Lech 2012b, s. 109–121).


DATOWANIE KOPALNI GRIMES GRAVES I WYBRANE KONTEKSTYJEJ FUNKCJONOWANIA

Społeczności opierające swój byt na gospodarce rolniczej dotarły na Wyspy Bry-tyjskie z kontynentu u schyłku V tys. p.n.e. (Bradley 2007). Znacznie wcześniej niż w Grimes Graves górnictwo krzemienia powstało i rozwinęło się na południu Anglii, gdzie datowane jest na IV tys. p.n.e. Eksploatacja krzemienia w Grimes Graves roz-poczęła się dopiero pod koniec pierwszej połowy III tys. p.n.e. i trwała do połowy II tys. p.n.e. obejmując również wczesną epokę brązu (około 2000–1500 p.n.e.) We wczesnej epoce brązu powstawały jedynie szyby płytkie (Lech 2012b, s. 117). Możliwe jest, że ostatnie duże i głębokie szyby drążono około 2200 r. p.n.e., a między górnic-twem późno neolitycznym i z wczesnej epoki brązu występowała przerwa w wyko-rzystywaniu złoża (Mercer 1981, s. 35; Topping 2011, s. 22). P. Topping uważa, iż pierwotna liczba jednostek eksploatacyjnych na polu górniczym w Grimes Graves wahała się między 500 a 1000. Pierwsza z tych liczb wydaje się zbyt niska, biorąc pod uwagę, że na powierzchni stanowiska widoczne są nadal 433 szyby (Topping 2011, s. 23). Ale nawet jeżeli obiektów eksploatacyjnych byłoby trzy razy więcej, czyli około 1300, to intensywność wykorzystywania złoża w Grimes Graves nie była duża. Jeżeli przyjąć, że niekiedy w jednym roku powstawały 2–3 szyby, to wynikałoby z tego, że były lata gdy nie powstał żaden.

Wyniki badań R. Mercera wykazały związek głębokich szybów ze społeczno-ściami wytwarzającymi ceramikę w stylu Grooved Ware, charakterystyczną dla III tys. p.n.e. Wydaje się, że społeczności Grooved Ware zajmujące się górnictwem w Grimes Graves drążyły pod koniec neolitu zarówno szyby małe i płytkie, jak też szyby naj-większe i najgłębsze, do których należały szyby Mercera i Greenwella. Zapotrzebo-wanie na krzemień wspólnot Grooved Ware spowodowało powstanie kopalni Gri-mes Graves i stanowiło siłę napędową tego górnictwa. Pracownię krzemieniarską związaną z wytwórcami ceramiki Grooved Ware stwierdzono na powierzchni, przy szybie Mercera (Mercer 1981, s. 14 i fig. 2; Saville 1981, s. 32–38). Gdziekolwiek natra-fiono na ceramikę związaną z działalnością górniczą w szybach głębokich okazywało się, że należy ona do stylu Grooved Ware. Fragmenty takich naczyń występowały również w pracowniach krzemieniarskich, przetwarzających surowiec wydobyty na powierzchnię (Longworth i in. 1988).

Ceramika Grooved Ware wykazuje szeroką zmienność – od dużych naczyń zaso-bowych do małych czarek i od bardzo prostych, grubej roboty do wyjątkowo deli-katnych. W Grimes Graves fragmenty ceramiki z prostych, gładkich i lekko dekoro-wanych czarek pochodzą z Pracowni 1972–1974 (Ryc. 25a). Ceramika z chodników głębokich szybów reprezentuje także prosty rodzaj, wykorzystywany prawdopodobnie do codziennego, domowego użytku (Ryc. 25b). Natomiast dwie pięknie dekorowane czarki, znalezione w 1971 r. na dnie szybu Mercera, mogły mieć przeznaczenie cere-monialne i rytualne (Ryc. 25c, d).

Główna faza działalności górniczej w Grimes Graves była wynikiem aktywności wspólnot Grooved Ware, związanych także z centrami ceremonialnymi na Wyspach


Brytyjskich oraz ideą megalityczną. Wymienionym zjawiskom kulturowym towarzy-szył rozwój złożoności układów społecznych. Po tym okresie szczytowego rozwoju górnictwo krzemienia w Grimes Graves w prostych formach było kontynuowane we wczesnej epoce brązu przez społeczności pucharowe (Longworth i in. 1988, s. 12–22; Bradley, Edmonds 1993, s. 195–197; Ambers 1996; 1998; Lech, Longworth 2000, s. 58–63; Topping 2011, s. 25–26).

UWAGI KOŃCOWE

Wśród pozostałości osadnictwa społeczności wytwarzających ceramikę Grooved Ware znajdowany jest na ogół powtarzający się zestaw narzędzi krzemiennych. Poza najczęstszymi drapaczami, składają się na niego grociki strzał, poprzeczne i z wnęką u podstawy, noże płaskowypukłe i dyskoidalne, wiertniki i fabrykatory, jak również kamienne i krzemienne siekiery i ciosła. Wszystkie wymienione kategorie produktów były wytwarzane również w Grimes Graves.

Ryc. 25. Grimes Graves, hr. Norfolk, Anglia. Czarki w stylu Grooved Ware: a – czarka bez dekoracji z Pracowni 1972–1974; b – czarka zrekonstruowana z fragmentów wydobytych z północno-zachodniej części szybu Greenwella; c, d – dwie ozdobione wewnętrznie czarki zrekonstruowane z fragmentów znalezionych na prehistorycznej hałdzie (rodzaju ołtarza?) odkrytej na dnie szybu badanego przez

R. Mercera. Wg J. Lech, I. Longworth (2000)Fig. 25. Grimes Graves, Norfolk, England. Bowls in the Grooved Ware style: a – undecorated bowl from Chipping Floor 1972–1974; b – bowl reconstructed from fragments found in the north-west part of Greenwell’s Pit; c, d – two bowls decorated on the inside, reconstructed from fragments found on a prehistoric spoil heap (a kind of altar?), discovered at the bottom of the shaft excavated by R. Mercer.

After J. Lech and I. Longworth (2000)


Nie ma powodu wątpić, że niebezpieczeństwo tkwiące organicznie w górnictwie krzemienia wywoływało powstanie i stosowanie różnych rytuałów i ceremonii, w celu zapewnienia powodzenia w tym ciężkim i ryzykownym przedsięwzięciu (Mercer 1980, s. 206–208; 1981, s. 23; Topping 1997; 2011, s. 24–25). Z dotychczasowych odkryć za najbardziej przekonywujące potwierdzenie ich występowania można uznać strukturę stwierdzoną i zadokumentowaną na dnie szybu Mercera (por. Mercer 1981, s. 16–24 i fig. 11; Lech, Longworth 2000, s. 62–63 oraz ryc. 14 i 15). Związane z nią były wspomniane już dwie pięknie zdobione czarki Grooved Ware (Ryc. 25c, d).

Nie przyniosły pozytywnego wyniku dotychczasowe badania zmierzające do okreś lenia obszarów stałego zasiedlenia wspólnot związanych z eksploatacją krzemie-nia w Grimes Graves oraz zlokalizowania pozostałości obozowisk górniczych. Tutej-sze górnictwo i pracownie krzemieniarskie działały przede wszystkim na potrzeby pozalokalne. Znaczenie eksploatacji i obróbki krzemienia na własne potrzeby było ograniczone. R. Bradley i M. Edmonds (1993, s. 195–197) przypuszczają, że pro-dukty pracowni z Grimes Graves rozprzestrzeniały się przede wszystkim na północ, na obszar Yorkshire Wolds, chociaż kierunki południowy i południowo-zachodni wydają się również możliwe (por. Lech, Longworth 2000, s. 58–63; Bradley 2007, s. 90, fig. 3.1). Kilkanaście lat później R. Bradley (2007, s. 132–134) wyraził pogląd, że wytwory z krzemienia wydobywanego w Grimes Graves rozprzestrzeniały się na obszarze wzdłuż Morza Północnego między ujściem Tamizy a północno-wschodnią Szkocją. Brak możliwości odróżnienia surowca z Grimes Graves od krzemieni kredo-wych z innych kopalń w Wielkiej Brytanii uniemożliwia wyjście poza podobne domy-sły i przeprowadzenie analizy rozprzestrzenienia wytworów pracowni z omówio nego pola górniczego na podstawie kartograficznego ujęcia ich znalezisk.

BIBLIOGRAFIA

Ambers J. 1996 Radiocarbon Analyses from the Grimes Graves Mines, [w:] I. Longworth, G. Varndell,

s. 100–108. 1998 Dating Grimes Graves, [w:] W.G. Mook, J. van der Plicht (red.), Proceedings of the

16th International 14C Conference, Radiocarbon, t. 40 (1), s. 591–600.Armstrong A.L. 1923 Discovery of a new phase of early flint mining at Grime’s Graves, Norfolk. Percy Sladen

Memorial Fund Excavations. Preliminary report, Proceedings of the Prehistoric Society of East Anglia, t. 4 (1), s. 113–125.

1927 The Grime’s Graves problem in the light of recent researches. Presidential Address. Lon-don, Nov. 1926, Proceedings of the Prehistoric Society of East Anglia, t. 5 (2), s. 91–136.

1932 The Percy Sladen Trust Excavations, Grime’s Graves , Norfolk. Interim report 1927–1932, Proceedings of the Prehistoric Society of East Anglia, t. 7 (1), s. 57–61.

1934 Grime’s Graves, Norfolk. Report on the Excavation of Pit 12, Proceedings of the Prehistoric Society of East Anglia, t. 7 (3), s. 382–394.


Barber M., Field D., Topping P. 1999 The Neolithic flint mines of England, Swindon.Bąbel J.T. 1973 Neolityczna kopalnia krzemienia w Grime’s Graves, Z otchłani wieków, r. 39 (1), s. 22–26. 1975 Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach, pow. Opatów, Wiadomości

Archeologiczne, t. 40 (2), s. 149–177. 2013 Krzemionki. Pomnik historii, rezerwat, muzeum. Prahistoryczne kopalnie krzemienia

pasiastego. Przewodnik, Warszawa.Bradley R. 2007 The Prehistory of Britain and Ireland, Cambridge.Bradley R., Edmonds M. 1993 Interpreting the axe trade. Production and exchange in Neolithic Britain, Cambridge.

“New Studies in Archaeology”.Burkitt M.C. 1926 Our Early Ancestor. An Introductory Study of Mesolithic, Neolithic and Copper Age Cul-

tures in Europe and Adjacent Regions, Cambridge.Childe V.G. 1940 Prehistoric Communities of the British Isles, London. 1963 O rozwoju w historii, Warszawa.Clark J.G.D. (Grahame) 1932 The Mesolithic Age in Britain, Cambridge. 1957 Europa przedhistoryczna. Podstawy gospodarcze, WarszawaClark G., Piggott S. 1933 The Age of the British Flint Mines, Antiquity, t. 7, s. 166–183.Clarke R.R. 1963 Grime’s Graves, Norfolk, London.Clarke W.G. 1908 The Antiquity of Grime’s Graves, The Antiquary, t. 44, s. 137–139. 1917 Are Grime’s Graves Neolithic?, Proceedings of the Prehistoric Society of East Anglia, t. 2

(3), s. 339–349. 1921 The Grime’s Graves Fauna, Proceedings of the Prehistoric Society of East Anglia, t. 3 (3),

s. 431–433.Clarke W.G. (red.) 1915 Report on the Excavation at Grime’s Graves, Weeting, Norfolk, March-May 1914, London.Cleal R., MacSween A. (red.) 1999 Grooved Ware in Britain and Ireland, Oxford. “Neolithic Studies Group Seminar Papers” 3.Clutton-Brock J. 1984 Excavation at Grimes Graves, Norfolk, 1972–1976. Fascicule 1. Neolithic antler picks from

Grimes Graves, Norfolk and Durrington Walls, Wiltshire: A Biometrical analysis, London.Collet H., Hauzeur A., Lech J. 2008 The prehistoric flint mining complex at Spiennes (Belgium) on the occasion of its disco-

very 140 years ago, [w:] P. Allard, F. Bostyn, F. Giligny, J. Lech (red.), Flint Mining in Prehistoric Europe. Interpreting the archaeological records, Oxford, s. 41–77. “BAR Inter-national Series” 1891.

Darvill T. 1987 Prehistoric Britain, London.


Dyer J. 1973 Southern England: an archaeological guide, London.Felder P.J. 1981 Prehistoric flint mining at Ryckholt – St. Geertruid (Netherlands) and Grimes Graves

(England), [w:] F.H.G. Engelen (red.), Third International Symposium on Flint, 24–27 Mei 1979, Staringia (Maastricht), t. 6, s. 57–62.

Gardiner J. (red.) 1993 Flatlands and Wetlands. Current Themes in East Anglian Archaeology, Norwich.Green B. 1964 Young People’s Guide to Grime’s Graves, Norfolk, London.Greenwell W. 1870a On the opening of Grime’s Graves, in Norfolk, Journal of the Ethnological Society of

London, new series, t. 2, s. 419–439. 1870b Grime’s Graves. Paper read to the seventeenth annual meeting of the Wiltshire Archaeolo-

gical and Natural History Society, Salisbury. Publikacja prywatna.Hawkes C. & J. 1958 Prehistoric Britain, Harmondsworth.Hawkes J. 1976 A Guide to the Prehistoric and Roman Monuments in England and Wales, London. A New

Edition.Healy F.1998 The surface of the Breckland, [w:] N. Ashton, F. Healy, P. Pettitt (red.), Stone Age Archaeo-

logy. Essays in honour of John Wymer, Oxford, s. 225–235. “Oxbow Monograh” 102.Herne A. 1991 The Flint Assemblage, [w:] I. Longworth, A. Herne, G. Varndell, S. Needham, s. 21–93.Holgate R. 1991 Prehistoric Flint Mines, Princes Risborough. 1995 Neolithic flint mining in Britain, Archaeologia Polona, t. 33, s. 133–161.Krukowski S. 1939 Krzemionki Opatowskie, Warszawa.Lech J. 1975 O konieczności ochrony prahistorycznych kopalń krzemienia. Uwagi i postulaty, Wia-

domości Archeologiczne, t. 40 (2), s. 139–148. 1981 Flint mining among the early farming communities of Central Europe, Przegląd Archeo-

logiczny, t. 28, s. 5–55. 1983 Górnictwo surowców krzemiennych w kulturze społeczności wczesnorolniczych na

terytorium Polski, [w:] J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski (red.), Człowiek i środowisko w pradziejach, Warszawa, s. 114–126.

2008 Prehistoryczne górnictwo krzemienia. W krainie diabła, Academia. Magazyn Polskiej Akademii Nauk, nr 2 (14), s. 16–19.

2009 Peter Josef (Sjeuf) Felder (1928–2009) – scholar of prehistoric flint mining. A comme-moration, Archaeologia Polona, t. 47, s. 271–279.

2012a Przemiany kulturowe w prehistorii w świetle badań górnictwa krzemienia: poszukiwania rytmu, [w:] B. Gediga, A. Grossman i W. Piotrowski (red.), Rytm przemian kulturowych w pradziejach i średniowieczu, Biskupin – Wrocław, s. 189–231.

2012b Analysis of the chipping floors, [w:] I. Longworth, G. Varndell, J. Lech, s. 90–121.


Lech J., Longworth I. 2000 Kopalnia krzemienia Grimes Graves w świetle nowych badań, Przegląd Archeologiczny,

t. 48, s. 19–73. 2006 The Grimes Graves flint mine site in the light of two Late Neolithic workshop assem-

blages: a second approach, [w:] G. Körlin, G. Weisgerber (red.), Stone Age – Mining Age, Bochum, s. 413–422. „Der Anschnitt. Zeitschrift für Kunst und Kultur im Bergbau”. Beiheft 19.

Legge A.J. 1981 The Agricultural Economy, [w:] R.J. Mercer, Grimes Graves, Norfolk. Excavations 1971–72:

Volume I, London, s. 79–103. 1992 Excavations at Grimes Graves, Norfolk, 1972–1976. Fascicule 4. Animals, Environment

and Bronze Age Economy, London.Longworth I., Ellison A., Rigby V. 1988 Excavations at Grimes Graves, Norfolk, 1972–1976. Fascicule 2. The Neolithic, Bronze Age

and later pottery, London.Longworth I., Herne A., Varndell G., Needham S. 1991 Excavations at Grimes Graves, Norfolk, 1972–1976. Fascicule 3. Shaft X: Bronze Age Flint,

Chalk and Metal Working, whit contributions by P. Craddock, J. Evans and H. Howard, London.

Longworth I., Varndell G. 1996 Excavations at Grimes Graves, Norfolk, 1972–1976. Fascicule 5. Mining in the Deeper

Mines, London.Longworth I., Varndell G., Lech J. 2012 Excavations at Grimes Graves, Norfolk, 1972–1976. Fascicule 6. Exploration and Excava-

tion Beyond the Deep Mines, London.Mercer R.J. 1980 Schachtuntersuchungen in Grime’s Graves 1971 und 1972, [w:] G. Weisgerber, R. Slotta,

J. Weiner (red.), 5000 Jahre Feuersteinbergbau. Die Suche nach dem Sthal der Stein-zeit, Bochum, s. 205–213. „Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau-Museum Bochum” 22. Wyd. III z 1999 – przejrzane i zaktualizowane.

1981 Grimes Graves, Norfolk. Excavation 1971–72: Volume I & II, London. “Department of the Environment. Archaeological Reports” 11.

Mortimore R.N., Wood C.J. 1986 The distribution of the flint in the English Chalk, with particular reference to the

“Brandon Flint Series” and the high Turonian flint maximum, [w:] G. de G. Sieveking, M.B. Hart (red.), The scientific study of flint and chert. Proceedings of the fourth internatio-nal flint symposium held at Brighton Polytechnic 10–15 April 1983, Cambridge, s. 43–54.

Peake A.E. 1915 The Grime’s Graves Excavations, 1914, [w:] W.G. Clarke (red.), s. 10–134. 1916 Recent excavations at Grime’s Graves, Proceedings of the Prehistoric Society of East Anglia,

t. 2 (2), s. 268–319.Piggott S. 1954 Neolithic cultures of the British Isles, Cambridge.Rajewski Z. 1971 Kopalnia krzemienia w Krzemionkach i jej problemy archeologiczno-muzealne, Wia-

domości Archeologiczne, t. 36 (1), s. 19–37.


Rudgley R. 1999 Zaginione cywilizacje epoki kamienia, Warszawa.Russell M. 2000 Flint mines in Neolithic Britain, Stroud.Saville A. 1981 The flint assemblage, [w:] R.J. Mercer, Volume II, s. 1–182. 1995 Rec.: Richard Bradley and Mark Edmonds, Interpreting the axe trade. Production and

Exchange in Neolithic Britain, Cambridge: Cambridge University Press 1993..., Archaeo-logia Polona, t. 33, s. 550–556.

Schild R. 1976 Flint mining and trade in Polish prehistory as seen from the perspective of the choco-

late flint of central Poland. A second approach, Acta Archaeologica Carpathica, t. 16, s. 147–177.

Schild R., Królik H., Marczak M. 1985 Kopalnia krzemienia czekoladowego w Tomaszowie, Wrocław.Schild R., Królik H., Mościbrodzka J. 1977 Kopalnia krzemienia czekoladowego z przełomu neolitu i epoki brązu w Polanach Kolo-

niach, Wrocław.Schild R., Królik H., Tomaszewski A.J., Ciepielewska E. 2011 Rydno. A Stone Age red ochre quarry and socioeconomic center. A century of research,

Warsaw.Schins W. 2009 Het Fenomeen Felder. De geologische passie van twee Limburgse mijnwerkers, Maastricht.Sieveking G. de G. 1979 Grime’s Graves and European flint mining, [w:] H. Crawford (red.), Subterranean Britain:

aspects of underground archaeology, s. 1–43. 1980 GB 13 Weeting Village, „Grimes Grave’s”, Norfolk, [w:] G. Weisgerber, R. Slotta, J. Weiner

(red.), 5000 Jahre Feuersteinbergbau. Die Suche nach dem Sthal der Steinzeit, Bochum, s. 528–540. „Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau-Museum Bochum” 22. Wyd. III z 1999 – przejrzane i zaktualizowane.

Sieveking G. de G., Longworth I.H., Hughes M.J., Clark A.J, Millett A. 1973 A new survey of Grime’s Graves, Norfolk – First report, Proceedings of the Prehistoric

Society, t. 39, s. 182–218.Smith R.A. 1912 On the date of Grime’s Graves and Cissbury flint-mine, Archaeologia or Miscellaneous

Traces relating to Antiquity, new series, t. 13 (63), s. 109–158.Topping P. 1997 Structured deposition, symbolism and the English Flint Mines, [w:] R. Schild & Sulgo-

stowska (red.), Man and Flint. Proceedings of the VIIth International Flint Symposium Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, Warszawa, s. 127–132.

2011 Grime’s Graves, London.Topping P., Lynott M. (red.) 2005 The Cultural Landscape of Prehistoric Mines, Oxford.Varndell G. 1991 The Worked Chalk, [w:] I. Longworth, A. Herne, G. Varndell, S. Needham, s. 94–153. 2009 Gale de Giberne Sieveking (1925–2007), Archaeologia Polona, t. 47, s. 263–266.


Vermeersch P.M., Paulissen E. 1997 Extensive Middle Palaeolithic chert extraction in the Quena area (Egypt), [w:] R. Schild

Z. Sulgostowska (red.), Man and Flint. Proceedings of the VIIth International Flint Sym-posium Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, Warszawa, s. 133–142.

Vermeersch P.M., Paulissen E., Van Peer Ph. 1995 Palaeolithic chert mining in Egypt, Archaeologia Polona, t. 33, s. 11–30.Whittle A. 1995 Gifts from the earth: symbolic dimentions of the use and production of Neolithic flint

and stone axes, Archaeologia Polona, t. 33, s. 247–259.Żurowski T. 1962 Krzemionki Opatowskie, pomnik starożytnego górnictwa, [w:] J. Pazdur (red.), Mate-

riały z sesji naukowej poświęconej Zagłębiu Staropolskiemu, Wrocław, s. 17–96. „Rocznik Świętokrzyski” 1.

JACEK LECH, IAN LONGWORTH

THE PREHISTORIC FLINT MINE OF GRIMES GRAVESIN EASTERN ENGLAND

S u m m a r y

The flint mine at Grimes Graves lies in the east of England between Cambridge and Norwich (Fig. 1). Out of all the prehistoric flint mines in Europe, it has the most spectacular mining field (Fig. 2–4). The remains of shafts are much larger than at the Krzemionki Opatowskie flint mine in Poland (Fig. 5). At Grimes Graves, just as at other mines of north-west Europe, the raw material was extracted from chalk (Fig. 6). The flint occurs here in three layers which could be exploited in prehistoric times. The top two, topstone and wallstone, comprise flint nodules of irregular shape and poorer quality. The flint miner-knapper was most interested in the lowest layer, referred to as floorstone, made up of large beds of tabular flint, raw material of the highest quality. Grimes Graves is one of the most widely explored flint mines in Europe with a long history of investigations (Fig. 7 and 8). The most important excavations were carried out here in the 1970s (Figures 9–19). On the chipping floors next to the shafts knappers produced axes, discoidal bifacial knives, arrow-heads (Figures 20–23). The article reconstructs the way the flint deposits were utilized by groups of Neolithic miners-knappers (Fig. 24), producers of Grooved Ware pottery (Fig. 25), who began to exploit the Grimes Graves flint towards the end of the first half of the 3rd millennium BC. The flint was also mined here in the Early Bronze Age, at the beginning of the 2nd millennium BC, though only shallow shafts were dug in those times.


MARTIN OLIVAMoravské zemské muzeum, ústav Anthropos, Brno

KRUMLOVSKý LES (jIžNí MORAVA)NA KONCI ENEOLITU

I. ÚVOD

Pahorkatina Krumlovského lesa leží 40 km JZ od Brna v českém masívu a kótou Stavení dosahuje největší nadmořské výšky 415 m (Obr. 1). Ze západu jej lemuje kaňon říčky Rokytné, zaříznutý do permských slepenců, z východu nížina tvořící součást Dyjskosvrateckého úvalu. Pahorkatina je tvořena prekambrickými granodi-ority brněnského batolitu, na něž v mladší juře nasedimentovaly vápence s rohovci. Vápence byly později oddenudovány a osud tvrdších rohovců musel být značně pohnutý, neboť do písků miocenního moře stupně ottnang-eggenburg se redepo-novaly ve značně narušeném stavu. Svědčí o tom četné jizvy po úderech a pseudo-artefakty, jejichž štěpné plochy byly za tropického suchozemského klimatu pota-ženy černou kůrou. I ve vnitřní hmotě rohovců se vyskytují tzv. petrosilexy, trhliny a dutiny s krystalky. Podle A. Přichystala (2009; 2010) lze rozlišovat varietu RKL I (šedá barva, štěp bez lesku, velikost do půl metru), II (nahnědlé tóny, lesklejší štěp, menší kusy) a řidší varietu III černavých tónů, a vedle toho různé typy rohovcových brekcií, někdy pestře zbarvených. Přesto, že RKL nepatřil mezi nejkvalitnější suroviny štípané industrie, byl masově využíván od počátku středního paleolitu a s výjimkou gravettienu a magdalénienu dominuje v jihomoravských štípaných industriích až do starší doby železné. Jeho hloubková těžba je doložena od staršího mezolitu do halštatu s vrcholem ve starší době bronzové, což nemá v žádných jiných těžebních polích obdoby (Oliva 2010). Těžní pole leží ve dvou skupinách, severní a jižní (Obr. 1). Šachty severní skupiny se nacházejí na svazích tří paralelních údolí a v revíru V i na přilehlém temeni hřbítku. Rohovce jsou uloženy téměř vždy v terciérních píscích. V jižních sektorech se těžilo převážně na temenech a plošinách, jež byly ve starší době bronzové i plošně snižovány. Po ukončení těžby byla hlušina opět nanesena nad ústí šachet a zplanýrována. Zvláštností jižních revírů jsou balvany s rovnými plochami,

292 MARTIN OLIVA

293KRUMLOVSKý LES (JIžNí MORAVA) NA KONCI ENEOLITU

které sloužily pravěkým štípačům jako sedátka (Obr. 2). V nižší východní čísti 1. revíru se rohovce pracně dobývaly z velmi tvrdého konglomerátu granodioritových detritů s pískem a četnými kameny.

Vedle mimořádně dlouhého trvání těžby je ve srovnání s jinými exploatačními oblastmi v Evropě pozoruhodný i její dosti atypický průběh. Po dokladech těžby v mezolitu a na prahu neolitu, pro niž stěží najdeme analogii, jsou revíry opuštěny. Z doby mladší lineární a vypíchané keramiky, kdy v bavorském Arnhofenu fungovaly tisíce úzkých šachet, jsou od Krumlovského lesa sice známy mimořádně rozsáhlé dílny s výrobou kvalitních čepelí (Nové Bránice – V končinách, LnK fáze noten-kopf) a širokou distribucí (Mateiciucová 2008, s. 229–233; Oliva 2010, s. 268), ale bez dokladů extrakce. Ta se oživila až někdy v průběhu lengyelské kultury a na jejím konci zaznamenala svůj první vrchol, což se časově i kulturně kryje s rozsáhlou těž-bou kvalitního jurského silicitu v krakovsko-čenstochowské juře (např. Sąspów: Lech 1981) a s šachtami na radiolarit v Maueru u Vídně (Ruttkay 1970). V době kultury s nálevkovitými poháry a kulovitých amfor, kdy vrcholí těžba např. ve Świeciechówě a Krzemionkách, není v Krumlovském lese po obdobné činnosti ani stopy. Totéž se týká období kultury badenské. Těžba se rozvíjí až koncem eneolitu a pak za plynulého nárůstu pokračuje do starší doby bronzové s únětickou a snad i maďarovsko-věte-řovskou kulturou. Ze střední doby bronzové je znám jen jeden nově objevený depot bronzových předmětů, nalezený pod kamenem v odlehlé JZ části lesa. V době středo-dunajských popelnicových polí se v okolí těžních polí zakládají sídliště, starší pinky

Obr. 1. Pravěká sídliště a těžební okrsky (I–IX) v Krumlovském lese, okr. Znojmoa – LnK; b – MMK; c – starší doba bronzová; d – starší doba železná; e – mohyly; f – depot. 1 – Vedrovice (osada a pohřebiště LnK, 2 rondely MMK); 2 – Moravský Krumlov – Vysoká hora; 3 – Jezeřany-Maršo-vice – Na Kocourkách; 4 – Nové Bránice – V Končinách; 5 – Nové Bránice B; 6 – Moravský Krumlov – stopy sídliště MMK nad V. Revírem; 7 – Moravský Krumlov – Dlouhá louka; 8 – Moravský Krumlov – polykulturní sídliště u I. revíru; 9 – Kubšice – Nad Lukama; 10 – Olbramovice – hradisko Leskoun; 11 – Moravský Krumlov – horákovské sídliště v VI. těžním revíru; 12 – neidentifikovaný horákovský mohylník v okolí hájenky Stavení; 13 – velatická mohyla pod Leskounem; 14 – pozdněhal štatské hradisko v Mokrém žlebu; 15 – sídliště v trati Jalovčiny u Maršovic; 16 – horákovské sídliště Vedrovice – nová čtvrť; 17 – depot hřiven únětické kultury u skalky. Tečkovaná linie – hranice lesa. Kresba L. Píchová, T. Janků

Fig. 1. Prehistoric settlements and extraction areas (I–IX) in Krumlov Forest, Znojmo districta – Linear Band Pottery culture; b – Lengyel culture; c – Early Bronze Age; d – Hallstatt Age; e – burial mounds; f – hoard of bars. 1 – Vedrovice (settlement and burial site of Linear Band Pottery culture, 2 rondels of Lengyel culture); 2 – Moravský Krumlov – Vysoká hora; 3 – Jezeřany-Maršovice – Na Kocourkách; 4 – Nové Bránice – V Končinách; 5 – Nové Bránice B; 6 – Moravský Krumlov – traces of a Lengyel culture settlement over area V; 7 – Moravský Krumlov – Dlouhá louka; 8 – Moravský Krumlov – polycultural settlement near area I; 9 – Kubšice – Nad Lukama; 10 – Olbramovice – Leskoun hillfort; 11 – Moravský Krumlov – Horákov settlement in mining area VI; 12 – Hallstatt mounds near Stavení (not visible today); 13 – Urnfield mound below the Leskoun hillfort; 14 – Late Hallstatt hillfort in Mokrý žleb; 15 – settlement Maršovice-Jalovčiny; 16 – Hallstatt site at Vedrovice; 17 – hoard of bars

of the Únětice culture below the rocky outcrop. Dotted line indicates forest edge. Drawn by L. Píchová and T. Janků

294 MARTIN OLIVA

a odvaly jsou druhotně otevírány a nalezené artefakty i popelnicové hroby redepono-vány do zásypů starobronzových šachet. Teprve v době horákovské kultury ze starší doby železné se těžba opět obnovuje, ovšem jen v podobě úzkých šachet do už dříve prokopaných míst. Nalezené a snad i nově vyrobené artefakty se opět znovu ukládaly, tentokrát však většinou na dna šachet nebo pod jejich převisy. Zatímco v mezolitu a v mladším lengyelu byly vytěžené rohovce hojně zpracovávány a odnášeny, nárůst těžby na sklonku eneolitu byl provázen rapidním poklesem exportu, takže v únětické kultuře se odnášely jen srpové segmenty a čepele, končící pak v situacích povýtce sociorituálního významu. V Krumlovském lese lze doložit, jak se krajina původně extrakční postupně stávala krajinou posvátnou, v níž lidi už nepřitahovala užitná hodnota kamene, ale minulost patrná z všudypřítomných stop staré těžby.

II. DOBýVKY A INDUSTRIE Z KONCE DOBY KAMENNé

V základní monografii Krumlovského lesa (Oliva 2010) jsem veškerou těžbu z konce eneolitu přisoudil kultuře zvoncovitých pohárů (KZP), protože její památky jsou v okolí nejhojnější, zatímco kultura se šňůrovou keramikou se v této části jižní

Obr. 2. Krumlovský les, okr. Znojmo. Balvany II–5 s dílnou od jihovýchodu. Foto M. OlivaFig. 2. Krumlov Forest, Znojmo district. Boulders II–5 with a workshop from the southeast.

Photo: M. Oliva


Moravy nevyskytuje. Některá data z Tabulky 1 jsou však pro naše pohárové kul-tury příliš vysoká (srov. Peška 2009, s. 245–246) a bylo by je možno klást již do časového rozpětí kultury jevišovické. Všechna tato data pocházejí z nejjižnějšího revíru I-východ, kde ovšem celkově převládá těžba z mladší fáze kultury lengyelské (II. stupeň MMK) a hlavně ze starší doby bronzové. Datum KL 3 pochází ze stej-ného zásypu jako data MK 01 a KL 2 a 4, od nichž se liší hlavně podstatně větším rozptylem. Seskupení starších dat v jižních sektorech však nemusí dokazovat větší stáří zdejší těžby, protože z téže šachty jako nejstarší údaj KL 22 pochází naopak i druhé nejmladší datum KL 23 (viz Tabulka 1). U obou měřených vzorků uhlíků se nacházely koncentrace štípané industrie, v prvém případě mocnější, které vykazovaly řadu shodných rysů. V souboru od staršího vzorku nad 105 jádry značně převládají úštěpy, s nevelkou převahou kusů bez kůry. Vyskytlo se i 10 čepelí a velmi početný odpad. Mezi plochými jádry dominují unifaciální jednopodstavová (viz Tabulka 2). Z plochých jader je 5 založeno na tlustém úštěpu a na osmi jsou odštěpy snímány rovnou od oblé kůry, tj. bez založené úderové plochy. Jediné čepelové jádro je jed-nopodstavové s upravenými boky a zadním hřebenem. Nepříliš hojně se objevují ventrálně ztenčené úštěpy. Z vyrovnaného spektra jader i úštěpů s převahou nekor-tikálních možno soudit, že jde o jednorázově vhozenou nahromaděninu z výroby bezprostředně na okraji jámy. žádná složka výrobní sekvence přitom nechybí, takže odneseno mohlo být jen několik málo kusů.

KL 22 GrA-34364 4360 ± 35 3040–2830 (86%) 4930 ± 50 I-10-1 130 cm šachta – shaftKL 44 OxA-25590 4300 ± 38 3020–2870 (95%) 4895 ± 65 I-12-3 155 cm ústí šachty – mouth of shaftKL 2 GrN-27497 4100 ± 50 2880–2560 (90%) 4650 ± 120 VI-1-3 170–180 cm výplň těžní terasy – mining terraceKL 3 GrN-27498 4070 ± 120 2950–2250 (95%) 4600 ± 170 VI-1-3 190–210 cm výplň těžní terasy – mining terraceKL 34 GrA-45662 4065 ± 35 2700–2480 (82%) 4570 ± 90 I-13-1 270 cm šachta – shaftKL 12 GrA-27034 4060 ± 40 2700–2470 (83%) 4570 ± 90 II-10-2 280 cm šachta – shaftMK 01 VERA-3038 3920 ± 35 2430–2290 (94%) 4360 ± 60 VI-1-3 270–300 cm výplň těžní terasy – mining terraceKL 10 GrN-28874 3900 ± 40 2480–2270 (92%) 4340 ± 60 VI-9-1 750 cm šachta 1, kost – shaft 1, boneKL 23 GrA-34266 3875 ± 35 2470–2270 (89%) 4320 ± 70 I-10-1 250 cm šachta – shaftKL 4 GrN-27499 3870 ± 50 2480–2200 (95%) 4300 ± 80 VI-1-3 270–300 cm výplň těžní terasy – mining terrace

ČísloNo.

Labo/čísloLabor/no.

bp nekal.bp uncal.

BC kal. max.%cal. BC max.%

BP kal.68%

cal. BP68%

SondaTrench

HloubkaDepth

Původ vzorkuProbe origin

Tabulka 1. Radiometrická data z pozdněeneolitických dobývek v Krumlovském lese, okr. ZnojmoTable 1. Radiometric dates from the Final Neolithic quarries in the Krumlov Forest, Znojmo district

296 MARTIN OLIVA

Tabu

lka

2. T

ypy

jade

r z p

ozdn

ěene

oliti

ckýc

h do

býve

k v

Kru

mlo

vské

m le

se, o

kr. Z

nojm

oTa

ble

2.

Cor

e ty

pes i

n K

rum

lov

Fore

st, Z

nojm

o di

stric

t. Fi

nal N

eolit

hic

I–10

–1

18

6 1

6 7

1

3 1

43

1 8

5

2

1

2

62

10

8

6/D

, 120

–140

I–10

–1

9 2

2 6

1 1

2

1 24

1

4

1 1

31

45

6

5/

B, 2

30–2

40I–

12–3

1

1

2

1

3

11

1

7/O

, 265

–270

VI–

1–1

20

3

79

6

1 41

x

150

4 90

21

x x

2 x

212

47

9 10

17

78

1–16

0V

I–1–

3 2

1

1

4

4

1

2

11

27

1

10

/A, 1

60–1

70V

I–1–

3 17

1

20

6

5

49

22

1

3 5

3

13

96

219

15

10/A

, 170

–320

VI–

9–1

3

1

4 25

2

,3

šach

ta 1

VI–

9–2

14

5 2

4 2

2

29

12

4 7

3

8

63

12

9 14

2/

E-F,

40–8

0

A –

flat

/disc

oid

core

s; B

– ot

her r

educ

ed co

res.

1 –

unifa

cial

; 2 –

bifa

cial

; 3 –

bla

de co

res;

4 –

core

s with

par

alle

l flak

e red

uctio

n; 5

– w

edge

-like

core

s (di

verg

ent r

educ

tion)

; 6

– ro

of-li

ke co

res (

conv

erge

nt re

duct

ion)

; 7 –

trifa

cial

; 8 –

subc

ubic

; 9 –

irre

gula

r; 10

– o

ther

and

inde

t.; 1

1 –

tota

l of r

educ

ed co

res,

12 –

tota

l of c

ores

. Čtv

erec

– sq

uare

m

eter

; hlo

ubka

– d

epth

; šac

hta

– sh

aft

Loka

lita

A. P

loch

á a

disk

ovitá

jádr

aB.

Jiná

těže

ná já

dra

ΣΣ

ΣČt

vere

c,H

loub

ka

1. U

nifa

ciál

ní2.

Bifa

ciál

níΣ

3. Čepelová

4. Ú

štěp

ová

para

leln

í

1-podst.

5. Klínová./sekáč.

6. Střechovitá

7. Trifaciální

8. Subkubická

9. Nepravidelná

10. Jiná a indet.

11. Těžěná j. celkem

12. Jádra celkem

kg

2-podst.

recto

centrip.

1-podst.

2-podst.

loďkovitá

recto

centrip.

zm.or.

1-podst.

2-podst.


V dalším vzorku, získaném z nadloží uhlíků s datem KL 23, je oproti předchozímu dvojnásobně vyšší podíl jader. Mírnější je i nárůst semikortikálních a nekortikálních úštěpů oproti oněm s celkovou kůrou. Podstatně nižší je podíl odpadu. Ve fázi redukce pozorujeme výraznou převahu plochých jader nad jinými, kam se řadí jen 1 se změ-něnou orientací a 4 jednopodstavové kusy. Dvě z nich jsou však zajímavé podobností negativů na úderové ploše s dostřednou plochou těžbou (Oliva 2010, obr. 14: 9).

Oba soubory by mělo dělit skoro 500 let, přičemž technologicky jsou téměř shodné a navíc zaměnitelné s charakteristickými industriemi starší doby bronzové. V zásypu výše položený celek má být přitom starší, spadající nejspíše do doby jevišovické kul-tury. Protože existence takto vyspělé diskovité techniky v mladším eneolitu není u nás doložena (srov. např. početnou dílenskou kolekci z jevišovického sídliště v Brně-Obřa-nech – Valoch, Šebela 1995), bude lépe přinejmenším toto starší datum brát s rezervou.

Další datum (KL 44), které by mohlo spadat do této kultury, pochází ze samotného ústí kotlovité šachty v sondě I–12–3, které se pod nánosem rubaniny ze starší doby bronzové vyrýsovalo v hloubce 150 cm (Obr. 3). V celé výplni se artefakty nacházely dosti řídce: jádra jsou většinou nepravidelná, diskovité formy jsou nevýrazné stejně jako jádra prizmatická, vedle početných kortikálních úštěpů se objevily i úštěpy s ven-trálními výštěpy. Ze samotného dna šachty odbočoval výklenek, ukrývající koncent-raci výhradně jader (Tabulka 2), z nichž dvě mají upravenou přední hranu, neúspěšně snímanou krátkými zalámanými údery. Dvě jádra jsou plochá s paralelními (Obr. 4a) a protiběžnými (Obr. 4b) negativy. Jádra sem byla ukryta nepochybně úmyslně, a to nikoli jakožto zásoba užitečné suroviny, protože žádné z popsaných jader ani 5 načatých kusů suroviny neumožňují další smysluplnou redukci. Díky dvěma jádrům, upraveným k čepelové těžbě, je příslušnost souboru k jevišovické kultuře možná. Vzhledem k poloze uhlíku v samotném ústí šachty a k nízkému obsahu karbonu (dopis prof. Van der Plichta) je však toto stáří rovněž nejisté.

Datum z konce eneolitu (KL 12) pochází též ze sondy II–10–2, položené roku 2003 v S-J směru po délce dna protáhlé pinky, největší v celém Krumlovském lese (Obr. 5). Hlavní profil (Obr. 6) jeví velmi chaotickou, místy téměř výhradně kamenitou výplň, ve které se na první pohled nedaří rozeznat žádné zvrstvené polohy. Na hladině tvrdého detritu s rohovci, který představoval sloj, leželo v hloubce 4,5 m několik velkých testovaných nezaoblených bloků rohovce (nikoli brekcie, kterou bychom tu vzhledem k četným fragmentům silicikrust očekávali), z nichž největší o rozměrech 27 cm a váze 12 kg lze označit za perspektivní počátkové jádro (Oliva 2010, foto CXXXII). Nejmocnější poloha až půlmetrových balvanů granodioritu a čtvrtmetro-vých kusů rohovce a silicikrust tvořila téměř svislou polohu v pravé třetině západního profilu a pokračovala do severního profilu. Nepochybně šlo o zásyp šachty, patrně ze starší doby bronzové, jejíhož dna pod koncentrací balvanů jsme nedosáhli. Ta část zásypu, k níž se vztahuje starší datum, skýtá jen sporé artefakty spíše starobronzového charakteru, protože kromě 12 úštěpů a 1 čepele se objevilo levalloidní jádro s pre-ferenčním úštěpem (Oliva 2010, obr. 31: 5) a zlomek jiného plochého jádra. Uhlíky, které poskytly uvedené datum, byly tedy zřejmě zatoulané do mladšího kontextu.

298 MARTIN OLIVA

Všechna data, ukazující na existenci těžby z doby kultury jevišovické, tedy prová-zejí industrie s vyspělou diskovitou technikou, typickou pro únětickou kulturu, nebo artefakty zcela nevýrazné a s datem možná rovněž nesouvisející (KL 44).

Ostatní data spadají již do časového rámce pozdněeneolitických pohárových kultur a s jedinou výjimkou pocházejí z revíru VI v severní skupině. Tou výjimkou byl měřený vzorek uhlíků KL 34 ze sondy I–13–1 (2009), která v metrech 4–6/A-B odhalila těžní stěnu – snad součást rozsáhlé šachty – s těžbou ve dvou etážích (Obr. 7). Industrie není prozatím zpracovaná, na první pohled však vedle méně vyvinuté dis-kovité techniky obsahuje více jader spíše prizmatických.

Obr. 3. Krumlovský les, okr. Znojmo. Šachta v sondě I–12–3 se skrýší štípanýchrohovců u dna. Foto M. Oliva

Fig. 3. Krumlov Forest, Znojmo district. Shaft in trench I–12–3, a cachewith chipped industry at the bottom. Photo: M. Oliva


Obr. 4. Krumlovský les, okr. Znojmo. Dvě jádra ze skrýše na dně šachty I–12–3.Kresby T. Janků

Fig. 4. Krumlov Forest, Znojmo district. Two cores from the cache at the bottomof trench I–12–3. Drawn by T. Janků

Nepochybné pozdněeneolitické dobývky byly zkoumány na dvou místech VI. revíru v letech 1998 až 2002 a byly již detailně publikovány (Oliva 2010, s. 50 sq.). Nejzávaž-nější výsledky těžby přinesla sonda VI–1–3, situovaná v horní části svahu v revíru VI (Obr. 8). Její vodorovná délka činila 13 m, na níž po spádnici klesla o 4,2 m k jihu, do údolí s periodickým potokem. Svrchní polohu výplně představoval mocný komplex silně vyvinutých lesních půd s omletými střepy halštatské grafitové keramiky (Obr. 9; Oliva 2010, foto XVI, XXXVIII–XL). V horních čtvercích 8 a 9 je mezivrstva písku oddělovala od starší vyvinuté rezivé půdy, která ležela na intaktní spraši. Pod spraší v metru 9–10 následovaly členitější polohy, mocné dohromady necelý metr: nejprve hlinito-písčitý sediment s valouny RKL a granodioritu (GD), na bázi jemnější, poté jemnější detrit a detriticko-písčitá poloha s četnými valouny rohovce. Ta byla pod-dolována až do S profilu, načež následoval jílovitě-detritický sediment s valouny RKL a fragmenty GD (mocnost 15 cm), hrubší rezivý písek s valouny rohovce (10 cm) a konečně jemný písek, pokračující pod dno sondy v hloubce 4,5 m. Všechny právě popsané uloženiny od rezivé (fosilní?) půdy dolů byly intaktní, přičemž podkopaná poloha detritu s většími valouny RKL v současné hloubce 3,8–4 m představovala těženou sloj. Dno těžby sem směřovalo vcelku vodorovně od jihu, tj. nesledovalo linii svahu – na vzdálenost 9 m kleslo jen o 30 cm. Teprve v 18. metru spadá sterilní dno

300 MARTIN OLIVA

obloukovitě a pak svisle o 70 cm po svahu, a pak ve 20 metru mizí svisle ve dnu sondy (ve výkopu VI–1–2 o 2 m jižněji je dno o cca 200 cm níže). Dno těžby je v S úseku tvořeno zbytkem sloje (písky a detritické sedimenty s valouny), v J úseku čistým miocenním pískem. Nejvíc nálezů i uhlíků k datování poskytovaly promísené hlíny, vyplňující svrchní zásek do spraše v 10. metru, a podložní dutina, nabitá štípanou industrií. Datování této situace do závěru pozdní doby kamenné potvrzuje řada tří konvenčních radiometrických dat z laboratoře v Groningen, jež jsme si nechali ověřit dalším datem AMS z vídeňského pracoviště (data KL 2–4 a MK 01).

Záběhy hlín a písků do jiných přeházených sedimentů v podloží směrem šikmo po svahu (např. v metrech 14 a 19) i hromadění hlíny v metrech 15–16 a sprašoviny v úseku 13–14 svědčí o úmyslném zahazování terasy. V těchto náhozech lze místy pozorovat druhotné zásahy – např. dolík s vertikálně dělenou výplní v m. 12 nebo terásku mezi metry 17 a 18, vyplněnou šedým pískem s velkým množstvím valounů. Nejvýraznější horizont pozdějších aktivit se nachází v tenké poloze písku pod rezivou holocenní půdou. Písek se dvěma koncentracemi ŠI a s uhlíky (žel nedatovanými) v těsném podloží druhé koncentrace nasedá na intaktní fosilní (?) půdu v metru 9

Obr. 5. Krumlovský les, okr. Znojmo. Odlesněná část revíru II s největší pinkou II–10. Foto M. Oliva

Fig. 5. Krumlov Forest, Znojmo district. Deforested part of mining field II with the largest pit II–10. Photo: M. Oliva


Obr. 6. Krumlovský les, okr. Znojmo. Sonda II-10-2, východní a severní řez. Datum je v nekalibrovaných letech před dneškem (bp). U všech profilů naznačena metrová síť. Kresba T. Janků

Fig. 6. Krumlov Forest, Znojmo district. Trench II-10-2, E and N profiles. The radiocarbon date is bp (uncal.). The sq. meter grid is always indicated. Drawn by T. Janků

Grafické symboly sedimentů na profilech na Obr. 6, 9 a 14: a – intaktní terciérní písek; b – světlý písek; c – rezivý písek; d – světlý písek s rezivými pruhy; e – hrubší písek; f – štěrčík; g – písčitý detrit; h – granodioritový detrit; i – hutná detritická hlína; j – hnědý hlinito-písčitý zásyp; k – tmavší písčitá hlína; l – světlý prachovitě-písčitý sediment; m – spraš; n – fosilní půda; o – povrchová vrstva humusu; p – RKL; q – granodiority; r – štípaná industrie; s – střepy; t – uhlíky; u – vrt s udáním hloubky;

v – skalnaté podloží; w – hranice těžby

Graphic marks of the sediments shown on Figures 6, 9 and 14: a – intact Miocene sand; b – light-coloured sand; c – rusty sand; d – light-coloured sand with rusty stripes; e – coarser sand; f – pea gravel; g – sandy detritus; h – granodiorite detritus; i – dense detritic loam; j – brown loamy-sandy backfill; k – darker sandy loam; l – light-coloured sandy silt; m – loess; n – fossil soil; o – humus; p – Krumlov Forest chert; q – granodiorite; r – chipped industry; s – ceramic sherds; t – charcoal; u – bore with depth indicators;

v – bedrock; w – limit of extraction

302 MARTIN OLIVA

a pokračuje dolů nad zásyp terasy. O rozmanitém dění v průběhu zasypávání svědčí vertikální předěl zásypu v koncovém jižním profilu, kde hnědou hlínu s početnou industrií ve východní části lemují dvě superponované polohy přemístěných písků. Zdá se pravděpodobné, že těžní terasa byla uměle zaházena, protože přirozený trans-port sedimentu pohybem po svahu by na vyplnění stupně nestačil.

Odvaly ze dvou těžebních etáží v sondě VI–1–3 zaplňují nižší terasu v sondě VI–1–2, jejíž výplň je pouze písčitá a chybí zde i svrchní holocenní půdy. Sonda o rozměru 1 × 1,5 m ležela cca 2 metry od konce dolní části předchozího průkopu, asi 80 cm níže na klesajícím svahu. Její dno v hloubce 2,5–2,9 m tedy leželo asi o 2 m

Obr. 7. Krumlovský les, okr. Znojmo. Dvouúrovňová těžba z pozdního eneolitu,sonda I–13–1, 5/AB. Foto M. Oliva

Fig. 7. Krumlov Forest, Znojmo district. Area I – East, trench I–13–1, squares 5/AB,Final Eneolithic two-tier mining. Photo: M. Oliva


níže, což spolu s vodorovným průběhem hladiny sterilního podloží dokazuje exis-tenci další těžební terasy. Další malá sonda o straně 1 m byla vyhloubena přibližně 10 m pod dolním okrajem řezu VI–1–3 níže na svahu. Dno těžby klesalo asi o 10 cm k S proti svahu, takže nepochybně tvořilo část ještě nižší těžní terasy.

Tato část svahu tedy byla v samém závěru eneolitu dějištěm velmi rozsáhlé těžby a zpracování rohovce. Několik souborů z různých výrazněji koncentrovaných poloh jsme vyhodnotili podrobněji. Nejpočetnější a nejhodnotnější (protože datované) soubory pocházejí ze zásypu u čelní odtěžované stěny na horní terase.

V 10. metru se hloubce 270–320 cm v Z profilu pod převisem intaktní spraše otevřela dutina (Obr. 10) se sypkým obsahem volné písčité hlíny, artefaktů a malých uhlíků dubu, avšak i vrby, topolu a lípy (det V. Čulíková, data KL 4 a MK 01). Situace pokračovala dále do Z profilu, v navazujícím příčném profilu brzy končila. V ode-braném vzorku se zdaleka nejpočetněji vyskytuje drobný odpad a zlomky. Mezi jádry převažují těžené a vytěžené kusy, mezi úštěpy kusy bez kůry. Přehled jader ve stadiu těžby podává Tabulka 2. Úštěpová jádra jsou vesměs jednopodstavová a nepravidelná, plochá jádra bývají nejčastěji těžena jen unifaciálně jedním směrem (Obr. 11h) nebo

Obr. 8. Krumlovský les, okr. Znojmo. Revíry V a VI: A – skalka v podobě dolmenu; B – subrecentní lomy; C – přemístěný „megalitický” blok; D – nález tulipánovitého poháru. Kreslila L. Píchová

Fig. 8. Krumlov Forest, Znojmo district. Extraction areas, district V and VI: A – dolmen-like outcrop; B – subrecent quarries; C – relocated “megalithic” boulder; D – find spot of a tulip-shaped beaker.

Drawn by L. Píchová

304 MARTIN OLIVA

Obr

. 9.

Kru

mlo

vský

les,

okr.

Znoj

mo.

Son

da V

I–1–

3, zá

padn

í řez

. Dat

a jso

u ne

kalib

rova

ná p

řed

dneš

kem

(bp)

. Kre

slila

T. J

anků

Fig.

9.

Kru

mlo

v Fo

rest

, Zno

jmo

dist

rict.

Tren

ch V

I–1–

3, w

este

rn p

rofil

e. D

ates

bp

unca

l. D

raw

n by

T. J

anků


nepravidelně kolem dokola. Pět plochých jader vychází z tlustého úštěpu (Obr. 11g). Zbytky jader jeví stopy rozštěpovací (splinter) techniky. žádné jádro není čepelové, čemuž odpovídá nedostatek čepelí (6 nevýrazných kusů). Objevují se úštěpy ztenčené ventrálními plochými negativy, jejichž odlišení od jader je však dosti subjektivní. Zají-mavý je hojný výskyt lomených patek na převládajících úštěpech bez kůry, přičemž žádná patka není striktně fasetovaná. Okraje hladkých patek na úštěpech i čepelích jsou málo abradované. Z vyrovnaného spektra jader i úštěpů s převahou nekortikál-ních se zdá, že prakticky žádná složka výrobní sekvence statisticky významně nechybí. Jde nepochybně o výsledek masového štípání někde v bezprostřední blízkosti, který pak byl téměř celý vhrnut pod těžní stěnu, dokonce i s funkčními otloukači.

Vzorek č. 6136 odebraný ze samotného dna těžby vykazuje stejné typické jevy jako popsaný soubor z nadloží, tj. jednopodstavová, plochá a klínovitá jádra a úštěpy s ventrálními negativy. Další vzorek pochází z okolí uhlíků (data KL 2 a 3) v hlinitě--písčitém zásypu o metr výše než prvý soubor. Nevýrazné střepy jsou dle úsudku expertů eneolitické a mohou patřit i KZP, nejde však o fragmenty pohárů. Plochá jádra jsou převážně jednostranná, a to jednopodstavová (Obr. 11e) i různosměrná (Obr. 11d). Z 10 plochých jader jsou 4 na úštěpu, který je redukován z ventrální plochy. Ostatní úštěpová jádra sestávají z 6 jednopodstavových, 2 se změněnou

Obr. 10. Krumlovský les, okr. Znojmo. Dutina s artefakty a uhlíky před těžní stěnou v sondě VI–1–3. Foto M. Oliva

Fig. 10. Krumlov Forest, Znojmo district. A hollow with artefacts and charcoals near the extraction front in trench VI–1–3. Photo: M. Oliva

306 MARTIN OLIVA

Obr. 11. Krumlovský les, okr. Znojmo. Štípaná industrie z koncentrace ve výplni vyšší těžní terasy VI–1–3. Kreslila Z. Nerudová

Fig. 11. Krumlov Forest, Znojmo district. Chipped industry from the concentration in the filling of upper terrace VI–1–3. Drawn by Z. Nerudová


orientací, 3 klínovitých-sekáčovitých a 2 nepravidelných. Čepele a čepelové úštěpy vznikaly jen náhodně, nikoli však ventrálně opracované úštěpy, jež nelze zařadit mezi jádra (Obr. 11f).

Společným znakem těchto i dalších vyhodnocených souborů z této přímé super-pozice je opačná frekvence úštěpů co do zbytků kůry než v souborech z mladší LgK, což prozrazuje pokročilejší redukci. V tomtéž smyslu hovoří větší zastoupení těžených a vytěžených jader. Některá jádra končí využitím rozštěpovací techniky. Pravidelně vyklenutá diskovitá jádra chybí, stejně jako plochá jádra se zavedenou paralelní těžbou „kubšického” typu, jež jsou typická pro starší dobu bronzovou (Oliva 2010, s. 297). Jednopodstavová plochá jádra mívají často jen jediný „cílový” negativ. Těžní plochy bývají konkávní, což pochopitelně bránilo další redukci. Zvláštností jsou jádra trojúhelníkového průřezu, těžená krátkými úštěpy z opozitních delších stran na jedné ploše a na konci nebo i skutečná trifaciální jádra, těžená ze všech tří ploch (Obr. 11a). Na úštěpech jsou bulby mnohdy jakoby vyražené, s výrazným jizvami. I když prvá (hrubší šedá) varieta rohovce vždy značně převažuje, dosti časté je i využívání RKL var. II. Brekcie jsou jen ojedinělé, mezi jádry zcela chybí. Velmi bohatá industrie ze sondy VI–1–1 na nižší terase obsahuje více ukázek čepelové techniky prizmatických jader (Obr. 12), chybí však přímé datování.

Zcela jiný způsob těžby z téže doby jsme konstatovali v sondě VI–9–1. Ta byla založena pod metrovým balvanem rohovcové brekcie, který ležel na hlíně s úštěpy a na vrchol svahu byl záměrně přemístěn (Obr. 13). V pátém délkovém metru, tj. 2 m pod balvanem, se již metr pod povrchem začal objevovat strmý zásah do intaktních sedimentů, tvořící S okraj šachty. Horní část profilu (Obr. 14) spodní částí šachty byla z bezpečnostních šikmo posunuta asi o půl metru k východu. Tam byl ovšem zachycen již jen malý segment obrysu šachty, takže její nápadné zúžení a zdánlivé „ukončení” v horní části je zkreslené šikmou rovinou řezu. Šířka šachty na zazname-naném profilu je o něco málo menší než její skutečný průměr, který se před rovinou řezu pohyboval mezi 80 a 100 cm. Šachta této světlosti klesala vcelku plynule dolů až na dno, v němž bylo patrné schodovité prohloubení S směrem (tj. proti svahu), kde zabíhalo do nízké podkopávky. Ta se směrem k SV snižovala a rozšiřovala. Nahoře měla šachta jen lehce rozevřené ústí (možná jen v důsledku přirozeného opadu), a postrádala typické zvonovité rozšíření na bázi. Sklípkovité rozšíření u dna nesmě-řuje do sloje bohaté na rohovec, ale spíše ji podkopává – možná za účelem usnadnění následného odkopávání sedimentu shora dolů. Písčitá sloj s velkými kusy omletého granodioritu a s valouny RKL do velikosti 20 cm ležela v hloubce 720–750 cm, to zna-mená přímo nad schůdkem na dně. V horních čtyřech metrech je výplň značně cha-otická, o různém sklonu, v dolní části se sklání od SV k JZ. V hnědé kamenitě-písčité hlíně objevila koncentrace kostí ovce či kozy, jež ve vertikálním rozpětí 40 cm respek-tovala zmíněný sklon (Obr. 15). Jde vesměs o masové kosti, takže se zřejmě jedná o odhozené pozůstatky nějakého hodování, snad v souvislosti s uzavírkou šachty, kdy se již počalo zasypávat. Z kostí bylo získano datum KL 10 (Tabulka 1). Spolu s kostmi jsem na dně vyzvedl jen dva korové úštěpy. Ve vyhodnocených souborech,

308 MARTIN OLIVA

Obr. 12. Krumlovský les, okr. Znojmo. Jádra ze sondy VI–1–1 na nižší terase (KZP?).Kreslila Z. Nerudová

Fig. 12. Krumlov Forest, Znojmo district. Cores from the trench VI–1–1 on the lower terrace(Bell Beaker culture?). Drawn by Z. Nerudová


shromážděných při kopání z hloubky 3 až 6 m, je samozřejmě podreprezentována drobná složka. Přes třetinu inventáře tvoří jádra, mezi úštěpy je převaha kortikálních. Těžená jádra jsou pouze plochá, a to jen jednostranná. Čepele i čepelové negativy chybí, stejně jako očekávané úštěpy s ventrálními negativy. Převaha korových úštěpů je zřejmě důsledkem příležitostného testování surovin, stejně jako dosti hojné rozbité valouny. Celý soubor je funkčně nevýrazný a zřejmě nesourodý.

III. DISKUSE

Pohárové kultury, kam tato těžba spadá, spojovala řada keramických tvarů tzv. společného základu, nedostatek nebo nevýraznost sídlišť, zdůrazňování rozdílů mezi mužským a ženským světem, obřadné pití kvašených nápojů a sebereprezentace mužů – bojovníků zbraněmi, a ovšem také snaha po vzájemné „mezikulturní” odlišnosti, vyjadřovaná okázalými rozdíly v picím náčiní, typech zbraní a v orientaci nebožtíků. Z našeho hlediska je důležité, že všechny jmenované society spojuje též skrovnost ští-paných industrií s nedostatkem jader, souvisejícím rovněž s absencí trvalejších sídlišť. Objev rozsáhlých exploatačních zón v Krumlovském lese, v nichž se štípané industrie

Obr. 13. Krumlovský les, okr. Znojmo. Přemístěný blok rohovcové brekcie v sondě VI–9–1. Foto M. Oliva

Fig. 13. Krumlov Forest, Znojmo district. Relocated block of chert breccia in trench VI–9–1.Photo: M. Oliva

310 MARTIN OLIVA

Obr. 14. Krumlovský les, okr. Znojmo. Sonda VI–9–1, spodek šachty s kostmi ovce či kozy.Datum je v nekalibrovaných letech před dneškem (bp). Kreslila T. Janků

Fig. 14. Krumlov Forest, Znojmo district. Trench VI–9–1, lower part of shaft 1 with sheepor goat bones. The radiocarbon date is bp (uncal.). Drawn by T. Janků


s jádry vyskytují v nepřeberném množství, byl samozřejmě tím překvapivější. Ve vztahu k nálezům šňůrové keramiky zaujímá sledovaná oblast již zcela okrajovou polohu, nejbližší hroby se nacházejí až cca 40 km k východu (Šebela 1993, mapka 16). Krumlovský les se naproti tomu nachází v samotném centru moravské oikumeny kul-tury se zvoncovitými poháry (Dvořák 1993, mapka 17). Jáma KZP, prozkoumaná na téže terénní vlně jako zmíněné těžební areály v VI. revíru (Kopacz a kol. 2009, s. 163) obsahovala 37 kusů ŠI, a 150 m vzdálený hrob dalších 42 kusů, což je po struktuře 1/1976 z Bořitova (na zdrojích spongolitu) nejvíc v celé moravské oikumeně KZP. Dalších 32 artefaktů obsahovala jáma této kultury v blízkých Vedrovicích.

Na pohřebištích rohovec od Krumlovského lesa sice převládá (39%), ale var. RKL II, patrně netěžená, převažuje takřka dvojnásobně nad var. I (Přichystal, Šebela 2007). V jediném hrobovém celku, pocházejícím ze zdrojové oblasti (Jezeřany- Maršovice), je 5 z 13 šipek z eratického pazourku, 6 asi z jiného importovaného silicitu a jen 2 z místního rohovce. Kromě toho se tu však vyskytlo 28 kusů surové debitáže jakož i kusů suroviny z místního rohovce. Hrob byl odkryt jen několik stovek metrů k SVV (Langová, Rakovský 1981). I když RKL je na jihomoravských sídlištích KZP nejčastější surovinou a nechybí ani ve východních Čechách, oproti značnému rozsahu těžby v Krumlovském lese je množství exportovaného rohovce vpravdě

Obr. 15. Krumlovský les, okr. Znojmo. Ovčí kosti na dně šachty č. 1 v sondě VI–9–1,pozdní eneolit. Foto M. Oliva

Fig. 15. Krumlov Forest, Znojmo district. Sheep bones at the bottom of shaft 1,trench VI–9–1, Late Neolithic. Photo: M. Oliva

312 MARTIN OLIVA

zanedbatelné – odnášeny byly snad jen úštěpy, nikoli jádra. Takové úštěpy a ojedinělé čepelky bylo však možné získat i z povrchově dostupné suroviny. V mladších fázích se RKL šíří snad poněkud více, ale již na Brněnsku a na východní Moravě vesměs podléhá konkurenci severských silicitů, v nichž překvapivě převažuje vzdálenější podkrakovský silex (Kopacz a kol. 2009).

Úštěpový ráz štípané industrie je typický pro KZP ve východní části střední Evropy (Lech 1982/1983, s. 44; Balcer 1983, s. 296). Srovnání technologických para-metrů s moravskými sídlišti mimo Krumlovský les je však obtížné, protože z nich je známo jen několik jader. Největší soubor z Bořitova obsahuje 16 jader z místního spongolitu (Kopacz, a kol. 2007; 2009), vesměs vytěžených do plochých zbytků s úště-povými negativy a občas s projevy rozštěpovací techniky. Hrobové inventáře pak jádra neobsahují vůbec. Dominují v nich plošně retušované šipky, jež představují vlastně jediné standardizované typy štípaných artefaktů v celé KZP. K jejich výrobě pocho-pitelně nebylo třeba čepelí, což mohlo souviset s úpadkem čepelových technik, aniž by to však mohlo navodit takový rozvoj technik úštěpových, s nímž jsme se setkali v Krumlovském lese. Drobné šipky totiž nevyžadovaly žádné rozměrnější polotovary určitého tvaru, spojené se specifickou technologií jako třeba výroba dýk, srpů či seker. O tom, že oba jevy nelze bezprostředně spojovat, svědčí ponechávání téměř veškeré vyrobené industrie na místě. K převládnutí úštěpové techniky došlo v eneolitu na jiných místech Evropy již dříve, vesměs spolu s rozvojem plošné fasonáže. že však oba jevy nemusely být kauzálně spojeny, dokazují právě nálezy z Krumlovského lesa, kde jedině se v pozdním eneolitu radikálně mění technologie z čepelové na úštěpo-vou bez jakýchkoli dokladů plošné fasonáže. To by mohlo dávat za pravdu myšlence, že nástup úštěpových technologií by mohl souviset se zavedením tribula – tlustého prkna se zatlučenými úštěpy na oddělování zrna z klasů. Spotřeba úštěpů při této zemědělské technice je enormní, avšak její existence je při zániku organických částí neprokazatelná (Rosen 1996, s. 131, 151).

Ve střední Evropě jiné těžební areály kultury se zvoncovitými poháry nenajdeme, do konce eneolitu mají být datovány pouze odkryté segmenty mělkých jam na třeti-horní hydrokarbonáty v kotlině Rein ve Štýrsku a snad nejmladší jámy v Asch-Bor-gerhau v JZ Německu (inf. M. Brandl, L.E. Fischer a C. Knipper na konferenci ve Vídni 2010). S hloubkovou těžbou z této doby se patrně můžeme setkat na Britských ostro-vech, avšak žádnou z technik, používaných v tamních dlouhodobých křídových dolech, nemůžeme přisoudit právě kultuře se zvoncovitými poháry. Do téže doby spadá i těžba spojovaná s lidem keramiky šňůrové, doložená ve Svatokřižských horách v Polsku. Dvě radiokarbonová data pocházejí z 2 m hluboké jámy s lalokovitými výběžny dně z lokality Polany Kolonie II (Schild a kol. 1977). V Oźarově u Tarno brzegu měla jáma v silicifikovaném turonském vápenci, datovaná do jmenované kultury, průměr 1, 5 a hl. 2 metry (Budziszewski 1986; 1997). Analogie oběma způsobům těžby (terasování v VI–1 a úzká šachta v VI–9), doloženým v Krumlovském lese, tedy chybějí.

Je známo, že z doby KZP známe s výjimkou hrobů jen velmi málo zásahů do země, což vedlo k úvahám o nomádském charakteru pohárových kultur. Jestliže


v Krumlovském lese bylo toto pravidlo porušeno, muselo to mít své důvody, a ty bezpochyby nebyly praktické – vždyť v závalu těžních teras se vyskytují tisíce jader, z nichž se odnášela jen nějaká promile. Velmi zajímavá je zejména ohraničená kon-centrace štípané industrie s četnými uhlíky v zásypu těžební terasy VI–1–3 (Obr. 9 i 10). Kdyby nešlo o kamenné, ale třeba o bronzové artefakty nebo keramické tvary, nazvali bychom takovou kumulaci depotem. U štípaného kamene – i když zdaleka nejde jen o pouhý odpad, ale i o vyžitelné úštěpy a jádra – se předpokládá, že jde o odpadní zónu. Avšak i kdyby šlo o pouhý odpad, bylo by možné uvažovat o tom, že jeho soustředění na určité místo může souviset se vztahem člověka-těžaře k zemi, resp. země ke svému kameni (Cooney 1998, s. 114; Topping, Lynott 2005, s. 190). M. Russell (2000, s. 119) uvažuje o podobnosti deponování debitáže i hotových nepo-užitých seker v šachtách (Church Hill) s tamním ukládáním žárových pohřbů.

Vzdor rozvinuté produkci ztrácí těžební krajina Krumlovského lesa koncem eneo-litu nadobro zásobovací funkci. Praktické motivace zcela ustoupily jiným pohnutkám, o jejichž podstatě se při neznalosti sociálního a duchovního klimatu doby můžeme jen dohadovat. Při rozsáhlém terasování svahu na pracovišti VI–1 muselo docházet k největším z té doby známým setkáváním lidí při určité činnosti. Je to jakoby rub očividného individualismu lidu zvoncovitých pohárů – sídlišť je málo a jámy jsou daleko od sebe, hroby jsou takřka výhradně individuální, ostře je oddělen mužský a ženský svět, a samotné poháry, symbolizující pití (činnost povýtce kolektivní) nejsou nikdy uloženy v jednom depotu jako např. picí náčiní kultury badenské a poté doby bronzové a halštatské. Není patrně bezvýznamné, že k narušení tohoto individua-lismu docházelo společně s nerespektováním dalšího zvyku, snad ritualizovaného (cf. Neustupný 1997; 2008, s. 26), totiž nedotýkati se země s výjimkou ukládání zesnu-lých. Z toho vyplývá, že každodenní individualismus a obavu před narušováním země bylo možno porušovat jen při činnostech nekaždodenních, spojených tak či onak se světem předků. Právě s lidem zvoncovitých pohárů je v Anglii spojena hlavní fáze vršení umělého kopce Silbury Hill (Leary, Field 2010, s. 112, 144) a k novým rituálním aktivitám jsou využívány neolitické megality v monumentální krajině u řeky Boyne v Irsku (Cooney 1994, s. 37–38). Dle nových poznatků mělo být i budování Stone-henge záležitostí určitého rodu „pohárového lidu”, který manifestoval své postavení organizací této stavby a byl v ní i žárově pohřbíván (Parker Pearson a kol. 2009). Ať již bylo duchovní pozadí těchto činností jakékoli, v Krumlovském lese jsme tedy nyní poprvé svědky davových pracovních akcí, postrádajících praktický smysl, ovšem při-spívajících ke stmelovaní obyvatelstva ve společensky i kulturně složité době. Takové práce byly jistě vykonávany v atmosféře nějakého náboženského opojení, podobně jako stavby dolmenů chrámů a pyramid, a mohou být tudíž charakterizovány jakožto práce symbolického či rovnou sakrálního charakteru (Oliva 2004, s. 522–524).Tyto a podobné procesy snad v zápětí přispěly k unifikaci pestrého kulturního substrátu ve střední Evropě a ke vzniku stabilizované únětické kultury.

314 MARTIN OLIVA

BIBLIOGRAFIE

Balcer B. 1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Polski, Wrocław.Budziszewski J. 1986 Exploration of the Mining Field „Za garncarzami” in Ożarów, Tarnobrzeg voivodship.

Preliminary report, [in:] K.T. Biró (ed.), Papers for the 1st International Conference on Prehistoric Flint Mining and Lithic Raw Material Identification in the Carpatian Basin, Budapest – Sümeg, 20–22 May 1986, Budapest, s. 69–82.

1997 C-14 dating of shallow flint mine sites. Case study from the “Za Garncarzami” mining field in Ożarów (Central Poland), [in:] R. Schild, Z. Sulgostowska (eds.), s. 49–55.

Cooney G. 1994 Sacred and secular neolithic landscapes in Ireland, [in:] D.L. Carmichael, J. Hubert,

B. Reeves, A. Schanche (eds.), Sacred sites, sacred places, London – New York, s. 31–43. “One World Archaeology” 23.

1998 Breaking stones, making places: The social landscape of axe production sites, [in:] A. Gibson, D. Simpson (eds.), s. 108–118.

Dvořák P. 1993 Lid se zvoncovitými poháry, [in:] V. Podborský (ed.), Pravěké dějiny Moravy, Brno,

s. 218–230.Gibson A.M., Simpson D.A. (eds.) 1998 Prehistoric Ritual and Religion, Stroud.Kopacz J., Přichystal A., Šebela L. 2009 Lithic chipped industry of the Bell Beaker Culture in Moravia and its East-Central Euro-

pean context, Kraków – Brno.Kopacz J., Šebela L., Přichystal A. 2007 From studies on chipped stone industries of the Moravian Bell Beaker culture – Bořitov,

Blansko district, Pravěk Nová řada, t. 15 (2005), s. 59–81.Langová J., Rakovský I. 1981 Objekty kultury zvoncovitých pohárů z Jezeřan-Maršovic (okr. Znojmo), Archeologické

rozhledy, t. 33 (1), s. 19–34.Leary J., Field D. 2010 The Story of Silbury Hill, Swindon.Lech J. 1981 Górnictwo krzemienia społeczności wczesnorolniczych na Wyżynie Krakowskiej. Koniec

VI tysiąclecia – 1 połowa IV tysiąclecia p.n.e., Wrocław. 1982/1983 Flint Work of the Early Farmers. Production Trends in Central European Chipping

Industries from 4500–1200 BC. An outline, Acta Archaeologica Carpathica, t. 22, s. 5–63.Mateiciucová I. 2008 Talking Stones: The Chipped Stone Industry in Lower Austria and Moravia and the Begin-

nings of the Neolithic in Central Europe (LBK), 5700–4900 BC, Brno. „Dissertationes Archaeologicae Brunenses/Pragensesque” 4.

Neustupný E. 1997 Šňůrová sídliště, kulturní normy a symboly, Archeologické rozhledy, t. 49 (2), s. 304–322. 2008 Všeobecný přehled eneolitu, [in:] E. Neustupný (ed.), Archeologie pravěkých Čech. T. 4.

Eneolit, Praha, s. 11–37.


Oliva M. 2004 Flint mining, rondels, hillforts... Symbolic works or too much free time?, Archeologické

rozhledy, t. 56 (3), s. 499–531. 2010 Pravěké hornictví v Krumlovském lese. Vznik a vývoj industriálně-sakrální krajiny na

jižní Moravě. (Prehistoric mining in the «Krumlovský les» (Southern Moravia). Origin and development of an industrial-sacred landscape), Brno. “Anthropos: studies in Anthro pology, Palaeoethnology, Palaeontology and Quaternary Geology” 32 (nová série 24).

Parker Pearson M., Chamberlain A., Jay M., Marshall P., Pollard J.,Richards C., Thomas J., Tilley Ch., Welham K. 2009 Who was buried at Stonehenge?, Antiquity, t. 83, s. 23–39.Peška J. 2009 Protoúnětické pohřebiště z Pavlova, Olomouc.Přichystal A. 2009 Kamenné suroviny v pravěku východní části střední Evropy, Brno. 2010 Geologie území a petrografická charakteristika rohovců z Krumlovského lesa, [in:]

M. Oliva, 2010, s. 385–392.Přichystal A., Šebela L. 2007 Surovinová základna kamenné štípané industrie nositelů kultury zvoncovitých pohárů

ve východní části střední Evropy, Ve službách archeologie, t. 1 (1), s. 188–198.Rosen S.A. 1996 The Decline and Fall of Flint, [in:] G.H. Odell (ed.), Stone Tools: Theoretical Insights into

Human Prehistory, New York, s. 129–158.Russell M. 2000 Flint Mines in Neolithic Britain, Stroud.Ruttkay E. 1970 Das jungsteinzeitliche Hornsteinbergwerk mit Bestattungen von der Antonshöhe bei

Mauer (Wien 23), Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien, t. 100, s. 70–115.

Schild R., Królik H., Marczak M. 1985 Kopalnia krzemienia czekoladowego w Tomaszowie, Wrocław.Schild R., Sulgostowska Z. (eds.) 1997 Man and Flint. Proceedings of the VIIth International Flint Symposim. Warszawa – Ostro-

wiec Świętokrzyski, September 1995, Warszawa.Šebela L. 1993 Lid se šňůrovou keramikou, [in:] V. Podborský (ed.), Pravěké dějiny Moravy, Brno,

s. 204–217.Topping P., Lynott M. 2005 Miners and Mines, [in:] P. Topping, M. Lynott (eds.), The Cultural Landscape of Pre-

historic Mines, Oxford, s. 181–191.Valoch K., Šebela L. 1995 Eneolitické výšinné sídliště v Brně-Maloměřicích, Acta Musei Moraviae – Časopis Mora-

vského muzea, Scientae sociales, t. 80 (1/2), s. 45–77.

316 MARTIN OLIVA

MARTIN OLIVA

THE “KRUMLOVSKý LES” (SOUTHERN MORAVIA)AT THE END OF THE NEOLITHIC

S u m m a r y

The Krumlovský les (Krumlov Forest) Upland is formed of Precambrian igneous rocks (Figures 2–4) covered by Miocene (Eggenburg-Ottnang) sandy sediments with numerous rede-posited Jurassic cherts. The forested ground forms the NW part of the lowland of the Dyje and Svratka rivers and its central area is 415 m above sea level. Most of the cherts are characterised by a black cortex, formed by weathering under arid climatic conditions. The chert (‘hornstone’) quarried in the Krumlovský les is in the form of pebbles and boulders, first battered into numer-ous pseudo-artefacts and then several times redeposited by the tide (Oliva et al. 1999). Therefore it is not very homogeneous, whatever depth it is obtained from.

The geography of the area is as follows (Fig. 2). Despite the relatively dense forest vegetation we have found approximately nine extraction areas (‘districts’) with adjacent workshops. They all lie in the eastern part of the wooded ground. Areas I–III and IX form the southern group, which is separated by a 2 km gap from the northern group containing areas IV–VIII. All the southern districts contain extraction pits with a considerable quantity of extracted stones inside and outside. The occupation of the Krumlovský les region begins undoubtedly at the onset of the Middle Palaeolithic, perhaps even earlier. By far the largest number of sites belongs to the Early Upper Palaeolithic. The Szeletian occupation was more general than the Aurignacian one. In the Gravettian and Magdalenian the occurrence of the Krumlovský les chert is only accidental. The Krumlovský les chert (KL chert) dominates nearly all collections of chipped lithics in Southern Moravia from the Mesolithic to the Hallstatt Age, although its exportation since the end of the Neolithic was still very scarce.

The oldest documented mining in this area dates to the Mesolithic, when the KL chert spread to the neighbouring countries (Bohemia, Poland, Austria, and Slovakia). Skeletons of frail women, showing evidence of hard manual labour, have been found in the shafts from the Late Lengyel culture. Since the Final Eneolithic (Bell Beaker) the quarrying kept gaining in strength, the local production radically increased, and the export diminished. While the amount of extraction during the Late Lengyel culture period could be expected because the mining of lithic raw materials was blooming in all of Europe at that time, one can hardly attribute such extensive mining features to the Beaker cultures from the Final Neolithic, for whom there is no evidence of permanent settlement. Yet this activity, which necessitated settling down for long periods in a landscape without arable land, has already been proved in several places in Krumlovský les.

The most distinct and best dated evidence of Chalcolithic extraction was yielded by the excavation trench VI–1–3 situated in the upper part of a hillside in the mining area VI, between the trenches VI–8 and VI–9 mentioned above (Fig. 8). Its horizontal length was 13 m, and it sloped down by 4.2 m into a valley with a periodical creek (Fig. 9). The extracted seam was represented by a detritic sandy deposit with numerous chert pebbles at a current depth of 3.8–4 m, undermined into the N section, i.e. against the slope (Oliva 2010, Photo XL). Dating of this particular situation to the Final Neolithic is confirmed by a series of three conventional


radiometric dates from the laboratory at Groningen, which were also verified by another AMS date from Vienna.

Of a very similar character are also the other three classified collections from the superin-cumbent beds, to which the above-mentioned radiometric dates are related. A common feature is the reversed frequency of flakes with regard to cortex remnants, in comparison to assemblages from the Late Lengyel culture (LgK), which fact suggests an advanced core reduction.

We could detect an entirely different way of extraction from the same period in trench VI–9–1 (Figures 8 and 14). The trench extended from a large boulder of chert breccia, which was relocated by humans (Fig. 13), towards the valley. The shaft’s diameter varied between 80 and 100 cm. At the bottom there was a step-like depression towards the north (i.e. against the slope), where it ran into a low undercutting.

The attribution of the final Neolithic mining to the Bell Beaker culture is indicated by the location of this area directly in the centre of the Bell Beaker culture settlement territory (Dvořák 1993, map 17). Examination of the chipped industry was first performed on artefacts from cem-eteries (Přichystal, Šebela 2007). It turns out that the raw material from the Krumlovský les is predominant (39%), but the KL 2 variety, probably not extracted, is almost twice as abundant as KL 1. However, in the only grave unit located in the source area (Jezeřany-Maršovice) the ratios of these varieties are balanced. In the settlements, however, the erratic flint was predominant and almost no cores could be detected. Bořitov is the only site where a higher amount of cores occurred (16 pieces against 102 flakes, 10 blades, 11 formal tools etc.). The cores are mainly flat, non-laminar but not discoidal. Compared to the considerable extent of extraction at Krumlovský les, the amount of exported chert is indeed insignificant – maybe only flakes were carried away, not the cores. Normal flakes and isolated bladelets, however, could be also acquired from raw materials available on the surface. In the later phases the KL chert perhaps spread a little more, but in the surroundigs of Brno and in East Moravia it entirely succumbed to the competitive northern flints, among which surprisingly predominated the more remote Cracovian flint.

It is only in the Krumlovský les that we can, basing on the large number of cores, follow up the entire process for all members of the chaîne opératoire in three subsequent cultures (Bell Beaker culture, Únětice culture, and Věteřov culture). The predominance of the flake technique does not have to be necessarily causally interconnected with the development of flat façonnage of tools (cf. Lech 1982/1983), which fact is documented by the finds from Krumlovský les. Namely, it is the only place in the Late Neolithic (Chalcolithic) where the production techno-logy changed from blades to flakes without any evidences of flat façonnage.

It is well known that from the period of the Bell Beaker culture we are aware of only a very small number of features, except for graves, and this leads to speculations about the nomadic character of the Beaker cultures. If this rule was broken in the Krumlovský les area, there must have been reasons for it, and beyond doubt these reasons were not practical, since in the extrac-tion area thousands of cores occur, of which only some negligible quantities have been taken away.

Despite the developed production, towards the end of the Neolithic the mining landscape of the Krumlovský les lost its supplying function permanently. Practical motivations fully gave way to other reasons, the essence of which we can only presume, given our unfamiliarity with the social and spiritual climate of that period. It was during the course of such an activity as the extensive terracing of the slope in workplace VI–1 that people met most often at that time. It is like the reverse side of the evident individualism of the Bell Beaker people – the settlements are scarce and the pits are far from one another, the graves are almost exclusively individual, there is a sharp distinction between the male and the female world, and the beakers

318 MARTIN OLIVA

themselves as symbols of drinking (for the most part a collective activity) are never deposited in one hoard like, for instance, the drinking equipment of the Baden culture and the Bronze and Hallstatt periods later on. It is perhaps of some account that the disturbing of this individual-ism occurred jointly with the disregard for another custom, maybe ritualized (cf. Neustupný 1997; 2008, p. 26), i.e. not to touch the ground except for interring of the deceased. It follows that the everyday individualism and the fear of disturbing the ground could only be infringed upon by non-everyday activities, more or less linked to the world of the ancestors. It is worth noting that the Bell Beaker people are associated with the main phase of construction of the artificial Silbury Hill in England (Leary, Field 2010, pp. 112, 144) and the Neolithic megaliths in the monumental landscape near the river Boyne in Ireland. They too were the scene of new ritual activities (Cooney 1994, pp. 37–38).

Perhaps these and similar processes in a short time contributed to the consolidation of a var-ied cultural substrate in Central Europe and to the emergence of the stabilised Únětice culture.

Translated by Lada Krutilová


IVAN CHEBEN, MICHAL CHEBENArcheologický ústav, Slovenská akadémia vied, Nitra

DOKLADY PRAVEKEj BANSKEj čINNOSTIV OBLASTI BIELYCH KARPáT1

Počiatky cieleného povrchového dolovania alebo hlbinnej ťažby štiepateľných surovín v širšom priestore strednej Európy siahajú na začiatok neolitu a sú spájané s ľudom kultúry lineárnej. Od počiatku druhej polovice 20. stor. sú z bielokar- patskej oblasti (Vencl 1967), ide o územie medzi riekou Vlára a Vršatským Podhra-dím, známe nálezové súbory paleolitickej, neolitickej a eneolitickej štiepanej indu-strie vyhotovenej z rádiolaritu alebo rohovca bradlového pásma Bielych Karpát. V sledovanom priestore boli v priebehu viacerých terénnych prieskumov uskutoč-nených v posledných viac ako dvoch desaťročiach nateraz lokalizované výskyty pri-márnych zdrojov suroviny – rádiolaritu a rohovca – na viac ako tridsiatich lokalitách (Cheben et al. 1995).

Príznačným pre všetky náleziská je, že sa na nich nachádza predovšetkým výrobný odpad, ako pozostatok po spracovaní suroviny získavanej pravdepodobne priamo z primárnych zdrojov situovaných v ich tesnej blízkosti. Naznačujú na to hlavne zlomky suroviny, na ktorých sa vyskytuje materská hornina. Z typologického hľadiska sú v nálezoch štiepanej industrie v prvom rade zastúpené rôznotvaré

1 Podporujeme výskumné aktivity na Slovensku/Projekt je spolufinancovaný zo zdrojov EÚ.

Štúdia bola vyhotovená v rámci projektu Centrum výskumu najstarších dejín stredného Podunaj-ska za podpory Agentúry Ministerstva školstva, vedy, výskumu a športu SR. Projekt je financovaný zo štrukturálnych fondov EÚ (Európsky fond regionálneho rozvoja) v rámci operačného programu Výskum a vývoj, Opatrenie 2.1 Podpora sietí excelentných pracovísk výskumu a vývoja ako pilierov rozvoja regiónu a podpora nadregionálnej spolupráce.

320 IVAN CHEBEN, MICHAL CHEBEN

preparačné čepele a úštepy. Ojedinelo sa na niektorých lokalitách zistili aj vyťažené jadrá. Pomerne často sa objavujú aj artefakty so zvyškom vápencovej horniny. Iba veľmi zriedkavo je doložená čepeľ (polotovar), resp. nástroj s retušou. Zatiaľ úplne absentuje, až na jeden chronologicky nevýrazný zlomok okraja, keramika (Cheben et al. 1995, Abb. 5: 1).

V priebehu doby kamennej a ešte aj na začiatku staršej doby bronzovej patrili rádio larit, rohovec a limnosilicit (Cheben, Illášová 2002) k surovinám, ktorých pri-márne zdroje sa vyskytovali v rozdielnych geografických i geologických oblastiach Slovenska. Zo stredoslovenskej oblasti je známy nález čiastočne porušenej povrcho-vej ťažobnej jamy, pingy na limnosilicit v katastri Bartošovej Lehôtky, v polohe Húšťavky, kde J. Bárta (1991) urobil aj zisťovací výskum. V nálezových súboroch zo spomínaného obdobia sa často vyskytuje aj obsidián, ktorého primárne zdroje sú na juhu východného Slovenska, ako i v priľahlej časti Maďarska. Je samozrejmé, že okrem domácich surovín sa v inventároch štiepanej industrie vyskytovali aj artefakty vyhotovené z importovaných surovín. Spomedzi nich, ako sa na základe analýz uka-zuje, k najčastejšie využívaným patril silicit jurský podkrakovský (označovaný tiež aj ako silicit krakowsko-czenstochowskej jury), ktorý v niektorých nálezových celkoch štiepanej industrie prevládal, a niekedy dokonca i dominoval. Aj ostatné typy silici-tov (ako pazúrik čokoládový, volyňský, pásikový, bodkovaný, silicit z glacigénnych sedimentov a maďarské silicity) sa v súboroch štiepanej industrie síce vyskytujú, ale v porovnaní so silicitom krakowsko-czenstochowskej jury nedosiahli v priebehu neolitu a eneolitu také dominantné zastúpenie.

Pre oblasť západného Slovenska je predovšetkým rádiolarit a rohovec naj-výraznejšou surovinou, s ktorou sa v rôznom percentuálnom zastúpení stretáme v priebehu celej doby jej využívania. Primárny výskyt suroviny sledujeme prak-ticky v celom bradlovom pásme Západných Karpát. Súvrstvia s rádiolaritmi tvoria v teréne nápadité úzke zóny (široké max. 10 m), ktoré dosahujú rôznu dĺžku (až do 3 km). Je celkom prirodzené, že v priebehu dlhého obdobia doby kamennej boli v jednotlivých oblastiach zdroje rádiolaritu a rohovca s rôznou intenzitou vyhľa-dávané a využívané.

Územie medzi Vršatským Podhradím a povodím Vláry bolo už dávnejšie považo-vané za dôležitú oblasť, v ktorej sa v priebehu neolitu a eneolitu rádiolarit a rohovec získaval z primárnych zdrojov. Terénny prieskum sa v minulom storočí vo vyme-dzenom priestore uskutočňoval sporadicky, a opakoval sa v niekoľkých etapách po dlhšom časovom odstupe. V posledných dvoch decéniách bol výskum, ktorý môžeme rozdeliť do dvoch etáp, zameraný jednak na lokalizáciu predpokladaných ťažobných jám v extraviláne obce Svätá Sidónia, o ktorých sa vo svojej práci zmieňuje S. Vencl (1967), ale aj na vyhľadávanie a overovanie zdrojov rádiolaritu na základe získaných odborných informácií a poznatkov z geologickej prospekcie daného územia. Takýmto spôsobom sa výrazne doplnili poznatky o nových primárnych výskytoch rádiolaritu v sledovanej oblasti, ale čo je dôležité, priamo v teréne sa komplexne dokumentovala ťažobná jama v polohe Pri troch kopcoch (Cheben et al. 1995; 1996). Na základe

321DOKLADY PRAVEKEJ BANSKEJ ČINNOSTI V OBLASTI BIELYCH KARPÁT

vyhodnotenia poznatkov z prvej etapy prieskumu sa pri podrobnom mapovaní primárneho výskytu rádiolaritu, v rokoch 2004 a 2005, vo vymedzenom priestore podarilo nájsť ďalšie ťažobné pole s viacerými povrchovými jamami v polohe Buko-vina. Na rozmerovo nie veľkej ploche sa nachádzala početná štiepaná industria – išlo najmä o výrobný odpad, ale výnimočne sú doložené aj retušované artefakty. Pre potvrdenie, že v danom priestore skutočne ide o pozostatok po povrchovej ťažbe silicitovej suroviny, uskutočnil sa na lokalite geofyzikálny výskum, ktorého zámerom bolo zistiť profil a zásyp troch so šiestich v teréne výrazne odlíšiteľných oválnych jám (Cheben et al. 2006). Získané údaje naznačovali, že s najväčšou pravdepodobnosťou aj v tomto prípade ide o povrchové ťažobné pole. Tento predpoklad potvrdil archeo-logický výskum, ktorý sa uskutočnil v roku 2009 na jednej priehlbine situovanej v strede predpokladaného ťažobného poľa, kde sa dvomi sondami orientovanými kolmo na seba získali doklady o tom, že ide o ťažobnú jamu. Zároveň sa výsku-mom zistilo, že na danom priestore sa rádiolaritová surovina získavala vo forme nodúl, t.j. išlo o vyhľadávanie suroviny uloženej v sekundárnej polohe. Samotný rádiolarit vo forme nodúl sa do nižšie položenej časti svahu dostával vyvetrávaním z vyššie položeného primárneho zdroja, ktorý sa nachádza na prudkom kopci cca 100 metrov od skúmanej jamy.

Na základe doterajších poznatkov je možne s určitosťou povedať, že za jedno-značný doklad povrchového dobývania rádiolaritu a rohovca je možné považovať komplex dvoch nad sebou situovaných ťažobných jám v polohe Pri troch kopcoch, ktoré sa nachádzajú na rozhraní katastrov Bolešova a Krivoklátu (Cheben et al. 1995, Abb. 3). Ďalšie predpokladané ťažobné pole na rádiolarit bolo zachytené v prie-behu výskumu paleolitickej lokality v Nemšovej (Cheben, Kaminská 2002). V poradí tretie ťažobné pole na rádiolarit sa zistilo v katastri obce Krivoklát, v polohe Bukovina. Dve ťažobné jamy sa doložili aj v katastri Vršatského Podhradia, a to na pozdĺžnom hrebeni bezmenného vrchu (kóta 819) v polohe Lysá. V širšom okolí Vršatského Podhradia bol potencionálny primárny zdroj rádiolaritu hľadaný aj v priestore vrchu Chmeľová, avšak tu sa zatiaľ tento predpoklad nepotvrdil. Doteraz posledný ťažobný areál sa podarilo zachytiť v katastrálnom území obce Sedmerovec, situova-nom na výraznom sprašovom chrbte v údolí Váhu. Sledovaná lokalita je situovaná v podhorí Bradlového pásma, kde vystupuje pás vápenca obsahujúci vrstvy rádiola-ritovej suroviny.

Ako už bolo uvedené, v oblasti Bielych Karpát je evidovaných viacero výskytov primárnych zdrojov rádiolaritu (Cheben et al. 1995, Abb. 2), ale zatiaľ iba na nie-koľkých z nich sa získali priame doklady o tom, že sa na nich rádiolarit získaval ťaž-bou, t.j. niektorou z metód baníckej činnosti. Avšak na základe terénnej konfigurácie je možné predpokladať, že sa rádiolarit ťažil aj na iných náleziskách.

V stručnom prehľade, ktorý je sumárom príspevkov autorov (Cheben, Cheben 2005; 2009a; 2009b; 2010; 2011) k danej téme prezentovanom na konferencii v Krze-mionkach, uvádzame iba tie primárne zdroje rádiolaritu, na ktorých je doložená alebo veľmi pravdepodobná jeho praveká ťažba.


1. BOLEŠOV/KRIVOKLÁT – PRI TROCH KOPCOCH

Na svahu pod vrchom Kráľová, v polohe Pri troch kopcoch, bol na okraji vystupu-júceho vápencového bradla zachytený v teréne výrazne zachovaný priebeh povrcho-vej ťažobnej jamy (Obr. 1). Vnútorný priestor tvoria dve, malým stupňom oddelené oválne priehlbne. Podľa zachytenej situácie vznikli vyťažením rádiolaritovej suro-viny, ktorá v tejto časti bradla tvorila jednu alebo viac vrstiev (Cheben et al. 1996, obr. 68; Cheben et al. 1995, Taf. 1: 1–5). Ťažobná jama je na západnej strane vyme-dzená vápencom (Obr. 2). Je možné predpokladať, že vrstva alebo vrstvy rádio laritu boli obnažené z južnej, a čiastočne i východnej strany. Pri spodnej hrane jamy sa nachádza výrazný odvalový kužeľ tvorený zeminou, zlomkami rádiolaritovej suro-viny a rôzne veľkých blokov vápenca. Podľa zozbieraných vzoriek vyskytoval sa čer-veno-, hnedo- a zeleno- sfarbený rádiolarit. V neveľkej vzdialenosti sa pri lesnej ceste zistili dve kráterovité jamy s kruhovým pôdorysom, z ktorých okraj jednej bol zárezom cesty mierne narušený. V ich blízkom okolí sa nachádzala typovo identická štiepaná industria ojedinelo vyhotovená aj z medovožltého až oranžovo sfarbeného

Obr. 1. Bolešov/Krivoklát, okr. Ilava. Povrchová ťažobná jama v polohe Pri troch kopcoch,pohľad od spodu. Foto: I. Cheben, AÚ SAV

Fig. 1. Bolešov/Krivoklát, Ilava district. Surface exploitation pit at the position Pri troch kopcoch,view from below. Photo: I. Cheben, AÚ SAV


rádiolaritu. Obidve jamy sa nachádzali na mierne sa zvažujúcom teréne, necelých 200 m od jedného z menších prítokov Bolešovského potoka. Doteraz sa na lokalite neuskutočnil archeologický výskum.

2. BORČICE/HORNé SRNIE, POLOHA KAMENICA

Pri povrchovom prieskume na hranici dvoch katastrov (Borčice a Horné Srnie) sa v polohe Kamenica zachytil rozsiahlejší ťažobný areál. Pôvodne bolo nálezisko, na ktorom sa vyskytuje rádiolarit, zaradené do katastra Nemšovej, ktorý prebieha juhozápadne od plochy so zahĺbenými jamami (Cheben, Kaminská 2002, obr. 2). Na južnom a západnom svahu, pod zatrávneným pomerne plochým temenom kopca tvoreným súvislou vrstvou vápenca, sa v širšom oválnom páse zachytilo niekoľko desiatok nerovnomerne rozložených priehlbní kruhového alebo oválneho tvaru (Obr. 3 a 4), ktoré pripomínajú povrchové ťažobné jamy – pingy. Rozmery jednotlivých

Obr. 2. Bolešov/Krivoklát, okr. Ilava. Povrchová ťažobná jama v polohe Pri troch kopcoch,pohľad z vrchu. Foto: I. Cheben, AÚ SAV

Fig. 2. Bolešov/Krivoklát, Ilava district. Surface exploitation pit at the position Pri troch kopcoch,view from above. Photo: I. Cheben, AÚ SAV


jám kolíšu v rozpätí od 3 do 13 m. V súčasnosti sa v zarastajúcom teréne dajú sledovať jamy výraznejšie zahĺbené, ale i jamy plytké. V južnej časti predpokladaného ťažob-ného areálu sa na slabo zatrávnených, resp. eróziou narušených partiách zozbie rali zlomky rádiolaritovej suroviny viacerých farebných variet. Dominovala hlavne čer-venohnedá farebná varieta. Aj kvalita suroviny vykazuje rozdiely, i keď je potrebné počítať s tým, že na povrchu sa nachádzala surovina čiastočne zvetraná. Z viacerých doteraz uskutočnených povrchových zberov sa iba výnimočne získali úštepy, a to aj vzhľadom k tomu, že predmetná poloha neslúži na poľnohospodárske účely, ale iba ako pasienky. Doteraz sa na lokalite neuskutočnil archeologický výskum.

3. KRIVOKLÁT, POLOHA BUKOVINA

V polohe Bukovina sa pri mapovacích prácach zachytilo rozsiahlejšie ťažobné pole, ako i rozsiahly primárny zdroj rádiolaritu (ide o pás rádiolaritovej vrstvy cca 200 metrov dlhý), ktoré sa nachádzajú na pravej strane od Bolešovského potoka.

Obr. 3. Borčice, okr. Ilava/Horné Srnie, okr. Trenčin. Juhozápadná časť ťažobného pola v poloheKamenica. Foto: I. Cheben, AÚ SAV

Fig. 3. Borčice, Ilava district/Horné Srnie, Trenčin district. South-western part of the exploitation field at the position Kamenica. Photo: I. Cheben, AÚ SAV


Na lokalite sa vyskytuje primárny (areál I) aj sekundárny (areál II) zdroj rádiola-ritovej suroviny, ktorá bola na oboch ťažená a následne spracovávaná. Ťažobný areál II je situovaný na miernom svahu s nie výrazným výškovým prevýšením. Na severnej strane je areál po celom úseku oddelený prudkým zrázom. Nad svahom s pingovými útvarmi sa nachádza relatívne veľká plošina, ktorej priestor mohol byť využívaný ako spracovateľská základňa získanej suroviny. Nepriamo to zatiaľ podpo-ruje skutočnosť, že sa v tomto priestore na povrchu vyskytuje väčší počet štiepanej industrie (v najbližšej období sa v tomto priestore plánuje uskutočniť geofyzikálny prieskum – magnetometrom s cieľom zachytiť možné stopy po antropogénnej čin-nosti). Jednotlivé jamy sú na ploche ťažobného pola rozložené nesúrodo (Obr. 5 a 6), čo umožňuje predpokladať, že ich veľkosť, poloha a tvar mohol byť ovplyvnený mno-žstvom rádiolaritovej suroviny sekundárne uloženej v deluviálnych sedimentoch. Prevažne majú oválny tvar pôdorysu a po okrajoch sú lemované valom vzniknu-tým deponovaním vykopanej zeminy. Na ploche ťažobného poľa sa iba minimálne vyskytujú bloky vápenca. Doteraz sa v polohe Bukovina uskutočnil jednak povr-chový prieskum zameraný iba na zistenie základného typologického zastúpenia

Obr. 4. Borčice, okr. Ilava /Horné Srnie, okr. Trenčin. Západná časť ťažobného pola v polohe Kamenica. Foto: I. Cheben, AÚ SAV

Fig. 4. Borčice, Ilava district/Horné Srnie, Trenčin district. Western part of the exploitation fieldat the position Kamenica. Photo: I. Cheben, AÚ SAV


štiepanej industrie, ako i zber v jednometrovej štvorcovej sieti v jednej pri okraji situ-ovanej ťažobnej jamy. Prevažuje výrobný odpad, ale objavili sa sporadicky aj úštepy. Z priestoru ťažobného pola sú doložené všetky najčastejšie používané variety rádio-laritu. Na dvoch jamách sa uskutočnilo aj geofyzikálne meranie (Cheben et al. 2006). V priebehu augusta 2009 sa v jame situovanej v juhovýchodnej časti ťažobného poľa uskutočnil výskum formou sondy, ktorým sa potvrdilo, že sa v týchto miestach ťažil sekundárne deponovaný rádiolarit, ktorý sa tu vyskytoval vo forme nodúl. Zápa-dným smerom od areálu II sa v prudkom svahu vyskytuje primárny zdroj rádiolaritu – označený ako areál I. Rádiolaritová surovina tu vystupuje v úzkom páse, ktorý má na dĺžku cca 200 metrov. V okolí zdroja sa na povrchu nachádza veľký počet štiepanej industrie, predovšetkým preparačné čepele a úštepy, ako aj zvyšky jadier a suroviny. Pri povrchom prieskume sa podarilo nájsť niekoľko riečnych valúnov z granitu a kremenca, ktoré určite pochádzajú zo štrkov rieky Váh. V tomto prípade je možné predbežne predpokladať, že ide o nástroje používané pri ťažbe suroviny nakoľko vykazujú stopy po používaní na obvode – po otĺkaní. Zberom sa taktiež získal veľký kus suroviny (20 × 15 × 10 cm) identifikovanej ako silicit z glacigénnych sedimentov, čo by mohlo nasvedčovať na kontakty s južným Poľskom alebo sever-

Obr. 5. Krivoklát, okr. Ilava. Plocha s ťažobnými jamami v polohe Bukovina. Foto: I. Cheben, AÚ SAVFig. 5. Krivoklát, Ilava district. Area with exploitation pits at the position Bukovina.

Photo: I. Cheben, AÚ SAV


nou Moravou a Sliezskom. V areály I nie sú sledovateľné také terénne útvary, ktoré by poukazovali na povrchovú ťažbu suroviny. Je preto veľmi pravdepodobné, že sa získavala z povrchu – zberom. Z vrstvy sa získali vzorky rádiolaritu veľmi dobrých štiepateľných vlastností. Tak, ako je to doložené aj na iných primárnych zdrojoch, aj tu sa vyskytujú viaceré základné farebné odtiene.

Ťažobný areál v Bolešove/Krivokláte, poloha Pri troch kopcoch, a následne i areál I a II v Krivokláte, poloha Bukovina, naznačujú na strategické územie v rámci bradlového pásma Bielych Karpát. Obidve lokality sú od seba vzdialené vzdušnou čiarou 1900 m.

4. VRŠATSKé PODHRADIE, POLOHA LYSÁ,KÓTA 819

Na juhozápadnom i severovýchodnom okraji pozdĺžneho a úzkeho hrebeňa bez-menného vrchu v polohe Lysá sa zachytili dve ťažobné jamy na rádiolarit. Výraznejšou je kotlovitá jama (Obr. 7) zhruba kruhového pôdorysu, ktorá je situovaná na prudko

Obr. 6. Krivoklát, okr. Ilava. Situovanie ťažobných jám v polohe Bukovina. Foto: I. Cheben, AÚ SAVFig. 6. Krivoklát, Ilava district. Exploitation pits sitting at the position Bukovina.

Photo: I. Cheben, AÚ SAV


sa zvažujúcom svahu. Situovaná je v tesnej blízkosti obnaženého vápencového bra-dla. Jama je vyplnená zeminou premiešanou so zlomkami vápenca, medzi ktorými sa vyskytujú i fragmenty rádiolaritovej suroviny prevažne hnedej a zelenej farby. Odvalový kužeľ sa na pomerne strmom svahu nezachoval. V roku 2008 a 2010 sa vo východnej polovici jamy uskutočnil archeologický výskum, ktorým sa potvrdilo, že ide o pravekú ťažobnú jamu (Cheben, Cheben 2011).

Druhá jama, pri ktorej je veľmi pravdepodobné, že ide tiež o ťažobnú jamu, má nepravidelný tvar a nachádza sa tak isto pri hrane vystupujúceho vápencového bra-dla. Okrem oboch vyššie opísaných priehlbní sa na západnom svahu, 50–60 m pod hrebeňom, na neveľkej ploche vyskytli zlomky rádiolaritu prevažne hnedej, červenoh-nedej a zelenej farby. Napriek tomu, že v tejto časti je svah pomerne strmý je možné na základe konfigurácie terénu predpokladať, že výraznejšie sledovateľná preliačina s mierne terasovitou spodnou časťou vznikla činnosťou pri ťažení rádiolaritovej suro-viny, ktorá tu mohla vo forme vrstvy vystupovať na povrch. Podobný terénny útvar sa zistil aj pri okraji lesa v blízkosti kóty 727, na ktorý upozornili fragmenty rádiolaritu sledované na malom úseku cesty. V oboch polohách s výskytom rádiolaritovej suro-viny sa doteraz archeologický výskum neuskutočnil.

Obr. 7. Vršatské Podhradie, okr. Ilava. Jama na južnom okraji hrebeňa. Foto: I. Cheben, AÚ SAV

Fig. 7. Vršatské Podhradie, Ilava district. A pit at southern edge of the ridge. Photo: I. Cheben, AÚ SAV


5. KRIVOKLÁT, POLOHA BEZOVEC

Predpokladané, avšak doteraz nie nálezmi doložené, ťažobné pole na rádiolarit sa nachádza v katastri Krivoklátu v polohe Bezovec. Na zatrávnenej lúke vo vzdia-lenosti 200 m od vystupujúceho bradla sa zistili dve rozmerné oválne jamy, ktoré silne pripomínajú doteraz zachytené ťažobné jamy v tejto oblasti. V ich blízkosti sa nachádzali zlomky vápenca. Drobné fragmenty rádiolaritu sa zozbierali v záreze cesty a na postupne oderodovávanom pravom brehu potoka.

6. SEDMEROVEC, POLOHA KAŠNÁK

Na výraznom sprašovom chrbte v údolí Váhu, na jeho západnom konci v podhorí Bradlového pásma, sa zachytil pás vápenca obsahujúci vrstvy rádiolaritu. Rádio - l a ritová surovina vystupuje na výraznej terénnej elevácii, kde sa zistilo viacero nerov-nako veľkých zahĺbených jám kruhového tvaru (Obr. 8 a 9). Priehlbne sú nerov-nomerne rozložené na stupňovitom, resp. terasovitom zatrávnenom a čiastočne

Obr. 8. Sedmerovec, okr. Ilava. Jamy na okraji ťažobného poľa. Foto: I. Cheben, AÚ SAV

Fig. 8. Sedmerovec, Ilava district. Pits at the edge of the exploitation field. Photo: I. Cheben, AÚ SAV


stromami i kríkmi porastenom svahu. Bezprostredné okolie ťažobného areálu je v súčasnosti intenzívne poľnohospodársky využívané, čo umožňuje povrchovým prieskumom získať veľký počet štiepanej industrie. Dominujú predovšetkým pre-paračné úštepy a čepele, ako aj rôzne veľké fragmenty suroviny a jadier. Získané artefakty dokladajú spracovanie rádiolaritovej suroviny priamo na mieste ťažby. Z farebných variet sú zastúpené typické červenohnedé až červené, ale aj šedo ze-lené rádiolarity. Okrem týchto farebných variet sa objavujú aj svetlo šedé, šedožlté až béžovo sfarbené rádiolarity, ktorých primárne zdroje neboli doposiaľ zistené v iných skúmaných častiach Bradlového pásma. Táto rádiolaritová surovina sa objavila aj v súbore štiepanej industrie z paleolitickej lokality (szeletien) Moravany nad Váhom, poloha Dlhá (Cheben et al. 2012). Na lokalite sa doteraz archeologický výskum neuskutočnil.

Archeologický výskum, ktorý mal potvrdiť, že ide o praveké banské dielo sa doteraz uskutočnil iba vo Vršatskom Podhradí a na Krivokláte, v polohe Bukovina. V pinge kotlovitého tvaru s priemerom 550 cm sa odkrývala východná polovica z dôvodu, že práve v tejto časti sa zachoval zvyšok nevyťaženej silicitovej suroviny. Postupným odkrývaním sa v hlavnej pinge začistila časť východnej steny s vrstvou rádiolaritu (Obr. 10), ako i časť bradla v spodnej časti pingy. Pôvodné uloženie hor-niny sa čiastočne zachovalo v strede severného okraja jamy a dalo sa sledovať až

Obr. 9. Sedmerovec, okr. Ilava. Jamy na okraji ťažobného poľa. Foto: I. Cheben, AÚ SAV

Fig. 9. Sedmerovec, Ilava district. Pits at the edge of the exploitation field. Photo: I. Cheben, AÚ SAV


po úroveň výkopu. Postupným prehlbovaním vrstiev pri severovýchodnom okraji sa zachytila časť pingy, ktorá pri západnom okraji sledovala zvislo, resp. šikmo ulo- žené vrstvy vápenca.

Výskumom východnej polovice pingy sa získal súbor štiepanej industrie. V rámci hodnoteného súboru boli vyčlenené štyri klasifikačné triedy: a) formy predjadrové a jadrá; b) čepele a jej fragmenty; c) úštepy a odpad; d) nástroje. Samotný súbor štiepanej industrie z priestoru východnej polovice pingy tvorí stošesť artefaktov Do prvej kategórie, ide o predjadrové formy a jadrá, boli zaradené dva artefakty. O niečo početnejšiu kategóriu, spolu dvanásť exemplárov, tvorili čepele a ich fragmenty. Cha-rakter skúmaného objektu plne potvrdil, že najpočetnejšiu skupinu tvorila kategória úštepy a odpad, do ktorej bolo začlenených až 92 artefaktov.

V priebehu posledných rokov sa na západnom Slovensku podarilo zachytiť via-ceré ťažobné polia na silicitovú surovinu v priestore medzi Vlárskym priesmykom a Vršatským Podhradím. Ich koncentrácia na relatívne malom území naznačuje na strategické územie získavania rádiolaritovej suroviny v rámci tejto časti bradlo-vého pásma. Na základe toho je možné oprávnene sa domnievať, že tento priestor

Obr. 10. Vršatské Podhradie, okr. Ilava. Vrstva rádiolaritu vo východnej časti pingy.Foto: I. Cheben, AÚ SAV

Fig. 10. Vršatské Podhradie, Ilava district. A radiolarite layer in the eastern part of the Pinge.Photo: I. Cheben, AÚ SAV


zohrával významnú úlohu pri zásobovaní neolitického a eneolitického obyvateľstva silicitovou surovinou – rádiolaritom a rohovcom. Taktiež novo získané poznatky o surovinovej skladbe zo szeletienskej lokality v Moravanoch nad Váhom, kde sa v súbore štiepanej industrie určila okrem rádiolaritu získavaného zo štrkov Váhu (rádiolaritové okruhliaky) aj rádiolarit zo Sedmerovca (ťažobný areál/primárny zdroj rádiolaritu), umožňujú vysloviť domnienku, že pravdepodobnú ťažbu alebo iba povrchové získavanie tejto suroviny priamo v priestore primárneho zdroja mohlo byť už v paleolite.

Nie je vylúčené, že ďalším podrobným prieskumom sledovaného územia bude počet doteraz evidovaných ťažobných polí rozšírený. Dôležitou úlohou však naďalej ostáva výskum na zachytených lokalitách, aby sa jednoznačne potvrdilo, že v daných prípadoch ide o získavanie rádiolaritovej suroviny z primárnych zdrojov v priebehu neolitu a eneolitu.

LITERATÚRA

Bárta J. 1991 Stredopaleolitická dieľňa v Bartošovej Lehôtke, [in:] Archeologické výskumy a nálezy na

Slovensku v roku 1989, Nitra, s. 20–21.Cheben I., Cheben M. 2005 Doklady pravekej ťažby radiolaritu v oblasti Vršatského Podhradia a Povodia Vláry, [in:]

J. Labuda (ed.), Montánna archeológia na Slovensku, Banská Štiavnica, s. 7–14. 2009a Prírodný výskyt rádiolaritov v oblasti Bielych Karpát, [in:] J. Gancarski (ed.), Surowce

naturalne w Karpatach oraz ich wykorzystanie w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Krosno, s. 129–139.

2009b Získavanie rádiolaritov z primárnych zdrojov v okolí Vršatského Podhradia, [in:] J. Labuda (ed.), Argenti Fodina 2008, Banská Štiavnica, s. 6–11.

2010 Research on Radiolarites of the White Carpathian Klippen Belt, Slovenská archeológia, t. 58 (1), s. 13–52.

2011 Výskum pingy na rádiolarit vo Vršatskom Podhradí, [in:] Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku v roku 2008, Nitra, s. 114–115.

Cheben I., Cheben M., Tirpák J. 2006 Zdroje radiolaritov v oblasti bradlového pásma Bielych Karpát, [in:] V. Hašek, R. Nekuda,

M. Ruttkay (eds.), Sborník věnovaný 85. narozeninám Doc. PhDr Karla Valocha, DrSc., Brno, s. 123–127. „Ve službách archeologie“ 7.

Cheben I., Illášová Ľ. 2002 Chipped industry made of limnoquarzite from žiarska kotlina hollow, [in:] I. Cheben,

I. Kuzma (eds.), Otázky neolitu a eneolitu našich krajín – 2001, Nitra, s. 105–112.Cheben I., Illášová Ľ., Hromada J. 1996 Povrchový prieskum rádiolaritov v Bolešove, [in:] Archeologické výskumy a nálezy na

Slovensku v roku 1994, Nitra, s. 98–99.Cheben I., Illášová Ľ., Hromada J., Ožvoldová L., Pavelčík J. 1995 Eine Oberflächengrube zur Förderung von Radiolarit in Bolešov, Slovenská archeológia,

t. 43 (2), s. 185–204.


Cheben I., Kaminská Ľ. 2002 Výskum paleolitického náleziska v Nemšovej, Slovenská archeológia, t. 50 (1), s. 53–67.Cheben M., Nemergut A., Gregor M. 2012 The lithic raw materials of the Palaeolithic site of Moravany nad Váhom-Dlhá, [in:]

P. Neruda, Z. Nerudová (eds.), Abstract book and excursion guide. 9th SKAM Workshop Moravian Museum, Brno, Czech Republic, Oktober 8–11, 2012. Lithic Raw Materials – Phenomena of the Stone Age, Brno, s. 9.

Vencl S. 1967 K otázce datování tzv. vlárskeho paleolitu, Sborník Filozofickej fakulty Univerzity Komen-

ského, t. 18, Musaica 7, s. 3–13.

IVAN CHEBEN, MICHAL CHEBEN

EVIDENCE OF PREHISTORIC MINING ACTIVITY IN THE AREAOF THE WHITE CARPATHIANS

S u m m a r y

The region between Vršatské Podhradie and the Vlára River basin has long been considered an important area in which radiolarite and chert were exploited from primary sources of the White Carpathians klippen belt. In the last century there was only sporadic field exploration in the area. During the last decades, but especially in 2004 and 2005, the exploration was focused especially on the search for and verification of radiolarite sources. This complemented the information about new, primary occurrences of radiolarite in the monitored area, but, what is important, the exploitation pits – Pingen were documented in exactly the same area, in Bolešov/Krivoklát, Borčice/Horné Srnie, Vršatské Podhradie and Krivoklát, in which chipped industry was found. The material was mostly waste, but, exceptionally, retouched artefacts were documented as well.

So far, the complex of two exploitation pits placed over each other at the position Pri troch kopcoch, situated at the border of the cadastres Bolešov and Krivoklát (Cheben et al. 1995, Abb. 3), must be considered a clear proof of the surface exploitation of radiolarite and chert. Another assumed radiolarite exploitation field was identified during the exploration of the Palaeolithic site in Nemšová (Cheben, Kaminská 2002). The third radiolarite exploitation field was detected in the cadastre of the village of Krivoklát, at the position Bukovina, where geo-physical investigations were also carried out (Cheben et al. 2006). Two exploitation pits were also identified in the cadastre of Vršatské Podhradie, on a longitudinal ridge of an unnamed hill (elevation point 819) at the position Lysá.

Archaeological explorations were only carried out in Vršatské Podhradie, where the eastern half of a cauldron-shaped Pinge, 550 cm in diameter, was uncovered, showing in a part of the eastern wall a layer of radiolarite, as well as part of a klippen in the bottom part of the Pinge. The situation recorded here indicates that radiolarite was also exploited by firesetting, evidence of which is suggested by several artefacts damaged by fire. The exploration of the Pinge yielded a set of chipped industry (106 artefacts), in which four classes could be distinguished: a) pre-core forms and cores; b) blades and their fragments; c) flakes and waste; d) tools.


In recent years exploitation fields for raw silicite material were identified in western Slovakia. In particular, the discovery of a surface pit in Bolešov, at the position Pri troch kopcoch, and then also in the area of Krivoklát, at the position Bukovina, indicate a strategic territory. The two sites are situated 1900 m from each other, in a straight line. One may legitimately assume that the area played a significant role during the Neolithic and Eneolithic periods for the supply of the raw silicite material – the White Carpathians radiolarite and chert. Adding other pri-mary sources of radiolarite in the area of Chrastková, at a distance of 900 m from the position Bukovina, one must assume an increased interest in the exploitation of the raw material in this area. One cannot exclude that with further detailed studies of the monitored area the number of currently registered exploitation fields will increase.

Translated by Anton Pokrivčák


MICHAEL BRANDLa, GERHARD TRNKAb

a Institut für Orientalische und Europäische Archäologie ÖsterreichischeAkademie der Wissenschaften, Wien

b Institut für Urgeschichte und Historische Archäologie(vormals Institut für Ur- und Frühgeschichte) der Universität Wien

THE EASTERN FRINGE: LITHIC RAW MATERIALSFROM THE EASTERNMOST ALPS IN AUSTRIA

1. INTRODUCTION

The easternmost fringe of the Eastern Alps comprises a rich diversity of geological settings hosting various deposits of siliceous raw materials suitable for the production of chipped stone tools. The current paper will specifically focus on silicites (i.e. micro-crystalline, organogenic SiO2-modifications such as chert and radiolarite; Přichystal 2010, p. 178) that were prehistorically exploited and used in Eastern Austria, more precisely Lower Austria and Styria. We will provide a brief geological overview of the study area and – following the Multi Layered Approach method developed by Michael Brandl, Christoph Hauzenberger, Walter Postl, Maria M. Martinez, Peter Filzmoser, Gerhard Trnka (2013) – succeed it with the macroscopic and microscopic definition and characterization of the raw materials present at selected raw material deposits. These are from north to south: The Danube River and its tributaries carrying rock components from the entire Eastern Alpine range, the northern fringe of the Flysch Zone with randomly only mentioned raw material occurrences, the area rich in raw material of the Klippen Zone west of Vienna, and, as the southernmost case, the inner Alpine Rein Basin near the city of Graz in Styria.

The characterization of these raw material deposits has several goals: 1) pre-sentation of the range of prehistorically used SiO2-raw materials in Eastern Austria, though far from any claim to completeness; 2) macroscopic and microscopic com-parison (accompanied by illustrative macro- and micropictures) which can be uti-lized as a valuable research tool for archaeologists working with lithic assemblages

336 MICHAEL BRANDL, GERHARD TRNKA

in the catchment area of our study region; and 3) creating a foundation that can be used to continue and expand this preliminary overview. These assessments will enable researchers to draw an increasingly precise picture of prehistoric raw material procurement strategies, resource management and raw material distribution, even beyond present-day borders.

2. BRIEF GEOGRAPHICAL AND GEOLOGICAL OVERVIEWOF THE STUDY AREA

Geographically, the investigation area is situated in Eastern Austria and extends from the course of the Danube River in the north over the western catchment area of Vienna to the Inner Alpine Neogene Styrian Basin in the south.

Our investigation area involves diverse geological settings. Gravels of the Danube River contain rock components from the entire north central Austrian catchment area. Located in the south are the Molasse Zone and the Flysch Zone, partly over-lapped by the rock masses of the Northern Calcareous Alps (NCA), which form a typical fold and thrust belt. The Northern Alpine limestone formations are espe-cially rich in silicites. In the east, the NCA are bordered by the Grestener and St. Veit Klippen Zone (Wessely 2006).

Located on the southern fringe of the Eastern Alps, the Inner Alpine Neogene Styrian Basin represents the north easternmost subbasin of the Pannonian Basin complex, containing a rare lacustrine tabular chert deposit (Brandl et al. 2011).

A detailed description of the geological setting of the deposits selected for our overview is provided in the following section (Fig. 1).

3. SELECTED SOURCES

The sources discussed below were selected through the criterion of established prehistoric use. It is clear that they only represent a sample of all known and – even more important – all raw material outcrops that were in fact prehistorically used in the investigated area; however, there is very little information on the actual exploitation and use of additional raw material deposits in Eastern Austria. It is also clear that with the intensification of research the number of prehistoric raw material sources in this area will increase, as demonstrated by successful surveys in Western Austria specifically aimed at the location of high Alpine raw material extraction traces (Binsteiner 2008; Leitner 2008a; 2008b; 2010; 2011; Bachnetzer et al. 2012). As initially stated, we will start our “Eastern Austria raw material tour” in the north and proceed to the south of the country. The petrographic characteri-zation of the specific raw materials is provided at the end of the text in Table 1 and Plates 1–4.

337THE EASTERN FRINGE: LITHIC RAW MATERIALS

3.1. Danube River

In Austria, the Danube River passes (from west to east) the rock masses of the Bohemian Massif, crossing the Neogene Tullnerfeld Basin and cuts through the Molasse- and Flysch Zones before it reaches Vienna. Southern tributaries, e.g. the Traisen, Perschling, Große and Kleine Tulln etc., carry and introduce rock compo-nents from three dominating formations, the Molasse Zone, the Flysch Zone and the Northern Calcareous Alps (Wessely 2006). For prehistoric chipped stone tool production, the occurrence of silicites such as siliceous limestone, chert, radiolarite and spiculite were of significant importance. The raw materials exemplarily chosen

Fig. 1. Geological map of the investigation area with the selected raw material sources. Lower Austria: 1 – Rührsdorf/Danube river; 2 – Rappoltenkirchen; 5 – Baunzen; Vienna: 3 – Mauer-Antonshöhe,

4 – Gemeindeberg; Styria: 6 – Rein Basin. Graph: M. Brandl. Adapted from: GBA 2013

Ryc. 1. Mapa geologiczna badanego obszaru z wybranymi miejscami pochodzenia surowców. Dolna Austria: 1 – Rührsdorf nad Dunajem; 2 – Rappoltenkirchen; 5 – Baunzen; Wiedeń: 3 – Mauer-Antons-

höhe, 4 – Gemeindeberg; Styria: 6 – basen Rein. Rys. M. Brandl, wg GBA 2013


for a source characterization were collected at Rührsdorf close to Krems in Lower Austria (Fig. 1: 1).

Silicites from the Danube River:

A. Siliceous limestoneGenetically closely related to chert, siliceous limestone is an accompanying mate-

rial and often a chert precursor in Alpine lithologies. The Danube River gravels con-tain siliceous limestone nodules of different granularity, the finest grained represent the highest quality and were the preferred prehistoric raw material for stone tool production.

B. Chert and its sub-varietiesSedimentary, microcrystalline SiO2-rocks (silicites) formed by biochemical pro -

ces ses are generally referred to as “cherts”. Built up primarily from microfossils, the rock matrix predominantly consists of crypto- and microcrystalline SiO2-modifications, with chalcedony prevailing. The term “chert” can be applied to all silicite varieties, with a specific from referred to as “flint”, which is exclusively bound to Upper Creataceous chalk formations of Northern Europe. Dominating microfossil inclusions are used to define sub-varieties of chert, such as radiolarite, spiculite or spongiolite. In the Danube River, Jurassic chert-varieties occur abundantly and were prehistori-cally utilized for the production of chipped stone tools (Fig. 2).

3.2. Flysch Zone: Rappoltenkirchen

Between the rivers Enns and Danube rises the hilly landscape of the Flysch Zone, situated between the Molasse Zone in the north and the Northern Calcareous Alps in the south. The dominating lithologies of the Flysch Zone comprise marl-, argillite- and sandstone-sequences. The Flysch Zone also hosts the Klippen Belts, protruding in the form of monadnocks harder than the surrounding Flysch Zone rock units (Wessely 2006, pp. 17–18).

At the northern rim of the Flysch Zone – the contact area with the Molasse Zone – occurs a wide range of siliceous raw materials linked to the Wolfpassing Formation. Sandstones and calcareous sandstones of Lower Cretaceous age linked to this for-mation form Klippen-units containing silicites (Wessely 2006, pp. 87–88). Amongst those, a particular microcrystalline silicite – most likely secondarily re-deposited material from such a Klippen context – is of specific interest regarding its prehistoric use (Fig. 3). The natural surface and distinctive traits, i.e. inclusions in the chert matrix, testify their origin in a Flysch Zone-context. The type locality for this chert variety where we collected our reference samples is located at Rappoltenkirchen (Fig. 1: 2), however, it can be also found in the larger catchment area. Since the raw material can be recovered close to the surface, no quarrying techniques had to be applied in prehistoric times; instead material was most likely collected from drain-ages and surface exposures.


3.3. St. Veit Klippenbelt: Vienna – Mauer, Vienna– Gemeindeberg and Baunzen

Within the Flysch Zone occur limestone formations containing chert- and radio-larite-bearing layers. These are linked to the Klippen Zone, which extends throughout the entire Wienerwald area and comprises numerous independent units. West of Vienna occurs the St. Veit Klippen Belt of Upper Jurassic (Thitonian) to Lower Creta-ceous (Neocomian) age. Tectonically, the rock units of the St. Veit Klippen Belt appear separated from the series of the Grestener Klippen Zone, which is located within the Hauptklippenzone and coated by Buntmergel Serie – variegated marl series (Prey 1975; 1979; 1991; Wessely 2006). Recent geochemical investigations revealed that the reddish-greenish components containing reddish-green radiolarites geochemically display a closer relation to Northern Alpine radiolarites than to Pieniny Klippen Belt material (Brandl et al. 2013). Thus, it can be assumed that an overthrusting by NCA components is present within the St. Veit Klippen Belt.

Fig. 2. Rührsdorf, Danube River (Lower Austria). Silicite spectrum.Photo: Vienna-Lithothek (VLI)

Ryc. 2. Rührsdorf nad Dunajem (Dolna Austria). Różne skały krzemionkowe.Fot. Vienna-Lithothek (VLI)


Some of the most important raw material sources from which radiolarites were prehistorically exploited are situated within the St. Veit Klippen Belt (indicated as one source area – Fig. 1: 3–5).

3.3.1. Vienna – Mauer-Antonshöhe

In Liesing, the 23rd district of Vienna, Mauer is situated in the south west of the city. At the easternmost part of the St. Veit Klippen Belt, the Antonshöhe forms one of the monadnocks of this geological zone, reaching an altitude of 356 m a.s.l. Prey (1991) assigns the Antonshöhe cliff to a typical St. Veit Klippe. Covering an area of 400 × 120 m, reddish, Upper Jurassic and whitish, Lower Cretaceous limestones are exposed (Ruttkay 1970; Bechter et al. 2010; Trnka 2011; the same 2014). They contain radiolarites of various colour and quality, ranging from black over grey, green and brownish to red. Most of the pieces show fissures filled with calcite (Fig. 4).

In 1924, traces of Neolithic mining were detected in the course of recent quarry-i ng activities. Josef Bayer (1882–1931) investigated the site in 1929 and 1930 and

Fig. 3. Rappoltenkirchen (Lower Austria). Chert spectrum. Collection Johannes Andrae.Photo: Vienna-Lithothek (VLI)

Ryc. 3. Rappoltenkirchen (Dolna Austria). Zestawienie czertów. Ze zbiorów Johannesa Andrae.Fot. Vienna-Lithothek (VLI)


documented four mining shafts extending to a depth of 8 m (Fig. 5) which contained six burials with seven individuals and grave goods dating to the second half of the 5th millennium BC (Lengyel culture). From the prehistoric debris quarrying tools such as hammer stones and antler picks were also recovered. Further archaeological inves-tigations took place after Bayer’s death, in 1938 and 1949 (Trnka 2011, p. 287; 2014).

3.3.2. Vienna – Gemeindeberg

The Gemeindeberg is located within the same geological area as the Antonshöhe, in the 13th district of Vienna, Ober St. Veit, only 1.2 km to the southwest of the for-mer. The hill rises to 321 m a.s.l. At the Gemeindeberg, the geological stratigraphy

Fig. 4. Vienna – Mauer-Antonshöhe. Radiolarite spectrum. Photo: Vienna-Lithothek (VLI)

Ryc. 4. Wiedeń – Mauer-Antonshöhe. Zestawienie różnych odmian radiolarytu.Fot. Vienna-Lithothek (VLI)


displays (from the youngest to the oldest layer): Aptych limestone (Upper Malm – Lower Cretaceous), siliceous limestones with radiolarite – Malm (Fig. 6), crinoids limestone (Dogger), marls and marly chalk (Gresten Formation, Lias-Lower Dog-ger) and quartz- and arkose-sandstone (Keuper). Archaeological investigations at the slopes of the Gemeindeberg produced evidence for Neolithic settlement as well as radiolarite exploitation activities (Götzinger 2006; Penz 2007).

In this context the monadnock assemblage comprising Roter Berg (“Red Hill”), Girzenberg and Trazerberg east of the Gemeindeberg, is also worth mentioning. Part of the St. Veit Klippen Zone, they show the same geological structure as the

Fig. 5. Vienna – Mauer-Antonshöhe. Shaft III of the radiolarite mine.Photo: PA – NHM Vienna, 20.8.1929, excavation J. Bayer

Ryc. 5. Wiedeń – Mauer-Antonshöhe. Kopalnia radiolarytu.Szyb nr III z wykopalisk J. Bayera w dniu 20 sierpnia 1929 r. Fot. PA – NHM Wiedeń


Gemeindeberg, with Upper Jurassic siliceous limestone and radiolarite of the Roten-berg Formation, which is named after “Roter Berg”. Prehistoric use of the radiolarite from this area was proposed in earlier publications (e.g. Dollinger, Wenty 1962), and some debitage was collected as stray finds at Roter Berg, however, there is no secure evidence for regular raw material extraction activities.

3.3.3. Baunzen

West of Vienna and north and west of the small village of Baunzen near Pur-kersdorf occur Klippen built up from Posidonia beds, shales, cherty shales and radio-larites dating to the Dogger and Malm. They are surrounded by Middle Cretaceous shales and Gault Flysch, showing strong similarities with St. Veit Klippen Belt rock units. The stratigraphic sequence of the Baunzen Klippen comprises marly sandstones and mica-bearing sandy marls from the Dogger and, on top, cherty shales and radiolarites (Malm – Fig. 7). The fact that in the immediate surroundings of these Klippen no Buntmergel Serie is found, which would be indicative of Gresten type Klippen, supports the interpretation that the Baunzen Klippen belong to the St. Veit Klippen Belt, more precisely, to the Rotenberg formation (Prey 1979, pp. 215–216; Wessely 2006, p. 99).

Fig. 6. Vienna – Gemeindeberg. Radiolarite spectrum.Photo: Vienna-Lithothek (VLI)

Ryc. 6. Wiedeń – Gemeindeberg. Zestawienie różnych odmian radiolarytu.Fot. Vienna-Lithothek (VLI)


Interestingly, the highest hill (507 m a.s.l.) belonging to this formation north of Baunzen is referred to as “Feuersteinberg” (= “flint hill”). The recent and yet unpub-lished recovery of lithic workshops containing material highly corresponding to Baunzen radiolarite in the western Wienerwald makes it likely that deposits linked to the Baunzen Klippen were prehistorically exploited, even though we do not know the precise location of procurement. Newst field research has provided evidence for intensive knapping activites at Baunzen (publication in preparation).

3.4. Neogene Styrian Basin: Rein

The Inner Alpine Basins, e.g. Vienna Basin, Styrian Basin and Pannonian Basin, are filled with weathering products of the NCA, overlayered by sediments of later periods. The Rein Basin (Fig. 1: 6) is part of the Neogene Styrian Basin, belonging to

Fig. 7. Baunzen (Purkersdorf, Lower Austria). Radiolarite spectrum.Photo: Vienna-Lithothek (VLI)

Ryc. 7. Baunzen (Purkersdorf, Dolna Austria). Radiolaryt.Fot. Vienna-Lithothek (VLI)


the larger Pannonian Basin complex at the fringe of the Eastern Alps, and displays a rarely observed development of lacustrine tabular (Fig. 8) and nodular chert (Alker 1979; Ebner, Gräf 1979; Hiden, Stingl 1998). Both chert varieties were prehistorically used (Postl et al. 2008; Brandl et al. 2011).

The lacustrine chert deposit in the Rein Basis is exceptional for multiple reasons. Bound to freshwater limestone and bentonite horizons of the Miocene Rein Layers – Badenien (Ebner, Gräf 1979) occur several chert layers in a spatially restricted area. The high visual correspondance of the tabular chert variety with material from the well established Baiersdorf chert deposit in the Franconian Alb has led to its misidentification in the past. Recent investigations were able to create a geochemical “fingerprint” of the raw material and demonstrated the importance of Rein Basin chert in both Palaeolithic and Neolithic assemblages (Brandl et al. 2011). Additionally,

Fig. 8. Rein Basin (Styria). Spectrum of the tabular chert varieties: a) Rein I; b) Rein II; c) Rein III;d) Rein IV; e) Rein. Photo: Vienna-Lithothek (VLI)

Ryc. 8. Basen Rein (Styria). Zróżnicowanie odmian czertu płytowego: a) Rein I; b) Rein II; c) Rein III; d) Rein IV; e) Rein. Fot. Vienna-Lithothek (VLI)


excavations conducted at the raw material deposit revealed raw material extraction in vertical quarrying shafts reaching ca. 5 m in depth from the middle of the 5th mil-lennium BC – Lasinja stage (Fig. 9).

4. DISCUSSION: RAW MATERIAL USE AND DISTRIBUTION

This section explores the use and distribution of the discussed raw materials. To date, the state of the research only allows for preliminary assessments; however we hope to encourage further investigations in that direction, and of course we ourselves are dedicated to analyzing stone tool assemblages specifically aiming at resolving questions concerning distribution patterns, resource management and prehistoric supply networks (one paper dealing with distributional questions regarding the Rein Basin chert is currently under way).

Silicites in the form of gravels from the Danube River were widely used in pre-historic times, supplying the larger catchment area. This is true for the Palaeolithic and succeeding time periods. Nodules of partly very fine grained siliceous limestone,

Fig. 9. Eisbach-Rein (Rein Basin, Styria). Outlines of quarrying shafts in archaeological trenches. September 2013. Photo: Universalmuseum Joanneum Graz

Ryc. 9. Eisbach-Rein (basen Rein, Styria). Zarysy szybów górniczych w wykopach archeologicznych z września 2013 roku. Fot. Universalmuseum Joanneum Graz


chert, radiolarite, spiculite and spongiolite from the Danube River were extensively used, particularly by Palaeolithic people from the Wachau sites, e.g. Willendorf (e.g. Nigst et al. 2008), Krems-Hundssteig (e.g. Einwögerer, Simon 2008), Krems-Wachtberg (e.g. Ziehaus 2007) etc. Nevertheless, the readily available material was not exported over larger distances, but was of major local importance.

At Rappoltenkirchen, situated at the northern fringe of the Flysch Zone, on-site production was detected in the form of extensive flaking and core pre-working of partly high quality silicites. The extent of the use and distribution of this particular raw material is yet unknown. This is mainly due to the fact that such raw materials also occur in similar geological settings, making conclusive assessments difficult. Based on the state of the research, however, it can be assumed that the use of the material was restricted to parts of western Lower Austria.

Material from St. Veit Klippen Belt sources seems to have only been of local sig-nificance. This holds true for radiolarite from the Late Lengyel radiolarite mining site at Mauer-Antonshöhe in the west of Vienna, which has so far only been documented at Early and Middle Neolithic sites situated in the closer catchment area to the source (Mateiciucová 2008, pp. 120–121).

Radiolarite from the Gemeindeberg in Vienna is so far only known from the direct vicinity of the source, which is most likely related to the state of research. Further investigations of Neolithic assemblages from the catchment area will certainly help to fill this lacuna.

Raw material from the Baunzen source area also seems to have only been of local importance, its usage was restricted to the area west of Vienna and the western Wie-nerwald region as indicated by recently discovered lithic workshops.

Further potential raw material sources are situated within the western St. Veit Klippen Belt; however, the prehistoric use of these chert and radiolarite deposits is uncertain and their exploitation, use and distribution especially in Neolithic times have yet to be explored.

Rein Basin chert has been investigated in greater detail in the course of recent studies (e.g. Postl et al. 2008; Brandl 2009). It was possible to prove the use of the nodular type variety (see Table 1) predominantly during Palaeolithic times, allowing for the definition of a Styrian “lithic index fossil” dominating the chipped stone tool assemblages (e.g. Repolust Cave). The distribution of Rein chert nodules is concen-trated in the Middle Mur Valley, with a few exceptions reaching out to ca. 40 km to the south. However, the procurement methods of nodular Rein chert are still unclear and subject of ongoing investigations.

Neolithic exploitation of Rein raw material (predominantly the tabular varieties, see Table 1) is better understood due to the recovery of the actual quarrying site. Cur-rently, preliminary results from an investigation concerning the exploitation, use and distribution of the tabular Rein chert varieties are in press in a special issue of the BAR International Series 2014 (Brandl et al. 2014, in press). Based on a spatial distribution pattern our research results indicate that two different procurement strategies might


have been at work in southeastern Styria during Neolithic times: As the most likely scenarios, one suggests that self-sufficient communities had unlimited access to the Rein Basin chert source; others, further away from the deposit, might have had access to the raw material through generalized (gift giving) or negative (theft) reciprocity (Sahlins 1972), depending on the relationships between the involved communities. The distributional range of Rein chert during Neolithic times involves the entire area of present-day Styria (except for the mountain areas in the north) and parts of Carin-thia, however, it has to be assumed that with the study of museum collections and the recovery of new sites this scale would definitely increase (as recently demonstrated for Carinthia; results are unpublished yet).

5. CONCLUSIONS

Based on our understanding of the procurement (i.e. exploitation), use and dis-tribution of raw materials from the “eastern fringe” of present-day Austria – also representing the eastern fringe of the Eastern Alps – it appears that most of the silicites of this region were only of local and in a few cases, of regional importance. Nonetheless, this situation provides insight into one specific sector of prehistoric resource management: with few exceptions, alpine raw material sources do not carry raw materials of the highest quality, which is mainly related to tectonic stress causing internal fracturing. The resulting clefts and fissures are characteristic for alpine raw materials, reducing the knapping properties significantly. On the other hand, the source regions discussed above contain abundant raw material which was in many cases easily accessible, and most of these deposits could be exploited by gathering and/or shallow digging since the raw material crops out at or close to the surface. This made them attractive for prehistoric communities, which relied on the locally available materials without distributing them over long distances. This seems espe-cially true for sites located in the closer vicinity of the Danube River and the Klip-pen Zones in the Waldviertel in Lower Austria. In rare cases, this eventually led to extended quarrying activities applying shaft mining techniques as documented for Vienna Mauer-Antonshöhe. To date, this still is the only known example of elabo-rate prehistoric underground silicite exploitation in the whole of Austria. It seems the more surprising that material from Vienna Mauer was so locally distributed, however the co-presence of “exotic” high quality materials at most of the Neolithic sites containing Mauer radiolarite suggests that these prehistoric communities were embedded within a larger raw material supply network and that they had access to high quality material from various regions (e.g. Trnka 2004; 2013; Mateiciucová 2008; Mateiciucová et al. 2006).

The situation differs at the southern end of our investigation area: Rein Basin chert was quarried in extraction shafts during Neolithic times and distributed on a regional scale up to ca. 70 km distance, however, its importance is not comparable with the


“big players” like chert from Krumlovský les in southern Moravia (see Oliva 2010) or radiolarite from Szentgál-Tűzköveshegy in western Hungary (e.g. Mateiciucová 2010).

To sum up the results from this investigation, it can be stated that the study of alpine raw materials sensu lato is still in an evolving stage. However, further investi-gations will refine our understanding of prehistoric silicite resource management in alpine contexts. One pattern seems to already emerge from the available archaeological evidence: local material was widely employed for everyday use, specific materials were used for specific tasks (e.g. the production of specific tool types). Futurus persevero!

6. RAW MATERIAL CHARACTERIZATION

The characterization of the silicites from the above mentioned sources is provided in combination with micropictures displaying significant traits such as texture (granu-larity, fracturing, knapping properties) and inclusion patterns (fossil and non-fossil) as defined by Brandl (2014). Table 1 provides the petrographic description of the raw materials from the sources discussed in this paper; Plates 1–4 illustrate the raw mate-rial properties. All micropictures were taken with a stereomicroscope from unpolished surfaces applying water immersion (wet surface), magnification is either 40x or 20x.

Translated by Michael Brandl


Nor

ther

n D

anub

e riv

er s

ilice

ous

Jura

ssic

br

own

– gr

een

radi

olar

ians

, spi

cula

, mar

ine

fore

ign

min

eral

s (e.g

. hea

vy m

iner

als)

,C

alca

reou

s

limes

tone

– re

ddish

– g

rey

detr

itus,

part

ly in

larg

e qu

antit

ies

poor

ly si

licifi

ed co

mpo

nent

s of t

heA

lps (

NC

A)

–

blac

k

host

rock

, sec

onda

ry cl

eft fi

lling

s

(S

iO2-

mod

ifica

tions

/cal

cite

)

ch

ert

Jura

ssic

br

own

– gr

een

radi

olar

ians

, spi

cula

, mar

ine

– re

ddish

de

tritu

s, so

met

imes

larg

er

–

grey

– b

lack

re

mai

ns o

f mar

ie o

rgan

isms

radi

olar

ite

Jura

ssic

re

d –

brow

nish

pr

edom

inan

tly ra

diol

aria

ns,

red

– gr

eeni

sh

mon

axon

spic

ula,

mar

ine

detr

itus

grey

spic

ulite

Ju

rass

ic/

blui

sh –

gre

y pr

edom

inan

tly m

onax

on sp

icul

a,

Cre

tace

ous

ra

diol

aria

ns, m

arin

e de

tritu

s

sp

ongi

olite

Jur

assic

gr

eeni

sh –

gre

y

pred

omin

antly

spon

ge re

mai

ns,

– br

owni

sh –

red

mon

axon

spic

ula,

radi

olar

ians

,

mar

ine

detr

itus

Flys

ch Z

one

Rapp

olte

n-

cher

t/ Ju

rass

ic/

grey

ish-b

lue

part

ly d

omin

atin

g m

onax

on

fore

ign

min

eral

s (he

avy

min

eral

s),

ki

rche

n sp

icul

ite

Cre

tace

ous (

?)

spic

ula,

som

e ra

diol

aria

ns, r

arel

y gl

auco

nite

, poo

rly si

licifi

ed co

mpo

nent

s

mar

ine

detr

itus

of th

e ho

st ro

ck (F

lysc

h co

mpo

nent

s)St

. Vei

t V

ienn

a ra

diol

arite

U

pper

Jura

ssic

red

dish

-bro

wn,

ra

diol

aria

ns (5

0–70

% co

nten

t, ca

lcite

mon

ocry

stal

s, so

me

fore

ign

Klip

pen

Belt

Mau

er-

(Th

iton)

gr

eyish

-gre

en,

man

y ph

anto

ms a

nd w

eath

ered

m

iner

als,

often

vei

n fil

lings

A

nton

shöh

e

– Lo

wer

bl

ack

hollo

w fo

rms)

, mon

axon

spic

ula,

(c

halc

edon

y/ca

lcite

)

Cra

teac

eous

mar

ine

detr

itus

(N

eoko

m)

V

ienn

a ra

diol

arite

grey

ish-g

reen

, ra

diol

aria

ns (–

50%

cont

ent),

tr

igon

ale

crys

tal c

aviti

es, f

orei

gn

Gem

eind

e-

yello

wish

m

onax

on sp

icul

a, m

arin

e de

tritu

s m

iner

als

be

rg

Baun

zen

radi

olar

ite

gr

eyish

-gre

en,

radi

olar

ians

(-m

ax. 5

0% co

nten

t), f

orei

gn m

iner

als (

e.g. h

eavy

min

eral

s)

br

owni

sh-r

eddi

sh m

onax

on sp

icul

a, m

arin

e de

tritu

s

Con

text

Sour

ceM

ater

ial

Geo

logi

cal a

geC

olou

r ran

geFo

ssil

incl

usio

nsN

on-fo

ssil

incl

usio

ns

Tabl

e 1.

Pe

trog

raph

ic ch

arac

teriz

atio

n of

the

raw

mat

eria

lsTa

bela

1. C

hara

kter

ysty

ka p

etro

graf

iczn

a su

row

ców


Styr

ian

Rein

Bas

in

lacu

strin

e M

ioce

ne,

beig

e-w

hite

„s

omet

imes

shel

ls of

Pla

norb

is pe

litic

gra

ins f

rom

the

host

rock

faci

es,

Neo

gene

cher

t: Ba

deni

an

M

ante

lli a

nd fr

eshw

ater

ost

raco

ds m

ainl

y to

war

ds th

e na

tura

l sur

face

Basin

, Rei

n

Rein

I

(C

ondo

na sp

.Ba

sin, “

Rein

and

Cyc

locy

pris

sp.);

gen

eral

yLa

yers

”

lacu

strin

e

po

or in

foss

il in

clus

ions

”

ch

ert:

Rein

II

la

cust

rine

ge

yish

-whi

te,

cher

t:

som

etim

es

Re

in II

I

folia

ted

lacu

strin

e

blui

sh-g

ey

ch

ert:

se

mi-

Rein

IV

tr

anslu

cnet

lacu

strin

e

dark

gre

y-bl

ack

cher

t:

Re

in V

lacu

strin

e

brow

n se

mi-

Cha

roph

yta

pelit

ic g

rain

s, sm

all i

nclu

sions

cher

t:

tran

sluce

nt

(ste

ms a

nd ra

rely

oog

onia

) of

bitu

men

(Alk

er 1

979)

Rein

6

la

cust

rine

gr

ey

ch

ert:

Rein

7

la

cust

rine

be

ige-

whi

te,

rare

ly C

haro

phyt

a

ch

ert:

pa

tchy

Rein

8

Con

text

Sour

ceM

ater

ial

Geo

logi

cal a

geC

olou

r ran

geFo

ssil

incl

usio

nsN

on-fo

ssil

incl

usio

ns

Tabl

e 1.

co

ntin

ued

Tabe

la 1

. c.d

.


Plate 1. Silicites from the Danube riverTablica 1. Skały krzemionkowe z Dunaju

1. Siliceous limestone

Danube river, Rührsdorf, Lower Austria.Northern Calcareous Alps, Jurassic

Granularity: fine – coarse*Clefts: some*Knapping properties: fine – medium

Microphoto: M. Brandl

2. Chert


Granularity: fine – medium*Clefts: many*Knapping properties: medium – poor


3. Radiolarite


Granularity: fine – medium*Clefts: some – many*Knapping properties: fine – poor


4. Spiculite

Danube river, Rührsdorf, Lower Austria.Northern Calcareous Alps, Jurassic/Cretaceous (?)

Granularity: medium – fine*Clefts: some*Knapping properties: fine – medium


* The raw material properties as described in the Plate are defined as follows: 1) Granularity: fine – medium – coarse; 2) Clefts: none – some – many

1000 µm

1000 µm

1000 µm

1000 µm


Plate 2. Silicites from the Flysch Zone and St. Veit Klippen BeltTablica 2. Skały krzemionkowe ze strefy fliszowej i pasma ostańców St. Veit

1. Chert/spiculite

Rappoltenkirchen, Lower Austria,northern fringe of the Flysch Zone,Jurassic/Cretaceous (?)

Granularity: fine – medium*Clefts: some*Knapping properties: fine – medium


2. Radiolarite

Vienna Mauer-Antonshöhe, St. VeitKlippen Belt, Upper Jurassic

Granularity: fine – medium*Clefts: many*Knapping properties: fine – poor


3. Radiolarite

Vienna Gemeindeberg, St. Veit KlippenBelt, Upper Jurassic

Granularity: fine – medium*Clefts: some – many*Knapping properties: fine – medium


4. Radiolarite

„In der Baunzen“, Lower Austria, St. VeitKlippen Belt, Upper Jurassic

Granularity: fine – medium*Clefts: many*Knapping properties: fine – medium



1000 µm

1000 µm

1000 µm

1000 µm


Plate 3. Silicites from the Styrian Neogene Basin, Rein Basin chert ITablica 3. Skały krzemionkowe z neogeńskiego basenu styryjskiego. Czert typu I z basenu Rein

1. Lacustrine chert, type variety Rein I (tabular)

Rein Basin, StyriaMiozene, Badenian

Granularity: medium – coarse*Clefts: some*Knapping properties: fine – medium


2. Lacustrine chert, type variety Rein II (tabular)


Granularity: fine – medium*Clefts: none – some*Knapping properties: fine – medium


4. Lacustrine chert, type variety Rein IV (tabular)


Granularity: fine*Clefts: none – some*Knapping properties: fine


3. Lacustrine chert, type variety Rein III (tabular)


Granularity: fine – medium*Clefts: none – some*Knapping properties: fine – medium



1000 µm

1000 µm

1000 µm

1000 µm


Plate 4. Silicites from the Styrian Neogene Basin, Rein Basin chert IITablica 4. Skały krzemionkowe z neogeńskiego basenu styryjskiego. Czert typu II z basenu Rein

1. Lacustrine chert, type variety Rein V (tabular)


Granularity: fine – medium*Clefts: none – some*Knapping properties: fine


2. Lacustrine chert, type variety Rein 6 (nodular)






Granularity: fine – medium*Clefts: some – many*Knapping properties: medium – poor







1000 µm

1000 µm

1000 µm

1000 µm


REFERENCES

Alker A. 1979 Hornstein aus dem Becken von Rein bei Graz – Steiermark, Mitteilungs-Blatt der Abtei-

lung für Mineralogie am Landesmuseum Joanneum Graz, vol. 47, pp. 1–9.Bachnetzer T., Brandl M., Leitner W. 2012 Steinzeitlicher Abbau von Silex am Rothornjoch in den Allgäuer Alpen, Gemeinde Bach,

Lechtal, [in:] A. Naso, S. Hye (eds.), ATRIUM. Aktuelle Forschungen des Zentrums für Alte Kulturen 2011, Innsbruck, p. 10.

Bechter D., Tropper P., Kaindl R., Leitner W., Nutz B. 2010 Mikro-Ramanspektrometrische Untersuchungen von ost- und südalpinem Silex (Gems-

teltal/Walsertal, Antonshöhe bei Mauer, Österreich; Val di Non, Trentino, Italien), Mittei-l ungen der Österreichischen Mineralogischen Gesellschaft, vol. 156, pp. 23–35.

Binsteiner A. 2008 Steinzeitlicher Bergbau auf Radiolarit im Kleinwalsertal/Vorarlberg (Österreich). Rohst-

off und Produktion, Archäologisches Korrespondenzblatt, vol. 38, pp. 185–190.Brandl M. 2009 Silexlagerstätten in der Steiermark, Mitteilungen der Prähistorischen Kommission der

Österreichischen Akademie der Wissenschaften, vol. 69. 2014 Chert Terminology Revisited: Classification of Rocks within the Chert Group II. Sub-

mitted to Archaeologia Austriaca.Brandl M., Hauzenberger C., Postl W., Martinez M.M., Filzmoser P., Trnka G. 2013 Radiolarite studies at Krems-Wachtberg (Lower Austria): Northern Alpine versus Car-

pathian lithic resources, Quaternary International. http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2013.01.031Brandl M., Hauzenberger C., Postl W., Modl D., Kurta C., Trnka G. 2011 Repolust Cave (Austria) revisited: Provenance studies of the chert finds, Quartär, vol. 58,

pp. 51–65.Brandl M., Martinez M.M., Modl D., Weiss-Krejci E. 2014 Chert from the Rein Basin (Styria, Austria): Prehistoric Use and Distribution. Accepted

for publication in: Oxford. “BAR International Special”.Dollinger E., Wenty K. 1962 Steinzeitlicher Bergbau auf dem Wiener Boden, Österreichischer Berg- und Hütten-

Kalender 1962, pp. 84–89.Ebner F., Gräf W. 1979 Bemerkungen zur Faziesverteilung im Badenien des Reiner Beckens, Mitteilungs-Blatt

der Abteilung für Mineralogie Landesmuseum Joanneum Graz, vol. 47, pp. 11–17.Einwögerer T., Simon U. 2008 Die Steingeräte der Ausgrabungen Krems-Hundssteig 2000–2002, [in:] C. Neugebauer-

Maresch (ed.), Krems-Hundssteig – Mammutjägerlager der Eiszeit, Mitteilungen der Prähistorischen Kommission der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, vol. 67, pp. 177–215.

GBA (ed.) 2013 Geologie von Österreich – Posterkarte. Geologische Bundesanstalt, Wien.


Götzinger M.A. 2006 Überblick zu den verfügbaren Steinrohstoffen in Österreich, [in:] A. Krenn-Leeb,

K. Grömer, P. Stadler (ed.), Ein Lächeln für die Jungsteinzeit. Festschrift für Elisabeth Ruttkay, Archäologie Österreichs, vol. 17 (2), pp. 85–89.

Hiden H., Stingl K. 1998 Neue Ergebnisse zur Stratigraphie und Paläogeographie der „Eibiswalder Schichten”

(Miozän, Weststeirisches Becken, Österreich): Die Otolithenfauna der Tongrube Gas-selsdorf, Geologisch-Paläontologische Mitteilungen, vol. 23, pp. 77–85.

Leitner W. 2008a Steinzeitlicher Bergbau auf Radiolarit Kleinwalsertal/Vorarlberg (Österreich), Archäolo-

gisches Korrespondenzblatt, vol. 38 (2), pp. 175–183. 2008b Steinzeitlicher Silexabbau im Kleinwalsertal, [in:] Archäologie in Deutschland 4,

pp. 28–29. 2010 Steinzeitlicher Silexabbau im Kleinwalsertal, [in:] Zentrum für Alte Kulturen: Das

Zentrum für Alte Kulturen, Jahresbericht 2009. Alte Geschichte und Altorientalistik, Archäologien, Gräzistik und Latinistik, Archäologisches Museum, Fachbibliothek Atrium, Innsbruck, pp. 12–13.

2011 Ein steinzeitliches Silexbergwerk im Kleinwalsertal, Vorarlberg, [in:] res montanarum, Jubiläumsausgabe 2010, Leoben (in press).

Mateiciucová I. 2008 Talking stones: The Chipped Stone Industry in Lower Austria and Moravia and the Begin-

nings of the Neolithic in Central Europe (LBK), 5700–4900 BC, Brno. „Dissertationes archaeologicae Brunenses/Pragensesque” 4.

2010 The beginnings of the Neolithic and raw material distribution networks in eastern Central Europe: symbolic dimensions of the distribution of Szentgál radiolarite, [in:] D. Gronenborn, J. Petrasch (ed.), Die Neolithisierung Mitteleuropas / The Spread of the Neolithic to Central Europe, Internationale Tagung, Mainz 24. bis 26. Juni 2005, Mainz, pp. 273–300. „RGZM – Tagungen” 4.

Mateiciucová I., Trnka G., Götzinger M.A. 2006 Zur Rohstoffverteilung und -verfügbarkeit in der westlichen Lengyel-Kultur, [in:]

A. Krenn-Leeb, K. Grömer, P. Stadler (eds.), Ein Lächeln für die Jungsteinzeit – Fest-schrift für Elisabeth Ruttkay, Archäologie Österreichs, vol. 17 (2), pp. 82–89.

Nigst P.R., Viola B., Haesaerts P., Blockley S., Damblon F., Frank C., Fuchs M.,Götzinger M., Hambach U., Mallol C., Moreau L., Niven L., Richards M.,Richter D., Zöller L., Trnka G., Hublin J.-J. 2008 New research on the Aurignacian of Central Europe: A first note on the 2006 fieldwork

at Willendorf II, Quartär, vol. 55, pp. 9–15.Oliva M. 2010 Pravěké hornictví v Krumlovském lese. Vznik a vývoj industriálně-sakrální krajiny na

jižní Moravě (Prehistoric mining in the „Krumlovský les” (southern Moravia). Origin and development of an industrial-sacred landscape), Brno. „Anthropos: Studies in Anthropo-logy, Palaeoethnology, Palaeontology and Quaternary Geology” 32 (N.S. 24).

Penz M. 2007 Die Bedeutung des Gemeindeberges in Wien 13, Ober St. Veit als jungsteinzeitlicher

Siedlungsplatz, Fundort Wien, vol. 10, pp. 194–197.


Postl W., Brandl M., Hauzenberger C., Hiden H., Jakely D., Könighofer H. 2008 Die Hornstein-Lagerstätte von Rein bei Graz. Neue Erkenntnisse im Zuge von Neu-

funden sowie archäologischen und erdwissenschaftlichen Untersuchungen. Zwischen-bericht einer interdisziplinären Zusammenarbeit, Schild von Steier, vol. 21, pp. 103–119.

Prey S. 1975 Neue Forschungsergebnisse über Bau und Stellung der Grestener Klippenzone des

Lainzer Tiergartens bei Wien (Österreich), Verhandlungen der Geologischen Bundesan-stalt Wien, Heft 2–3, pp. 1–25.

1979 Der Bau der Hauptklippenzone und der Kahlenberger Decke im Raume Purkersdorf-Wienerwaldsee (Wienerwald), Verhandlungen der Geologischen Bundesanstalt Wien, Heft 2, pp. 205–228.

1991 Zur tektonischen Position der Klippe der Antonshöhe bei Mauer – Eine Richtigstellung, Jahrbuch der Geologischen Bundesanstalt Wien, vol. 134, pp. 845–847.

Přichystal A. 2010 Classification of lithic raw materials used for prehistoric chipped artefacts in general and

siliceous sediments (silicites) in particular: The Czech proposal, Archeometriai Műhely, vol. 3, pp. 177–182.

Ruttkay E. 1970 Das jungsteinzeitliche Hornsteinbergwerk mit Bestattung von der Antonshöhe bei Mauer

(Wien 23), Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien, vol. 100, pp. 70–83.Sahlins M. 1972 Stone age economics, Chicago.Trnka G. 2004 Niederbayerischer Hornsteinimport in das niederösterreichische Donautal im Raum

Melk, [in]: B. Hänsel, E. Studeníková (eds.), Zwischen Karpaten und Ägäis. Neolithikum und Ältere Bronzezeit (Gedenkschrift für Viera Němejcová-Pavúková), Rahden/Westf., pp. 309–321. „Internationale Archäologie – Studia honoraria” 21.

2011 The neolithic radiolarite mining site of Wien – Mauer-Antonshöhe (Austria), [in:] K.T. Biró, A. Markó (eds.) with the contribution by K. Gergely and D. Gyuriss, Emlék-könyv Violának 2011 – Tanulsmányok T. Dobosi Viola Tiszteletére / Papers in Honour of Viola T. Dobosi, Budapest, pp. 287–296.

2013 Ein bemerkenswerter Klingenkern aus Szentgál-Radiolarit von Groß-Schollach im west-lichen Niederösterreich, [in:] A. Anders, G. Kulcsár, G. Kalla, V. Kiss, G.V. Szabó (eds.), Moments in Time – Papers Presented to Pál Raczky on His 60th Birthday, Budapest, pp. 277–288. „Ősrégészeti Tanulmányok / Prehistoric Studies” 1.

2014 The Neolithic radiolarite mining site of Wien – Mauer-Antonshöhe (Austria), [in:] K.T. Biró, A. Markó, K.P. Bajnok (eds.), Aeolian Scripts. New Ideas on the Lithic World – Studies in Honour of Viola T. Dobosi, Budapest, pp. 235–245. „Inventaria Praehistorica Hungariae” 13.

Wessely G. 2006 Geologie der österreichischen Bundesländer – Niederösterreich, Wien.Ziehaus J. 2007 Die Silexindustrie der Gravettien-Fundstelle Krems-Wachtberg, Niederösterreich, Gra-

bung 2005, Archaeologia Austriaca, vol. 91, pp. 7–140.


MICHAEL BRANDL, GERHARD TRNKA

NA WSCHODNIM SKRAJU: SUROWCE KRZEMIONKOWEZE WSCHODNIEGO OBRZEŻA ALP W AUSTRII

S t r e s z c z e n i e

We wschodniej Austrii występują w dużych ilościach surowce krzemionkowe potencjal-nie nadające się do produkcji kamiennych narzędzi, ale znana jest tylko niewielka liczba ich złóż, które były wykorzystywane w prehistorii i z których te surowce pozyskiwano. W artykule omówiono surowce z takich źródeł używanych w czasach prehistorycznych, znajdujące się na wschodnim obrzeżu Alp. Uwagę skupiono na biogenicznych modyfikacjach SiO2 określanych jako skały krzemionkowe (np. czert, radiolaryt, spikulit, itp.), pochodzące z wielu stanowisk geologicznych, od Dunaju na północy, przez obszar fliszowy z pasem ostańców (Klippen) St. Veit aż do neogeńskiego basenu styryjskiego na południu. W artykule podano dokładne, geolo-giczne położenie tych złóż, opisano właściwości surowców znajdujących się w tych miejscach z załączonymi zdjęciami w skali mikro i makro oraz omówiono ich wykorzystanie i dystrybucję w czasach prehistorycznych.


PAULINA POTOCKA, KATARZYNA ZDEBInstytut Archeologii


jUBILEUSZOWA KONFERENCjANAUKOWO-KONSERWATORSKA W KRZEMIONKACH

Współczesna historia dzisiejszego Rezerwatu „Krzemionki Opatowskie” rozpo-częła się 19 lipca 1922 r. gdy geolog Jan Samsonowicz (1888–1959), współpracujący z prehistorykiem Stefanem W. Krukowskim (1890–1982), odkrył na terenie niedawno powstałej wsi Krzemionki, w ówczesnym powiecie opatowskim, starożytne pole gór-nicze z młodszej epoki kamienia. Obejmujący jego obszar rezerwat położony jest między wsiami Sudół a Magonie, obecnie w powiecie ostrowieckim województwa świętokrzyskiego. Znajduje się on w administracji Muzeum Historyczno-Archeolo-gicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim (MHA), od maja 2012 roku działającej w nowo wybudowanym zespole budynków obsługujących Rezerwat w Krzemionkach. Ten nowoczesny zespół zabudowań wzniesiony został dzięki staraniom samorządu powia-towego z istotnym udziałem funduszy Unii Europejskiej. Muzeum ostrowieckie admi-nistruje obszarem rezerwatu od 1979 r., a od początku obecnego stulecia zatrudnia nieliczny zespół archeologów, który prowadzi na terenie pola górniczego samodzielne badania. Neolityczna kopalnia w Krzemionkach należy do najlepiej zachowanych obiektów prehistorycznego górnictwa w Europie. Fakt ten zadecydował o uznaniu zabytku za Pomnik Historii przez Prezydenta RP Lecha Wałęsę1.

Dziewięćdziesięciolecie odkrycia neolitycznego pola górniczego obchodzono w roku 2012. Na zakończenie obchodów Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim we współpracy z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (IA UKSW) oraz Samodzielną Pra-cownią Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (SPPGK IAE PAN) zorganizowało ogólnopolską konferencję

1 Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii, Monitor Polski z 1994 Nr 50, poz. 419.

362 PAULINA POTOCKA, KATARZYNA ZDEB

naukowo-konserwatorską: „Prehistoryczna kopalnia ‘Krzemionki Opatowskie’ – Pom-nik Historii, na tle problemów badań, ochrony i zagospodarowania pradziejowych kopalń krzemienia w Polsce i w Europie”. Konferencja obradowała w Krzemionkach w dniach 18–20 kwietnia 2013 roku2.

W skład Komitetu Naukowego konferencji weszli: prof. dr hab. Jacek Lech (prze-wodniczący), prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński z Instytutu Archeologii UKSW i Insty-tutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (IAE PAN) oraz dr Jerzy T. Bąbel, były kierownik Oddziału Państwowego Muzeum Archeologicznego w Krzemionkach, a na początku obecnego stulecia kurator krzemionkowskiego Oddziału Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim oraz wice dyrektor tego Muzeum. Komitet Organizacyjny konferencji tworzyli: mgr Włodzimierz Szczałuba, dyrektor MHA (przewodniczący), dr Janusz Budziszewski z IA UKSW, dr Dagmara Werra z IAE PAN oraz mgr Artur Jedynak i mgr Kamil Kaptur z MHA. Patronat honorowy nad konferencją objęli: Piotr Żuchowski, Generalny Konserwator Zabyt-ków w randze sekretarza stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Adam Jarubas, Marszałek Województwa Świętokrzyskiego.

Celem konferencji było omówienie aktualnego stanu badań prehistorycznego górnictwa krzemienia w Polsce na tle europejskim oraz przedyskutowanie przez przedstawicieli różnych środowisk naukowych, konserwatorskich oraz władz samo-rządowych, aktualnych problemów ochrony, badań, zagospodarowania i promowania neolitycznej kopalni w „Krzemionkach Opatowskich”, z jakimi zmaga się Muzeum Historyczno-Archeologiczne oraz nakreślenie ich możliwych rozwiązań. Te ważne kwestie poruszył w wystąpieniu powitalnym mgr Włodzimierz Szczałuba (Ryc. 1), dyrektor Muzeum (s. 9–13, w tym tomie). Z punktu widzenia gospodarza terenu do tematyki tej nawiązał dr Zdzisław Kałamaga (Ryc. 2), starosta powiatu ostrowiec-kiego, proponując również zebranym, aby zrezygnować z nazwy „Krzemionki Opa-towskie” na rzecz „Krzemionek Ostrowieckich” lub samych „Krzemionek”. Wątki te kontynuo wał prof. dr hab. Bogusław Gediga (Ryc. 3), przewodniczący Komitetu Nauk Pra- i Proto historycznych PAN w referacie Dziedzictwo kulturowe troską nie jedynie archeologów. Naświetlił w nim podstawowe problemy rezerwatu krzemionkowskiego w oczach środowiska archeologicznego. Prof. Gediga podkreślił, iż ochrona „Krze-mionek Opatowskich” jest wymogiem etycznym nie tylko badaczy, ale i władz samo-rządowych, a co za tym idzie na tych ostatnich spoczywa obowiązek kształtowania w odpowiedni sposób świadomości społecznej mieszkańców powiatu, a zwłaszcza gmin, na których terenie znajduje się neolityczne pole górnicze (s. 15–19).

Pierwsza sesja, której przewodniczył dr Janusz Budziszewski, poświęcona była zaprezentowaniu kluczowych problemów ochrony rezerwatu „Krzemionki Opa tow-skie”, historii idei jego wpisania na listę światowego dziedzictwa UNESCO i obecnym

2 P. Potocka i K. Zdeb, Ogólnopolska konferencja naukowo-konserwatorska „Prehistoryczna kopal-nia ‘Krzemionki Opatowskie’ – Pomnik Historii, na tle problemów badań, ochrony i zagospodarowania pradziejowych kopalń krzemienia w Polsce i w Europie”, Krzemionki, 18–20 kwietnia 2013 r., Archeologia Polski, t. 58 (1–2): 2013, s. 258–271.

363JUBILEUSZOWA KONFERENCJA NAUKOWO-KONSERWATORSKA

Ryc. 1. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Sala konferencyjna Muzeum Historyczno-Archeologicznego w dniu 18 kwietnia 2013 r.

Dyrektor Muzeum mgr Włodzimierz Szczałuba otwiera obrady konferencji. Fot. J. Lech

Fig. 1. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district. Conference room at the Historical and Archaeological Museum, April 18, 2013. Włodzimierz Szczałuba MA, the museum’s

director, is opening the conference. Photo: J. Lech

Ryc. 2. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski.

Wystąpienie powitalne starosty powiatudr. Zdzisława Kałamagi. Fot. J. Lech

Fig. 2. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district.

The district starost, Dr Zdzisław Kałamaga, greets participants. Photo: J. Lech


szansom jej realizacji oraz początkom zainteresowań krzemieniem pasiastym w archeologii, odkryciu i pierwszym badaniom kopalni. Ze względu na znaczenie zagadnień omówionych w tej sesji poświęcimy jej najwięcej miejsca.

Sesję rozpoczął referat prof. dr. hab. Zbigniewa Kobylińskiego, zatytułowany Kopalnia ‘Krzemionki Opatowskie’, ochrona dziedzictwa kulturowego i lista świato-wego dziedzictwa UNESCO (s. 123–145). Referent zapoznał słuchaczy z procedurami wpisywania obiektów na listę światowego dziedzictwa UNESCO, a także z płynącymi z tego tytułu korzyściami oraz obowiązkami spoczywającymi na instytucjach opie-kującymi się tak wyróżnionymi zabytkami (Ryc. 4).

Polska zasygnalizowała komisji UNESCO zamiar zgłoszenia Krzemionek na listę światowego dziedzictwa na początku 1998 r., gdy sytuacja była po temu bardzo sprzyjająca. Urząd Generalnego Konserwatora Zabytków nie zdawał sobie wówczas sprawy z ogromu zaniedbań występujących w Krzemionkach; niewytyczenia granic rezerwatu i braku jakiegokolwiek programu jego ochrony. Szansy z końca XX w. nie wykorzystano, a Polska na początku wieku XXI wycofała „Krzemionki” ze wstępnej, krajowej listy obiektów przewidzianych do zgłoszenia na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Obecnie wystąpienie z ewentualnym wnioskiem o wpisanie Krzemionek na wspomnianą listę prof. Z. Kobyliński uważa za niezwykle trudne. W zakończeniu mówca podkreślił, że koniecznym warunkiem do wpisania jakiegokolwiek obiektu na listę światowego dziedzictwa UNESCO jest poparcie ze strony lokalnej społeczności, na której terenie dany obiekt się znajduje. W latach 1998–2002 takiego poparcia dla Krzemionek zabrakło.

Drugim referentem był prof. dr hab. Jacek Lech. W wystąpieniu zatytułowanym Podstawowe problemy ochrony i zagospodarowania prehistorycznej kopalni ‘Krzemionki Opatowskie’ z perspektywy lat, przypomniał, że odkrycie bardzo dobrze zachowanej, ale w latach 1922–1928 już poważnie niszczonej, neolitycznej kopalni krzemienia we wsi Krzemionki, pow. opatowski, rozpoczęło starania polskich instytucji archeolo-gicznych o ochronę pola górniczego, utworzenie rezerwatu i rozpoznanie naukowe obiektu. Osobą, która najwięcej na obu tych polach zrobiła w latach II Rzeczy- pospolitej był archeolog Stefan Krukowski3. Zasługi w tej dziedzinie mieli również prof. Józef Kostrzewski (1885–1969) jako prezes Polskiego Towarzystwa Prehistorycz-nego i dr Roman Jakimowicz (1889–1951), dyrektor Państwowego Muzeum Archeo-logicznego w Warszawie (PMA). Po wojnie duży wkład w ochronę kopalni wniósł mgr inż. arch. Tadeusz R. Żurowski (1908–1985), działający w Krzemionkach w latach pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Badania rozpo-częte w „Krzemionkach Opatowskich” w sierpniu 1979 r. i związana z nimi koncepcja ekspozycji neolitycznego górnictwa nawiązywały do doświadczeń badań i udostęp-nienia kopalni Rijckholt – St. Geertruid w Holandii. Prof. Lech przypomniał tę kon-cepcję i zilustrował otwarcie trasy podziemnej w Rijckholt w maju 1979 r., w którym uczestniczył oraz prace PMA podjęte w tym samym roku w Krzemionkach. Referent

3 S. Krukowski, Krzemionki Opatowskie, Warszawa 1939, s. 113–121.


Ryc. 3. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Wystąpienieprof. dr. hab. Bogusława Gedigi, przewodniczącego Komitetu Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN.

Fot. K. Kaptur

Fig. 3. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district. Prof. Bogusław Gediga, chairman of the Committee for Pre- and Protohistorical Sciences of the Polish Academy of Sciences,

is delivering his speech. Photo: K. Kaptur

Ryc. 4. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Wystąpienieprof. dr. hab. Zbigniewa Kobylińskiego, dyrektora Instytutu Archeologii Uniwersy-

tetu Kardynała Stefana Wyszyńskiegow Warszawie. Fot. J. Lech

Fig. 4. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district. Director of the Institute of Archaeology, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw, Prof. Zbigniew Kobyliński, is delivering his

speech. Photo: J. Lech


uzasadnił dlaczego rezerwat „Krzemionki Opatowskie” należy do najwyższej klasy zabytków prehistorycznego górnictwa w Europie i na świecie.

Zdaniem referenta co najmniej dyskusyjna jest koncepcja zagospodarowania rezer-watu w Krzemionkach, ze względu na nadmierną ingerencję współczesnych obiektów w oryginalny krajobraz neolitycznego pola górniczego i podziemi kopalnianych. Na zakończenie omówił odmienne zasady zagospodarowania realizowane na obszarze innych, podobnej klasy obiektów prehistorycznego górnictwa krzemienia w Europie.

Po dwóch pierwszych wystąpieniach ponownie głos zabrał starosta powiatu dr Zdzisław Kałamaga, stwierdzając, że oczekuje podjęcia decyzji przez zgromadzo-nych na konferencji naukowców, czy Krzemionki mają stać się wyłącznie ośrodkiem badawczym zarządzanym przez instytucję naukową, czy też mają być obiektem udo-stępnionym szerszej publiczności. Podkreślił, że gotów jest przekazać Krzemionki pod zarząd Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego lub Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jeżeli tylko będą chciały je przejąć. Dr Kałamaga podjął także obronę praktyki sprzedaży w rezerwacie krzemienia pasiastego w charakterze pamiątki wskazując, że krzemień ten i tak sprzedawany jest w wielu innych miejscach, czego nie można zabronić. W odpowiedzi ad vocem prof. J. Lech stwierdził, że udo-stępnienie Krzemionek dla masowego ruchu turystycznego nigdy nie było sprawą sporną; dyskusyjne jest jak udostępniać. Najważniejsze jednak jest, aby zgodzić się, że wspólnym i naczelnym obowiązkiem wszystkich podmiotów odpowiedzialnych za rezerwat „Krzemionki Opatowskie” jest ochrona prehistorycznego pola górniczego. Inne cele, w tym udostępnienie, nie mogą być realizowane w nadmiernym stopniu kosztem ochrony zabytku. Sprzedaż krzemienia pasiastego w Krzemionkach należy jego zdaniem do czynników stymulujących rozkopywanie zabytkowych obiektów na terenie neolitycznych pól górniczych w Krzemionkach i w ich sąsiedztwie.

Trzeci referat w pierwszej sesji zatytułowany Krzemień pasiasty i początki badań prehistorycznego górnictwa w Polsce wygłosiła mgr Danuta Piotrowska z PMA (s. 21–51), instytucji najbardziej zasłużonej w dotychczasowym rozpoznawaniu archeo logicznym neolitycznej kopalni w Krzemionkach4. Zostały w nim zaprezen-towane początki zainteresowania krzemieniem pasiastym w kręgu szkoły kulturowo--historycznej G. Kossinny i ich wpływ na podjęcie badań nad pochodzeniem tego surowca w Polsce, znanego już w tym czasie S. Krukowskiemu ze stanowisk archeo-logicznych na Kielecczyźnie, gdzie miejscowi nazywali go „salcesonem”. Referentka omówiła początki badań i ochrony kopalni odkrytej przez J. Samsonowicza, podkreś- lając znaczenie jego współpracy z S. Krukowskim. Krzemionki po powstaniu PMA w 1928 r. zostały objęte różnymi działaniami prowadzonymi z ramienia tej instytucji, mającymi ograniczyć i stopniowo wyeliminować niszczenie pola górniczego.

Pierwszą sesję zamknęło wystąpienie prof. dr hab. Bogdana Balcera, uczestnika badań w Krzemionkach w latach sześćdziesiątych XX wieku (s. 105–121). Referent

4 D. Piotrowska, Z dziejów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Wiadomości Archeologiczne, t. 56: 2002–2003 (2003), s. 13–35.


przypomniał na wstępie koncepcję udostępnienia neolitycznych obiektów górniczych opracowaną w tym okresie, której był i jest zwolennikiem (Ryc. 5). Kontynuując wątek historyczny referatu D. Piotrowskiej, prof. B. Balcer przedstawił osobiste wspomnie-nia, spostrzeżenia i refleksje dotyczące rezerwatu.

Ryc. 5. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski.Wystąpienie prof. dr. hab. Bogdana Balcera, wieloletniego badacza neolitycznej

kopalni „Krzemionki Opatowskie”. Fot. J. Lech

Fig. 5. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district.Prof. Bogdan Balcer has studied the “Krzemionki Opatowskie”

mine for many years. Photo: J. Lech


Sesję zamknęła ożywiona dyskusja, nasuwająca wniosek o braku porozumienia między archeologami, przyrodnikami („Krzemionki Opatowskie” to także rezerwat przyrodniczy objęty programem Natura 2000) i przedstawicielami miejscowej władzy, w której gestii znajduje się rezerwat, co do podstawowych zasad optymalnej polityki wobec Krzemionek, ich ochrony i zagospodarowania oraz skali i zakresu eksploatacji turystycznej. W dyskusji zwrócono m.in. uwagę na istotną rolę edukacji społecznej w skuteczniejszej ochronie obiektu w celu zachowania go dla przyszłych pokoleń oraz na potrzebę szukania wspólnych celów w kształtowaniu zasad i metod ochrony, jak też zakresu turystycznego wykorzystania zabytkowej kopalni. W związku z rysującą się różnicą zdań, wysunięto postulat porozumienia się środowisk zainteresowanych ochroną „Krzemionek Opatowskich”.

Głębokie kontrowersje wokół rezerwatu znane są od wielu lat. Dotyczą one przede wszystkim sposobu zarządzania obiektem, w tym niedostatecznej ochrony neolitycz-nego pola górniczego. Od trzydziestu pięciu lat rezerwat znajduje się w gestii Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim. Jak wskazuje nazwa muzeum i fakt, że zatrudnia ono tylko dwóch archeologów, sprawy archeologii nie należały w nim dotąd do najważniejszych.

Myślą przewodnią drugiej sesji, której przewodniczył prof. Jacek Lech, było szu-kanie wzorów optymalnego zarządzania archeologicznymi Pomnikami Historii oraz rozwiązywania dylematów jakie w przypadku „Krzemionek Opatowskich” stwarza potrzeba ochrony dziedzictwa kulturowego oraz przyrody, równolegle z ważnym zadaniem właściwego udostępnienia obiektu zwiedzającym.

Dlatego w sesji tej przedstawiono trzy referaty przygotowane na zaproszenie Komitetów Naukowego i Organizacyjnego Konferencji, dotyczące m.in. dwóch innych archeologicznych Pomników Historii, które mogą stanowić dobry wzór dla pożądanego rozwoju muzeum ostrowieckiego. Pierwsze wystąpienie Muzeum i rezer-wat archeologiczny w Biskupinie – Pomnik Historii. Doświadczenia i dorobek ostat-nich 30 lat, dotyczyło najczęściej odwiedzanego muzeum archeologicznego w Polsce. Zostało przygotowane przez mgr. Wojciecha Piotrowskiego (Ryc. 6), sekretarza nauko-wego Muzeum, który był referentem i mgr. Wiesława Zajączkowskiego, wielo letniego dyrektora tej zasłużonej placówki. W referacie został omówiony imponujący dorobek biskupińskiego muzeum w ostatnim trzydziestoleciu, jego organizacja, skład i funkcja Rady Muzeum, w której zasiadają nie tylko przedstawiciele środowiska archeologicz-nego. W podobny sposób został przygotowany drugi referat Ostrów Lednicki – Pomnik Historii. Kulturowe dziedzictwo Piastów, wygłoszony przez mgr. Jacka Wrzesińskiego z Rezerwatu Archeologicznego Gród w Grzybowie, Oddział Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, w którym referent przedstawił strukturę i działalność Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy i podległych mu oddziałów.

Wystąpieniem kończącym drugą sesję był referat Ojcowski Park Narodowy: wybrane problemy ochrony przyrody i krajobrazu kulturowego dr. Józefa Partyki i dr Anny Sołtys-Lelek z Ojcowskiego Parku Narodowego (OPN). Referat wygłosił dr Partyka, wicedyrektor OPN, a jednocześnie członek władz krajowych PTTK. W referacie była


mowa o powstaniu parku, jego dorobku naukowym i wydawniczym oraz o koniecz-nych kompromisach związanych z kompleksową ochroną przyrody i krajobrazu kulturowego, a także o tym, że OPN bez powodzenia był zgłaszany dwukrotnie na światową listę UNESCO.

Po dyskusji i przerwie rozpoczęły się obrady trzeciej sesji, pod przewodnictwem dr. Józefa Partyki. Zdominowała je tematyka badań nad ukształtowaniem pól górni-czych, wykorzystujących skanowanie laserowe LiDAR, prowadzonych w ostatnich latach intensywnie między innymi przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Pierwszy referat Inwentaryzacja zniszczeń na powierzchni pradziejowych punktów eksploatacji krzemienia pasiastego wygłosiła Katarzyna Radziszewska z tej placówki (s. 167–187). Wystąpienie poświęcone było rzeźbie pól górniczych kopalń krzemie-nia pasiastego „Borownia” i „Korycizna” w świetle wyników badań przeprowadzonych metodą LiDAR oraz najnowszym rezultatom inwentaryzacji ich zniszczeń. Oba

Ryc. 6. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Wystąpieniemgr. Wojciecha Piotrowskiego z Muzeum Archeologicznego w Biskupinie. Fot. J. Lech

Fig. 6. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district. Wojciech Piotrowski MAfrom the Archaeological Museum in Biskupin is delivering a paper. Photo: J. Lech


stanowiska dewastowane są wkopami rabunkowymi, mającymi dostarczyć tego mod-nego ostatnio kamienia jubilerskiego. Stwierdzono też ślady działalności poszukiwa-czy skarbów, tak zwanych obecnie „detektorystów”.

Kolejny referat pt. Nowe badania pola górniczego ‘Skałecznica Duża’ zaprezentował Michał Jakubczak, magistrant z Instytutu Archeologii UKSW. Referent przedstawił krótką historię poznawania tego obiektu, odkrytego wiosną 1983 r. W roku 2011 dzięki dalszym badaniom przy zastosowaniu skanowania laserowego LiDAR udało się ustalić, że pole górnicze ma znacznie większy zasięg niż sądzono początkowo.

Ostatni referat tego dnia zatytułowany Budowa geologiczna rezerwatu ‘Krzemionki’ w świetle obrazowań LiDAR wygłosił dr Janusz Budziszewski. Referent omówił wyniki skanowania laserowego LiDAR kopalni „Krzemionki Opatowskie”, które pozwalają na zweryfikowanie dotychczasowej wiedzy geologicznej o omawianym terenie.

Końcowa dyskusja podkreśliła użyteczność techniki LiDAR w badaniach i ochro-nie prehistorycznych pól górniczych. W jej toku okazało się, że na obszarze prehisto-rycznych pól górniczych „Borownia” i „Korycizna” badania i inwentaryzację znisz-czeń prowadzą od kilku lat, niezależnie od Instytutu Archeologii UKSW, archeolodzy z krzemionkowskiego Oddziału Muzeum w Ostrowcu Świętokrzyskim oraz z SPPGK IAE PAN w Warszawie, przy zastosowaniu klasycznych metod archeologicznych.

Czwarta sesja rozpoczynająca w piątek 19 kwietnia drugi dzień obrad, poświęcona była kopalni i rezerwatowi „Krzemionki Opatowskie” oraz kontekstowi osadniczemu prehistorycznego górnictwa krzemienia pasiastego. Obrady sesji prowadził dr Fabian Welc z Instytutu Archeologii UKSW.

Pierwszy referat Badania i problemy kopalni Krzemionki wygłosił dr Jerzy T. Bąbel, wieloletni badacz tego stanowiska. Dr Bąbel był pierwszym archeologiem zatrudnio-nym w ostrowieckim muzeum. Mówca podkreślił na wstępie, że jego rodzina od poko-leń mieszka w Ostrowcu Świętokrzyskim, a jako osoba najdłużej związana z ochroną, badaniami i udostępnieniem kopalni w Krzemionkach czuje się w obowiązku przed-stawić, na zamknięcie obchodów dziewięćdziesiątej rocznicy odkrycia tego wyjątko-wego zabytku, problemy krzemionkowskie takimi, jakimi rzeczywiście są (Ryc. 7).

W wystąpieniu nie pozbawionym emocji referent odniósł się do historii badań tego cennego obiektu, punktując różne niedostatki przeprowadzonych badań oraz błędne poglądy pojawiające się na ich temat w literaturze przedmiotu. Poruszył także problemy ochrony i zarządzania rezerwatem przez MHA, z jakimi spotkał się jako osoba odpowiedzialna za rezerwat krzemionkowski.

Drugi referat Ostatnie badania archeologiczne w pradziejowych kopalniach krze-mienia pasiastego w Krzemionkach, przedstawili mgr Kamil Kaptur i mgr Artur Jedy-nak, archeolodzy z Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu „Krzemionki”, Oddziału MHA. Referenci omówili wyniki badań prowadzonych na terenie tzw. Wielkich Komór, powstałych w okresie międzywojennym w wyniku „dzikiej” eksploatacji wapienia przez mieszkańców nieistniejącej już wsi Krzemionki. Oprócz tego poruszyli wybrane problemy konserwatorskie, z jakimi spotkali się podczas ich zabezpieczania oraz tworzenia podziemnej trasy turystycznej.


Następnie wystąpiła dr Hanna Kowalewska-Marszałek z IAE PAN z referatem Osadnictwo społeczności środkowo- i późnoneolitycznych w rejonie kopalń krzemienia pasiastego, opartym na ciekawych wynikach wieloletnich badań autorki, dotyczących osadnictwa ludności kultur pucharów lejkowatych i amfor kulistych na Wyżynie Sandomierskiej.

Kolejny referat o podobnej tematyce zatytułowany Osadnictwo wspólnot kultury amfor kulistych w otoczeniu pradziejowych kopalń krzemienia dorzecza dolnej Kamien-nej. Analiza przy zastosowaniu metod GIS, wygłosili mgr Artur Jedynak z MHA i mgr Szymon Kalicki ze Skansenu Archeologicznego Karpacka Troja w Trzcinicy – Oddział Muzeum Podkarpackiego w Krośnie. Badacze przedstawili także intere-sującą analizę użyteczności metody GIS.

Ostatni referat w czwartej sesji zaprezentowali mgr Artur Jedynak i mgr Kamil Kaptur z Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu „Krzemionki” oraz mgr Urszula Jedynak z Pracowni Badań i Nadzorów Archeologicznych „Labrys” w Ostrowcu Świętokrzyskim. Referat Osada ludności kultury amfor kulistych na stanowisku 63 w Krzczonowicach, gm. Ćmielów. Z badań nad zapleczem osadniczym pradziejowych

Ryc. 7. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Sala konferencyjnaMuzeum Historyczno-Archeologicznego w czasie obrad w dniu 19 kwietnia 2013 r.

Referat wygłasza dr Jerzy T. Bąbel. Fot. J. Lech

Fig. 7. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district. Conference roomat the Historical and Archaeological Museum during the second day of the proceedings.

Dr Jerzy T. Bąbel is delivering a paper. Photo: J. Lech


kopalń krzemienia pasiastego, traktował o wynikach badań ratowniczych na tym sta-nowisku w latach 2006–2011. Miały one na celu określenie powierzchni i charakteru osady ludności kultury amfor kulistych.

Po przerwie przewodnictwo sesji piątej konferencji objęła dr Hanna Kowalewska--Marszałek. Tematyka obrad koncentrowała się na badaniach i ochronie stanowisk górniczych w rejonie rzeki Kamiennej.

Pierwszy referat wygłosili dr Janusz Budziszewski (Ryc. 8) i mgr Witold Grużdź z IA UKSW (s. 147–166). Autorzy zaprezentowali próbę podsumowania dawnych i najnowszych badań kopalni krzemienia w Ożarowie na stanowisku „Za garncarzami”.

Ryc. 8. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski.Wystąpienie dr. Janusza Budziszewskiego, wicedyrektora Instytutu Archeologii

Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Fot. J. Lech

Fig. 8. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district.Dr Janusz Budziszewski, deputy director of the Institute of Archaeology,

Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw, is delivering a paper. Photo: J. Lech


Poruszony został temat stratygrafii geologicznej krzemienia ożarowskiego. Mgr Witold Grużdź przedstawił analizę wytworów krzemiennych z omawianej kopalni.

Kolejnymi referentami byli dr Fabian Welc z IA UKSW, dr Radosław Mieszkowski z Instytutu Geologii Inżynierskiej i Hydrologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz mgr Witold Migal z PMA. Omówiono zasady zastosowania georadaru na stanowi-skach archeologicznych i wyniki badań pozostałości po pradziejowym górnictwie krzemienia na stanowisku „Borownia” z użyciem metody GPR.

Trzeci referat Odkrycie kolejnego punktu pradziejowej eksploatacji krzemieni pasia-stych w południowym skrzydle niecki Magoń – Folwarczysko wygłosił mgr Witold Grużdź. Opowiedział o odkryciu stanowiska archeologicznego zlokalizowanego na podstawie analizy wyników skanowania laserowego LiDAR.

Referatem kończącym sesję piątą było wystąpienie dr. Marka Florka z Wojewódz-kiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach, Delegatura w Sandomierzu (s. 203–223). Przedstawił on stan zachowania, zagrożenia oraz możliwości ochrony kopalń krze-mienia znajdujących się na terenie Delegatury. Wśród głównych zagrożeń wymienił panującą obecnie modę na biżuterię wykonywaną z krzemienia pasiastego, stymu-lującą pogoń za tym surowcem. Ponieważ dotychczas nikt nie otrzymał oficjalnego zezwolenia na wydobycie tego rodzaju krzemienia, prowadzi to do nielegalnych poszu-kiwań na prehistorycznych polach górniczych „pasiaka”, mimo ich prawnej ochrony.

Po przerwie rozpoczęła się sesja szósta konferencji. Obradom przewodniczył mgr Witold Migal, wieloletni badacz kopalni krzemionkowskiej z ramienia PMA, obecnie przewodniczący Rady Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Pierwszy referat Badanie zróżnicowania geochemicznego i petrograficznego krze-mieni z mezozoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich – możliwości i ograniczenia przygotowali: dr Rafał Siuda i mgr Oliwia Grafka z Wydziału Geologii Uniwer-sytetu Warszawskiego wraz z dr Dagmarą Werra z SPPGK IAE PAN. Dokonana przez badaczy analiza chemiczna krzemienia czekoladowego i pasiastego pozwoliła stwierdzić, że w krzemieniach tych znajdują się skamieniałości, tzw. winocysty, które mogą posłużyć do identyfikacji wychodni, z jakich został wydobyty surowiec.

Drugie wystąpienie autorstwa prof. Jacka Lecha i dr Dagmary Werra nosiło tytuł Wierzbica ‘Zele’, pow. Radom – eksploatacja i znaczenie krzemienia w epoce brązu: wyniki badań, problemy i hipotezy. Referat opracowano na kanwie przygotowywanej monografii tej kopalni przez SPPGK IAE PAN. Zwrócono uwagę na wiarygodne wyniki datowań metodą 14C, a także przedstawiono wyniki analiz materiału odkry-tego na polu górniczym, potwierdzające obserwacje mgr. W. Migala odnoszące się do materiałów krzemiennych ze stanowiska „Krzemianka” w Rybnikach, pow. Bia-łystok. Zaprezentowano również nowe wnioski dotyczące możliwych interpretacji znaczenia późnej działalności górniczej na terenie pola górniczego „Zele”, znajdu-jących potwierdzenie w wynikach badań prof. Martina Olivy na terenie kompleksu górniczego Krumlovský les na południowych Morawach5.

5 Referat ten w rozszerzonej wersji zostanie opublikowany na łamach czasopisma Archeologia Polski.


Ostatni referat w tym dniu Kopalnictwo eratycznych surowców litycznych w strefie wielkodolinnej Niżu Polski wygłosił dr Piotr Chachlikowski z Instytutu Prahistorii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Przedstawił bogato ilustrowane wyniki badań prowadzonych na stanowisku Chłopiny, pow. Gorzów Wielkopolski. W podsumowaniu wystąpienia referent zasugerował, że istniało tam paleolityczne kopalnictwo surowców eratycznych.

W dyskusji najwięcej uwagi poświęcono podstawom wniosków dr. Chachlikow-skiego. Kilka pytań dotyczyło programu badań zróżnicowania krzemieni z mezo-zoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich.

Drugi dzień obrad zakończył się uroczystą kolacją wydaną dla uczestników kon-ferencji przez władze powiatowe i Muzeum Historyczno-Archeologiczne.

Sobota, 20 kwietnia, była ostatnim dniem obrad. Zgodnie z programem odbyła się ostatnia, siódma sesja oraz wycieczki. Sesji poświęconej najnowszym badaniom prehistorycznego górnictwa krzemienia poza granicami Polski przewodniczył mgr Wojciech Piotrowski. Przedstawiono w niej cztery referaty.

Pierwszy, Neolityczna kopalnia krzemienia w Spiennes (Belgia) – zabytek z listy światowego dziedzictwa UNESCO, przygotowany został przez prof. Jacka Lecha i dr Dagmarę Werra. Prof. Lech przybliżył słuchaczom topografię i krótko podsumo-wał wyniki ponad stu czterdziestu lat badań tego kompleksu górniczego, wpisanego na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Dr Werra zaprezentowała przebieg badań prowadzonych w Spiennes w ostatnich latach, w których uczestniczyła.

Następnie dr Ivan Cheben i mgr Michal Cheben – Archeologický ústav SAV w Nitrze (Słowacja) – przedstawili w referacie Doklady pravekej banskey činnosti v oblasti Bielych Karpát wyniki własnych badań górnictwa radiolarytów na terenie Białych Karpat (s. 319–334).

Kolejny referat Krumlovský les – wielki kompleks prehistorycznego górnictwa rogowca na Morawach wygłosił w języku czeskim prof. dr hab. Martin Oliva (s. 291–318), repre-zentujący Moravské zemské muzeum, ústav Anthropos w Brnie (Republika Czeska). Badania te prowadzone przez M. Olivę w zakresie prehistorycznego górnictwa skał krzemionkowych należą do najważniejszych w Europie w ostatnim ćwierćwieczu.

W referacie Chert and flint mining in the Eastern Alps – an overview kończącym siódmą sesję konferencji prof. dr hab. Gerhard Trnka z Institut für Urgeschichte und Historische Archäologie der Universität Wien i dr Michael Brandl z Österreichische Akademie der Wissenschaften w Wiedniu, zaprezentowali dotychczasowe wyniki badań górnictwa krzemieni, czertów i radiolarytów we wschodnich Alpach, na terenie Austrii. W niniejszej książce autorzy zatytułowali swój artykuł The Eastern Fringe: Lithic Raw Materials from the Easternmost Alps in Austria (s. 335–359).

Podsumowania konferencji dokonał prof. Jacek Lech (Ryc. 9). Na wstępie odniósł się do wypowiedzi starosty powiatu ostrowieckiego dr. Zdzisława Kałamagi, który pierwszego dnia konferencji zaproponował, aby zrezygnować z nazwy stanowiska archeologicznego „Krzemionki Opatowskie”. Profesor zwrócił uwagę, iż Krzemionki Opatowskie to nazwa historyczna, ugruntowana w literaturze archeologicznej i funk-


cjonująca w literaturze światowej. Postulowana zmiana nazwy powodowałaby tylko problemy zwłaszcza, że stanowisko archeologiczne „Krzemionki” występuje rów-nież w Krakowie, a nazwa stanowiska archeologicznego z pozostałościami kopalni krzemienia w Rybnikach, pow. Białystok – „Krzemianka” może być łatwo mylona z Krzemionkami. Dlatego mówca opowiedział się za utrzymaniem nazwy „Krze-mionki Opatowskie”.

Profesor Lech nawiązał także do podstawowych problemów „Krzemionek Opa-towskich”, dzieląc je na formalno-organizacyjne, ochrony, zagospodarowania i badań. Wśród problemów formalno-organizacyjnych wskazał, iż podnoszona już niejedno-krotnie przez mgr Wojciecha Kotasiaka, wieloletniego dyrektora MHA oraz Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych PAN w latach 2007–2010 kwestia podziału placówki na Muzeum Historyczne z siedzibą w pałacu Wielopolskich w Ostrowcu Świętokrzy-skim – Częstocicach oraz Muzeum Archeologiczne i Rezerwat „Krzemionki” jest zgodna z najlepiej pojętym interesem ochrony i zarządzania tym zabytkiem. Zasuge-rował też, że wzorem takich Pomników Historii jak Biskupin i Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, samodzielne muzeum krzemionkowskie powinno być muzeum „marszałkowskim” a nie „starościńskim”, czyli podlegać sejmikowi wojewódzkiemu, ponieważ koszty jego funkcjonowania zbytnio obciążałyby niezasobną kasę powiatu ostrowieckiego, a i pokusa ręcznego sterowania sprawami Krzemionek przez lokalne

Ryc. 9. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. 20 kwietnia 2013 r.Prof. Jacek Lech podsumowuje obrady. Fot. A. Jedynak

Fig. 9. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district. April 20, 2013.Prof. Jacek Lech is summing up the proceedings. Photo: A. Jedynak


władze polityczne byłaby mniejsza. Zdaniem prof. J. Lecha na takim rozwiązaniu skorzystałyby nie tylko Krzemionki, ale także powiat ostrowiecki, ponieważ zyski z dobrze funkcjonującego rezerwatu wpływałyby przede wszystkim do powiatu, a gros kosztów ponosiłoby województwo.

Do spraw formalno-organizacyjnych odbijających się negatywnie na sytuacji Krze-mionek mówca zaliczył również mały udział archeologów w zarządzaniu obiektem, nielicznych fachowców w Radzie Muzeum ostrowieckiego i niewielkie znaczenie samej Rady w opiniowaniu działalności muzeum na terenie Krzemionek. Z tych powodów stan ochrony neolitycznego pola górniczego w Krzemionkach jest alarmujący, a poli-tyka jego zagospodarowania i udostępnienia odbiega od standardów europejskich.

Mówca przypomniał podstawowe zagrożenia na jakie narażona jest obecnie neo-lityczna kopalnia. Podkreślił priorytety, na których – jego zdaniem – powinny skupić się władze Muzeum w najbliższym czasie na polu ochrony substancji archeologicz-nej rezerwatu. Należy do nich powrót do systematycznego monitorowania całego pola górniczego, bieżącego dokumentowania wszystkich pojawiających się zagrożeń i przeciwdziałania im. Jednoznacznego rozstrzygnięcia wymaga kwestia zachowania równowagi na terenie rezerwatu między ochroną neolitycznego zabytku, ochroną przyrody związaną z programem Natura 2000 oraz udostępnieniem i eksploatacją turystyczną obiektu. We współpracy z przyrodnikami należy dążyć do wprowadzenia planu ochrony przyrody na terenie rezerwatu zgodnie z wypracowanym wspólnie stanowiskiem w latach 1998–2002, ujętym w planach ochrony i zagospodarowania zaakceptowanymi wówczas przez obie strony6. Odwołując się do referatów o Bisku-pinie i Ostrowie Lednickim mówca zaproponował, aby zaczerpnąć z tych wzorców inspirację do właściwego zorganizowania i rozwoju nowego muzeum w Krzemion-kach. Prof. J. Lech podkreślił, że nieporozumieniem są zarzuty kierowane pod adre-sem archeologów przez część działaczy samorządowych z powiatu ostrowieckiego, jakoby celem badaczy było zamknięcie Krzemionek dla turystów. Kwestia udostęp-nienia Krzemionek społeczeństwu należała zawsze i należy nadal do naczelnych celów każdego programu ochrony i zagospodarowania, przygotowywanych dla Krzemionek i propagowanych przez archeologów od czasów S. Krukowskiego7.

W dalszej części podsumowania prof. J. Lech wskazał, że poważne obowiązki spoczywają na środowisku archeologicznym. Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim winno dopilnować należytego opracowania wyników ba-

6 Plan ochrony zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu „Krzemionki Opatowskie”, obręb Sudół gm. Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów, pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim, oraz materiały informacyjne i dokumenty przygotowane na konferencję Komitetu połączoną z jego zebra-niem plenarnym, Warszawa, 11–12 października 2007 r., Warszawa 2007, s. 112–124; Plan zagospoda-rowania zespołu kopalń z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu „Krzemionki Opatowskie”, obręb Sudół gm. Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów, pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] J. Lech (red.), Polskie czasopisma..., s. 125–138.

7 S. Krukowski, op. cit., s. 121–127; por. przypis 6.


dań prowadzonych przez to Muzeum na terenie rezerwatu od 2000 r. i opublikowania ich zgodnie ze współczesnymi standardami. Poważne problemy związane są z prze-chowywanymi na terenie rezerwatu licznymi materiałami krzemiennymi z badań pro-wadzonych od roku 1979 przez Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. Najlepiej byłoby, żeby opracowania ich podjęło się PMA w dobrze pojętym interesie archeologii i Krzemionek. Jeżeli jest to niemożliwe prof. J. Lech zaproponował, aby rozważyć możliwość opracowania tych materiałów za zgodą i w porozumieniu z PMA w ramach prac magisterskich, wykonywanych w Instytucie Archeologii UKSW pod kierunkiem dr. J. Budziszewskiego. Innym problemem obciążającym środowisko archeologiczne jest zdaniem mówcy brak monografii kopalni krzemionkowskiej, która powinna była powstać po badaniach PMA, zakończonych w 1999 r.

Dalej prof. J. Lech stwierdził, że istotnym problemem dla dyrekcji Muzeum i zatrudnionych w nim archeologów jest nadanie placówce właściwego profilu. Ważne jest, aby Muzeum wydawało własną, redagowaną na wysokim poziomie serię naukową. Lustracja konserwatorska z 9 kwietnia 2009 r. wykazała ogromne niedoinwestowanie działalności archeologicznej w Muzeum od strony możliwości właściwej pracy, jak też od strony wyposażenia. Obecnie realizowany model badań skoncentrowany na kopalni krzemionkowskiej oraz równolegle na osadnictwie w jej otoczeniu jest prawidłowy, ale zbyt skromny jak na placówkę z ambicjami wykra-czającymi poza powiatową przeciętność. Wydaje się, że wskazane byłoby nawiązanie stałej współpracy między Muzeum Archeologicznym i Rezerwatem „Krzemionki”, a innymi instytucjami archeologicznymi w naszym kraju. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie” to idealny teren do wdrażania nowych metod stosowanych przez archeo-logię (LiDAR, GIS, GPR).

Na koniec podsumowania prof. J. Lech podziękował władzom powiatu ostrowiec-kiego, staroście powiatu dr. Zdzisławowi Kałamadze i wicestaroście mgr. Eligiuszowi Michowi za umożliwienie zorganizowania konferencji. Dyrektorowi Muzeum mgr. Włodzimierzowi Szczałubie, archeologom mgr. Arturowi Jedynakowi i mgr. Kamilowi Kapturowi oraz wszystkim pracownikom muzeum za gościnę i współpracę.

Przed zamknięciem konferencji mgr K. Kaptur odczytał dwa listy skierowane poprzez Komitet Organizacyjny do jej uczestników, nadesłane przez prof. dr. hab. Włodzimierza Wojciechowskiego z Wrocławia oraz prof. dr hab. Jolantę Małecką--Kukawkę z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Autorzy listów wyjaśniając powody swojej nieobecności podkreślali znaczenie konferencji oraz życzyli jej uczest-nikom owocnych obrad.

Konferencję zamknął mgr Włodzimierz Szczałuba, dyrektor Muzeum Histo-ryczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim z siedzibą w Krzemionkach. Podziękował wszystkim referentom i słuchaczom, a szczególne wyrazy wdzięczności skierował do współorganizatorów konferencji: prof. dr. hab. Zbigniewa Kobylińskiego, dyrektora Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz prof. dr. hab. Jacka Lecha z Samodzielnej Pracowni Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia IAE PAN. Następnie uczestnicy konferencji wraz z przewodnikami,


Ryc. 12. Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Kopalnia krzemienia pasiastego „Borownia”. Dr J. Budziszewski udziela objaśnień... Na prawo od niego dyr. W. Szczałuba. Fot. K. Kaptur

Fig. 12. Ruda Kościelna, Ostrowiec Świętokrzyski district. The “Borownia” mine of striped flint.Dr J. Budziszewski is speaking... To his right is Director W. Szczałuba. Photo: K. Kaptur

Ryc. 10. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski.Dr Ivan Cheben ze Słowacji podczas zwiedzania neolitycznych wyrobisk górniczych szybu nr 4.

W głębi dr Michael Brandl z Austrii. Fot. A. JedynakFig. 10. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district.

Dr Ivan Cheben from Slovakia is being shown the Neolithic mining works of shaft 4.At the back is Dr Michael Brandl from Austria. Photo: A. Jedynak

mgr. Arturem Jedynakiem i mgr. Kamilem Kapturem, udali się na zwiedzanie pod-ziemnej trasy turystycznej. Przewodnicy poprowadzili uczestników nową trasą, dzieląc się swoją wiedzą na temat eksponowanych obiektów, techniki neolitycznego górnictwa oraz aspektów konserwatorskich. Gościom zagranicznym udostępniono też szyb nr 4 (Ryc. 10), niedostępny obecnie dla zwiedzających.

Po obiedzie gospodarze zaprosili uczestników konferencji na wycieczkę auto-karową. Pierwszym punktem było stanowisko archeologiczne na wzgórzu „Gaw-roniec” w miejscowości Ćmielów, na którym w młodszej epoce kamienia istniała osada społeczności kultury pucharów lejkowatych związana z eksploatacją górniczą i obróbką krzemienia pasiastego (Ryc. 11). Następnie zwiedzano Żywe Muzeum Por-celany w Ćmielowie. Kolejnym punktem wycieczki było prehistoryczne pole górnicze „Borownia” w Rudzie Kościelnej z zachowanym krajobrazem pokopalnianym. Po stanowisku oprowadzał dr J. Budziszewski (Ryc. 12).


Ryc. 11. Ćmielów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski, stan. „Gawroniec”. Grupa uczestników konferencji na stanowisku archeologicznym – miejscu neolitycznej osady społeczności kultury pucharów lejkowatych,

eksploatującej górniczo krzemień pasiasty. Od lewej dr J. Budziszewski, mgr M. Cheben,prof. dr hab. G. Trnka, dr M. Brandl. Fot. K. Kaptur

Fig. 11. Ćmielów, Ostrowiec Świętokrzyski district. The “Gawroniec” site. A group of conference par-ticipants at the site of a Neolithic village of the Funnel Beaker culture whose population mined the local striped flint. From left to right: Dr J. Budziszewski, M. Cheben MA, Prof. G. Trnka, Dr M. Brandl.

Photo: K. Kaptur


Wczesnym wieczorem zakończono konferencję, zamykającą trwające blisko rok obchody dziewięćdziesiątej rocznicy odkrycia prehistorycznej kopalni „Krzemionki Opatowskie”, uznawanej od dawna za najwybitniejszy zabytek kultury pradziejowej w tej części Europy (Ryc. 13).

Nadchodzi pora, aby przystąpić do odpowiedniego zaplanowania setnej rocznicy odkrycia tego wspaniałego Pomnika Historii. Mamy nadzieję, że stanie się ona dobrą okazją do jego dalszej popularyzacji w Polsce i poza jej granicami. W kulua rach kon-ferencji wskazywano, że właściwe zagospodarowanie i rozwój Muzeum w Krzemion-kach, a zatem i przygotowanie tego okrągłego jubileuszu, wymagać będą dalszych badań i opracowań naukowych, ich publikacji oraz nowoczesnej ekspozycji muzealnej w oddanych niedawno do użytku budynkach. Osiem lat pozostających do 2022 roku, to już niewiele czasu...

Ryc. 13. Rezerwat „Krzemionki Opatowskie”, pow. Ostrowiec Świętokrzyski. Pożegnalna fotografia grupy uczestników konferencji. Fot. A. Jedynak

Fig. 13. “Krzemionki Opatowskie” reserve, Ostrowiec Świętokrzyski district. A group photo at the end of the conference. Photo: A. Jedynak


PAULINA POTOCKA, KATARZYNA ZDEB

THE ANNIVERSARY RESEARCHAND CONSERVATION CONFERENCE AT KRZEMIONKI

S u m m a r y

In 1922, in the village of Krzemionki, Opatów district one of the best preserved prehistoric flint mines in Europe was discovered. The ninetieth anniversary of the discovery was celebrated in 2012. To close the celebrations, the Historical and Archaeological Museum in Ostrowiec Świętokrzyski, together with the Institute of Archaeology of the Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw and the Autonomous Unit for Prehistoric Flint Mining at the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences in Warsaw, organized a science and conservation conference: “The Prehistoric Flint Mine ‘Krzemionki Opatowskie’ – A Monu-ment of History, on the problems of research, conservation and management of prehistoric flint mines in Poland and Europe”. The conference took place in the museum’s new seat in Krzemionki on 18–20th April 2013. Its aim was to discuss current tasks concerning conserva-tion, research, management and promotion of the prehistoric mine in Krzemionki, standing before the Historical and Archaeological Museum in Ostrowiec Świętokrzyski (see Potocka, Zdeb 2013). The conference was attended by researchers and conservators from all over Poland, by representatives of the district authorities and local community. There was also a discussion about the name used to denote the Neolithic mining field in Krzemionki.

On April 18, during the first day of the conference, ten papers were read, presenting key issues pertaining to the conservation of the “Krzemionki Opatowskie” reserve and describing how archaeologists became interested in striped flint, how the mine was discovered and first excavated. Papers read by the researchers from the Archaeological Museum in Biskupin, the Museum of the First Piasts at Lednica and the Ojców National Park concentrated on finding optimal ways of managing reserves, combining nature conservation with protection of cultural heritage and making the reserves available to the public.

There were also papers describing the use of LiDAR laser scanning in investigations of mining field formations.

The second day of the conference, papers were devoted to the “Krzemionki Opatowskie” mine and reserve, the settlement context of prehistoric striped flint mining and excavation and protection of other prehistoric mining sites in the vicinity of the Kamienna river. One of the sessions was devoted to the most recent studies and excavations of prehistoric siliceous rock mines outside Poland: the Neolithic complex of mining sites in Spiennes, Belgium; radiolarite mining in the White Carpathians in Slovakia; the prehistoric mining complex in the Krumlovský les in Moravia (Czech Republic) and mining in the eastern Alps in Austria.

At the close of the conference, in his concluding words, Professor Jacek Lech spoke in favour of keeping the traditional name “Krzemionki Opatowskie” though, because of administrative changes, today the Neolithic mine lies in Ostrowiec Świętokrzyski district. Professor Lech also reflected on basic issues concerning “Krzemionki Opatowskie”, mentioned the dangers facing this prehistoric site and stressed that currently the most important task is protection of the Neolithic mining field followed by further studies and making the site available to tourists. He continued by remarking on the duties which the archaeological community has in this respect and sup-ported the proposal that the Museum should bring out its own series of scientific publications.

Prof. dr hab. Bogdan Balcerul. Smocza 26 m. 116, 01-041 Warszawae-mail: [email protected]

Dr jerzy T. Bąbel, kontakt przez:Muzeum Historyczno-Archeologicznew Ostrowcu Świętokrzyskimul. Świętokrzyska 3727-400 Ostrowiec Świętokrzyskie-mail: [email protected]

Dr. Michael BrandlInstitut für Orientalischeund Europäische ArchäologieÖsterreichische Akademieder WissenschaftenFleischmarkt 20-22, A–1010 Wiene-mail: [email protected]

Dr janusz BudziszewskiInstytut ArcheologiiUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiegoul. Wóycickiego 1/3 – blok 2301-938 Warszawae-mail: [email protected]

PhDr. Ivan Cheben, CSc.Archeologický ústav SAVAkademická 2, SK – 949 21 Nitrae-mail: [email protected]

Mgr. Michal ChebenArcheologický ústav SAVAkademická 2, SK – 949 21 Nitrae-mail: [email protected]

Dr hab. Krzysztof Cyrek, prof. UMKInstytut ArcheologiiUniwersytet Mikołaja Kopernikaul. Szosa Bydgoska 44/4887-100 Toruńe-mail: [email protected]

Dr Marek FlorekInstytut ArcheologiiUniwersytet Marii Curie-Skłodowskiejw LubliniePlac M. Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lubline-mail: [email protected]

Prof. dr hab. Bogusław GedigaInstytut Archeologii i Etnologii PANZespół Archeologicznych Badań Ratowniczychprzy Ośrodku Badań nad KulturąPóźnego Antyku i Wczesnego Średniowieczaul. Więzienna 6, 50-118 Wrocławe-mail: [email protected]

Mgr Witold GrużdźInstytut ArcheologiiUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiegoul. Wóycickiego 1/3 – blok 2301-938 Warszawae-mail: [email protected]

Prof. dr hab. Zbigniew KobylińskiInstytut ArcheologiiUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego ul. Wóycickiego 1/3 – blok 2301-938 Warszawae-mail: [email protected]

LISTA AUTORÓW / CONTRIBUTORS

384 LISTA AUTORÓW / CONTRIBUTORS

Dr Maciej T. KrajcarzInstytut Nauk GeologicznychPolska Akademia NaukOśrodek Badawczy w Warszawieul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawae-mail: [email protected]

Dr Magdalena KrajcarzInstytut Nauk GeologicznychPolska Akademia NaukOśrodek Badawczy w Warszawieul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawae-mail: [email protected]

Prof. dr hab. jacek LechInstytut ArcheologiiUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiegoul. Wóycickiego 1/3 – blok 2301-938 Warszawae-mail: [email protected]

Dr Ian Longworth2 Hurst View Road, South CroydonSurrey CR2 7AG, UK

Dr hab. jolanta Małecka-Kukawka,prof. UMKInstytut ArcheologiiUniwersytet Mikołaja KopernikaPracownia Traseologiiul. Szosa Bydgoska 44/48, 87-100 Toruńe-mail: [email protected]

Doc. PhDr. Martin Oliva, Ph.D., D.Sc.Moravské zemské muzeum, ústav AnthroposZelný trh 6, CZ – 659 37 Brnoe-mail: [email protected]

Mgr Danuta PiotrowskaPaństwowe Muzeum Archeologiczneul. Długa 52 – Arsenał, 00-242 Warszawae-mail: [email protected]

Paulina PotockaInstytut ArcheologiiUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego ul. Wóycickiego 1/3 – blok 2301-938 Warszawae-mail: [email protected]

Katarzyna RadziszewskaInstytut ArcheologiiUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiegoul. Wóycickiego 1/3 – blok 2301-938 Warszawae-mail: [email protected]

Dr Magdalena SudołInstytut ArcheologiiUniwersytet Mikołaja Kopernikaul. Szosa Bydgoska 44/4887-100 Toruńe-mail: [email protected]

Mgr Włodzimierz SzczałubaMuzeum Historyczno-Archeologicznew Ostrowcu Świętokrzyskimul. Świętokrzyska 3727-400 Ostrowiec Świętokrzyskie-mail: [email protected]

Univ. Prof. Dr. Gerhard TrnkaInstitut für Urgeschichteund Historische Archäologie(vormals Institut für Ur- und Frühgeschichte)der Universität WienFranz-Klein-Gasse 1, A–1190 Wiene-mail: [email protected]

Katarzyna ZdebInstytut ArcheologiiUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiegoul. Wóycickiego 1/3 – blok 2301-938 Warszawae-mail:[email protected]


Abramowicz Andrzej 39, 48Abu Simbel, Egipt 124Adamczowice, pow. Sandomierz 161Afryka 17, 135Agencja Nieruchomości Rolnych (ANR) 206,

207Agricola Georgius 62, 97Airborne Laser Scanning – p. ALSAkademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie 61Alker Adolf J. 345, 351, 356Alpy 359 – p. Eastern Alps, Northern Alps, Nor-

thern Calcareous Alps (NCA)ALS (Airborne Laser Scanning) 125, 142,

173, 175, 176, 178, 183, 184, 187, 203; por. LiDAR

Ambers Janet 262, 284, 285Ameryka 17

AMS (Accelerator Mass Spectrometry) 300, 317

analiza traseologiczna 189, 191, 198, 200, 201, 202

Andrae Johannes – p. Collection Johannes Andrae

Andrefsky William Jr. 157, 163Anglia 245, 246, 248–250, 252, 263–277, 279,

280, 284, 290, 313, 318Annaberg-Buchholz, Niemcy 73ANR – p. Agencja Nieruchomości RolnychAntoniewicz Włodzimierz 82, 97Antonshöhe, Austria 341Aptych limestone (geologia), Austria 342Archaeologia 255archeologia

– eksperymentalna 77, 211, 221– lotnicza 173, 175

INDEKS

ZestawiłaDAGMARA H. WERRA

Indeks podaje nazwy osobowe, geograficzne i instytucjioraz pojęcia związane z tematyką książki

W indeksie pominięto hasła (nazwy i pojęcia) uznane w kontekście tematyki książki za nieistotne lub pospolite. Kursywą wyróżniono odwołania do nazwisk autorów cytowanych w tekstach artykułów (w nawiasach) lub wymienionych w bibliografiach; czcionką pogrubioną oznaczono strony na których nazwiska te, nazwy i pojęcia występują w tekstach angielskich, w tym jako odpowiedniki terminów polskich. Przy hasłach występujących w przypisach lub podpisach pod rycinami pominięto numery przypisów i rycin na wskazanej stronie.

Tytuły czasopism, książek, filmów i niektóre nazwy obce zaznaczono kursywą. Zastosowano następujące skróty: d. – dawniej; g. – góra; j. – jezioro; k. – kultura; m. – miejscowość; obw. – obwód; p. – patrz; por. – porównaj; pow. – powiat; rz. – rzeka

386 INDEKS

Archeologia Polski 189, 362, 373Archeologický ústav SAV, Nitra, Słowacja 216,

322–331, 374Armstrong A. Leslie 249, 257, 258, 258, 259,

259, 260, 261, 262, 279, 285Arnhofen, Bawaria 293Asch-Borgerhau, Niemcy 312Asuan, Egipt 124Atlas Shader (wizualizacja) 142Auschwitz-Birkenau 128Australijski Komitet Narodowy ICOMOS 129,

136Austria 316, 335, 337, 348, 359, 374, 378, 381

– Eastern 335, 336, 359– Lower 335, 337–340, 344, 347, 348, 352, 353– Western 336

Awsiuk Romuald 102Azja 17

Bachnetzer Thomas 336, 356badania

– archeologiczne 11, 38, 60, 96, 105, 175, 189, 245, 247, 253, 255–257, 259, 261, 262, 270, 272, 370– jaskiniowe 28, 30, 226, 231, 233, 234, 239– powierzchniowe 33, 60, 86, 147–149, 162, 172, 176, 178, 180, 205, 209– ratownicze 191, 216, 222, 372

Baganda (lud afrykański), Uganda 135Baiersdorf chert 345Bakker Jan Albert 86, 96Balcer Bogdan 10, 12, 21, 30, 30, 48, 60, 77,

85–87, 97, 106, 109, 115, 115, 118, 119, 121, 161, 163, 225, 240, 312, 314, 366, 367

Barber Martyn 247–250, 258, 262, 286Barga-Więcławska Jadwiga Anna 4, 62, 97Bárta Juraj 320, 332Bartošova Lehôtka, Słowacja 320basen Rein – p. Rein Basinbasen styryjski neogeński – p. Neogene Sty-

rian BasinBaunzen, Austria 337, 339, 343, 344, 347,

350, 353Baunzen Klippen, Austria 343, 344

Bayer Josef 340, 341, 342bazalt 255Bąbel Jerzy Tomasz 4, 10, 12, 34, 36, 38, 39,

47, 48, 55–57, 60, 61, 63–66, 67, 69–71, 73, 74, 75, 76, 76, 78, 78, 79, 79, 82, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 87, 88, 89, 90, 91, 98, 99, 105, 116, 120, 147, 148, 148, 161, 162, 163, 167, 168, 168, 169, 169, 185, 246, 249, 250, 258, 286, 362, 370, 371

Bąbel Tadeusz 116Bechter Daniel 340, 356Bednarek Jacek 226, 227, 228, 240, 241Belgia 124, 126, 128, 140, 145, 246, 252, 258,

374, 381Bergen, Norwegia 135Berlin, Niemcy 22, 23, 30, 32Bezovec, Słowacja 329Będkowski Krzysztof 174, 185Białe Karpaty, Słowacja 374 – p. Biele Karpaty, White CarpathiansBiedrzychów, pow. Opatów 216Biele Karpaty, Słowacja 319, 321, 327bifacjalna technika 87, 157–159, 161, 162, 166,

198, 278, 279bifacjalny nóż sierpowaty – p. nóżBiniewski Tadeusz 80, 108Binsteiner Alexander 336, 356Biskupin, pow. Żnin 11, 13, 16, 108, 112, 368,

369, 375, 376, 381Black Hole – p. Grimes GravesBlockley Simon 357Błaziny, pow. Radom 53Bocheniec, pow. Jędrzejów 225, 231Bochnia, pow. loco 128Bodzechów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 90,

93, 143, 145, 376– las bodzechowski 37– p. kamieniołom

Bogini – p. Grimes GravesBoguszewski Andrzej 74, 81, 99Bohemia 316Bohemian Massif – p. Český masívBolešov/Krivoklat, Słowacja 322, 323, 333Bolešovský potok, Słowacja 323, 324Borčice/Horné Srnie, Słowacja 323, 324, 325,

333

387INDEKS

Bordes François 157, 163Boria, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 43, 107Boria-Wyrzykowszczyzna, pow. Ostrowiec Świę tokrzyski 161Bořitov, Czechy 311, 312, 317Borkowski Wojciech 30, 39, 47, 48, 60, 66, 67,

73, 77, 82, 86, 97, 99, 100–103, 140, 143, 164, 165, 225–227, 241

Borownia, kopalnia krzemienia 54, 93, 141, 145, 168–174, 176–183, 187, 203–209, 211, 213, 214, 369, 370, 373, 376, 378, 379– Państwowy Rezerwat Archeologiczny 177

Börtewitz, Niemcy 27Boyne, rz., Irlandia 313, 318bóstwa 82, 89; por. Grim, orant/Wielka Mat-

ka, Odyn, WodanBradley Richard 247, 250, 283–286, 289Bradlové pásmo, Słowacja 319, 321, 327, 329–

331; por. Biele KarpatyBrandenburgia, Niemcy 27Brandl Michael 4, 312, 335, 336, 337, 339,

345, 346, 347, 349, 352–355, 356, 358, 374, 378, 379

Brandon, Anglia 247, 251Braziewicz Janusz 99Brazylia 128Breckland, Anglia 247, 253British Museum 260, 261, 262, 267

– Dział Starożytności Brytyjskich i Śre- dniowiecznych 255

Brněnsko, Czechy 312Brno, Czechy 226, 291, 317, 374Brno-Obřany, Czechy 297Broel-Platerowa M. 177Brzoza Czesław 47, 48Budda (posąg) 127Budziszewski Janusz 30, 53, 56, 62, 82, 86, 99,

141, 148, 148, 149, 149, 150, 150–152, 153, 154, 155, 155–157, 161, 163, 165, 170, 176, 177, 178, 185, 203, 205, 225, 241, 312, 314, 362, 370, 372, 377, 378, 379

Bug, rz. 26Bukovina, Słowacja 321, 324, 325, 326, 327,

330, 333, 334Bukowina (kraina historyczna) 26

bukranion 82Buntmergel Serie, Dolna Austria 339, 343Burkitt Miles C. 259, 286bursztyn 27, 28Buszkowice, pow. Ostrowiec Świętokrzyski

161Byszów, pow. Sandomierz 161

Cambridge, Anglia 247, 290Camp-à-Cayaux, pole górnicze kopalni Spien-

nes, Belgia 126Carinthia, Austria 348Celtowie 24, 26ceramika 23, 27, 79–81, 85, 87, 152, 255–257,

262–264, 273, 283, 320– grafitowana 299– wczesnośredniowieczna 79– p. Grooved Ware

cerkwie 128, 134, 135Český masív 291, 337Chachlikowski Piotr 374chaîne opératoire 271, 371Chalcolithic 316, 317Chamberlain Andrew 315Cheben Ivan 319–322, 326, 332, 333, 374, 378Cheben Michal 321, 332, 374, 379Chechło, pow. Olkusz 227chert – p. czertChilde Gordon V. 245, 258, 286chipping floor 257, 259, 271–274, 276, 281,

284, 290Chłopiny, pow. Gorzów Wielkopolski 374Chmel’ová, g., Słowacja 321Chmielewski Waldemar 113Chmielów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 161chodnik górniczy 36, 38, 62, 64–66, 68, 69,

71–73, 112, 133, 254–258, 264–270, 280, 283

choroby (górników) – p. podagra, reumatyzm, zapalenie korzonków nerwowych

Chrastková, Słowacja 334Church Hill, Anglia, kopalnia krzemienia 313Ciepielewska Elżbieta 289ciosło 275, 278, 279, 282, 284Cisowa, pow. Zawiercie 228, 229, 231, 233,

237, 239, 243

388 INDEKS

Cissbury, Anglia, kopalnia krzemienia 246, 252, 255

Clark A.J. 289Clark Graham – p. Clark John Grahame

DouglasClark John Grahame Douglas 249, 259, 260,

260, 286Clarke Roy Rainbird 260, 286Clarke W. Grahame 253, 255, 257, 286Cleal Rosamund 262, 286Clutton-Brock Juliet 262, 269, 286Collection Johannes Andrae 340Cooney Gabriel 313, 314, 318core – p. rdzeńCotterell Brian 157, 164Coventry, Anglia 134Crabtree Don E. 157, 163Cretaceous – p. kredaCrow Peter 175, 185Crutchley Simon 175, 185Čulíková Věra 303Cyrek Krzysztof 226, 233, 234, 239, 241–243Czechosłowacja 134Czechy 128czert (chert) 227, 245, 337–340, 345, 347–

355, 359, 374 – p. Baiersdorf chertCzerwiński Czesław 177Czyżewski Łukasz 241

Ćmielów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 93, 143, 145, 203, 213, 217, 223, 371, 376, 378– Gawroniec 81, 85, 86, 378, 379– Gawroniec-Pałyga 85

Damblon Freddy 357Danube River 335–339, 346–348, 350, 352,

359Darvill Timothy 258, 286Dąbrowski Krzysztof 61Dembowska Jadwiga 227, 242Department of the Environment, Anglia 258,

262Diamond Jared 89, 100Digital Spectacular (studio graficzne) 4

Dlhá, Słowacja 330dłuto 69Dniestr, rz. 26doba bronzová – p. epoka brązudoba kamenna – p. epoka kamieniadoba železná – p. epoka żelazaDogger (jura środkowa) 342, 343Dollinger E. 343, 356 Dolna Austria – p. Austriadół eksploatacyjny 156drapacz 190–192, 278, 284Drela Monika 143Drewko Michał 60Drezno, Niemcy 139Drucki-Lubecki Bohdan 177DSM (Digital Surface Model) – p. nume-

ryczny model pokrycia terenuDTM (Digital Terrain Model) – p. nume-

ryczny model terenuDuda Zenon 4Dunaj, rz. – p. Danube RiverDurakiewicz Tomasz 102, 242Duranów, pow. Opatów – p. KarczemkaDurham, Anglia 253Dvořák Petr 311, 314, 317Dyer James 250, 287Dyje, rz., Czechy 316Dyrektor Muzeum Historyczno-Archeologicz-

nego w Ostrowcu Świętokrzyskim 11, 123, 362, 363, 377

Dzieduszycka-Machnikowa Anna 189, 191, 192, 200

dzik (Sus scrofa L.) 81dźwignia (narzędzie) 74, 76

Eastern Alps, Austria 335, 336, 345, 348, 359, 374, 381

Eastern Austria – p. AustriaEbner Fritz 345, 356Edmonds Mark 250, 284, 285, 286Eggenburg-Ottnang 291, 316Egipt 63, 124, 245

– Stare Państwo 89Einwögerer Thomas 347, 356Eisbach-Rein, Austria 346ekosystem 130

389INDEKS

eksploatacja– górnicza 18, 30, 39, 53, 58, 60, 62–64, 67–69, 81, 82, 85, 88, 113, 140, 154, 169, 171, 176, 184, 189, 194, 200, 202, 211, 222, 245, 246, 250, 251, 254, 255, 257, 258, 262, 263, 265, 267, 269, 270, 278, 280, 283, 285, 293, 378

Ellison Ann 288eneolit (Eneolithic) 32, 39, 293, 294, 297, 302,

303, 305, 311, 312, 313, 316, 319, 320, 332, 334

English Heritage 258Enns, rz., Austria 338epoka brązu 32, 53, 58, 169, 189, 201, 226,

233, 239, 240, 244, 249, 261–263, 283, 284, 290, 291, 293, 294, 295, 297, 307, 313, 318, 320, 373, 376

epoka kamienia 21, 26, 28, 140, 240, 294, 300, 320, 361, 378

epoka żelaza 189, 291, 293, 294etnografia 88Europejska Karta Dziedzictwa Architekto nicz-

nego 132Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

96, 319Evans sir John 255

fabrykator (narzędzie) 284façonnage 312, 317 falsyfikat 111Felder Peter Josef (Sjeuf) 262, 280, 287Feursteinberg, g., Austria 344Field David 313, 314, 163Fijałkowski Jerzy 53, 100filar 68, 82, 111film – p. Prastary skarbFilzmoser Peter 335, 356Fischer Lynn E. 312flint mines (kopalnie krzemienia) – p. Borow-

nia, Church Hill, Cissbury, Grimes Graves, Harrow Hill, Karczemka, Klin, Korycizna, Krunio, Krzemianka, Krzemionki, Księża Rola Duża, Księża Rola Mała, Nowa, Nowiny, Ostroga, Polany Kolonie II, Rijck-holt – St. Geertruid, Roter Berg, Rydno, Sąspów, Skałecznica Duża, Skałecznica

Mała, Spiennes, Świeciechów, Wzgórze Kruk, Za garncarzami, Zele

floorstone 251, 252, 254, 256, 257, 258, 259, 261, 263, 265, 267–270, 272, 273, 275, 279–282, 290

Florek Marek 141, 161, 164, 204, 205, 208, 212, 218, 220, 373

Flysch Zone, Austria 335–339, 347, 350, 353Forbert Adolf 114, 115Francja 128, 134Frank Christa 357Frauenkirche (kościół), Drezno, Niemcy 134Fuchs Marcus 357Fuji, g., Japonia 128Fundusz Dziedzictwa Światowego 127

Gajewska Halina 161, 164Gajewski Leszek 161, 164Galicja 24, 26

– wschodnia 26–28– zachodnia 26, 27

Gałuszka Agnieszka 102, 242Gardiner Julie 280, 287garncarz 116Garstecki Zygmunt 113, 114Gault Flysch (formacja geologiczna), Austria

343Gawroniec-Pałyga – p. ĆmielówGBA (Geologie von Österreich – Posterkarte)

337, 356GD – p. granodioritGdańsk, pow. loco 26Gediga Bogusław 362, 365Gemeindeberg, Austria – p. Vienna – Gemein-

de bergGeneralny Konserwator Zabytków RP 93, 120,

123, 362, 364Geohydrowiert w Kielcach (firma) 61Germanie 23, 24Gibson Alex M. 314Gierczanka, rz. 86Gierek Edward 134Ginter Bolesław 225, 241Girzenberg, g., Austria 342GIS (Geographic Information System) 184,

371, 377

390 INDEKS

gleba 56, 228, 259– brunatna 56– industroziemna 56– próchnicza 66– słaba 39, 247

glina– ilasta 57– plejstoceńska 253– rdzawa 66– zwałowa 56, 248– zwietrzelinowa/zwietrzeliskowa 58, 64–66, 71, 190

Gliniany, pow. Opatów – p. Wzgórze KrukGlinka, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 161Global Mapper 125, 142Global Positioning System – p. GPSGłazek Tadeusz 58, 100główne pasmo ostańców – p. Haupt klippen-

zoneGmina Chęciny 96Gmina Kielce 96GNSS (Global Navigation Satellite System) 175górna kreda – p. turongórnik 61, 112

– krzemieniarz 280, 290– prehistoryczny 39, 56, 58, 69, 71–73, 77, 81, 85, 86, 89, 104, 111, 114, 193, 202, 247, 255, 257, 278, 280, 282– średniowieczny 62

Górny Śląsk 119Góry Barańskie 226, 228, 239, 243, 244Góry Świętokrzyskie 30, 31, 53, 103, 145,

148, 176, 225, 226, 227, 228, 231, 232, 240, 243, 245, 246, 250, 374

Götzinger Michael A. 342, 357GPR (Ground-penetrating radar) 373, 377GPS (Global Positioning System) 172, 173,

175, 178, 180, 184, 187grabie rogowe 264, 266graca 74, 86Gräf Walter 345, 356graffiti 82, 104Grafka Oliwia 373granodiorit (granodioryt) 291, 293, 297, 299,

301, 307Graz, Austria 335

Grecja 128Green Barbara 260, 287Greenwell William 253, 254, 254, 255, 256,

257, 260, 287Gregor Miloš 333Grelowska Maria 241Gresten Formation 342, 343Grestener Klippen Zone, Austria 336, 339Grim (bóg) 253Grimal Nicolas-Christophe 89, 100Grimes Graves, Anglia, kopalnia krzemienia

142, 245–285, 290– Black Hole 249, 262– Bogini 258–260– pracownia krzemieniarska 1972–1974 257, 271–274, 276, 278–280, 282–284– West Field 270–274, 280

grobowce megalityczne 18, 313, 318groby (burials, hroby) 27, 78, 86, 161, 162,

253, 294, 311, 312, 313, 341grodzisko 216Gromek Antoni 43Groningen, Holandia 300, 317Grooved Ware

– ceramika 273, 283, 284, 285, 290– społeczności 261, 279, 280, 283– styl 257, 264, 283, 284

Große Tulln, rz., Austria 327grot krzemienny 81, 82, 87, 277, 278, 284, 290

– półwytwór 198Groty Longmen, Chiny 127Gródek, obw. Równe, Ukraina 26, 34Grupa Robocza Badań Prehistorycznego Gór-

nictwa Krzemienia z Maastricht (Werk-groep voor het Onderzoek van de Pre-historische Vuurseenmijnen) 262

Grużdź Witold 149, 149, 157, 159, 161, 164, 372, 373

Gurba Jan 82, 100Gutowska Krystyna 143Gutowski Jacek 54, 56, 102, 225, 226, 241, 242

Hadamik Czesław 53, 90, 100Haesaerts Paul 357Haisig Janusz 240Hala Stulecia, Wrocław 128

391INDEKS

halsztacka ceramika grafitowana – p. ceramikahałda 58, 62, 63, 65, 67–69, 72–74, 77, 78, 85,

105, 107, 110, 116, 133, 155, 176, 189, 264, 265, 270, 284

Hambach Ulrich 357Harrow Hill, Anglia, kopalnia krzemienia 252Hauptklippenzone (geologia), Austria 339Hauzenberger Christoph 335, 356, 358Hawkes Christopher 287Hawkes Jacquetta 247, 247, 258, 287Healy Frances 262, 287Hensel Witold 82, 100, 120Herbich Tomasz 62, 100, 150Herne Andrew 271, 287, 288Hertza stożek – p. stożek HertzaHiden Hartmut 345, 358Hierapolis – p. PamukkaleHindenburg Paul von 24, 25, 49historia górnictwa 48, 51Hiszpania 128Holgate Robin 260, 280, 287holocen 32, 233, 300, 302Honghe Hani (terasy ryżowe), Chiny 128Horákov – p. Moravský KrumlovHradczany, Praga, Czechy 134Hromada Jozef 332Hublin Jean-Jacques 357Hucisko, pow. Zamość 161Hughes Mike J. 289humus leśny 57, 58Husarska Krystyna 115, 116Húšt’avky, Słowacja 320Huta im. Marcelego Nowotki, Ostrowiec Świę-

tokrzyski 85

idea megalityczna 284IHKM PAN – p. Instytut Historii Kultury

MaterialnejIlava, Słowacja 322–331Ilirowie 24, 26Illášová L’udmila 320, 332Iłża, pow. Radom 225, 231, 232IMU (Inertial Measurement Unit) 174Indogermanie 23, 24, 26Indonezja 128inercyjna jednostka pomiarowa – p. IMU

inercyjny system nawigacyjny – p. INSInformatyczny System Osłony Kraju (ISOK)

184Inizan Marie-Louise 161, 164Inoceramus lamarckii 152INS (Inertial Navigation System) 174Institut für Urgeschichte und Historische

Archäologie der Universität Wien 374Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Aka-

demii Nauk, d. IHKM (Institute of Archae-ology and Ethnology Polish Academy of Sciences) 9, 12, 61, 121, 150, 165, 205, 362, 371– Zakład Epoki Kamienia 120, 169

Instytut Geofizyki PAN 61Instytut Historii Kultury Materialnej PAN

– IHKM PAN (Institut of History of Mate-rial Culture Polish Academy of Sciences) 30, 61, 110, 113, 120, 121, 150

Instytut Nauk Geologicznych PAN, Ośrodek Badawczy w Warszawie 225, 240

Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 374

Ise (świątynia), Japonia 135

jádro – p. rdzeńJakely Dietmar 358Jakimowicz Roman 40, 41, 44, 51, 169, 185, 364Jakubczak Michał 125, 142, 370Jalovčíny-Maršovice, Czechy 293Janicki Bolesław 36, 38Janků Tamara 293, 299, 301, 304, 310Japonia 135Jarubas Adam 362jarzmo (konstrukcja słupowa) 73jaskinia 30, 131, 231

– Biśnik 226, 229, 233, 235, 236, 239, 240– Ciemna 28, 30– Jasna Smoleńska 229– Jasna Strzegowska 229, 239– Perspektywiczna 229, 234, 237– Zegar 239

Jaskóła Marian 99Jawor, pow. loco 128

392 INDEKS

Jaworowska Iwona 73, 102Jay Mandy 315Jedynak Artur 54, 60, 65, 77, 85, 100, 168,

170, 171, 172, 177, 185, 206, 207, 209, 362, 370, 371, 375, 377, 378, 380

Jedynak Urszula 371Jelenia Góra, pow. Ostrowiec Świętokrzyski

(część m. Sudół) 113jeleń (Cervus elaphus L., Cereus elaphus L.)

– p. kilofJezeřany-Maršovice, Czechy 293, 311, 317Jokilehto Jukka 129, 132, 143jubilerskie wyroby 168, 187, 370jura (Jurassic) 53, 54, 226, 227, 239, 243, 251,

316, 338–340, 343, 350, 352, 353 – p. Dogger, Malm, kimeryd, oksfordJura Krakowsko-Częstochowska 293, 320Jurassic – p. jura

Kadrow Sławomir 156, 162, 164Kaindl Reinhard 356Kalicki Szymon 371Kalisz, pow. loco 134Kaliszany, pow. Opatów 161Kalwaria Zebrzydowska, pow. Wadowice 128Kał Cebuli 81, 84Kałamaga Zdzisław 362, 363, 366Kamenica, Słowacja 323–325kamieniołom 54, 59, 60, 152, 208, 211, 221,

222, 316, 347– Bodzechowski 61, 79

kamieniołomy/wyrobiska wapienia 38, 47, 54, 59

Kamienna, rz. 53, 77, 81, 85, 86, 93, 245, 371, 372, 381

Kamień Plebański, pow. Sandomierz 161Kaminská L’ubomíra 321, 333Kamminga Johan 157, 164Kanada 128, 134Kaptur Kamil 60, 85, 100, 362, 365, 370, 371,

377, 378, 379Karczemka, kopalnia krzemienia 203–205,

207, 208, 211, 213Kardaś Regina 85, 100Karelia, Rosja 135Karpaty Zachodnie – p. Západné Karpaty

Karsy, pow. Opatów 152, 211Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego

(KESA) 213Karta Konserwacji Miejsc o Wartości dla Dzie-

dzictwa Kulturowego 136Karta Wenecka 132Karta z Burra 136kartka pocztowa jubileuszowa 9, 12Kasubi (grobowce), Uganda 135Kašnák, Słowacja 329Katolicki Uniwersytet w Leuven 245Katowice, pow. loco 61Kaziuk Halina 241Kąty Denkowskie, obecnie część Ostrowca

Świętokrzyskiego 116Kempisty Andrzej 109, 112Keuper, Austria 342Kichary Nowe, pow. Sandomierz 161Kielce, pow. loco 111kilof

– kamienny 69, 74, 75– krzemienny 69, 76– rogowy 36, 74, 254, 256, 257, 264, 266–269

kimeryd (Kimmeridgian), późna jura 227Kiży Pogost (cerkwie), Rosja 135Klein Kreutz, Brandenburgia 27Kleine Tulln, rz., Austria 337Klekot Ewa 177, 187kleta 62, 73, 94, 96Klimek Agnieszka 190, 200klin 74, 76, 86, 115Klin, kopalnia krzemienia 54, 168, 203–205,

207, 208, 211, 213, 225, 231, 232 Klippen Zone (geologia), Austria 335, 339,

348Kmieciński Jerzy 23, 48Knipper Corina 312Koba Jerzy 56, 100Kobyliński Zbigniew 97, 100, 127, 131, 137,

138, 139, 141, 143, 362, 364, 365, 377Komenda Powiatowa Policji w Opatowie 168Komisja Górnictwa w czasach Pre- i Proto-

historycznych Międzynarodowej Unii Nauk Prehistorycznych i Protohistorycz-nych (UISPP) 11, 13

393INDEKS

Komisja Komitetu Nauk Historycznych PAN 112

Komitet– Dziedzictwa Światowego UNESCO 124, 126–129, 140–142– Naczelny Funduszu Pracy 47– Nauk Pra- i Protohistorycznych Wy- działu I PAN 15, 18, 19, 123, 145, 169, 362, 364, 375– Naukowy konferencji 362, 368– Organizacyjny konferencji 362, 368, 377

komory podziemne 270Kondracki Jerzy 226, 241Könighofer Hildegard 358konkrecja krzemienia 54, 58, 62, 64, 65,

69–71, 76, 256, 258, 265, 267, 269, 270, 273, 275, 280, 290

konserwator zabytków na województwo kra-kowskie 38, 51

Kopacz Jerzy 161, 164, 226, 226, 233, 239, 241, 243, 311, 312, 314

kopalnia– chodnikowa 63, 65, 68, 84, 104– chodnikowo-komorowa 78– filarowo-komorowa 63, 66–68, 70, 84, 97, 104– jamowa 62–65, 76, 88, 104, 156– komorowa 62, 63, 66, 68–72, 74, 77, 84, 87, 97, 104– neolityczna 5, 5, 11, 12, 13, 13, 17, 19, 31, 40, 51, 93, 103, 107, 120, 124, 145, 169, 200, 201, 247, 262, 317, 340, 361, 364, 366, 367, 376, 381– niszowo-chodnikowa 63, 64, 66, 73, 104

kopalnie krzemienia – p. flint minesKorycizna, kopalnia krzemienia 53, 54, 141,

142, 145, 168, 170, 171, 176, 177, 180, 203–205, 207, 208, 212–214, 218–220, 369, 370

Kosmowska-Suffczyńska Danuta 152, 164Kossinna Gustaf 21, 22, 23, 23, 24, 24, 25, 26,

26, 27, 27, 28, 28, 30–33, 48, 51, 51, 60, 101, 366– szkoła 24

Kostienki, obw. Woroneż, Rosja 22Kostrzewski Józef 364

kości owcy/kozy 307, 310, 311Kościoły Pokoju, Polska 128kość ludzka 81Kotasiak Wojciech 375Kotlina Panońska – p. Pannonian BasinKowalczyk Jan 60, 108, 109, 112, 113, 120,

121Kowalewska-Marszałek Hanna 161, 162, 164,

371, 372Kowalski Krzysztof 21, 48, 77, 87, 97, 118,

120, 148, 148, 164, 225, 240Kozłowski Janusz Krzysztof 225, 241Kozłowski Stefan Karol 21, 28, 49Krajcarz Maciej Tomasz 225, 226, 227, 229,

231, 232, 233, 234, 239–243Krajcarz Magdalena 225, 241–243krajobraz 48, 366, 368, 369, 378

– kulturowy 11, 128, 131, 137, 139, 140, 141, 142, 145, 369– nakopalniany 17, 58, 59, 112, 113, 128

Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Za- bytków 168

Kraków, pow. loco 26, 128Král’ová, g., Słowacja 322Krawczykowska Katarzyna 143kreda (Cretaceous) 152, 165, 226, 228, 243,

251, 252, 254, 290, 338–340, 342, 343, 350, 352, 353

– p. turonKrems, Austria 338Krems-Hundssteig, Austria 347Krems-Wachtberg, Austria 347Krivoklát, Słowacja 321, 324–327, 329, 330,

333, 334Król Paweł 54, 101Królestwo Saksonii 27Królik Halina 190, 289, 315Kruk Janusz 89, 101Krukowski Stefan Wincenty 21, 21, 22, 22, 28,

29, 30, 30, 31, 32, 32, 33, 33, 34, 34, 35–37, 38, 39, 39, 40, 41, 41, 43–45, 47, 47, 48, 48, 49, 51, 51, 60, 60, 62, 78, 79, 80, 82, 83, 84, 84, 85, 90, 93, 101, 105, 107, 110, 111, 113, 120, 147, 148, 165, 168, 169, 176, 176, 177, 185, 225, 242, 246, 258, 287, 361, 364, 364, 366, 376, 376

394 INDEKS

Krumlovský les, Czechy 140, 291, 293–306, 308–312, 316, 317, 349, 373, 381

Krunio, kopalnia krzemienia 54, 141, 145, 203–206, 208, 213, 214

Krupiński Bolesław 114, 120Krutilová Lada 4, 318Krzak Zygmunt 60, 82, 101, 109, 110, 148,

148, 164Krzemianka, kopalnia krzemienia 140, 373,

375krzemieniarstwo 109, 247, 251, 279, 325, 333krzemieniarz 71, 72, 79, 86, 114–117, 247,

251, 255, 273, 278, 280krzemień 221, 222, 223, 326

– czekoladowy 87, 203, 225, 226, 239, 320, 373– jurajski krakowsko-częstochowski 240, 317, 320– jurajski typu G 226, 231, 232, 233, 243– ożarowski 87, 156, 161, 162, 166, 203, 373– pasiasty 9, 10, 11, 12, 13, 16, 21–28, 31, 36, 39, 50, 51, 53–56, 60, 62, 74, 76, 77, 81, 82, 85–89, 97, 103, 113, 116, 118, 121, 168, 171, 172, 176, 178, 179, 184, 187, 203, 220, 221, 222, 225, 226, 227, 228, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 239, 240, 244, 320, 364, 366, 373, 379, 381– „salceson” 30, 366– świeciechowski 74, 86, 87– turoński 312– wołyński 26, 30, 320

Krzemionki/Krzemionki Opatowskie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski; także Krze-mionki, pow. Opatów; kopalnia krzemie-nia 5, 5, 9, 10, 11, 12, 13, 15–19, 21, 30, 31, 33–41, 44, 45, 47, 48, 51, 53–57, 59–61, 63–68, 70, 71, 73–76, 78–80, 82, 83, 84, 90–96, 103, 104, 105–119, 120, 121, 123, 124, 125, 132, 133, 140, 142, 145, 147, 148, 167, 168, 169, 176, 177, 178, 184, 187, 203, 204, 208, 215, 222, 225, 231, 240, 243, 246–248, 250, 251, 261, 290, 293, 321, 361–372, 374–378, 380, 381

– p. szyby

Krzemionkowskie Spotkania z Epoką Kamie-nia 9, 12

Krztynia, rz. 226, 239Księża Rola Duża, kopalnia krzemienia 54,

203–206, 208, 213, 214Księża Rola Mała, kopalnia krzemienia 54,

203–205, 207–209, 211, 213, 214Kubšice, Czechy 293kultura

– amfor kulistych 23, 27, 77, 79–81, 86, 88, 89, 104, 113, 118, 293, 371, 372– badeńska 293, 313– ceramiki sznurowej 87, 156, 166, 294, 311, 312– ceramiki wstęgowej kłutej 293– ceramiki wstęgowej rytej 293, 307, 319– duchowa 81, 97– Ertebølle 115– horákovská 293, 294– jevišovická 295, 297, 298– lendzielska 293–295, 316, 317, 341, 347– łużycka 79, 112– magdaleńska 291, 316– maglemoska 259– michelsberska 246, 278– mierzanowicka 73, 77, 78, 79, 87, 88, 89, 104, 113, 156, 166– mikocka 233– mustierska 233– niemeńska 79, 81– nordycka (indogermańska) 23– pucharów dzwonowatych 81, 82, 294, 305, 308, 311–313, 316, 317– pucharów lejkowatych 23, 77, 79–82, 85, 86, 89, 104, 113, 115, 116, 118, 121, 371, 378, 379– szelecka – p. przemysł krzemienny– unietycka 293, 294, 298, 313, 317, 318– wieterzowska 293, 317– złocka 87, 156, 166

Kunisz Andrzej 85, 101Kurta Christoph 356Kurzątkowski Mieczysław 133, 143KZP (k. zvoncovitych poharů – k. pucharów

dzwonowatych) – p. kultura

395INDEKS

labrys 76Langda Krzysztof 115, 117, 118, 119Langová Jana 311, 314Larsen Knut Einar 135, 143Lasota-Moskalewska Alicja 81, 101Lasy Państwowe 93, 206, 214, 215, 216Leary Jim 313, 314, 318Lech Jacek 11, 13, 15, 21, 23, 30, 30, 33, 49,

55, 56, 60, 62, 67, 68, 70, 91, 92, 93, 93–96, 97, 100, 101, 111, 123, 124, 126, 133, 141, 145, 170, 189, 190, 191, 191, 192, 192, 195, 198, 200, 201, 205, 245–248, 248, 249, 250, 250, 251, 252, 254–259, 262, 263, 265, 265, 266, 267, 268–271, 271, 272, 273, 274, 276, 278–288, 293, 312, 314, 317, 362–369, 371, 372–376, 376, 377, 381

Legge Anthony J. 262, 267, 269, 288Leitner Walter 336, 356, 357lej poszybowy 17, 58leje krasowe 39, 58, 81, 84, 85; por. Kał CebuliLeligdowicz Andrzej 23, 49LgK (k. lengyelská – k. lendzielska) – p. kulturaLias-Lower Dogger, Austria 342Libera Jerzy 4, 161, 165LiDAR (laser scanning) 10, 12, 178, 183, 205,

369, 370, 373, 377, 381; por. ALS (Air-borne Laser Scanning)

Limburgia, Holandia 262, 280limestone – p. wapienieLipsk, Niemcy 23Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego

i Naturalnego UNESCO 10, 11, 12, 13, 15, 17, 93, 123, 124, 127–129, 132, 135, 136, 139, 140, 145, 362, 364, 369, 374

Little Ouse, rz., Anglia 247Litwa 26LnK (k. s lineární keramikou – k. ceramiki

wstęgowej) – p. kulturaLongworth Ian 246, 247, 249, 252, 254–259,

262, 265, 266, 268, 271–274, 276, 283–285, 287–289

lotnicze skanowanie laserowe – p. ALSlotniczy skaning laserowy – p. ALSLouisbourg, Nowa Szkocja, Kanada 134Lower Austria – p. Austria

Lower Cretaceous (geologia), Austria 338, 339, 340, 342

Lower Turonian (górna kreda) – p. turonLubelszczyzna 31, 33Lublin, pow. loco 26, 31ludy nordyckie 26, 27ludzik 112; por. orant/Wielka MatkaLwów, Ukraina 26Lynott Mark 262, 289, 313, 316Lysá, Słowacja 321, 327, 333

łaba, rz. 139ławica krzemienionośna 55, 57, 58, 62, 67,

69, 152, 226Łęczna, pow. loco 61łoś (Alces alces L.) 74, 260łuczywo 72, 77, 82łuk 116Łukaszyk Agnieszka 81, 101Łukawka, pow. Opatów 161łuszczeń 157, 198Łysowody, pow. Ostrowiec Świętokrzyski – p.

Krunio, Nowa

Machnik Jan 4, 156, 161–164MacSween Ann 262, 286Madeyska Teresa 241Magonie – Folwarczysko niecka – p. niecka

Magonie – FolwarczyskoMagonie, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 45,

47, 107, 167, 176, 361Majowie 138Malbork, pow. loco 128Malinowska Lidia 227, 242Mallol Carolina 357Malm (jura górna), Austria 342, 343Małecka-Kukawka Jolanta 189, 190, 191, 193,

201, 377Małogoszcz, pow. Jędrzejów 225, 231Małopolska 128Manning C.R. 253Mannus 23–26, 28–30, 32Marczak Maria 190, 289, 315Marshall Duncan 132, 143Marshall Peter 315

396 INDEKS

Marszałek Województwa Świętokrzyskiego – p. Jarubas Adam

Martinez Maria M. 335, 356Mateiciucová Inna 293, 314, 347–349, 357Mauer, Austria – p. Vienna – MauerMennica Polska S.A. 10Mercer Roger 249, 253, 261, 261, 262, 262–

264, 265, 265, 267, 267, 272, 275, 277, 279, 280, 280, 283, 283, 284, 285, 288

metody– geofizyczne 61, 62, 67, 148, 150, 153, 205, 209, 325, 333– lewaluaska 234– Multi Layered Approach 335– odkrywkowa 118– Pachniaka 112, 113

mezolit (Mesolithic) 259, 291, 293, 294, 316Mezopotamia 89MHA – p. Muzeum Historyczno-Archeolo-

giczne w Ostrowcu ŚwiętokrzyskimMichczyńska Danuta J. 102Michniak Ryszard 53, 54, 56, 99, 101, 176,

177, 185, 225, 226, 241, 242Michow Eligiusz 377Middle Cretaceous – p. środkowa kredaMiddle Mur Valley, Austria 347Midgley Magdalena S. 96Mierzanowice, pow. Opatów 147, 161

– stan. I, cmentarzysko 73, 81, 86, 87Mieszkowski Radosław 373Międzynarodowy Komitet Ochrony Dziedzic-

twa Kulturowego i Naturalnego o Wyjąt-kowej Powszechnej Wartości 125

Migal Witold 60, 66, 69, 73, 77, 79, 99, 101, 102, 143, 157, 165, 205, 373

Migaszewski Andrzej 54, 102Migaszewski Zdzisław M. 54, 101, 102, 225,

242mikrorzeźba 152mikroskamieniałości 231, 232Milicja Obywatelska PRL 168Milisauskas Sarunas 89, 101Millett A. 289Minister

– Kultury i Dziedzictwa Narodowego 178, 207, 213, 219, 220

– Kultury i Sztuki 112– Ochrony Środowiska 9– Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu- blicznego 47

Ministerstwo– Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych 112, 120– Górnictwa i Energetyki 112– Kultury i Dziedzictwa Narodowego 362, 366– Kultury i Sztuki 60, 107, 113, 114– Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 114

Ministry– of Public Building and Works 258– of Works 258

miocen (Miocene) 291, 300, 301, 316, 345, 351; por. Eggenburg-Ottnang

Mirosław-Grabowska Joanna 241, 243Misiewicz Krzysztof 62, 102Mitkowa-Szubert Kunka 85, 102mitologia 81MMK (k. lengyelská – k. lendzielska) – p. kul-

tura, LgKModl Daniel 356Mokrý žleb, Czechy 293Molasse Zone, Austria 336–338monety

– okolicznościowe 9, 10– rzymskie 85

Moravany nad Váhom, Słowacja 332Moravské zemské muzeum, ústav Anthropos,

Brno, Czechy 374Moravský Krumlov, Czechy 293Morawy (Morava, Moravia), Czechy 295, 312,

316, 327, 330, 349Moreau Luc 357Mortimore Rory N. 252, 288Morze Północne 247, 285Mostar, Bośnia i Hercegowina 134Mościbrodzka Jadwiga 289, 315Mościcki Ignacy 39mułojady 57Muzealny Przegląd Filmowy w Kielcach 114Muzeum Archeologiczne i Rezerwat „Krze-

mionki” 9, 11, 12, 13, 17, 18, 145, 173, 184, 370, 375, 377, 380

397INDEKS

Muzeum Archeologiczne w Biskupinie 11, 12, 368, 369, 381

Muzeum Archeologiczne w Krakowie 21Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Os trowcu Świętokrzyskim (MHA) 5, 5,

9–11, 12, 13, 19, 60, 91, 93, 96, 169, 172, 184, 361–363, 368, 370, 371, 373–377, 381

Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy (MPP) 11, 13, 368, 375, 381– Rezerwat Archeologiczny Gród w Grzy- bowie, Oddział MPP 368

Muzolf Błażej 243Mydłów, pow. Opatów 161mysz zaroślowa (Apodemus sylvaticus) 81

Nadleśnictwo Ostrowiec Świętokrzyski 93Nakło nad Notecią, pow. loco 109Nara, Japonia 135Narodowe Centrum Nauki (NCN) 240Narodowy Bank Polski 9, 10, 12Narodowy Instytut Dziedzictwa 168, 178, 221narzędzia 24, 26, 36, 50, 69, 74–77, 85, 86, 88,

89, 108, 104, 110, 111, 121, 152, 154–157, 162, 189, 190–194, 198, 200, 201, 202, 221, 226, 233–245, 251, 254–256, 259, 267, 269, 270, 274, 275, 278, 280, 282, 284, 317, 333, 335, 337, 338, 341, 346, 347, 349, 359

– p. ciosło, dłuto, drapacz, dźwignia, fabrykator, grabie rogowe, graca, kilof, nóż, pick, pobijak, półtylczak, przekłuwacz, rylec, siekiera, skrobacz, tłuk, topór, wióro wiec, zgrzebło

narzędzie bifacjalne 198, 278narzędzie rdzeniowe 191Natura 2000 93, 368, 376NCA – p. Northern Calcareous Alps, wapienie Neandertalczyk 233Neapol, Włochy 135Needham Stuart 288Nemergut Adrián 333Nemšova, Słowacja 321, 323, 333Neogene Styrian Basin (basen styryjski neo-

geński), Austria 336, 344, 351, 354, 355, 359

Neogene Tullnerfeld Basin, Austria 337

neolit (Neolithic) 5, 5, 10, 11, 12, 13, 15, 17, 18, 19, 21–24, 26, 31, 34, 38–40, 47, 50, 51, 53, 56, 58–60, 62, 70, 72, 73, 77, 81, 85, 89, 90, 93, 97, 103, 104, 107, 109, 116, 120, 121, 124, 140, 142, 145, 156, 169, 200, 226, 233, 239, 240, 244, 245–248, 250–257, 260–262, 273, 278, 283, 290, 293, 313, 316, 317, 318, 319, 320, 332, 334, 340, 342, 345, 347–349, 361, 362, 364, 366, 367, 368, 374, 376, 378, 379, 381

Neruda Petr 144Nerudová Zdenka 306, 308Neustupný Evžen 313, 314, 318niecka Magonie – Folwarczysko 54, 373nielegalne wysypisko – p. wysypisko nielegalneNiemcy 23, 128, 134Niemieckie Towarzystwo Prehistoryczne (Deu-

tsche Gesellschaft für Vorgeschichte) 22nietoperz (Myotis nattereri, Myotis dauben-

tonii) 72, 81Nigst Philip R. 347, 357Nil, rz. 124nisza (eksploatacyjna) 62, 64–66, 68, 155, 254,

256, 266, 268, 280Niven Laura 357Nizina Angielska 247Norfolk, hrabstwo, Anglia 247–250, 263–277,

279, 281, 284 Northern Alps, Austria 336, 339, 350, 352Northern Calcareous Alps (NCA), Austria

336, 337, 338, 344, 350, 352Norwich, Anglia 247, 290Nosek Stefan 21, 49Nové Bránice, Czechy 293Nowa, kopalnia krzemienia 141, 145, 205,

206, 208, 213, 214Nowiny, pow. Hajnówka, kopalnia krzemie -

nia 140Nowozelandzki Komitet Narodowy ICOMOS

136nowożytne górnictwo 58, 70nóż 192, 193, 197, 199, 200, 202

– dyskoidalny 275, 277–279, 282, 284, 290– bifacjalny sierpowaty 87, 156, 161, 162, 166

398 INDEKS

numeryczny model pokrycia terenu (Digital Surface Model – DSM) 170, 175, 176, 178

numeryczny model terenu (Digital Terrain Model – DTM) 125, 142, 171–176, 178, 181, 182

Nutz Beatrix 356

obozowisko (obóz) górników/krzemieniarzy 39, 58, 72, 79, 81, 85, 87, 96, 116, 117, 168, 285

obróbka krzemienia – p. retuszobsydian 245Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Ka-

miennej 93Ochotny Wiesław 191ocios 68–71, 82, 83Oddział Limburski Holenderskiego Towarzy-

stwa Geologicznego 262Odell George H. 157, 165odłupek krzemienny 191, 198, 221, 237, 259,

260, 271, 273, 274, 278–280, 282odpadki krzemienne 65, 77, 86, 116, 198, 200,

202, 205, 208, 231, 239, 261–264, 269, 271, 272, 274, 278, 280, 282, 295, 297, 303, 313, 319, 326, 331, 333

Odra, rz. 233, 278Odyn 253ognisko (w kopalni) 36, 72, 78, 79, 104ogrody Medyceuszy w Toskanii 128Ogrodzieniec, pow. Zawiercie 228, 243ogród Mistrza Sieci, Chiny 137Ojcowski Park Narodowy (OPN) 11, 13, 30,

368, 381Ojców, pow. Kraków 28, 30okres wpływów rzymskich 85, 226oksford (Oxfordian), późna jura 227

– górny (Upper Oxfordian) 225–228, 243Olbramovice, Czechy 293Oliva Martin 140, 143, 144, 291, 293, 294,

294, 297, 298, 299, 300, 302, 305, 307, 309, 311, 313, 315, 316, 349, 357, 374

Olszewska Barbara 225, 242ołtarz górniczy 73Onega, j., Rosja 135Opatów, pow. loco 21, 33, 34, 36, 38, 45, 51,

53, 81, 105, 142, 145, 147, 149–151, 153–

155, 158, 159, 161, 165, 167, 168, 203–205, 207, 208, 210, 212, 218, 220, 223, 231, 232, 361, 364, 381

OPN – p. Ojcowski Park NarodowyOradur-sur-Glane, Francja 134orant/Wielka Matka 111Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wy-

chowania, Nauki i Kultury (UNESCO) 125ortofotomapa lotnicza 178oryniak (paleolit) 255Orzechowski Szymon 4, 85, 102Osipowicz Grzegorz 193, 201, 241Österreichische Akademie der Wissenschaf-

ten w Wiedniu 374ostoja oryksa arabskiego, Oman 139Ostroga, kopalnia krzemienia 54, 141, 145,

203–206, 208, 213, 214Ostrowiec Świętokrzyski, pow. loco 5, 5, 9–12,

12, 13, 16, 18, 19, 31, 34, 38, 53–57, 59–61, 63–68, 70, 71, 73–76, 78–85, 91–96, 103, 106, 108–111, 113–115, 117–120, 123, 124, 141, 145, 161, 167–174, 179–184, 187, 203–206, 209, 223, 231, 245, 251, 361–363, 365, 367–380, 381

Ostrów Lednicki 16, 368, 376Oxfordian – p. oksfordOžvoldová Ladislava 332Ożarów, pow. Opatów 143, 145, 203–205, 208,

213, 215–217, 219 – p. Za garncarzami

Pachniak Julian 44, 47, 105–108, 112, 115, 117 – p. metodyPajek Marek 99Palenque, Meksyk 138paleolit (Palaeolithic) 32, 40, 41, 63, 156, 166,

233, 245, 255, 257, 259, 260, 291, 316, 319, 321, 330, 333, 345, 346, 374– dolny 226– górny 226, 233, 234, 245– schyłkowy 234, 239– środkowy 226, 233, 234, 239, 240, 244, 245

Pamukkale, Turcja 139Pannonian Basin 336, 344, 345Państwowa Rada Górnictwa 120

399INDEKS

Państwowe Muzeum Archeologiczne w War- szawie (PMA) 11, 13, 21, 22, 28, 29, 31–37, 39–41, 43–45, 47, 51, 60, 62, 108, 109, 112, 113, 120, 121, 147, 148, 177, 213, 362, 364, 366, 377– Dział Neolitu 109, 112, 113, 120– Oddział PMA w Krzemionkach 112

Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Przedhistoryczych w Warszawie (PGKZP) 29, 39, 41, 44, 176

Państwowy Instytut Geologiczny 31, 51Park

– kulturowy 143, 213– Łazienkowski w Warszawie 39– Mużakowski 128– Narodowy Göreme, Turcja 131– Wilhelmshöhe, Niemcy 128

Parker Pearson Mike 313, 315Partyka Józef 30, 368Paryż, Francja 125pasmo ostańców – p. Klippen Zonepasmo ostańców Grestener – p. Grestener

Klip pen Zonepasmo ostańców St. Veit – p. St. Veit Klippen

ZonePaulissen Etienne 103, 245, 290Pavelčík Jiří 332Pazdur Mieczysław F. 82, 102Peake A.E. 255, 288Pelegrin Jacques 157, 165Pelisiak Andrzej 226, 226, 233, 239, 241, 242,

243Penz Martin 342, 357Perschling, rz., Austria 337Peška Jaroslav 295, 315petrograficzna charakterystyka surowców (petro graphic characterization of the raw

materials) 335, 336, 350 petrograficzny opis surowców (petrographic

description of the raw materials) 349Petrus-Zagroba Alicja 4Pettigrew S.T. 253Pęczalski Krzysztof 4piaski wydmowe 56Píchová Ludmila 293, 303pick 76, 279Pieniny Klippen Belt 339

Pieńkowski Grzegorz 54, 56, 102, 225, 226, 242Piggott Stuart 258, 260, 260, 286, 288Pilica, rz. 227, 233Pilzno, Czechy 26Piłsudski Józef 39pinga/Pinge/Pingen 320, 323, 325, 330, 331,

333Piotrowska Danuta 4, 5, 28, 30, 36, 40, 49,

132, 144, 366, 366Piotrowska Katarzyna 129Piotrowski Wojciech 368, 369, 374Pitt-Rivers Augustus Lane Fox 255Plac Czerwony, Rosja 134plejstocen 248plejstoceńskie

– gliny 253– osady 152– utwory 56, 264, 266– zlodowacenia 251– zwierzęta (fauna) 255, 259

płyta szlifierska 85PMA – p. Państwowe Muzeum Archeologicznepobijak 74, 76, 115Poczta Polska 9, 12, 36podagra 73Podkowińska Zofia 85, 86podsadzka sucha 65, 68, 69, 72, 74, 76, 77,

78, 81podszybie 62, 64, 66, 68, 72, 77podziemia kopalni krzemienia 38, 45, 47,

110–113, 119, 120, 126, 211, 215, 366Pokrivčák Anton 4, 334Pola Dziadowskie, pow. Zawiercie 237, 239Polany Kolonie II, pow. Radom, kopalnia krze-

mienia 312pole eksploatacyjne 53, 54, 56, 58–60, 62–64,

67, 72, 77, 78, 83, 85–87, 96, 152, 154, 162, 171, 173, 174

pole górnicze 17, 18, 19, 21, 33, 34, 36–39, 43, 47, 58, 62, 67, 77, 94, 105, 107, 112, 113, 118, 121, 124, 125, 141, 142, 147, 149–156, 161, 164, 165, 167, 168, 170, 171, 176, 177, 178, 180, 181, 184, 195, 203–213, 216, 218, 220–222, 246–248, 250, 252–254, 256–258, 260–262, 269–271, 278, 280, 282, 283, 285, 290, 329, 330, 332, 333, 361, 362, 364, 366, 368– 370, 373, 376, 378

400 INDEKS

Pollard Joshua (Josh) 315Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) 113, 117Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Oddział

w Ostrowcu 38Polskie Towarzystwo Prehistoryczne 364Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznaw-

cze (PTTK) 368Pomnik Historii 11, 13, 19, 53, 90, 213, 361,

368, 375, 380pomniki przyrody 129poroże (róg) 69, 74, 75, 86, 104, 157, 190,

192, 193, 195, 197, 200, 267; por. dłuto, grabie, kilof

Portugalia 128Postl Walter 335, 345, 347, 356, 358poszukiwacze skarbów 167, 187, 370Potocka Paulina 5, 5, 30, 49, 362, 381Poznań, pow. loco 26Pożaryski Władysław 152, 165półtylczak 191, 192, 278Pracownia Antropologiczna Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 28, 39Pracownia Badań i Nadzorów Archeologicz-

nych „Labrys” w Ostrowcu Świętokrzy- skim 371

Pracownia Dokumentacji Naukowej PMA 47pracownia krzemieniarska 58, 65, 71, 76–79,

82, 85, 88, 94, 116, 189, 190, 240, 257, 259, 261, 270–276, 278–280, 282–285; por. Grimes Graves– nakopalniana 110

Pracownia Postępu Fizyko-Technicznego w Badaniach Terenowych IKHM PAN w Warszawie 61Pracownia Teledetekcji Krakowskiego Przed-

siębiorstwa Geodezyjnego 61Pradła, pow. Zawiercie 228, 231, 243Prastary skarb (film) 114–119, 121

– rekwizyty archeologiczne 115, 116prehistoria 30, 34, 245, 255, 290, 338, 346,

359Prehistoric Society of East Anglia 255, 257, 258prehistoric stone tool production 337, 338prehistoryczna kopalnia krzemienia 5, 5, 9,

10, 11, 12, 13, 15–17, 19, 31, 33, 35, 37–40, 45, 47, 48, 53, 58, 62–77, 81, 84, 90–94, 96,

97, 105–107, 112, 114, 115, 118, 119, 121, 123, 124, 132, 140, 141, 145, 147, 148, 166, 167, 169, 176, 178, 187, 189–191, 195, 200, 201, 202, 203–223, 223, 245–260, 262, 271, 278–280, 282, 283, 290, 293, 303, 305, 311, 361, 362, 364, 366, 367, 370, 372, 373, 375, 376, 378, 380, 381

prehistoryczne górnictwo krzemienia 9, 11, 17, 21, 22, 28, 30, 32, 50, 51, 66, 104, 141, 143, 145, 156, 177, 189, 191, 193, 202, 245–250, 252, 254, 255, 257, 258, 259, 261, 262, 273, 279, 280, 283, 284, 285, 290, 291, 293, 294, 295, 297–303, 305, 307, 309, 311, 312, 316, 319, 321, 326, 327, 330, 332, 340, 361, 362, 364, 366, 370, 373, 374, 378, 381

Prey Siegmund 339, 340, 343, 358Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (RP) 39,

90, 361Pri troch kopcoch, Słowacja 320–323, 327,

333, 334Přichystal Antonín 144, 231, 231, 233, 243,

243, 291, 311, 314, 315, 317, 335, 358Prussia-Museum, Królewiec 26Prusy 26Przedgórze Iłżeckie 53Przedsiębiorstwo Badań Geofizycznych „Pol-

france” 61Przedsiębiorstwo Poszukiwań Geofizycznych

w Warszawie 61Przedsiębiorstwo Robót Górniczych w Łęcz-

nej 61przekłuwacz/wiertnik/pazur 192, 193, 196,

199, 200, 202, 278przemysł krzemienny

– gierecki 86– ojcowski 28– szeletien 316, 330, 332– p. štiepana industria, štípaná industrie

Przewoźna-Armon Krystyna 40, 50przodek górniczy 111Przybyłowicz Wojciech 47pseudonarzędzie 189Purkersdorf, Austria 343, 344Puszcza Białowieska 128Puszcza Knyszyńska 140Pyżewicz Katarzyna 158, 159

401INDEKS

Quebec, Kanada 134

rabunkowe wkopy 170, 172, 173, 179, 180Rada Europy w Amsterdamie 132Rada Muzeum Historyczno-Archeologicz-

nego w Ostrowcu Świętokrzyskim 16, 373Radig Werner 24, 50radiolaryt (rádiolarit, radiolarite) 293, 319–

332, 333–335, 337–344, 347–350, 352, 353, 359, 374, 381

radiowęglowe datowanie 69, 82, 84, 86, 104, 152, 156, 261, 298, 300, 301, 310, 312

Radom, pow. loco 231, 232Radwan Mieczysław 33, 38, 39, 50, 85, 93, 102Radziszewska Katarzyna 169–174, 179–183, 369Rajewski Zdzisław 112, 112, 113, 120, 121,

258, 288Rakovský Ivo 311, 315Rappoltenkirchen, Austria 337, 338, 340, 347,

353rdzeń (core, jádro) 234, 235, 237, 239, 243,

278, 295, 296, 297, 299, 303, 305, 307, 308, 309, 311, 312, 313, 317, 320, 326, 330, 331, 333, 347– pseudolewaluaski 278

Reduron-Ballinger Michèle 164Regionalna Organizacja Turystyczna Woje-

wództwa Świętokrzyskiego 96Rein Basin, Austria 337, 344, 345, 346–348,

351, 354, 355rejestr zabytków 207, 209, 213, 214, 215, 222Rekwirowicz Tadeusz 59, 83Ren, rz. 251Repolust Cave, Austria 347retusz (retouched) 162, 189–192, 195, 202,

278, 333reumatyzm 73rewolucja neolityczna 245rezerwat 9, 10, 11, 13, 18, 21, 39, 40, 44, 47,

48, 53, 54, 56, 59, 79, 81, 84, 85, 90, 93, 105, 106, 109, 112, 113, 114, 120, 123, 124, 133, 142, 147, 148, 167, 168, 176, 177, 184, 206, 213, 214, 215, 222, 250, 258, 260, 297, 361–372, 375, 376–378, 380

Rezerwat Archeologiczny Gród w Grzybowie – p. Muzeum Pierwszych Piastów

Richards Colin 315Richards Michael 357Richter Daniel 357Rigby Valery 288Rijckholt – St. Geertruid, Holandia, kopalnia

krzemienia 246, 252, 262, 278, 280, 364RKL (rohovec Krumlovskỳ les) – p. rohovec

(rogowiec)Roche Hélène 164rogi byka 82, 83rogowiec – p. rohovecrohovec (rogowiec) 291, 293, 294, 297–299,

301, 303, 307, 309, 311, 312, 316, 319, 320, 321, 332, 333, 374

Rokytná, rz., Czechy 291rondel (obiekt archeologiczny) 293Rosen Steven A. 312, 315Rosja 22, 28Rotenberg Formation, Austria 343; por. Roter

BergRoter Berg (“Red Hill”), kopalnia krzemienia,

Austria 342rozcieracz 191róg – p. porożerów strzelecki (przez pole górnicze) 58Równe, obw. loco, Ukraina 36Rubnikowicz Marek 123, 145Ruda Kościelna, pow. Ostrowiec Świętokrzy-

ski 93, 211, 376 – p. Borownia, Księża Rola Duża, Księża

Rola Mała, OstrogaRudgley Richard 258, 259, 289Rührsdorf, Austria 337, 338, 339, 352Russell Miles 257, 254, 255, 289, 315Ruttkay Elisabeth 293, 315, 340, 358Rybniki, pow. Białystok – p. KrzemiankaRychlewicz Klemens 114, 119Ryczowska Wyżyna – p. Wyżyna RyczowskaRydno, pow. Skarżysko-Kamienna, kopalnia

krzemienia 110, 207rylec 191–195Rymaszewski Bohdan 134, 144rząpie 73II Rzeczpospolita Polska 258, 364II Rzesza Niemiecka 22III Rzeczpospolita Polska 167, 168

402 INDEKS

Rzeczypospolita Obojga Narodów 23rzeźba pola górniczego 141, 142, 148, 152,

171, 176, 205–213, 218, 369

Sabaciński Marcin 168, 186Sachse-Kozłowska Elżbieta 33, 33, 50Sahlins Marshall 348, 358Salewicz Kazimierz 147, 165Sałacińska Barbara 62, 102Sałaciński Sławomir 60, 62, 65, 67, 77, 79, 81,

99, 102, 143, 161, 165Sambia 27Samodzielna Pracownia Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia, Instytut Archeo-

logii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (SPPGK IAE PAN) 9, 12, 187, 191, 195, 361, 370, 373, 377, 381

Samsonowicz Jan 9, 12, 30, 31–34, 36, 37, 48, 51, 60, 103, 176, 186, 225, 243, 361, 366

San, rz. 26San Antonio, USA 136Sandomierz, pow. loco 161, 223sarna (Capreolus capreolus L.) 69, 74, 267Saville Alan 250, 253, 271, 275, 277, 279, 283,

289Sawicka Irena 32–36Sawicki Ludwik 32–36Sąspów, pow. Kraków, kopalnia krzemienia

189, 190–197, 200, 201, 293Scharf Andreas 99Scheur-Sawicka Irena – p. Sawicka IrenaSchild Romuald 190, 201, 245, 246, 289, 312,

315Schins Wiel 262, 289Schronisko nad Jaskinią Zegar 229Šebela Lubomír 297, 311, 314, 315, 317Sedmerovec, Słowacja 321, 329, 330, 332Sejmik Opatowski 177Sejmik Województwa Świętokrzyskiego 366,

375Semaniak Jacek 99Senegal 128Siedlce, pow. Kielce 225Siedliszowice, pow. Tarnów 229siekiera kamienna 76, 284siekiera krzemienna 21–23, 26–28, 39, 50, 60,

65, 74, 77, 85–89, 108, 156, 191, 231, 239,

244, 250, 255–257, 275, 276, 278, 279, 282, 284, 290

siekiera z bazaltu 255Sieński Maciej 114, 115Sieveking Gale de Giberne 262, 262, 269, 280,

289Silbury Hill, Anglia 313, 318silicites – p. skały krzemionkoweSimon Ulrich 347, 356Simpson Derek Douglas Alexander 314Siódme Międzynarodowe Sympozjum Krze-

mieniar skie 245Sitek Jan 161, 163Siuda Rafał 373skała kredowa 226, 228, 248, 251, 252, 254,

256, 258, 259, 262–264, 266–270, 273, 280skała wapienna 58, 64, 68, 71, 73, 76, 86Skałecznica Duża, kopalnia krzemienia 54,

141, 145, 203–205, 207, 208, 213, 214, 370Skałecznica Mała, kopalnia krzemienia 54,

203–205, 207, 208, 213, 214skałkarstwo 247Skały Kroczyckie 226skały krzemionkowe (silicites) 152, 245, 246,

334–339, 346–349, 352–355, 359skały węglanowe jurajskie 53Skały Zegarowe 229skanowanie laserowe (laser scanning) – p.

LiDAR, ALSSkansen Archeologiczny Karpacka Troja w Trzcinicy, Oddział Muzeum Podkarpac-

kiego w Krośnie 371Skarb Państwa 93, 206, 207, 215, 216, 220Skarbka, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 226Skarżysko-Kamienna, pow. loco 110Skeates Robin 125, 144 Sklenář Karel 23, 50skrobacz 190, 192, 194–198, 200, 201, 202Slope Shader (wizualizacja) 125Sławik Łukasz 175, 186Słotowa, pow. Pilzno 26Słowacja 128, 316, 320, 334Smith Reginald 255, 259, 289Smużek – p. Kał CebuliSocha Paweł 241, 243specjalizacja górnicza 72, 86–88, 90, 97, 127,

269, 278

403INDEKS

Spiennes, Belgia, kopalnia krzemienia 124, 126, 132, 140, 145, 246, 247, 252, 253, 258, 278, 374, 381

– p. Camp-à-Cayauxspikule (spiculite) 231, 232, 337, 338, 347,

350, 352, 353, 359spongolit (spongiolite) 311, 312, 338, 347, 350SPPGK IAE PAN – p. Samodzielna Pracownia

Prehistorycznego Górnictwa KrzemieniaSt. Veit Klippen Zone, Austria 336, 339, 340,

342, 343, 347, 350, 353, 359Stachurski Marek 93, 93, 103 Stała Komisja Konserwatorska do Spraw Re-

zer watu Archeologicznego w Krzemion-kach Opatowskich przy Generalnym Kon-serwatorze Zabytków 120, 123

Starnawska Ewa 102, 242starosta powiatu ostrowieckiego 362, 366Starostwo Powiatu Ostrowieckiego 123Staszów, pow. loco 223Stefaniak Krzysztof 239, 241, 243štiepana industria, štípaná industrie (przemysł

krzemienny) 291, 295, 298, 300, 301, 306, 309, 312, 313, 317, 319–322, 325, 326, 330–332, 333

Stingl Karl 345, 357Stodoły, pow. Opatów 161Stodoły-Kolonie, pow. Opatów 161Stoki, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 113Stoki Duże, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 93,

171Stoki Stare, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 93,

203, 206, 208, 211, 213, 376Stolpiak Barbara 39, 50Stonehenge, Anglia 313Stopiński Wojciech 61Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Pol-

skich 205stożek Hertza 157strażnik rezerwatu 41, 43, 47, 117, 170, 177strefa fliszowa – p. Flysch Zonestrefa molasowa – p. Molasse ZoneStryczowice, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 81Strzegowa, pow. Olkusz 239, 244Styria, Austria 335, 336, 347, 348, 351, 354,

355

Sudoł Magdalena 234, 235–237, 239, 239, 241–243

Sudół, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 90, 91, 93, 361, 376

– p. Jelenia GóraSuffolk, hrabstwo, Anglia 247Sulgostowska Zofia 315Sulimirski Tadeusz 21, 50surowce 11, 21, 26, 30, 34, 36, 53, 58, 62, 69,

70, 72, 74, 76, 82, 85, 87, 88, 168, 179, 200, 205, 211, 217, 221, 222, 226, 231, 233, 234, 239, 240, 245, 246, 251, 252, 254, 256, 257, 264–266, 269–271, 273, 275, 278, 280, 282, 283, 285, 336, 337, 350, 359, 366, 373– eratyczne 374

Suzhou, Chiny 137Svätá Sidónia, Słowacja 320Svratka, rz., Czechy 316symbole religijne 70, 82, 83, 88, 89, 104synklina 56, 58, 62, 67Szarbia, pow. Kazimierza Wielka 161Szczałuba Włodzimierz 5, 5, 11, 13, 362, 363,

377, 378Szczepanek Kazimierz 152, 164szeletien (paleolit) – p. przemysł krzemienny Szentgál-Tűzköveshegy, Węgry 349Szewna, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 31Szkocja 285szkoła kulturowo-historyczna 22, 366szlifowanie 279, 280, 282Szmit Zygmunt 32, 33, 60, 147Szmygin Bogusław 129, 129, 144sztolnia 97sztuka 82, 104 – por. bukranion, orant, rogi

byka, symbole religijneszurf 151, 257–259Szwecja 18szyb

– głęboki 261, 262, 265, 269–273, 280, 282, 283– górniczy 34, 36, 38, 39, 45, 47, 58, 59, 62, 64–69, 71–74, 76–79, 81, 83, 87, 88, 94–97, 105, 107–113, 116, 119, 120, 121, 126, 152–158, 189, 198, 200, 202, 205, 248, 251–273, 275, 279, 280, 282– 285, 290, 291, 293–299, 307, 310–313,

404 INDEKS

316, 317, 323, 327, 333, 341, 342, 346, 348, 349, 378– Greenwella 248, 256, 262, 264–269, 271–273, 282–284– Mercera 263–265, 269, 273, 282, 283, 285– otwarty 257, 270, 273– płytki 270–273, 275, 280, 282, 283

szyby (Krzemionki Opatowskie)– szyb 1 67, 97, 108, 111, 112, 113– szyb 2 67, 83, 108, 109, 111, 112, 113– szyb 3 67, 108, 109, 111, 113– szyb 4/606 96, 97, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 112– szyb 5 77, 119– szyb 6/668 65– szyb 7/610 62, 73, 79, 94– szyb 8/669 66– szyb 9/160 67– szyb wentylacyjno-ewakuacyjny 57– szyb „Zenon” 95, 96

ścieżka komunikacyjna 73Śląsk 26, 327średniowiecze 132, 226, 253środkowa kreda (Middle Cretaceous) 343Śródborze, pow. Opatów 168 – p. KlinŚwiatowy Komitet Dziedzictwa UNESCO 124,

126–130, 132, 139–142Świdnica, pow. loco 128Świeciechów, pow. Kraśnik, kopalnia krzemie-

nia 121, 293Świętokrzyski Oddział Przedsiębiorstwa Robót

Górniczo-Wiertniczych w Kielcach 61Świętokrzyski Szlak Archeo-Geologiczny 96Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Przy-

rody 123Świętokrzyski Wojewódzki Konserwator Zabyt-

ków 90, 123, 207świętokrzyskie województwo 16, 53, 81, 93,

147, 361, 365, 376Świt górnictwa 107, 114

Tabaczyński Stanisław 109Tamiza, rz. 285Tanew, rz. 33

Tang (dynastia), Chiny 127Tarłów, pow. Opatów 143, 145, 203, 217Tarnobrzeg, pow. loco 312technika bifacjalna – p. bifacjalna technikatechniki górnicze 63, 270Teofilów, pow. Opatów – p. Skałecznica Duża,

Skałecznica MałaThetford, Anglia 247Thomas Julian 315Thompson Jane 144Tilley Christopher (Chris) 315Timbuktu, Mali 135Tirpák Ján 332Tixier Jacques 164tłuk 76, 77, 115, 116, 157, 162, 191, 198, 341Tomaszewski Andrzej 123, 145Tomaszewski Andrzej Jacek 289topór 76, 89Topping Peter 247, 249, 250, 253, 256, 258,

260, 262, 278, 283–286, 289, 313, 315topstone 251, 253, 254, 271, 273, 275, 280–282,

290Toruń, pow. loco 26, 128Towarzystwo Prehistorii Niemiec (Gesell-

schaft für Deutsche Vorgeschichte) 23Traisen, rz., Austria 337trasa turystyczna 17, 54–56, 67, 70, 95, 96, 97,

112, 364, 370, 378Trazerberg, Austria 342Trębanów, pow. Ostrowiec Świętokrzyski 161Trigger Bruce G. 23, 50Trnka Gerhard 335, 340, 341, 348, 356, 357,

358, 374, 379Troki, Litwa 134Tropper Peter 356Trześń, pow. Tarnobrzeg 161tunel ekspozycyjny 66, 67turon (górna kreda) 152, 165, 203, 251, 312turystyka 18, 112Tyc-Karpińska Ewa 10Tygodnik Ilustrowany 48

Udorka, rz. 233, 234, 240Uhl Thomas 99uhlíky – p. węgle drzewneUkraina 26, 128

405INDEKS

Ulanów, pow. Nisko 33UNESCO lista dziedzictwa światowego – p.

Lista Światowego Dziedzictwa Kulturo-wego i Naturalnego UNESCO

Unia Europejska 4, 96, 361Universalmuseum Joanneum, Graz, Austria

346Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 93Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

w Warszawie (UKSW) 9, 12, 178, 183– Instytut Archeologii 9, 12, 203, 361, 362, 365, 369, 370, 373, 377, 381

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (UMK) 225, 240, 377

Uniwersytet w Berlinie 22, 23, 32Uniwersytet Warszawski 31, 105, 107, 120

– Instytut Archeologii 148, 165– Wydział Geologii 373 – – Instytut Geologii Inżynierskiej i Hydrologii 373– Zakład Geologii 61

Upper Oxfordian – p. oksfordUrban Jan 4Urząd Marszałkowski 17utwory plejstoceńskie – p. plejstocen

Váh, rz. Słowacja 321Valde-Nowak Paweł 161, 164Valoch Karel 297, 315van der Plicht Johannes 297Van Peer Philip 103, 290Varndell Gillian 259, 260, 262, 288, 289Vedrovice, Czechy 293, 311Vencl Slavomír 319, 320, 333Vermeersch Pierre M. 63, 103, 245, 245, 290Vienna Basin 344Vienna – Gemeindeberg, Austria 337, 339,

341–343, 347, 353Vienna-Lithothek (VLI) 339–341, 343–345Vienna – Mauer, Austria 293, 339–342, 347,

348, 350, 353Vienna – Mauer-Antonshöhe, Austria 337,

339, 340–342, 347, 348, 350, 353Viola Bence 357Vlára, rz., Słowacja 319, 320, 333

Vogel John C. 86, 97Vršatské Podhradie, Słowacja 319–321, 327,

328, 330, 331, 333

Wachau, Dolna Austria 347Waldviertel, Dolna Austria 348Walendzewicz Romana 4wallstone 251, 254, 256, 263, 271, 273, 275,

280, 281, 282, 290Wałęsa Lech 90, 361wapienie (limestone) 36, 39, 40, 56, 58, 59, 62,

64–66, 68–73, 76, 81, 82, 86, 107, 108, 110, 112, 116, 148, 157, 167, 211, 214, 217, 227, 228, 336, 337–340, 342, 343, 346, 350, 352– gąbkowe 227– margliste i kredowate 227– oolitowe 57, 58, 68, 69, 226, 227– organodetrytyczne 227– pelitowe 57, 58, 64, 65, 226, 227– północnych Alp (Northern Calcareous Alps – NCA) 336, 337, 344, 352– rafowe 227– skaliste 227

wapiennikarze 36, 39, 47, 116, 167wapień górnojurajski 251warpie 17, 34, 248, 250, 251, 254, 263, Warszawa 26, 28, 31, 39, 110, 128, 134, 168Warta, rz. 26Wawrzeniecki Marian 26, 31wąż Eskulapa (Elaphe longissima) 81Weeting, Anglia 247, 253Weiss-Krejci Estella 356Welc Fabian 370, 373Welham Kate 315Wenty Karl 343, 356wentylacja (kopalni) 72, 78 – p. szybyWerra Dagmara H. 189, 190, 191, 195, 195,

198, 201, 362, 373, 374Wessely Godfrid 336–339, 343, 358West Field – p. Grimes GravesWestern Austria – p. Austriawęgle drzewne (uhlíky) 47, 65, 70, 72, 74, 82,

83, 86, 90, 111, 152, 264, 295, 297, 298, 300, 301, 303, 305, 313

– por. sztuka

406 INDEKS

Węgry 26, 320Wężyk Piotr 173, 174, 175, 186White Carpathians, Słowacja 333, 334, 381Whittaker John C. 157, 165Whittle Alasdair 279, 290Wiadomości Archeologiczne 32, 105, 112, 115,

118, 366Wicik Bogumił 85, 100Wiedeń – p. Vienna – Gemeindeberg, Vienna

– Mauer-AntonshöheWieliczka 128Wielka Brytania 128, 250, 259, 285Wielkie Komory 59, 66, 116, 370Wienerwald, Austria 344, 347Wierzbica, pow. Radom – p. ZeleWięckowska Hanna 39, 50Wijesuriya Gamini 139, 144Wilanowski Sylwester 240wilegiatura Żurowskiego 105, 107, 112Wilke Georg 21, 21, 24, 25, 26, 28, 30, 50, 51,

60, 103wille Medyceuszy w Toskanii 128Willendorf, Austria 347wiór (krzemienny) 194, 200, 202, 237, 274, 278wiórowiec 191–193, 195, 200Wisła, rz. 27, 30, 53, 250, 278Wiślański Tadeusz 86, 97Włochy (państwo) 128Wodan (bóg) 253Wodąca, rz. 233, 239, 240, 244Wojciechowice, pow. Opatów 86, 161Wojciechowski Włodzimierz 377Wojciechówka, pow. Opatów 53, 220 – p. KoryciznaWojewódzki Konserwator Zabytków w Kiel-

cach 207, 209, 213, 215–217, 220, 222Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach 11, 13Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach, Delegatura w Sandomierzu

168, 170, 203, 204, 210, 213, 217, 218, 222, 223, 373

wojna światowa II 59, 85, 120, 148, 167, 187, 260

wojna światowa I 21, 23, 31, 50, 90, 255, 257Wolbrom, pow. loco 226

Wolfpassing Formation (geologia) 338Wołyń 34Wood Christopher J. 252, 288Woodbury Michel 126Wójcik Zbigniew J. 31, 32, 50, 85, 100, 103Wrocław, pow. loco 16, 128Wschodnioświętokrzyski Okręg Pradziejowej

Eksploatacji Krzemieni – program badawczy 148

wschodnioświętokrzyski region pradziejo-wego górnictwa krzemienia 141

wychodnia krzemienia 62, 225, 226, 228, 229, 233, 234, 239, 240, 373

wykop archeologiczny 28, 63–66, 68, 77, 104, 106, 110, 151–157, 180, 187, 198, 205, 249, 253, 257, 270–274, 316, 346

wykop sondażowy 63, 297wykopaliska 22, 23, 28, 30, 60, 79, 82, 85,

86,109, 110, 116, 120, 148, 149, 151, 152, 245, 253–262, 267, 290, 342, 346

wykrywacz metali 168wyrobisko górnicze 38, 47, 58, 61, 62, 64–69,

71–73, 75, 82, 83, 88, 105, 107–110, 112, 113, 208, 254, 256, 257, 261, 264, 266, 267, 378

Wysocki Jacek 178, 185wysypisko nielegalne 85, 167, 171, 178–180,

187, 208, 209, 211, 212, 217, 221, 222Wytwórnia Filmowa „Czołówka” 114Wyżyna Iłżecka 53Wyżyna Kielecka 53Wyżyna Krakowsko-Częstochowska 226, 240,

244Wyżyna Ryczowska 226–229, 231–234, 240,

243, 244Wyżyna Sandomierska 77, 78, 85–87, 162, 371Wzgórze Kruk, kopalnia krzemienia 203–205,

207, 208, 210, 211, 213

Yorkshire Wolds, Anglia 285Young Christopher 144

Z otchłani wieków 115Za garncarzami, kopalnia krzemienia 147–159,

161, 165, 203–205, 207, 209–211, 213, 216, 312, 372

407INDEKS

zabytek archeologiczny 215–218, 220Zachwatowicz Jan 134, 134, 144zagłębienia poszybowe 38, 77, 248–251, 262Zajączkowski Wiesław 368Zakazane piosenki (film) 114Zakłady Ostrowieckie 167Zakościelna Anna 4Zalewski Marek 30, 50, 81, 82, 99, 103, 143,

161, 165Zamek Królewski w Warszawie 134zamek krzyżacki, Malbork 134Zamość, pow. loco 128Západné Karpaty, Czechy 320zapalenie korzonków nerwowych 73Zapaśnik Teresa 241Zapłata Rafał 175, 186Zawichost, pow. Sandomierz 120Zawiercie, pow. loco 229, 231, 233, 237Zdeb Katarzyna 5, 5, 30, 49, 362, 381Zeidler Kamil 143Zele, kopalnia krzemienia 195, 197–199, 201,

202, 373zęby (konia) 81

zgrzebło (narzędzie krzemienne) 191–193, 196–198, 200, 234, 236

Ziehaus Johanna Elisabeth 347, 358Złota, pow. Sandomierz 161złoża krzemienia 26, 53, 62, 67, 77, 81, 86,

87, 154–156, 166, 168, 211, 226, 228, 240, 247, 250–253, 269, 280, 283, 290, 335, 359

Znojmo, Czechy 293–296, 298–306, 308–311Zöller Ludwig 357Zrzeszenie Przedsiębiorstw Robót Górniczych

i Budowy Szybów w Katowicach 61zwietrzelina 57, 58, 271Zybała Czesław 30

żagiew 72, 73, 78żarno 85Żółtowski Andrzej 148Żuchowski Piotr 362Żurek Wojciech 240Żurowski Józef 37, 38, 39, 51, 60, 67Żurowski Tadeusz R. 60, 62, 66, 79, 82, 90,

103, 105, 107, 107, 108–112, 114–117, 119, 120, 121, 148, 258, 290, 364

Żywe Muzeum Porcelany w Ćmielowie 378

Documents

górnictwo z epoki kamienia: krzemionki – polska – europa