52
1 2013 داری ئا

Govar h 31

Embed Size (px)

DESCRIPTION

 

Citation preview

Page 1: Govar h 31

1 ئاداری 2013

Page 2: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(2

Page 3: Govar h 31

3 ئاداری 2013

كپێسه‌د

مانگی س������ێ، ته ژییه له شادی و ئێش و ئازار. کۆمه ڵێک بۆنه ، ده سکه وت، ئازار و برین ناواخنی ئه م مانگه ن. له مێژه س������اڵه جه س������ته ی نه ورۆز و به هاری کوردستان که وتۆته به ر

په المار و، له مێژ ساڵیشه که کورد به رگری له خۆی و نیشتمانه که ی ده کات.مانگی سێ، یه کێکه له قورس������ترین مانگه کان له مێژووی نه ته وه ی کورد و کوردستاندا،

چونکه خۆشی، شادی و ئێش و ژان هاوشانی یه کترین له و بڕگه زه مانییه دا. هه ر له و مانگه دا س������اڵڕۆژی له دایکبوون و کۆچی دواییی بارزانیی نه مره ، ده سپێكردنی ڕاپه ڕینی خه ڵکی کوردس������تانه ، ڕۆژی جیهانیی ئافره تانه ، ڕۆژی مۆرکردنی ڕێککه وتننامه ی ١١ی ئاداره ، کیمیابارانی هه ڵه بجه ش هه ر له و مانگه دایه ، نه ورۆزی شایی و ئاشتبوونه وه یه ، سروشت ده پشکوێ و ده روون ده خه ملێنێت، هه ر له و مانگه شدا، پێشه وا قازی له مه یدانی

چوارچرا له مه هاباد له سێداره درا.مانگ������ی خاکه لێوه )ئادار( زۆر زامدار کراوه و ب������ه زام و برینه که ڵه که کراوه که یه وه تا ڕاپه ڕین، ئه و به شه ی واڵت هه ر خه ریکی به رخۆدان و خه بات بووه ، به اڵم ڕاپه رین به الفاوه کۆمه اڵیه تییه که یه وه و ئازادکردنی ئه و پارچه یه ی کوردس������تان )هه رێمی کوردس������تان(، به بنیاتنان������ی داموده زگه ی نه ته وه یی )په رله م������ان، حکوومه ت و داموده زگاکانی( توانی به ر به هێرش بۆ س������ه ر واڵت بگرن و دۆس������یه ی ئێش و ئازار له و مانگه دا دابخه ن و به ئه رشیڤی

مێژووی بسپێرن. ده ب������ێ ئه مجاره ڕه وتی مێژوو له به رژه وه ندیی ئه و خاکه ، نه ته وه ی کورد و کوردس������تان، هه روه ه������ا له به رژه وه ندی ئه و گرووپه ئایینی، مه زهه بی و نه ته وه یییانه یش������دا بێت، که له م نیشتمانه دا ده ژین. ئه گه ر له ڕه وتی زه ماندا نه ورۆزی جه سته زامدار سه یوانه یه کی نه ته وه یی بووه و نه ته وه ی کوردی ڕێکخس������ت و ڕێک ده خات، پێویس������ته له م سه رده مه دا، به شێک له و

ئه رکه به خۆشه ویستیی واڵت بسپێردرێت و خۆشه ویستییه که ی کۆکه ره وه بێت.

سه‌رنووسه‌ر

مانگی خاکه لێوه )ئادار(مانگی شادی و ئازاره

Page 4: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(4

به رابه ری������ی ماف له نێوان ژن������ان و پیاوان، یه کێکه له مافه س������ه ره تایییه کانی کۆمه ڵگه ی مرۆڤایه تی، هه روه ها دروشمی به شێکه له جیهانی پێشکه وتوو و فکری ئازاد . هه وڵدان ل������ه م بواره دا ه������ه روا به ڕێوه یه و س������ه ره ڕای ده س������که وتی گه لێک مه زن، به اڵم له به ش������ێکی گۆی ئه م زه ویی������ه دا، ملمالنێ و هه وڵدان������ی بێوچان درێژه ی هه یه ،

بێشک به ربه ستیش گه لێک زۆرن. ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������ت به گشتی و کوردستانی ئێمه ش به تایبه تی، به هۆی قورس������ایی ده وری ئایین، دابونه ریت و پیاوساالری، ژنان نه یانتوانیوه ، یان ڕێگه یان لێ گیراوه که

به گوێره ی کێشی چه ندایه تیی خۆیانه وه له شوێنی شیاودا هه ڵس������ووڕ بن. به رابه ریی ژنان له گه ڵ پیاوان هاوکات که به ش������ێکی گرینگه له مافی مرۆڤ، به شێکی جیانه کراوه شه له دیموکراس������ی. هه ندێک له زانایان له س������ه ر ئه و ڕایه ن: "یه کس������انی له نێوان ژنان و پیاوان، یه کێکه له کۆڵه که کانی دیموکراسی." بنه مای ئه م بۆچوونه یش بۆ ئه وه ده گه ڕێته وه ،

که ژنان نیوه ی کۆمه ڵگه ن.دوای ڕووخانی گشت سیس������ته مه دیکتاتۆر، تۆتالیتار و دیسپۆتیس������ته کان، دوو چه مک������ی "به دیموکراتیکردن" و "چاکسازی" ده بنه ناوه ندی پڕۆژه و بڕیاری هێزه سێکوالر و

قه‌ره‌نی‌قادری

پیاوساالریی چڕله چاپه مه نییه کانی هه رێمی

کوردستاندا

لێ���ڤ‌نیکۆاڵیێڤیچ‌تاڵس���تۆی‌)١٨٢٨-١٩١٠(:‌"هه‌موو‌له‌‌فکری‌ئه‌وه‌دان‌که‌‌مرۆڤ‌بگۆڕن،‌به‌اڵم‌به‌داخه‌وه‌‌هیچ‌که‌س‌

له‌فکری‌ئه‌وه‌دانییه‌‌خۆی‌بگۆڕیت."

Page 5: Govar h 31

5 ئاداری 2013

پێشکه وتنخوازه کان له کۆمه ڵگه دا. یه کێک له هه نگاوه کانی به دیموکراتیکردنی کۆمه ڵگه ، ڕه وتی به شداریکردنی ژنانه ل������ه ناو داموده زگا حکوومی و حزبییه کاندا. واته ژنانیش به ش������ێوه یه کی یاسایی و دادپه روه رانه وه که ڵک له پله و شوێنه گرینگه کان وه ربگرن و، به پێی توانا و چه ندایه تییان

له دامه زراوه کاندا جێگه یان دیار بێت. وته یه ک������ی به ته مه ن و باو هه یه که ده ڵێت: "ژنان نیوه ی کۆمه ڵگه ن". ئاخۆ له ماوه ی زیاتر له بیست ساڵ ته مه نی هه رێمی کوردس������تان، ئه م "نیوه "ی������ه توانیویه تی جێگه ی ش������یاو و به پێی پێوه رێکی ئه قاڵنی، هه روه ها به گوێره ی کێشیان له ناو داموده زگاکانی هه رێمی کوردستان، له وانه چاپه مه نییه کانی واڵته که ماندا هه بێت؟ بێش������ک وه اڵمه که ی

نه رێنییه ؟! ته نیا بوارێک که پێشکه وتنی به رچاوی به خۆیه وه بینیوه ، په رله مانی کوردستانه ، که )٣٧%(ی ئه ندامانی په رله مان

ژنان پێکی دێنن.له و توێژینه وانه ی که له ساڵی ٢٠٠٩ به والوه کراون و په یوه ندییان به به شداریی ژنان له چاپه مه نییه کاندا هه بێت، تا ئێستا هیچ چه شنه پێش������که وتنێک بۆ پێگه یاندنی ژنان له و که ره س������انه دا نه کراوه . ژنان له چاپه مه نییه کانیشدا هه روا پاشکۆی پیاوانن. چڕیی پیاوساالری و دابونه ریت سه ره کیترین کۆس������پن له م بواره دا. ئه وه ش له حاڵێکدایه که له ناو چاپه مه نییه کاندا به رده وام باس له چاکس������ازی، نه هێشتنی توندوتیژی دژ به ژنان، مافی مرۆڤ، به رابه ری

و دیموکراسی ده که ن. بانگه ش������ه ی ئه م چاپه مه نییانه بۆ به دیموکراتیکردن و چاکسازی گه لێک ڕه وایه ، چونکه ته نیا به رژه وه ندییه ک که ڕاگه یاندن به دوای������دا وێڵه ، کۆمه ڵگه یه کی دیموکراتیکه که تێیدا مافی مرۆڤ پارێزراوبێت و دادپه روه ری سه قامگیر بێت. له جیهانی ئه م������ڕۆدا کۆمه ڵگه یه کی دیموکراتیک، له ناڕه وایه ئه وه نده ش ب������ه اڵم به رژه وه ندیی ڕاگه یاندندایه . که ل������ه پاڵ ئه م هه موو باس و لێدوانانه ی په یوه س������ت به دیموکراسی و چاکسازی، ئه م که ره سانه نه یانتوانیوه له

ناو خۆیاندا ئه م بانگه یه شه به ڕێوه ببه ن. پیاوساالری له کۆمه ڵگه ی ئێمه دا ته نیا په یوه ندی به فکری ک������ۆن و توێژه نه ریتییه کانه وه نیی������ه ، به ڵکو ئه م "تارمایی"یه

چڕه ، له ناو چاپه مه نییه کاندا گه لێک به هێزه . ئاماره کان������ی ئه مس������اڵیش وه کو پێش������وو، هه روا باس

له چه قبه س������توویی له م ب������واره دا ده که ن. ل������ه پێکهاته ی به ڕێوه به ری������ی چاپه مه نییه کانی هه رێمی کوردس������تان، که ش������وێنی بڕیاردان، هه روه ه������ا ڕاپه ڕاندنی ئه رک و کاری ڕۆژانه ی چاپه مه نییه کانه ، هیچ پله یه ک به ژنان نه دراوه . ئه وه ی ل������ه م ناوه ندانه دا ده و ر ده گێ������ڕن، ته نیا پیاون. بۆ

نموونه :ڕۆژنامه‌ی‌خه‌بات )پارتی دیموکراتی کوردستان(: ٥ که س

به رپرسن، گشتیان پیاون.کوردستانی‌نوێ )یه کێتیی نیشتمانیی کوردستان(: ٤ که س،

یه کێکیان ژنه .هاواڵتی: ٣ که س، یه کیکیان ژنه .

هه‌ولێر: ٧ که س، هه موویان پیاون.ڕووداو: 8 که س، ته واویان پیاون.

گۆڤاری‌لڤین: ٩ که س، سه رجه میان پیاون.ئاوێنه‌: ٢ که س، گشتیان پیاون.

چاودێر: 6 که س، هه موویان پیاون.یه‌کگرت���وو: )یه کگرتووی ئیس������المیی کوردستان( ٣

که س، گشتیان پیاون.حه‌وتوونامه‌ی‌باس: ٤ که س، ته واویان پیاون.

ڕێگای‌کوردس���تان: )حزبی ش������یوعی کوردستان(: ٤ که س، گشتیان پیاون.

گۆڤاری‌گواڵن: ٢٠ كه س، یه كێكیان ژنه .ئ������ه م کورت������ه ئام������اره ئه وه م������ان پ������ێ ده ڵێت، ک������ه ئه م چاپه مه نییانه ، س������ه ره ڕای جیاوازی له ته مه ن و ڕه نگیان، له یه ک خاڵی س������ه ره کیدا هاوبه شن، ئه ویش پیاوانه بوونی ئه م چاپه مه نییانه ن و ڕه چاوی هیچ چه شنه به رابه رییه ک نه کراوه . به دیموکراتیک������ردن و چاکس������ازی ته نیا الیه ن������ی ئابووری، کۆمه اڵیه ت������ی و ... ناگرێته وه ، به ڵکو پێویس������ته دامه زراوه کولتووری و ڕۆش������نگه رییه کان و له پێشه وی هه موویانه وه ، ڕاگه یاندن )چاپه مه نییه کان( پێش������ه نگی ئه م به رابه رییه بن.

ڕاگه یاندن، یه کسانی و پێگه یاندنیش مانا ده دات.

Page 6: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(6

به پێی تیۆریی دیموکراتی������ک، هه ڵبژاردن دوو ئه رکی له ئه س������تۆدایه. یه که م، وه کوو ڕوونترین ئه رک، ئه وه یه که داڕێژه رانی سیاس������ت دی������اری ده کات. دووه م، بڕیار وایه که هه ڵبژاردن بیچمی سیاسه تی گشتی دابڕێژێت. ئ������ه وه ی که ئاخۆ به ڕاس������تی هه ڵب������ژاردن حکوومه ت له داخوازییه کانی خه ڵک تێده گه یه نێ یا نا، باس������ێکه ئێستا ل������ه نێوه ندی دیالۆگی "دیموکراس������ی ل������ه ئه مریکا تا چ

ڕاده یه ک به باشی کار ده کات"دا له گه ڕدایه .له دنی������ای گریمانه یی تی������ۆری هه ڵبژاردنی مه نتقیدا، هه ڵبژاردن له ڕاستیدا ڕێنوێنی سیاسه تی گشتییه ، به اڵم ئه و لێتوێژینه وه کۆمه ڵناس������انه یه ی که له ماوه ی پتر له

نه وه یه کدا له س������ه ر ئه م بابه ته کراوه ، کۆمه ڵێک ئاکامی دژ به یه ک������ی لێ به ده س������ت هاتووه . ب������ۆ ڕوونکردنه وه ی پێوه ندیی نێوان سیاس������ه تی گشتی و هه ڵبژاردن، باشتر وایه که بڵێین پێوه ندییه کی دووالیه نه یه . هه ڵبژاردن تاکوو ڕاده یه ک کاریگه ریی له سه ر سیاسه تی گشتی ده بێت و بڕیاره پێوه ندیداره کانی سیاسه تی گشتیش که متاکورتێک

کاریگه ریی له سه ر ئاکامه کانی هه ڵبژاردن داده نێن.دیموکراسی‌و‌هه‌ڵبژاردن

ڕه نگه هه رگیز نه کرێ واڵمێکی بڕاوه به م پرسیاره بدرێته وه ، که ده نگوه رگرتن تا چ ڕاده یه ک کاریگه ریی له سه ر داڕش������تنی سیاسه تی گشتی داده نێ. به اڵم

و:‌م.‌ساماڵ‌ئه‌حمه‌دی

پێویستیی تێگه ییشتن و ناسینی ئاکاری خه ڵک له

هه ڵبژاردن و ده نگداندا

Page 7: Govar h 31

7 ئاداری 2013

وێده چێ که ئه مس������ه ر و ئه وس������ه ری واڵمه که تاکوو ڕاده یه ک ڕوون بێ. هه رچه ندی که جوداوازیی نێوان به رنامه سیاسییه کانی پاڵێوراوانی هه ڵبژاردن زیاتر بێ، ئه گه ر ی ئه وه ی که ده نگده ران بتوانن به ده نگی خۆیان ڕه وت������ی سیاس������ه ته کانی حکوومه ت بگۆڕن،

زیاتره .یارمه تی������ی هه میش������ه پاڵێ������وراوه کان هه ڵب������ه ت ڕوونبوون������ه وه ی بابه ته جێی باس و مش������توومڕه کان ن������اده ن. یه کێک ل������ه ئاکامه کانی ئ������ه م وته یه ئه وه یه که باس و بابه ته سیاس������ییه کان زۆر جار له ڕێگای "هون������ه ری ئاڵۆزبێژی"یه وه بیچم ده گرن، ئه وه ش ئه و کاته دێت������ه گۆڕێ که پاڵێوراوانی س������ه رکۆماری به جۆرێک خۆپێش������ان ده ده ن، که گۆیا شاره زایییه کی تایبه تیان له قس������ه کردندا هه یه ، به اڵم له ڕاس������تیدا زۆر قس������ه ناکه ن. هه روه کوو تا ڕاده یه ک له هه موو کۆنفران������س و کۆبوونه وه هه واڵده رییه کاندا ده توانین بیانبینی������ن، واڵم نه دان������ه وه ی هێندێک له پرس������یاره باس������بزوێنه کان و خۆبواردن له والمدانه وه ، به شێکه

له که سایه تیی سیاسه تمه داری پیشه یی.ئه و کاته ی که پاڵێوڕاوێکی هه ڵبژاردن به ربژێرێکی سیاسیی س������اکار ده خاته ڕوو، ده نگده ران ئاسانتر ده توانن ببنه ڕێپیش������انده ری ڕێچکه ی سیاس������ه تی حکووم������ه ت. له هه ڵبژاردنی س������اڵی ١٩8٠دا ڕۆناڵد ڕه ی������گان ب������ه ڕوون������ی مه به س������تی خ������ۆی له باره ی نێوخۆیییه کان، تێچوون������ه گه ش������ه ی که مکردنه وه ی که مکردن������ه وه ی پیتاک )باجی ده وڵ������ه ت یا ماڵیات( و به هێزک������ردن و نووژه نکردن������ه وه ی هێزی نیزامیی ئه مری������کای ده ربڕی. ئ������ه و دوای هه ڵبژێ������ردران بۆ به کرده وه کردن������ی زۆربه ی ئه و به ڵێنانه ی که دابوونی هه نگاوی هه ڵێناوه و پیش������انیدا، که هه ندێک جاران هه ڵبژاردن ده توانێ کاریگه ریی له س������ه ر سیاسه تی

گشتی دابنێت.ئه گه ر هه ڵبژاردن کاریگه ریی له سه ر سیاسه ته کان دابنێ، که واته سیاسه ته کانیش ده توانن کاریگه رییان له سه ر هه ڵبژاردن هه بێت. زۆر جاران سیاسه ته کان کۆمه ڵێک ئاکامیان بۆ خۆشبه ختیی گرووپێکی دیار یا بۆ هه موو کۆمه ڵگه وه کوو یه که یه ک لێ ده که وێته وه .

ئه وان������ه ی که ل������ه ئاکامی کۆمه ڵێک سیاس������ه تی دیاریکراودا هه س������ت به خۆش������ی ده ک������ه ن، ڕه نگه

پشتیوانی له پاڵێوراوێک بکه ن که به ڵێنی درێژه دانی ئه و سیاسه تانه بدات، به اڵم ئه و که سانه ی که هه ست ده ک������ه ن له ئاکامی ئه و سیاس������ه تانه دا بارودۆخیان خراپتر ب������ووه ، پش������تیوانی له پاڵێ������وراوی ڕکه به ر ده که ن، ئه مه پێناسه ی ساکاری تیۆریی گه ڕانه وه بۆ ،)١( )Retrospective voting( ڕابردووی ده نگدانهکه تێی������دا ده نگده ران پرس������یارێکی س������اکار دێننه گۆڕێ: "له م دوایییانه دا چیت بۆ من کردووه ؟" ئه گه ر سیاسه تمه داری به رپرسی ئه و پله یه بتوانێ واڵمێکی ڕازیکه ر به م پرس������یاره بداته وه ، خه اڵت وه رده گرێ؛ ئه گه ر نه شتوانێ ئه و کاره بکات، هه ڵنابژێردرێته وه .

هیچ ش������تێک به قه ت بارودۆخی ئابووری س������ه ر له سیاس������ه تمه دارێکی پله دار ناشێوێنێ و تووڕه ی ناکات. ئه و کاته ی که ئابووری ڕوو له کزی ده کات، وه کوو ب������اوه هاواری "گزه ک������ه ر و گه نده اڵن وه ده ر نی������ن" به رز ده بێت������ه وه و وه کوو ش������ه پۆلێک هه موو واڵت داده گ������رێ، ل������ه هه ڵبژاردنی س������ه رکۆماریدا، ئه و که س������انه ی که له بارودۆخی ئابووری ناڕازین، زیاتر س������ه رکۆمار به خه تاب������ار ده زانن. ئه و کاته ی که له س������اڵی ١٩٢٩دا دابه زینی بازاڕی پشکه کان بوو به ده س������تپێکی بێبره وییه کی گه وره ی ئابووری، هێڕبێرت هووری کۆماریخواز له کۆش������کی س������پیدا بوو. ه������وور و کۆمارییه کانی هاوڕێی له هه ڵبژاردنی س������اڵی ١٩٣٢دا تووشی تێش������کانێکی تاڵ هاتن له به رانبه ر فڕانکلین ڕۆزڤێڵتدا. له هه ڵبژاردنی س������اڵی ٢٠٠8دا دیموکرات������ه کان بۆ کوتان������ی کۆمارییه کان بیره وه ریی )هوور(یان به چاودا ده دانه وه و )جۆرج دابڵیۆ بووش(یان به هووری هاوچه رخ ده شوبهاند، چونکه له بواری وه به رهێنان و ڕه خس������اندنی کاردا، کابینه که ی بووش له سه رده می بێبره وه یی گه وره ی ئابووریی ساڵی ١٩٢٩وه ، خاوه نی خراپترین کارنامه

بوو.ئاش������کرایه که هه ڵب������ژاردن کاریگه ریی له س������ه ر سیاسه ت داده نێ و سیاسه تی گشتی به گه ڕیی واڵت، به تایبه ت کارتێکه ریی سیاس������ه تی ئابووری، ده توانێ کاریگه ری له سه ر هه ڵبژاردن دابنێ. سیاسه تمه داران ک������ه پاڵ ب������ه کورس������یی س������ه رکۆمارییه وه ده ده ن، سیاس������ه تی ماڵی ده کار دێنن بۆ ئه وه ی هاوسه نگیی چه رخه ئابوورییه کانی ئه مریکا له حاڵی خوالنه وه دا

Page 8: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(8

ڕابگرن، ئه گه ر کێش������ه ئابوورییه کان له س������ه ر یه ک که ڵه که بن، ده نگده ران خه تاکه ی ده خه نه ئه س������تۆی سیاسه تمه داری ده سه اڵتدار و قامکی ئاماژه یان له و ده گ������رن و، ئه و قامکانه له ڕۆژی هه ڵبژاردندا ڕه نگه ببنه ه������ۆی وه جووڵه که وتنی نوێڵه کانی هه ڵکش������انی ڕکه به ره که ی. له دوای������ن هه ڵبژاردنه کاندا به رده وام وه دی������ار که وتووه ، که ئه گه ر خه ڵکێک هه س������تیان به گه شه ی ئابووریی نه ته وه یی کردبێ، دیسان ده نگیان به و سه رکۆماره داوه ته وه که له ده سه اڵتدایه و ئه و که سانه ش که بارودۆخی ئابوورییان پێ الواز بووه، به توندی الیه نگرییان له ڕکه به ره که ی کردووه . زانایه کی باوه ڕ پێکراوی زانس������ته سیاسییه کان به ناوی ڤی. ئۆ. کی گوتوویه تی: "ته نیا چه کی به ڕاستی کاریگه ری کۆنتڕۆڵی گشتی له ڕژیمه دیموکراته کاندا، توانایی و هه ڵگریی ده نگده رانه له وه النان و ده رکردنی حیزبه

ده سه اڵتداره کاندا".

هه‌ڵبژاردن‌و‌دیاریکردنی‌به‌ستێنی‌حکوومه‌تیله حاڵێکدا که هه ڕه ش������ه ی س������زادان وه کوو هێزێکی گوشار وایه بۆ داڕێژه رانی سیاسه ت، هاوکات یاریده ی

به رزبوون������ه وی پش������تیوانیی گش������تی ل������ه حکوومه ت و ده سه اڵته کانی ده سه اڵتدارانیش ده دات.

ده نگ������ده ران ده زان������ن ک������ه ده توانن ل������ه هه ڵبژاردنی داهاتوودا حکوومه ت بگ������ۆڕن، له به ر ئه وه ڕه نگدانه وه ی ویس������ته کانی خۆیان له به رنامه کان������ی حکوومه تدا زیاتر ده بینن و به رده وام هه س������ت ده که ن که حکوومه ت کار بۆ ئه وان ده کات. بێجگه له مانه ش، کاتێک خه ڵک ده سه اڵتی س������زادان و خه اڵتکردنی������ان هه یه ، ڕه نگ������ه زیاتر وه کوو خزمه تگوزاری خۆیان چاو ل������ه حکوومه ت ده که ن تاکوو

خاوه ندار و گه وره ی خۆیان.بێنجامین گینزبێرگ، زانای زانس������ته سیاسییه کان و مامۆستای زانستگه ی جانز هاپکینز وته نی: "هه ڵبژاردنی دیموکراتیک، هاوواڵتیان ه������ان ده دا بۆ قبووڵکردنی ئه و خاڵ������ه ی که به رباڵوی و په ره س������ه ندنی ده س������ه اڵته کانی ده وڵ������ه ت ڕه نگدان������ه وه ی ده س������تئاوه اڵیی ده وڵه ت������ه له خزمه تکردن������ی کۆمه ڵگه دا." له به ر ئه م������ه ، هاوواڵتیانی کۆمه ڵگه یه ک������ی دیموکراتیک له جیاتی خۆش������اردنه وه له وه زه نگ و ئازاره کانی ده وڵه ت، ئه غڵه ب خوازیاری ئه وه ن

که ده وڵه ت به هره یان پێ بگه یه نێت.ل������ه خۆڕاوه نییه ئه و که س������انه ی باوه ڕیان به وه هه یه که ده توانن کاریگه ری له س������ه ر ده وڵه ت دابنێن، باوه ڕیشیان وایه که حکوومه ت ده بێ ده س������ه اڵتی زیاتری هه ب������ێ. ده نگده ران به و هه س������ته دڵخۆش������ن که ده توانن خۆیان حکوومه ت������ی ب������ه په یام بگه یه ن������ن تا به هره دار و به که ڵک بێ������ت. که وات������ه س������ه یر نییه که باڵوبوونه وه ی له گ������ه ڵ هاوکات حکوومه ت کرده ی دیموکراسی، گه شه ی س������ه ندووه و به ستێنی

حکوومه ت به رباڵو بۆته وه .

تێبینی:١- گه ڕانه وه بۆ ڕابردووی ده نگدان: Retrospective voting: تیۆرییه کی ده نگدانه که تێیدا ده نگده ران پرس������یار

ده که ن: "له م دوایییانه دا چیت بۆ من کردووه ؟"

http://ir.voanews.com

Page 9: Govar h 31

9 ئاداری 2013

ل������ه ڕووی مێژووه وه ، مه به س������ت له واتای ئاس������ایش بریتی بوو، له پارێزگاریكردن له س������ه المه تیی ده وڵه تان به رامبه ر به دوژمنی ده ره كی. به شێوه یه كی گشتی، وای بۆ ده چوون كه هه ڕه ش������ه كانی سه ر ئاشتی و ئاسایشی ده وڵه تان بریتییه ، له هه ڕه ش������ه ی هێزه ده ره كییه كان بۆ سه ر واڵتان. له نه وه ده كان و له گه ڵ كۆتاییهاتنی جه نگی س������ارد و باڵوبوونه وه ی بارودۆخی ناجێگیر له ناوخۆی واڵتاندا، ئه م تێگه یش������تنه و چه مكی ئاس������ایش گۆڕانی

به سه ردا هات.له گه ڵ ئه م گۆڕانه ی چه مكی ئاسایش، دانپێدانانێك هاته ئاراوه كه هه ژاری، حوكمڕانیی خراپ و نادادپه روه ریی پڕ له زوڵم و چه وساندنه وه ، گرووپه ڕه گه زی و ئایینییه كان، یاخیبووه سیاسییه كان و فش������اره ئابووری و سیاسییه ده ره كییه كان، گشتیان ڕۆڵیان له په یدابوونی ناسه قامگیری

له سه ر هه ردوو ئاستی ناوچه یی و جیهانیدا هه یه .

له م������اوه ی ئه و س������ااڵنه ی كه به ه������ه زاره ی دووه م كۆتایی هات، چه مكی ئاسایش ڕۆژ له دوای ڕۆژ و به پێی پره نس������یپه كانی مافی مرۆڤی نه ت������ه وه یه كگرتووه كان و دامه زراوه كانی دیكه ، فراوانتر بوو و به ئاسایشی مرۆیی گه یش������ت. به پێی ئه م پره نسیپانه، تاكه كه س و مافه كانی

بوون به چه قی گرنگیدانه ئاساییشییه كان.بۆ یه كه م جار ئاسایش������ی مرۆی������ی له الیه ن وه زیری ده ره وه ی كه نه داوه )لوید ئێكس������وارتی( پێناس������ه كرا و پێیوابوو نه مانی ئاسایشی مرۆیی "حاڵه تێك یا بارودۆخێكه تیای������دا ئازادییه كان كپ ده كرێن و هه ڕه ش������ه بۆ س������ه ر مافه كانی خه ڵك و ئاسایش������یان و ته نانه ت ژیانیش������یان هه ی������ه ." ئه مه ش ڕێگایه كی تره ب������ۆ تێڕوانین و تێڕامان له جیهاندا، به شێوه یه ك جه ختكردنه له سه ر ئاسایشی واڵت و حكوومه ته كان، خه ڵك به خاڵی سه ره كی داده نرێت

بۆ ئه و مه به سته .

مه به ست له ئاسایش و ئاشتی چییه ؟

له‌‌عه‌ره‌بییه‌وه‌:‌سه‌کوان‌ئه‌رگۆشی

ن:‌شیرن‌ئامێدی

Page 10: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(10

س������نوورداركردنی له پێن������او مرۆی������ی، ئاسایش������ی مه ترس������ییه كان و كه مكردنه وه ی������ان، گرتنه به ری ڕێكاره خۆپارێزیی������ه كان له خ������ۆ ده گرێت. له كاتی شكس������تی خۆپارێزیش������دا، ڕێكاری ڕاس������ته ڕێكردن و چاره س������ه ر

ده گرێته به ر.پێویس������ته ڕووبه ڕووی ئه و ئه جێندایان������ه ببینه وه ، كه ده بنه هۆی ش������ڵه ژانی ئاسایش������ی مرۆی������ی. ئه مه ش له ڕێگ������ه ی دۆزین������ه وه و چاره س������ه ركردنی س������ه رچاوه و هۆیه كانی نه مانی ئاس������ایش الی خه ڵ������ك ده كرێت. به م ش������ێوه یه ده سته به ركردنی ئاسایش������ی مرۆیی پێویستی ب������ه ئه نجامدان������ی كاری مرۆییی كورتخای������ه ن و دانانی ستراتیژێكی درێژخایه ن هه یه، له پێناو بنیاتنانی ئاشتی

و په ره پێدانی گه شه سه ندنی به رده وام.پرۆسه ی به یه كبه ستنه وه ی ماف و ئاسایش بریتییه، له ده ربازب������وون له تۆقاندن و ده ربازبوون له ترس. لێره دا پێویس������ته ئاماژه به چوار ڕه گه ز یا پێكهاته ی سه ره كیی ئاسایشی مرۆیی بكه ین؛ یه كه میان، هه ڕه شه ی ده ره كی و به رباڵو، دووه میان، مافی مرۆڤ، سێه میان پاراستن و

چواره میشیان هێزی گه ل.جیهانی س������ه رده م ب������ه گوڕانكاریی مه ترس������یدار و هه مواركردنی زۆردا تێده په ڕێت. تاكو ئێس������تاش ئاشتی و گه شه س������ه ندن دوو بابه تی سه ره كی ئه م سه رده مه ن. له الیه ك، كۆشش������ه كان بۆ ئاش������تی و گه شه س������ه ندن و هاوكاری ڕه وتێكی س������ه رده مین و ڕیگه یان لێ ناگیرێت. فره چه شنیی جه مسه ریی جیهانی ڕێڕه وێك و گه ڕانه وه ی نیی������ه . به جیهانیبوون������ی ئابووری به ش������ێوه یه كی فراوان پێش������كه وتووه . پرۆسه ی شۆڕشی زانستی و ته كنه لوژی به خێرایی ڕێده كات. هاوكاری له س������ه ر هه ردوو ئاستی جیهانی و هه رێمی له هه ڵكشانێكی خێرادایه . پشتبه ستنی دووالیه ن له نێو واڵتاندا ڕۆژبه ڕۆژ له به ره وپێشچووندایه . هاوسه نگیی هێزه نێوده وڵه تییه كان به الی ده سته به ركردنی ئاشتیی جیهانیدا ده كه وێت، به گشتی بارودۆخی جیهانی

به ره و سه قامگیری ده چێت.له هه م������ان كاتدا، جیهان هێش������تا به كه ن������اری ئارامی نه گه یشتووه . هێشتا كێشه ی بااڵده ستی و سیاسه تی هێز له ئارادان. ملمالنێ ناوچه یییه كان و ڕووداوه گه رمه كان یه ك به دوای یه كدا دێن. تێكچوونی باری ئابووریی جیهانی

توندت������ر ده بێت. كه لێنی نێوان باكوور و باش������وور تادێت فراوانتر ده بێت . هه ڕه شه ئاسایشییه باو و تازه كان تێكه ڵ به یه كتر ده بن. ئاشتی گه شه سه ندن له جیهاندا دووچاری

گرفت و ڕووبه ڕووبوونه وه ی زۆر ده بنه وه .هاوبه شیكردن له هه لی گه شه سه ندن و هاوكاریكردن و جوداج������ودا ئاس������ته نگی ڕووبه ڕووبوون������ه وه ی ب������ۆ به ره وپێش������بردنی كه یس������ی ئاش������تی و گه شه س������ه ندنی ته ندروس������ت بۆ مرۆڤایه تی، چه ند كارێكی په یوه ستن به به رژه وه ندییه سه ره كییه كانی ئاسایشی مرۆیی و گه النی

واڵته جیاجیاكان.داواكارین له گشت مرۆڤێك و گه النی واڵته جیاجیاكان بۆ كاركردن به وپه ڕی توانایانه وه و ده ست له ناو ده ست له پێناو بنیاتنانی جیهانێكی یه كانگیر و خاوه ن ئاشتییه كی به رده وام و گه ش������انه وه ی هاوبه ش. له س������ه ر هه موومان پێویس������ته په یبه ست بین به بنه ما و ئامانجه كانی ئاشتی كه له په یمانی نه ته وه یه كگرتووه كاندا هاتووه . گه ش������ه ب������ه گیانی دیموكراس������ی و پێكه وه ژی������ان و هاوكاری و س������ه ركه وتنی هاوبه ش بده ین له پێناو چاره سه ركردن و

دانانی ڕێگه چاره ی داهاتووی به رده وام. سه باره ت به گه ل و نه ته وه ی كورد، نه ته وه یه كن حه ز به ئاش������تی ده كه ن و ه������ه رده م هێزێكی ئاماده باش ده بن بۆ پارێزگاریكردن لێی، چونكه ئێمه گه لێكین بڕوامان به پره نس������یپه كانی ئاش������تی هه یه . گه لی كورد گشت كاتێك هه وڵی پێش������وه بردنی هاوكاریی دۆستانه ی داوه له گه ڵ س������ه رجه م گه الن و واڵتاندا له سه ر بنه مای پێكه وه ژیانی

ئاشتیخوازانه .ب������ه رده وام ده بین له س������ه ر پێش������وه بردنی گفتوگۆی س������تراتیژی له گه ڵ گه الن و واڵتانی تردا بۆ زیاتركردنی و ه������اوكاری قووڵكرن������ه وه ی و هاوب������ه ش متمان������ه ی چاره سه ركردنی جیاوازیییه كان به شێوه یه كی ته ندروست. ئه مڕۆ هه رێمی كوردس������تان ده ستبه رداری جیهان نابێت ل������ه گه شه س������ه ندنه كانیدا، له هه م������ان كات������دا جیهانیش ده س������تبه رداری هه رێم������ی كوردس������تان نابێ������ت له پێناو گه شه س������ه ندن و س������ه قامگیربوونی. گه لی كوردس������تان به هه ماهه نگ������ی له گ������ه ڵ گه النی واڵتانی ت������ردا له هه وڵه به رده وامه كانی خۆی به رده وام ده بێت، له پێناو بوون به

نموونه ی به رزی مرۆڤایه تی.

Page 11: Govar h 31

11 ئاداری 2013

ڕه وتی گه یش������تنی ژنان به مافی ده نگ������دان له واڵتانی ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������تدا، هه وراز و نشێوی جۆراوجۆری تێپه ڕاندووه و هێش������تاش هه ر كۆتایی نه هاتووه . گه رچی لێره دا ئیتر هه ره ش������ه نییه بۆ سه ر مافی ده نگدانی ژنان، به اڵم كرداری ڕاس������ته قینه ی ئه و، ڕووبه ڕووی سه ختییه كی زۆره . نزیكه ی دوو س������ه ده ده بێت، كه به شێك له ئامانجی بزووتنه وه خه باتگێڕییه كانی ژنان بۆ به ده س������تهێنانی مافی

ده نگدانی به رامبه ریان له گه ڵ پیاوانه .گه رچی یه كه مین به رهه می به ده س������تهاتووی ئه م هه وڵ و تێكۆش������انه ، له ساڵه كانی دوای س������ه ده ی نوزده هه م له نیوزیله ندا هاته دی، به اڵم ت������ا ته واوی واڵتان توانیان ئه م مافه بۆ ژنان به ره سمی بناسن، چه نده ها ده یه ی خایاند و

ئێستاش ئه م بزووتنه وه یه هه ر به رده وامه .

ئاڵۆگ������ۆڕی هه ڵومه رج������ی كۆمه اڵیه ت������ی و ئابووری بۆ ژنان، پێش������كه وتنی خوێنده واری و زانسته كه یان، هه روه ها به شداریكردنیان له بزووتنه وه شۆڕشگێڕی و ڕیفۆرمیستانه ، بێبه ش������كردنیان له مافی ده نگدان زیاتر ل������ه وه به رفراوان كرد و، هه وڵی توندی بۆ به ده س������تهێنانی ئه م مافه درا. له ڕاستیدا به شێكی گرنگی مێژووی هه وڵ و تێكۆشانی ژنان، بۆ یه كسانیی ماف له رۆژئاوا، هه روه ها ئاسیا و ئه فریقاش له ١٥٠ ساڵی دواییدا، بۆ به ده ستهێنانی مافی هه ڵبژاردن

و خوپااڵوتن چڕ بووه .یه كه می������ن واڵت ئێ������ران نه بوو له ناوچه ك������ه دا ، كه ژنان مافی ده نگدانیان به ده س������تهێنا. ڕووس������یا ئ������ه م مافه ی له س������اڵی ١٩١8دا به ڕه سمی ناس������اند و دواتریش له گشت

كۆماره کانی یه كێتی سوڤیه تدا په ره ی گرت.

مافی ده نگدان له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاستدا، چیرۆكێكی ناته واو

*‌و‌:‌هێلن

Page 12: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(12

مافی ده نگدان له بارودوخی نه گونجاودا تا ئ������ه و جێگه یه ی بۆ بوارێك������ی به رفراوانتر كه بۆ ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������ت ده گه ڕێته وه ، النیكه م له س������ێ واڵت������ی ئه م ناوچه یه ، له هه مان كۆتایییه كانی س������ه ده ی نۆزده هه م و له س������ه ره تاكانی س������ه ده ی بیسته مدا، به به شداریكردنی ژنان له بزووتنه وه كانی وه ك بزووتنه وه ی )تنباكو( و شورشی مه ش������ڕۆته له ئێران، بزووتنه وه ی سه ربه خۆخوازی له ساڵی ١٩١٩ له میسر و پێشگری له ڕووخانی توركیا له ساڵه كانی دوای شه ڕی یه كه می

جیهانیدا، ڕۆلێكی به رچاویان بینی.له گه ڵ ئه وه شدا، كاتێك كه ژنانی توركیا له ساڵی ١٩٣٠ وه ك یه كه می������ن واڵت������ی ناوچه ك������ه و ته نانه ت پێش زۆرب������ه ی واڵتانی ئه ورووپایی������ش له ئه نجامی چاكس������ازییه كانی )ئه تاتورك(، كه مافی ده نگدانیان به ده ست هێنا، بزووتنه وه یه كی داواكاریی به رچاو له و بواره دا پێك نه هاتبوو. له ڕاس������تیدا مافی ده نگدانی ژنان ل������ه توركیا زیاتر له چوارچێ������وه ی بیرۆكراتی و فه رمانده ران������ه له گۆڕێدا ب������وو و، نه بوونی ڕۆڵی چاالكیی ژنان له به دیهێنانی ئه م مافه : به كارهێنانی چاالكان������ه ی ئه و مافه که دواتر ڕووبه ڕووی كه وتن و

هه ستانه وه ی كرد.له س������اڵه كانی دوایی ك������ه مافی ژنان ل������ه ژماره یه كی تری واڵتانی ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������ت و باكووری ئه فریقادا جێبه جێكرا، تا ڕاده یه ک ڕه وتێكی هاوشێوه ی نزیكه ی توركیا ڕوویدا. ب������ه واتایه ك كه كه ش������ی نێونه ته وه یی، بزووتنه وه نه ته وه یییه كان و گۆڕانكاریی دوای سڕینه وه ی كۆڵۆنیالیزم، هه لومه رجێكی ل������ه و واڵتانه هێنایه گۆڕێ، كه بوو به هۆی

نووسینی ده ستووری گشتیی نوێ.ڕێبه ره نه ته ویییه تازه به ده س������ه اڵت گه یشتووه کان، كه نێوانیان له گه ڵ سێكوالریزمیشدا هه بوو، هه روه ها به شێک ل������ه هه ڵبژارده کانی په یوه نددار ی������ا ناپه یوه نددار به ده زگا سیاس������ییه كان، هه وڵیاندا كه خێرخوازانه و به ئامانجێكی گه یشتن به نه هێشتنی دواكه وتوویی كۆمه ڵگه ، هه مان ماف ك������ه له ڕۆژاوادا له باره ی ژنان جێبه جێكرا، تا ڕاده یه ك له ناو ده ستووری گشتیی نوێ یا یاسای مه ده نیی واڵت بێننه

گۆڕێ.به م جۆره بوو كه جێبه جێكردنی مافی ده نگدانی ژنان، له سه رده می شه ڕی دووه می جیهانی و ساڵه كانی دواتریشدا،

وه ك له پاكستان )١٩٤٧( و له كۆتایی ئه م ده یه له سووریا و ئێراق و له س������اڵه كانی ده یه ی دواتر، له میسر )١٩٥6( و تون������س )١٩٥٧( زیاتر ل������ه كۆمه ڵگه یه ك به ڕێوه چوو، كه ڕێژه ی به رزی نه خوینده واری و بێبه شكردن له به شداریی ئاب������ووری و كۆمه اڵیه ت������ی له نێو ژنان ل������ه و په ریدا بوو و،

پێكهاته ی پیاوساالریی كۆمه ڵگه به هێز بوو.

خه ونی قورسی كه نداوی فارستا ڕاده یه ك پاش������ماوه ی به هێزی ئه م بارودۆخه یه ، كه بۆ نموونه بۆت������ه هۆی ئه وه ، هه ر ئێس������تاش له هه ندێ به شه كانی پاكستان، هه روه ك له هه ڵبژاردنی په رله مانی له س������اڵی ١٩٩٧ پیش������ان درا، كه مافی ده نگدانی ژنان ته نیا له س������ه ر کاغه ز بمێنێت������ه وه . له وانه یه هۆیه كه له م ڕاستییه دا بێت، كه نه ك به خۆوشیاریی به شه به رفراوانی كۆمه ڵگ������ه ی ژنان و دواكاریی������ه هه راوه کانیان، به ڵكو به ه������ه وڵ و ته قه الی ژنانی هه ڵبژارده و ژماره یه کی که م و، به شێك له پیاوان تا ڕاده یه ك خوازیاری به رابه ریخوازیی واڵت، هه روه ها پیش������اندانی دیمه نی جوان له ده ره وه له گۆڕه پانی نێونه ته وه یی بوو، كه ورده ورده له م واڵتانه دا بوو به هۆی به یاسایكردنی مافی ده نگدانی ژناندا، به اڵم ئاستێك له باش������بوون و ئاڵۆگۆڕ له مافی كۆمه اڵیه تی و

مه ده نیی ژنانیشی به دوادا هات .له ئێران له ساڵی ١٩6٣ زایینیدابوو، كه له چوارچێوه ی ) شۆڕشی س������پی(یه وه ، مافی ده نگدانی ژنان به ڕه سمی ناسرا. ساڵێك پێش ئه و له ئه لجه زایر و ساڵێک دواتریش له سودان ئه م مافه هاته ناو یاساوه . واڵته عه ره بییه کانی كه نداوی فارس، دره نگتر له هه مووان بیریان له به ڕه سمی ناساندنی ئه م مافه کرده وه . به اڵم ئه م كرده وه یه ئێستاكه ش

ئاوێته یه که ، له به اڵم و تێكه ڵی و ئه گه ره کان .

مافێك كه جێبه جێكردنه كه ی تێكه ڵه به سنووردارێتی

به حره ی������ن یه كه مین واڵتی كه ن������داوی فارس بوو، كه له س������اڵی ٢٠٠٢دا ژنان مافی ده نگدانیان به ده س������ت هێنا. له گه ڵ ئه م هه موو پێكهات������ه ی هه اڵواردنی حكوومه تی له م دووڕگه یه دا، بۆ هه ڵبژاردنی به شێكی زۆری خه ڵك به گشتی پیاو و ژن و بۆ جێبه جێكردنی ئیراده یان، سنووردارییه کی زۆری هێنای������ه كایه وه . ئه مه یه كێ له هۆكاره كانه كه بۆته

Page 13: Govar h 31

13 ئاداری 2013

هۆی ئه وه ، ئه م واڵته له پاڵ یه مه ن زیاتر له گشت واڵتانی ڕۆخی كه نداوی ف������ارس و ده ریای عوم������ان بكه وێته به ر

)به هاری عه ره بی(یه وه .ساڵێك دوای به حره ین، عومانیش مافی ده نگدانی ژنانی به ڕه س������می ناساند، به اڵم هێش������تاش له م واڵته دا به هۆی پێكهاته نه ریتییه كه ی، په رله مان به مانای سنوردارییه كه شی نیی������ه و ماف������ی هه ڵبژاردنی ژن و پیاوان، ت������ا ڕاده یه ك له هه ڵبژاردنه كانی ئه نجومه نی شار و گونده كان چڕ ده بێته وه . س������ه ره ڕای ئه وه كه كوێتیش له نێ������و واڵته عه ره بییه کانی ڕووخی كه نداوی فارسدا نه ریتی په رله مانی به پێشینه تری هه ی������ه ، ته نیا له س������اڵی ٢٠٠٥دا مافی ده نگدانی ژنانی به

ڕه سمی ناسی.سعوودیه دوایین واڵتی ناوچه كه یه ، كه به رگرییه که ی له به رامبه ر مافی ده نگدانی ژنان، خه ریكی له ناوچوونه . له م واڵته دا په رله مانێك نییه ، هێشتاش ژنان له مافی لێخۆرینی ئۆتۆمۆبیل بێبه ش������ن و له زۆربه ی پرسه كۆمه الیه تییه كان، به بێ ئیزنی پیاو ده س������ه اڵتیان نییه یان ده بێت که سێکیان له گه ڵدا بێت. له گه ڵ ئه مه ش������دا به فه رمانی پاشا بڕیاره له ساڵی ٢٠١٥دا، ژنان مۆڵه تی به شداریكردن له هه ڵبژاردنی

ئه نجومه نی شار و گونده كان به ده ست بێنن.مه ترسییه نوێیه كان بۆ سه ر مافی ژنان

به گش������تی گه رچی مافی ده نگدانی ژنان له ناوچه كه دا ل������ه دۆخێكی نه گونج������او و تێكه اڵو به پێكهاته ی وش������كی پیاوس������االرانه و جاربه ج������ار خێاڵیه تیی������ه ، ب������ه كه وتن و هه ستانه وه ی جۆراوجۆر جێبه جێكراوه و به ره و پێش چووه ، به اڵم ئێستا كه متر واڵت هه ن كه بخوازێت له به رامبه ر ئه م

مافه بوه ستێت و یان ڕه وتی زه مان بۆ دواوه بگه ڕێنێته وه .له گه ڵ ئه مه ش������دا، پێكهات������ه سیاس������ی و هه ندێ جار كۆمه اڵیه تی������ی داخراو له هه ن������دێ واڵتانی ناوچه كه دا، ئه م ده رفه ته ی ب������ۆ به ڕێوه بردنی ڕاس������ته قینه ی ئ������ه م مافه و به ڕێوه چوونێكی به رباڵوی به ش������داریكردنی ژن و پیاوان له یه كالكردنه وه ی چاره نووسیان ناهێڵێت. به تایبه ت ئێران و واڵتانی په راوێزی كه نداوی فارس، هه روه ها هه ندێ واڵتانی

ئاسیای ناوه ڕاست و قه فقاز ده كرێت له م ڕیزه دابن.له به ر ئه وه كه مافی ده نگدان بۆ ژنان )مافی خۆپاالوتن( له وانه ش به هۆی پێكهات������ه كۆمه اڵیه تییه دواكه وتووه کان، ه������ه روه ك واڵتانی ناوچه ك������ه ، نموونه ی به رچ������اوی نییه و ژماه ری نوێنه رانی ژن، ل������ه دامه زراوه كانی هه ڵبژاردن تا ڕاده یه ک ماوه ، هه ندێ له و ئاماژ انه ن كه باس له سه ختیی به شداریکردنێکی ڕاسته قینه ی ژنان له ئاڵوگۆڕی سیاسی

و كۆمه اڵیه تیدایه .به هێزبوونی هێزه نه ریتی و مه زهه بییه كان له و سااڵنه ی دواییدا به دوای )به ه������اری عه ره بی(یه وه له واڵتانی وه ك میسر، تونس و لیبیا، ئه م مه ترسییه ی دروست كردووه ، كه سه ره ڕای لێنه سه ندنه وه ی مافی ده نگدانی ژنان، ئه م مافه تا ڕاده یه ك له مانا و ناوه ڕۆکه كه ی به تاڵ بێت . مه ترسییه كی گه وره ت������ر ئه وه یه كه له م واڵتانه به تایبه ت وه كو ئه وه ی كه له ئێرانی دوای ش������وڕش ڕویدا، مافی ژنان له ژماره یه كی تری بواره كانی په یوه ست به پرسه خێزانییه كان، له جیاتی

گه شه كردن، سنووردار بێت.گه رچی چاره نووس������ی كێش������ه و ملمالنێ كه ئێستا له هه ندێ واڵته ئاماژه پێكراوه کان، له نێوان به شه نه ریتییه کانی كۆمه ڵگه و ئیسالمییه كان له سه ر پرسی ڕووگر )حج������اب(، یا ئاس������تی هاتنی حوكم و ڕێوشوێنی شه ریعه ت و نه ریت بۆ ناو ده س������تووری گش������تیی نوێ له ئارادایه ، هێش������تا ده سنیشان نه كراوه ، ب������ه اڵم خودی ئه م كێش������ه له الیه كه وه نیشانه ی مه ترسییه ، كه مافی ئێستای ژنان ده كه وێته به ر هه ڕه شه و له الیه كی تره وه ، ئاماژه به سه ختبوونی ڕێگه له پێناو به ده ستهێنانی مافی زیاتری ژنان

ده دات.www.dw.de

Page 14: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(14

مان������ای ب������ه )quota( کۆت������ا سیس������ته می ده سنیش������انکردنی ڕێژه ی به ش و به شداریی ژنانه له حکوومه ت، ڕێکخراو یان له ناو حزب و الیه نێکی سیاسیدا، بۆ مه به ستی چێکردنی هاوسه نگی له نێوان ژنان و پی������اوان، یان که مینه نه ته وه یی و ئایینییه کان له دامه زراوه کاندا. ه������ۆکاری به ڕێوه بردنی کۆتا بۆ نه بوونی هاوسه نگی له ناو چین و توێژ یا ڕه گه ز له

ناو دامه زراوه کاندا ده گه ڕێته وه .مه به ستی سیسته می کۆتا ئه وه یه که تا ڕاده یه ک بتوانێت هاوسه نگی له جڤاکدا بێنێته کایه وه . ئه ویش

به دیاریکردن و ده سنیشانکردنی شوێن و پله له ناو دامه زراوه یه کی حکوومی یان حزبییه کاندا.

یه کێک له بنه ماکانی دیموکراس������ی به رابه رییه له ناو هاوواڵتیاندا. واته "یه کس������انی له نێوان ژنان و پیاوان، یه کێکه له کۆڵه که کانی دیموکراسی." بنه مای ئه م بۆچوونه یش بۆ ئه وه ده گه ڕێته وه ، که ژنان نیوه ی کۆمه ڵگه ن. له س������ه ر بنه مای ئه م پره نسیپه ، کۆمه ڵگه ده ب������ێ ئه و توان������ا و مه یله ی هه بێت که یه کس������انیی ژنان و پی������اوان له ناو داموده زگ������ه ی به ڕێوه به ریی له کۆمه ڵگ������ه دا دابین بکات، به اڵم کاتێک له هه ندێک

سیسته می کۆتا، ڕێگه یه ک به ره و یه کسانی

ن:‌باوکی‌زاگرۆس

Page 15: Govar h 31

15 ئاداری 2013

کۆمه ڵگه دا، به هۆی ئایین، دابونه ریت، پیاوس������االری و گه شه نه سه ندوویی، کۆمه ڵگه ناتوانێت و ناخوازێت ڕه چاوی ئه م یه کس������انییه بکات، سیس������ته می کۆتا ڕێگه یه که بۆ ئه وه ی کۆمه ڵگه به ره و یه کسانی هه نگاو

بنێت.ب������ه پێی سیس������ته می کۆتا، به ش������داریی ژنان به گوێره کێ������ش و توانایان له ناو داموده زگه حکوومی و حزبییه کاندا، ده توانێت زۆرترن هێز و توانا وه گه ڕ بخات و ده رخه ری باشترین هزر و فکر بێت. ئه گه ر )ژنان نیوه ی کۆمه ڵگ������ه ن(، ده بێ ئه و نیوه یه ش ئه و ده رفه ته یاس������ایییه بۆ بڕه خسێت تا بوونی خۆی له

کرده وه دا نیشان بدات. ڕۆبێرت س������الوتێر ده ڵێت: ئه گه ر ب������ه مرۆڤه کان که س������ایه تی و ده رفه تی ده ربڕی������ن، هه روه ها پاداش و بواری به ش������دارییان پێ بده یت، گه ش������ه ده که ن و

ده ربڕی فکر و هزری باش ده بن.سیسته می کۆتا تا ڕاده یه ک ده توانێت ئه م ده وره بگێڕێ������ت، به اڵم ب������ه و مه رجه ی که له سیس������ته می کۆتا و ده ستنیش������انکردنی ئه و به شه ی که بۆ ژنان دیاری ده کرێت، پێویس������ته له سه ر بنه مای لێهاتوویی و لێوه ش������اویی ئ������ه و ژنان������ه وه بێت، ک������ه بڕیاره له داموده زگه کان������دا ده وریان هه بێت و بڕیاربه ده س������ت بن. له دۆخی پێچه وان������ه دا، کاتێک به که ڵکوه رگرتن له سیس������ته می کۆتا ته نی������ا ئه و ژنانه که له س������ه ر بنه مای دۆس������تایه تی، خزمایه تی و هه ندێک هۆکاری نامه نتقی پۆس������تیان پێ ده درێت، نه ک ته نیا کاره کان پێش������که وتنیان نابێت، به ڵکو هه م زه بر له سیسته می کۆت������ا ده درێت و به دناو ده کرێ������ت، یان له خراپترین دۆخی������دا، هه لپه رس������تان به هۆی هێنانه پێش������ه وی الوازترین توێژی ژنان، سیس������ته می کۆتا ده که ن به ویترینێک و چاوی ئه وانی تری پێ ده به س������تن و، له

کۆتاییدا به ر به ژنانی به هێز و لێهاتوو ده گرن. ئ������ه م ش������ێوه که ڵکوه رگرتن������ه له کۆتا، بێش������ک قه یرانخوڵقێنه . ئه م دۆخه ، ئاکامه خراپه که ی بۆ ژنان ده گه ڕێته وه ، چونکه له کۆمه ڵگه ی دواکه وتوو، نه ریتی

و پیاوساالریدا، ژنان به ردوام له الیه ن به شێکی هه ره زۆر له پیاوانه وه له ژێر کۆنترۆڵ و چاودێریدان، بۆ ئ������ه وه ی خاڵی "الواز"ی ژنان������ی الواز له قاو بده ن و

کۆبه ندکه یشی بۆ سه رجه م ژنان ده گه ڕێننه وه .ئامانجی سیس������ته می کۆتا بۆ ئه وه یه که ژنانیش وه کو پیاوان ده ستیان به ده سه اڵتی سیاسی ڕابگات و، هه ر وه کو پیاوان له پرۆسه ی بڕیادان و ڕێکخستنی

کۆمه ڵگه دا به شدار بن.هه ندێک له زانایان له س������ێ ڕوانگه وه سیسته می کۆتا و پێویس������تییه که ی بۆ کۆمه ڵگه هه ڵده سه نگێنن. یه ک������ه م: ژنان نیوه ی کۆمه ڵگه پێک دێنن، له به ر ئه وه ئه و نیوه ی������ه مافی خۆیه تی که نیوه ی پۆس������ته کانی ب������ه ر که وێت. ئه مه بنه م������ای به رابه ریه و یه کێکه له

کۆڵه که کانی دیموکراسی.دووه م: ژن������ان ئه زم������وون و تێڕوانینی جیاوازیان س������ه باره ت به کۆمه ڵێک پرس������گه لی کۆمه ڵگه هه یه . له به ر ئه وه ، پێویس������ته ئه م تێڕوانین و ئه زمووونه له

کرده وه دا خۆی ده رخات.س������ێیه م: ژنان و پیاوان هه ندێک به رژه وه ندیی دژ به یه کیان هه یه ، له به ر ئه وه پیاوان ناتوانن نوێنه رایه تی ئه و به ش������ه له به رژه وه ندیی ژنان بک������ه ن. بۆیه ژنان ده توانن و ده بێ خۆیان ئه م به ش������ه له کێشه کانیان

گه اڵڵه بکه ن و ده رخه ری به رژه وه ندیی خۆیان بن.گه رچ������ی خه بات بۆ به رابه ری ل������ه نێوان ژنان و پیاوان کارێکی ڕۆژانه و دژواره ، به اڵم به پێی ئه وه ی ژنان نیوه ی کۆمه ڵگه ن، ناکرێت له چاوه ڕوانی ئه وه دا بین تا کۆمه ڵگه بگاته ئاس������تێکی ئه وه نده به رز، که له هه ڵبژاردنه کان و دابه ش������ینی پۆسته کاندا، به بێ له به ر چاوگرتنی ڕه گه ز )ژن و پیاو( لێهاتووه کان و لێوه شاوه کان هه ڵبژێردرێن تا کۆمه ڵگه ڕێک بخه ن. له به ر ئه وه تا گه یشتن به و ئاسته به رزه ، سیسته می کۆتا یه کێکه له و ڕێگه چاره س������ه رییانه که ده توانێت کۆمه ڵگ������ه ڕابێنێت، تا بوار بۆ ژنانی لێهاتوو و لێزان بکات������ه وه و له ش������وێنه هه س������تیار و بڕیارده رکاندا

هاوشانی پیاوان ده وریان هه بێت.

Page 16: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(16

هه ڵبژاردنه کان������ی کۆتایی مانگی فێوریی������ه له ئیتالیا و ئاکامه کانی ئه و هه ڵبژاردنانه نه ک نه یتوانی گرێ کوێره ی ناڕه زایه تیی خه ڵک بکاته وه و چاره سه ریی قه یرانی سیاسی ئه و واڵته ی لێ بکه وێته وه ، بگره ئه و واڵته ی له گه ڵ داخران

و جۆره قه یرانێکی دیکه به ره وڕوو کرده وه .ل������ه و هه ڵبژاردنانه دا هیچ کام له حی������زب و الیه نه کانی به شدار له هه ڵبژاردنه کان نه یتوانی زۆرینه ی کورسییه کانی په رله مان ده س������ته به ر بکا و به وه ش ده رکه وت، که خه ڵکی ئیتالی������ا ئه گه ر له الیه ک له بارودۆخ������ی دژواری ئابووریی واڵته که یان ناڕازین، له الیه کی دیکه شه وه متمانه ی ئه وتۆیان

به سیاسه تمه داره کانی واڵته که یان نه ماوه .

دوای ڕاگه یاندنی ئاکامه کانی ئه و هه ڵبژاردنه هه ر کام له و حیزبانه ی بیانه وێ حکوومه ت پێک بێنن، ناچار به ئیتئالف

و هاوبه ندی له گه ڵ الیه نێکی دیکه ی ئه و گۆڕه پانه ن.ل������ه و هه ڵبژاردنانه دا یه کیه تیی چه پ به س������ه رۆکایه تیی پیه ر لوئیجی بێرس������انی توانی ٢٩.٥%ی ده نگه کان و ٣٤٠ کورس������یی ئه نجوومه نی نوێنه ران بباته وه ، به اڵم ئه و به ره یه نه یتوانی زۆرین������ه ی ده نگه کانی ئه نجوومه نی پیران بباته وه و، ب������ه هێنانه وه ی ٣١.6%ی ده نگ������ه کان ته نیا توانی ١٢٣

کورسیی ئه نجوومه نی پیران ده سته به ر بکا.یه کیه تی������ی ڕاس������ته کانیش به س������ه رۆکایه تیی س������یلیۆ بێرلۆس������کۆنی توان������ی ٢٩.١%ی ده نگه کان������ی ئه نجومه نی

هه ڵبژاردنه کانی ئیتالیا و دووره دیمه نی سیاسی و ئابووری ئه و واڵته

نووسین:‌عه‌لی‌بداغی

Page 17: Govar h 31

17 ئاداری 2013

نوێن������ه ران، واته ١٢٤ کورس������یی په رله مان������ی ئه و واڵته و، ٣٠.٧%ی ده نگه کانی ئه نجوومه نی پیران و ١١٧ کورس������یی

ئه و ئه نجوومه نه مسۆگه ر بکات .بزووتنه وه ی نوێی سیاس������ی ئ������ه و واڵته ش له ژێر ناوی بزووتنه وه ی "پێنج ئه ستێره " به سه رۆکایه تیی بێپێ گریللو، ئه کته ری پێش������ووی س������ینه مای ئه و واڵته توانی ٢٥.٥%ی ده نگه کان������ی په رله م������ان، واته ١٠8 کورس������ی و ٢٣.8%ی ده نگه کانی ئه نجومه نی پیران، واته ٥٤ کورس������یی سه نای

ئیتالیا وه ده ست بێنێ.ماریۆ مۆنتی، س������ه رۆکوه زیرانی ئێستای ئیتالیاش ته نیا ١٠.٥%ی ده نگه کانی هه ڵبژاردن و ٤٥ کورسیی په رله مانی ئه و واڵته ی هێنایه وه و، ل������ه هه ڵبژاردنه کانی ئه نجوومه نی پیرانی������ش به هێنانه وه ی ٩.١%ی ده نگه کان ١٩ کورس������یی

ئه نجوومه نی پیرانی به ر که وت. ئاکامی ئه و هه ڵبژاردنه و جۆری دابه شبوونی ده نگه کان له نێوان الیه نه سیاسییه کانی به شدار له و هه ڵبژاردنانه، نه بۆ خه ڵکی ئیتالیا و نه بۆ یه کیه تیی ئه ورووپا چاوه ڕواننه کراو بوو. نیگه رانیی یه کیه تیی ئه ورووپا له وه سه رچاوه ده گرێ، که ئه گه ر ئاڵۆزی و بشێویی سیاسی له و واڵته ده سه اڵتێکی س������ه قامگیر و حکوومه تێکی به هێزی ل������ێ نه که وێته وه ، ئه وا ئیتالیا که سێهه م ئابووریی یه کیه تیی ئه ورووپایه ، له چه قی قه یرانه کان������دا ده مێنێته وه و، ده بێ ب������ۆ ده ربازکردنی خۆی ده ستی هاوکاری بۆ ناوه نده ماڵییه نێوده وڵه تییه کان درێژ بکا؟ ل������ه الیه کی دیکه ش قه یرانی دامرکاوی ئابووری له ناوچه ی

یۆرۆ، واته یه کیه تیی ئه ورووپا سه ر له نوێ ده ژێته وه .بنبه س������تی دابه شکردنی ده س������ه اڵت له نێوان حیزب و الیه نه سیاس������ییه کانی ئیتالیا ل������ه ئاکامی هه ڵبژاردنه کانی ئه نجوومه ن������ی پیرانی ئ������ه و واڵته دا پت������ر ده رده که وێ. نه به ره ی چه پ به س������ه رۆکایه تیی پیه ر لوئیجی بێرسانی و، نه به ره ی ڕاس������ت به سه رۆکایه تیی س������یلیۆ بێرلۆسکۆنی هی������چ کام نه یانتوانیوه زۆرینه ی یه کالکه ره وه ی ده نگه کانی ئه نجومه نی پیران به ده س������ت بێنن، ئه وه ش له حاڵێک دایه که له نیزامی سیاسیی ئیتالیادا ده سه اڵت و حکوومه ت بۆ بردنه پێشێی سیاسه ت و پڕۆژه ئابووری و سیاسییه کانی، پێویستی به پش������تیوانی و داکۆکیی هه ر دوو ئه نجومه نی

نوێنه ران و ئه نجومه نی پیران هه یه .شۆکێکی دیکه ی ئاکامه کانی ئه و هه ڵبژاردنانه ، ده رکه وتنی تۆخ و پڕدیاری هێزێکی سیاس������یی ن������وێ له ئیتالیا به ناوی

پیه‌ر‌لوئیجی‌بێرسانی

سیلیۆ‌بێرلۆسکۆنی

بێپێ‌گریللو،

Page 18: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(18

بزووتن������ه وه ی پێنج ئه س������تێره یه، که ئه کته رێکی پێش������ووی سینه مای ئه و واڵته به ناوی بێپێ گریللو سه رۆکایه تی ده کا. ئه و هێزه سیاسییه که خه ریکه وه ک هێزی سێهه م خۆی جێ ده خا، سه دا ٢٥%ی ده نگه کانی په رله مان و نزیک به ٢٤%ی ده نگه کانی ئه نجوومه نی پیرانی بردۆته وه و، به پێی بۆچوونی کارناسه سیاسییه کان، ئه و هێزه قسه ی زۆری بۆ داهاتووی سیاسیی ئیتالیا پێیه . ئه و هێزه سیاسییه نوێیه له ئیتالیا به توندی دژی ئه ندامه تیی ئه و واڵته له یه کیه تیی ئه ورووپایه و

ده یه وێ ئه و بابه ته به ڕاپرسییه کی دیکه دابندرێته وه .له و نێوه دا ئاکامگیریی کارناس������ه سیاسییه کان له سه ر

ئاکامی هه ڵبژاردنه کانی ئیتالیا دوو شته :زۆرێک له کارناسان پێیان وایه که ئیتالیا بۆ کۆتاییهێنان به ئاڵۆزی و سه رلێش������ێواوی و ناس������ه قامگیریی سیاسی ناچ������ار به به ڕێوه بردنی هه ڵبژاردنێک������ی دیکه یه، به اڵم ئه و هه ڵبژاردنه که ی ده ب������ێ و ئه گه ری ڕووداوه کانی پێش ئه و هه ڵبژاردنه و ئاڕاس������ته ی سیاس������ی و ئابووریی واڵت له و

ماوه یه دا چۆن ده بێ، ئه وه یان لێڵ و ناڕوونه .به شێکی دیکه ش له چاو دێرانی سیاسیی ئیتالیا پێیان وایه، که ڕێگه چاره ی بنه ڕه تی������ی ده ربازبوونی ئه و واڵته له و قه یرانی سیاسی و ئابوورییه ی تێی که وتووه ئه وه یه ، که له نێوان به ره ی چه پ به سه رۆکایه تیی بێرسانی و بزووتنه وه ی نوێی پێپێ گریللو هاوبه ندی و ئیئتالفێکی س������ه قامگیر پێک بێ. به اڵم گرێکوێره ی ئه و هاوبه ندییه ڕوانگه و بۆچوونه ڕادیکاڵه کانی پێپێ گریللو و، نه گونجانی له گه ڵ تێڕوانینی ڕیالیس������تی و سیاسه تی هه ڵکردنی

چه پی نێوه ڕاستی ئیتالیا له گه ڵ یه کیه تیی ئه ورووپایه .کارناس������ه سیاس������ییه کان ئه وه ش ده لین که ئه گه ر بێتوو به ره ی چه پ بیه وێ بۆ پیکهێنانی حکوومه ت ده ستی یارمه تی بۆ الی ڕاس������ته کان درێژ بکا، ئ������ه وه هه ڵه یه کی مێژوویی و کوشنده ی کردووه و، ته نانه ت ئه وه یان به خۆکوژیی سیاسی و توانه وه ی چه په کان له ئیتالیا داناوه و ده ڵێن، بێرلۆسکۆنی ئه وه نده ناح������ه ز و ناوزڕاوه که هه رچه ش������نه لێکنیزیکی و هه وڵدان به هاوبه ندی و ئیئتالف له گه ڵ ئه و سووکایه تییه کی

گه وره به هه موو هێزه دیموکراتیکه کانی جیهانه.به گش������تی لێکدان������ه وه و خاڵی س������ه رنجڕاکێش و جێی

تێڕامان له هه ڵبژاردنه کانی ئیتالیا چه ند شتێکن. ئه وه ی که ئیتالیا دوای ئ������ه و هه ڵبژاردنانه به ره وڕووی داخرانی سیاس������ی بۆته وه و تێپه ڕین ل������ه و بارودۆخه به سه رنجدان به بااڵنسی هێزه کان له هاوکێشه ی ده سه اڵتدا

ئه وه نده ئاسان نایه ته به رچاو.

ئ������ه وه ی که خه ڵک������ی ئیتالیا دڵیان زۆر ب������ه ماریا مونتی، سه رۆکوه زیرانی ئێس������تای ئیتالیا و حیزبه که ی خۆش نییه ، له ب������ه ر ئه وه ی سیاس������ه ته گوش������راوه ئابوورییه کانی ئه و و حیزبه که ی خه ڵکی زۆر خستۆته ژێر گوشار و زه حمه ته وه .

ئه وه ی که ئێس������تا ئه گه رچی بااڵنس������ی هاوکێش������ه کان ل������ه قازانجی ب������ه ره ی چه پ دای������ه ، به اڵم چ������ه پ براوه ی

هه ڵبژاردنه کان نییه . گه رچی به ره ی ڕاستیش نه یتوانیوه گره وی هه ڵبژاردنه کان بباته وه ، به اڵم که س������ایه تییه کی وه ک بێرلۆسکۆنی به ده یان دۆس������یه ی گه نده ڵیی سیاسی و کۆمه اڵیه تی و دوای نیزیک به ٢٠ س������اڵ ده س������ه اڵت و مانه وه له ش������انۆی سیاسیدا،

ئێستاش ٣٠%ی ده نگی خه ڵکی ئه و واڵته ی له پشته .ئه وه ش که ناڕوونیی داهاتووی سیاس������یی ئیتالیا نه ک هه ر له س������ه ر ئابووریی ئه و واڵته ، به ڵکوو شوێنکاری خراپی له سه ر ئابووریی واڵتانی وه ک ئیس������پانیا و ئه ندامانی دیکه ی یه کیه تیی ئه ورووپاش بووه و، هه ر نه بێ له ئێس������تادا شک و گومانی الی

وه به رهێنه ره کان له سه ر بازاڕی بورسه ی ئه ورووپا داناوه .دوا وته ش ئه وه یه که به سه رنجدان به هه موو ڕووداوه کانی پێش هه ڵبژاردن و دوای ده رکه وتنی ئاکامه کانی هه ڵبژاردن له ئیتالیا، ئێس������تا سه رنجه کان له سه ر ئه وه کۆ بۆته وه، که حکوومه تی نوێی ئه و واڵته چۆن پێک دێ؟ ئه و حکوومه ته چ به رنامه و سیاسه ت و پڕۆژه یه کی پێشنیاری بۆ ده ربازکردنی ئابووریی ئ������ه و واڵته له و قه یرانه هه یه، که چه ند س������اڵێکه ده سته ویه خه ی بووه و ئاخۆ حکوومه تی نوێی ئیتالیا ده توانێ متمانه و پێگه ی شیاوی خۆی له هاوکێشه جیهانییه کان، به

تایبه ت له یه کیه تیی ئوورووپادا وه ده ست بێنێته وه ؟

ماریۆ‌مۆنتی

Page 19: Govar h 31

19 ئاداری 2013

گومان له وه دا نییه ك������ه بازنه ی هه ڵبژاردن یه كێكه ل������ه بڕگه گرنگه كانی سیس������ته می هه ڵب������ژاردن و به م ج������ۆره ش به قووڵی له )پره نس������یپی یه ك كه س و یه ك ده نگ( ده كۆڵێته وه . به پێی ماناكانی پێكهاته ی یاسایی پڕۆس������ه كانی هه ڵبژاردن، الیه نی جه وهه ری كه ده بێ باس بكرێت، بریتییه ل������ه كاریگه رییه كانی هه ریه ك له ڕێگه گونجاوه كانی دابه شكردنی ناوچه ی نه ته وه یی له جێبه جێكردنی ئه و پره نسیپه ده ستوورییه جیهانییه ی،

كه بۆ هه ر ده نگێك داوای به های یه كسان ده كات. پره نس������یپی یه ك كه س و یه ك ده نگ، ڕێگه به ده نگی هه ر هاوواڵتییه ك ده دات كه كاریگه رییه كی یه كس������ان له س������ه ر پێكهێنانی نوێنه رایه تی دروست بكات، به بێ گوێدان به و بازنه یه ی هه ڵبژاردن كه تیایدا هاوواڵتیان مافی ده نگدانی خۆی������ان پراكتیزه ده كه ن. بۆ نموونه ، )مه لتینومینال( ئه گ������ه ر سیس������ته مەكه سیس������ته می

بێ ، ئ������ه وا ده بێ ژماره یه ك له كورس������ییه كان بۆ هه ر بازنه یه كی هه ڵبژاردن ته رخ������ان بكرێن ئه ویش به پێی ڕێژه ی دانیشتووانی ناوچه كه ، ئه گه ر سیسته مه كه ش سیس������ته می )ئه نئینومینال( بێ، ئه وا ده بێ بازنه كانی

هه ڵبژاردن هه مان ژماره ی ده نگده رانی هه بێت.ئه م كێشه یه بۆ سیس������ته مه كانی ڕێژه یی و زۆرینه كێش������ه یه كی باوه . له گه ڵ ئه وه شدا له كه یسی یه كه م واته ل������ه )مه لتینومینال(دا ش������تێكی ئاس������انتره كه چاره سه ری بكه ی، وه ك له وه ی كه هه ر به شێوه یه كی س������اده داوای زیادكردنی كورس������یی ن������وێ بكه ی بۆ ئه و ناوچانه ی كه نه ناس������ێنراون ئه گه ر بێت و به پێی ده ستوور ئه مه شتێكی گونجاو بێت. به پێچه وانه شه وه ، ئه گه ر ناوچه )ئه نئینومیناله كان( هه ر گۆڕانكارییه ك له یه ك بازن������ه ی هه ڵبژاردندا بكه ن ئه وا ئه مه كارده كاته س������ه ر بازنه كانی تر زیاتر ل������ه وه ی دووباره دیزاینه ك

پره نسیپی یه ك كه س و یه ك ده نگ

وه‌رگێڕانی‌‌له‌‌ئینگلیزییه‌وه‌:‌باوكی‌‌دارڤان

Page 20: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(20

بكه نه وه، كه به النیكه م كاریگه ری بكاته س������ه ر بازنه ی هه ڵبژاردن.

له كۆتاییدا ئێمه شیكاری ئه وه ده كه ین، كه له واڵته جۆراوجۆره كاندا س������ه ره ده ری له گه ڵ ئه م كێشه یه دا ده كه ن، ئ������ه و واڵتانه ی كه سیس������ته می س������ه ره كیی )ئه نئینومین������ال( پیاده ده كه ن، ئ������ه وه ش ده خه نه ڕوو كه داواكاری بۆ مافه یه كس������انه كانی ده نگدان له ژێر هه ڵسه نگاندنێكی جیاواز له ناو كاره پراكتیكییه كاندا

له واڵته جیاوازه كاندا ده گوزه رێن. پێویس������ته وه ك نموونه یه ك له كه یس������ی یه كه مدا بۆ لێكدانه وه ی مه بده ئه كه، مرۆڤ بۆ ویالیه ته یه كگرتووه كان بگه ڕێته وه . پره نسیپه كه له مادده ی )١(ی بڕگه ی )٢(ی ده س������تووری ویالیه ته یه كگرتووه كان������دا دانراوه، ئه ویش ئه وه یه كه "پێویسته نوێنه ران و تاكسه )باج(ڕاس������ته وخۆكان له نێوان چه ن������د ویالیه تێكدا دابه ش

بكرێن.... ئه ویش به پێی ژماره ی ویالیه ته كان." له ساڵی ١٩6٤دا له ڕكابه ریی نێوان )وێبسبێری و ساندیرس(دا، دادگای بااڵی ویالیه ته یه كگرتووه كان ئه و مادده ی������ان به و مانایه لێكدایه وه كه پێویس������ته م������ادده كان به وردی پراكتی������زه بكرێن، به مه ش ئه و س������تاندارده س������ه ری هه ڵدا كه ئه ویش "له نزیكه وه پراكتیزه بكرێت"، كه دواتر له نێوان ئه وانی تریشدا ئه م������ه س������ه ری هه ڵدا. ل������ه س������اڵی ١٩6٩دا )كیك پاتریك( له دژی )پریسله ر( داوای ئه وه ی ده كرد كه ویالیه ته كان باوه ڕیان زۆر به پراكتیزه كردن هه بێت بۆ به ده س������تهێنانی یه كس������انیی ماتماتیكی به های ده نگه كه ، ئه ویش له ڕێگه ی دیاریكردنی ئه و بازنه یه ی

هه ڵب������ژاردن كه له هه ر ویالیه تێكدا هه یه . به هایه نایه كسانه كان ته نها له و كاته دا قب������وڵ ده كرێن، ئه گه ر بێ������ت و ئه م ش������تانه س������ه ره ڕای یه كالكه ره وه كان������دا ك������رداره كرداره كانی واته س������ه رهه ڵبده ن، ده ركردنی بۆ ویالیه ت ده سه اڵتی ده س������ه اڵته كان س������ه رهه ڵبده ن یا

ڕووبده ن. ئ������ه م سیس������ته مه ل������ه ویالیه ته س������اڵێك هه موو یه كگرتووه كان������دا

ب������ه س������ه رژمێرییه كی نوێی������ه وه ت������ه واو ده كرێت، كه دواتر )س������فر( ده بێته وه ئه ویش ب������ۆ پراكتیزه كردنی پره نسیپه كه له دادگای بااڵوه له )رایندلز( هه مبه ری )س������یمس(دا، له س������اڵی ١٩6٤دا ب������ه داواكارییه كی زی������اده داده نرێت. به م ش������ێوه یه و له س������ه روبه ندی هه مواركردنه وه ی ده س������تووردا بۆ جاری چوارده هه م، پێداچوون������ه وه ی ڕێكوپێك������ی س������ه رژمێرییه كه له گه ڵ ناعه داله تییانه ڕێكخران، ئه و نه هێش������تنی مه سه له ی كه خۆی������ان له جه ختكردنه وه ی ماف������ی ده نگدان وه ك ده ره نجامی بزووتنه وه كانی دانیشتوواندا ده بیننه وه .

به كورتی ، له سیس������ته می ئه مریكیدا پره نسیپی نوێنه رایه تیی تاكه كه س به ته واوی به سه ر به هایه كانی نوێنه رایه تیی ب������ه كۆمه ڵ یا نوێنه رایه تیی هه رێمی، یا هه ر جۆره به رژه وه ندییه ك������ی تردا زاڵ ده بێت، به ڕاده یه ك كه ڕه نگه ته نها له ئه نجامێكی نزیك و له كۆمه ڵگه یه كی زۆر چۆنییه ك )هۆمۆجینیه س(دا ئه مه گونجاو بێت، ئه مه س������ه ره ڕای جۆراوجۆریی بیروڕاكانیش. كاری مافه كانی ده نگدانی س������اڵی ١٩6٥ به شێوه یه كی یه كالكه ره وه یی جه خت ده كاته س������ه ر پره نس������یپه كه، ئه ویش به دووپاتكردنه وه ی ئه وه ی كه ده بێ پره نس������یپه كه به سه ر هه ر جۆره ده س������ته یه كی نه ژادیدا یا به س������ه ر دابه ش������بوونه ڕه گه زییه كاندا له ویالیه تێك یا شارێك یا واڵتێكدا

باڵوببێته وه .ب������ا لێكدانه وه یه كی كه متر بۆ پره نس������یپه كه بكه ین. تاكو ئێس������تا ئه و پره نسیپه ی له الیه ن كه سانی تره وه پیاده ك������راوه یا هه مواركراوه ، ل������ه بریتانیای گه وره دا

Page 21: Govar h 31

21 ئاداری 2013

په یڕه وده كرێن و به یه كس������انی پارێ������زگاری ده كرێن. ده بێ چ������وار گومرگ������ه س������نوورییه كه ی )ئینگلته را، س������كوتله ندا، وێلش و ئێرله ندای باك������ور( به پێی ئه و پێوه رانه ی له یاس������ایه تونده كاندا هاتوون، دابنرێن و جێگی������ر بكرێن، هه ر وه ك هه بوونی ژماره یه كی زۆر له ڕێنمایی گه ڕاندنه وه ی ژماره یه كی كه می كورسییه كان ب������ۆ س������كوتله ندا و وێل������ش، هه روه ها پێویس������تیی بۆ چاودێریكردنی س������نووره كانی هه رێ������م و ناوچه كانی له ن������ده ن. پێویس������ته هه م������وو ئه م ش������تانه له گه ڵ ئه و پره نس������یپه دا بگونجێت، كه ده ب������ێ هه ڵبژاردن له هه ر بازنه یه كی هه ڵبژاردن������دا وه ك پراكتیزه كردنی ته واوی پێوه ره كان������ی تر ڕێگه بدات له )كۆتا (ی هه ڵبژاردنه وه

نزیك بن.بیرۆكه ی خستنه ڕووی ئه م سازاندن و هه ماهه نگی پێ������وه ره كان ب������ۆ نه هێش������تنی پێوه ره كان������ی كۆمه ڵگه ده ستكردییه كانن، ئه و كۆمه ڵگانه ی كه ته نها مه به ستیان هه ڵبژاردنه ، ئه و ڕاس������تییه ده رده خه ن كه بازنه یه كی هه ڵبژاردن������ی دیاریكراو له ڕێكخس������تنی نوێنه رایه تی سیاس������یدا ل������ه بنچین������ه ده س������تكردییه كاندا به ناوی یه كسانیی دیاریكراوی مافه كان، ده نگدان هه یه . تاكه بیرۆكه ی دروس������تكردنی نوێنه رایه تیی تاكه كه سی كه له گه ڵ ناساندنی گرووپه كان گونجاو بێت، ئه مه ش له و كاته دایه كه دروستكردنی به ش������ه كانی نوێنه رایه تیی سیاس������یی بنچینه ی ڕاست و دروس������تی دیموكراتی ئه نج������ام درابێت. هه رچه نده ڕاس������تی ئ������ه وه ده خاته ڕوو ك������ه جیاوازیی������ه كان دیارن و ده ستپێش������خه رییه یاسایه كانیش له دانانی سه قفێك به سه ر ناعه داڵه تیدا

هه ره سی هێناوه . ب������ۆ نموونه ، ل������ه و لێكوڵینه وانه ی له س������اڵی ١٩٤٧دا ئه نجامدراون كه بوونه هۆی دانانی سنوووره گشتییه كان، گومرگه كه پێش������نیازی كرد كه گۆڕینه كه ببێته ٢٥% ، ئه م ش������ته ش له الیه ن حكوومه تی كرێكاران������ه وه له و كاته دا ڕه تكرای������ه وه . بێگومان له م ڕوویه وه سیس������ته می بریتانی ده ره نجام������ی په ره س������ه ندنێكی مێژووی������ی زۆر ته قلیدی هه بووه له ڕوویی ناووده نگیانه وه، كه هێش������تا به ته واوی

ئه م په ره سه ندنه زاڵ نه بووه .به تایبه تی������ش هه ر له به ر ئه مه ، كێش������ه یه كی تریش ل������ه بریتانیای گه وره س������ه ری هه ڵدا، ك������ه بووه هۆی

خراپتربوونی بارودۆخی دابه ش������بوونه گش������تییه كه ی بریتانیا. ب������ه م جۆره ش له س������اڵی ١88٥دا دووباره دیاریكردنێكی گشت كورسییه كان له سه رتاپای واڵت له ساڵی ١٩١8 و ١٩٤٧ و ١٩6٩ و ١٩8٣ و ١٩٩٥دا

ئه نجامدرا.هه م������ان ئ������ه و كێش������ه یه له الی������ه ن بزووتنه وه كانی هاوواڵتیانه وه ، له مه كس������یكۆ سه ریان هه ڵدا كه بووه ه������ۆی قوڵتربوونی كێش������ه كان، ئه ویش ل������ه ئه نجامی پێدانه چوونه وه ی نه خشه ی هه ڵبژاردن بۆ دیاریكردنی ٣٠٠ بری������كار كه ده بوایه له نێ������وان ٣٢ ویالیه تدا له ساڵی ١٩٧8دا دابه ش������كرابان، بازنه كانی هه ڵبژاردن تووشی ئه و ملمالنێیه بوونه وه كه ناعه داڵه تی له نێوان

دانیشتووان له بازنه كانی هه ڵبژاردندا هاته ئاراوه .پێویسته ئاماژه یه كی بچووك به كه نه دا بده ین، ئه و واڵته ی كه ڕاس������تكردنه وه ی زۆر گرنگ له بنه ماكانی ده سته واژه ی گومرگی سنووریدا ئه نجامدا، بۆ ئه وه ی مۆڵه ت به مافه گش������تییه كانی ئه و نوێنه رایه تیانه بدات كه به ش������ێوه یه كی بنه ڕه تی ب������ه "كۆمه ڵگه ی خاوه ن

به رژه وه ندی " ده ناسرێن.ئه م بنچینه یاسایییه ی كاری جیاكه ره وه ی پۆزه تیڤ، له ڕێگه ی كۆمه ڵگه تایبه تییه كانه وه له پێداچوونه وه ی س������نووری بازنه كانی هه ڵبژاردنه وه سه ری هه ڵداوه . مادده ی ١٥ بۆ ئه وه دانراوه و ئاماژه به وه ده دات، كه دابه شبوونی هه ر هه رێمێك به و ڕێگه یه دروستده كرێت كه دانیشتوانی هه ر هه رێمێك هه رچی زووتره ڕێكه وتن

له سه ر پشكی )ڕێژه ی ( دانیشتووان بكه ن.ئه م چه مكه ئه سلییه ، واته چه مكی "كۆمه ڵگه خاوه ن به رژه وه ندیی������ه تایبه تیی������ه كان" ده كرێ ل������ه بنه ڕه تدا چه مكێك������ی ناوچه یی بێت، بۆ نموونه بۆ نه هێش������تنی دابه شكردنی چه ند شاره وانی یا هه رێمی دیاریكراون ئه ویش به مه به س������تی ش������ه فافیه تی هه ڵبژاردن، به اڵم به هه مان شێوه به هۆی هه بوون و سه رهه ڵدانی گرووپی دانیشتووانی به ده ر له نه ته وه، ڕه گه ز، ئایین، كولتوور و ش������وێنه كانی تر داده نرێ������ت، ئه مه ش له و كاته ی كه واڵت دێته س������ه ر دابه ش������كردن به س������ه ر بازنه كانی هه ڵب������ژاردن و له به رچاوگرتنی دادپه روه ری له به های

ده نگی هاوواڵتیانی تردا.http://aceproject.org

Page 22: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(22

دوو ده س������ته واژه ی "پالن" و "پیالن" به ش������ێوه یه کی زۆر سه رس������وڕهێنه ر ل������ه ڕاگه یاندن������ه کان و ک������ۆڕی سیاسه تواناندا ش������ێوێندراوه و، گه لێک جار بۆت ڕوون ،"Conspiracy - نابێته ک������ه مه به س������ته که "پی������الن)که ینوبه ین بۆ فێڵبازی، پیالنگێڕی، ئاژاوه گێڕی، مایه ی ،"Plan - هه را و کێش������ه و پیالنبازی(یه ، ی������ان "پالن)گه اڵڵه ، پێشنووس یان پڕۆژه (یه ؟ جیاوازیی نێوان ئه م دوو واتای������ه ، وه ک جیاوازیی نێوان )ش������ه و( و )ڕۆژ(، )ڕووناکی( و )تاریکی(، هه روه ها )ش������ه ڕ( و )ئاشتی( وایه . یه که میان )پالن( دروس������تکردن و بنیاتنانه ، به اڵم

دووه میان )پیالن( تێکدانه !ئه م هه ڵه یه ته نیا به شێک له کۆمه اڵنی خه ڵک ناگرێته وه ، به ڵکو له شوێنه هه ستیاره کانی حکوومه ت وه کو په رله مان، هه ندێک له نووس������ینه کان، هه روه ها ل������ه به کوردیکردنی هه ندێک له فیلم و زنجیره دراماکانیش������دا به رچاوه . له س������ه رتاپای زنجیره درامای "ئه فس������انه ی جوومۆنگ"دا، ته نی������ا و ته نی������ا ده س������ته واژه ی "پیالن" ب������ه کار هاتووه . له وه ش مه ترس������یدارتر ئه وه یه ، که جێگۆڕکێی هه ڵه ی ئه م ده سته واژانه به ڕێگه ی ڕاگه یاندنه کانه وه باڵو ده کرێته وه و، ئه م هه اڵنه یش له مێش������کی هاوواڵتیاندا ده چه سپێت و هه ر به ڕێگه ی ئه وانیشه وه باڵو ده بێته وه و، جارێکی تر

هه ڵه که له کۆمه ڵگه دا ده ستاوده ست ده کرێته وه .به شێوه یه کی گشتی، پالن )Plan( بریتییه له کۆبه ند و گه اڵڵه ی فکرێک بۆ گه یش������تن ب������ه ئامانج، که چوارچێوه گش������تییه که ی ئاماده ده کرێت و ده خرێته به رده ست. پالن، گه اڵڵه ، ڕه ش������نووس یان پرۆژه )پرۆژه ی پێشنیازکراو( له الی������ه ن گرووپێک له ئه ندامانی په رله مانه وه س������ه باره ت به پرسێکی دیاریکراوه وه و به شێوه یه کی یاسایی پێشكه ش

ب������ه په رله مان ده کرێ������ت، تا ڕاوبۆچوونی خۆیانی له س������ه ر ده ربب������ڕن. یان ل������ه الیه ن کۆمه ڵه خه ڵکێک������ه وه بۆ کارێکی مه ده نی، ئه ده بی، سیاسی و خێرخوازی، پالن و گه اڵڵه یه ک ئام������اده ده کرێت و به دام������ه زراوه حکوومییه کان ده درێت. ته نانه ت ده شێت له ناو حزبه سیاسییه کانیشدا، به شێک له ئه ندامانی حزب، به مه به س������تی چاکسازی یان بۆ پرسێکی گرینگ و هه ستیار، )پالن – پرۆژه (یه ک ئاماده بکه ن و به

سه رکردایه تیی حزبه که یانی بده ن.فێڵبازی، ب������ۆ پی������الن "Conspiracy"، )که ینوبه ی������ن پیالنگێڕی و ئاژاوه گێڕی( یان پیالنی ده ره کی بۆ تێکدانی باری ئاسایش������ی هه رێمی کوردستان و نانه وه ی ئاژاوه له کۆمه ڵگه دا. پیالن بریتییه له : هه وڵدان بۆ به الڕێدابردن یان نانه وه ی ئاژاوه و کاری تێکده رانه له ناو واڵتێک، یان له ناو

گرووپێکی سیاسی، ئایینی و کۆمه اڵیه تیدا. ئامانجی پی������الن )Conspiracy(، کاری تێکده رانه و نان������ه وه ی هه را و ئاژاوه یه له کۆمه ڵگ������ه دا، به اڵم ئامانجی

پالن )Plan( دروستکردن و ئاوه دانکردنه وه یه .بۆ ڕاستکردنه وه ی ده سته واژه کان، هه روه ها بۆ به رگرتن به باڵوبوونه وه ی ئه م چه ش������نه هه اڵن������ه ، ڕاگه یاندن ده بێ ده وری خۆی بگێڕێت و له به رامبه ر هه ڵه ی له م چه ش������نه دا خێرا هه ڵوێس������ت وه ربگرێ������ت، ئه وه ش یه کێک������ه له ئه رکه

گرینگه کانی ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی. له به ر ئه وه ، یه کێک له کاره کان������ی ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتیی هه رێمی کوردستان ده بێ ئه وه بێت، زۆر به خێرایی و به وردییه وه به ر به و چه ش������نه هه اڵن������ه بگرێت. پاراویی و شوش������تنه وه ی زمان و به کارهێنانی ڕاست و دروستیی ده سته واژه کان، یه کێکه له ئه رکه کانی ڕاگه یاندن و پێویسته

له م بواره دا لێبڕاو بێت.

ده سته واژه ی )پالن( و )پیالن( له ناو ڕاگه یاندنه کان و کۆڕی سیاسه تواناندا

زاگرۆس‌ئه‌لند

Page 23: Govar h 31

23 ئاداری 2013

نه ته وه ی������ی به رژه وه ندی������ی )National Interest( یه كێ

ل������ه س������ه ره كیترین و باوترین مانا و زاراوه سیاس������ییه كانی ئێس������تا،

ب������ه تایبه ت له ئه ده بیاتی په یوه س������ت ب������ه سیاس������ه تی ده ره وه ی واڵتان������ه .

ئه م چه مكه له دوو وش������ه ی لێكدراوی وات������اداری )به رژه وه ندی Interest( و

)نه ته وه ی������ی National( پێكهاتووه ، كه ه������ه ر یه كه یان مان������ای به رفراوانی هه یه . ئ������ه م بابه ته له چه ن������د الیه نه وه بۆته هۆی ناڕوونی������ی مانای به رژه وه ندیی گش������تی. له گه ڵ ئه مه ش������دا به رژه وه ندیی نه ته وه یی ئه و ده س������ته یه باس������ی ئه و به رژه وه ندییه ده كات، كه ده وڵه ته كان وه ك گرووپێك و به نوێنه رایه تیی میلله تیان به دوای وه دیهێنانی

په یوه ندییه كانیانن له گه ڵ گشت واڵتاندا.گه رچی له سه ده ی ئێستادا، زاراوه ی به رژه وه ندیی نه ته وه یی و له به رچاوگرتنی، به ش������ێك له ئه لفوبێی سیاسه تی ده ره وه واڵت������ان دیپلۆماس������یی سیس������ته می و ده ژمێردرێت، به اڵم پێشینه ی به كارهێنانی ئه م چه مكه وه ك بنه مای ڕێنوێنی په یوه ندییه قۆناغه ب������ۆ واڵت������ان، دیپلۆماتییه كان������ی س������ه ره تایییه كانی گۆڕانكاری������ی ده وڵه تی مۆدێرن له س������ه ده كانی ش������انزده هه م و

هه ڤده هه می زایینیدا ده گه ڕێته وه.ئه م واتایه له س������ه ده ی هه ژده هه مدا ده رخس������تنێكی زیات������ری بین������ی و ل������ه س������ه ده ی نۆزده هه مدا له ژێر كاریگه ریی ش������ه ڕه كانی ناپلێوندا ڕوونكردنه وه یه كی زۆرتری به خۆی������ه وه بینی. له ده یه كانی به بیسته میشدا، س������ه ده ی س������ه ره تای به رفراوانبوونی ئه ده بیاتی په یوه ست به م بواره وه ، هه وڵی زۆری بۆ جیاكردنه وه ی نێوان به رژه وه ندیی گشتی كه ئاماژه به سیاسه ته كانی ناوخۆیی ده وڵه ت داوه و،

ب������ه به رژه وه ندیی نه ته وه یی كه ڕێنوێنیان له په یوه ندی ده ره وه یاندایه ، دراوه .

چه مكی به رژه وه ندی������ی نه ته وه یی له سیاس������ه ته كانی ده ره وه ی واڵت������ان، له قۆناغی داوی شه ڕی دووه می جیهانیدا و ل������ه ژێ������ر كاریگه ری������ی قوتابخانه ی ڕیالیس������تی، كه وته به ر س������ه رنج. له م مورگانتا( )هانس جی س������ه رده مانه دا بیروانان������ی گه وره تری������ن ل������ه یه ك������ێ بیرۆكه ی نێونه ته وه یییه كان، په یوه ندییه ڕیالیستیی سیاسه ته نێونه ته وه یییه کانی له س������ه ر بنه مای مان������ای به رژه وه ندیی نه ته وه یی دامه زراند. )مورگانتا( باسی ئه و ده س������ته نه ته وه یی به رژه وه ندی������ی ده وڵه ته كان كه ده كات، به رژه وه ندییانه ل������ه بڕگه یه كی تایبه تی زه ماندا و له ژێر تیشكی هه لومه رجی سیاسی، فه رهه نگی و ئابووریی سیاسه تی ده ره وه ی خۆی، له س������ه ر بنه مای ئ������ه ودا داده ڕێژێت و ب������ه دوای وه دیهێنان������ی په یوه ندییه كانی

خۆیانن له گه ڵ گشت واڵتاندا.گه رچی ه������ه ر نه ته وه یه ك له تاك تاكی هاوواڵتیان������ی خ������ۆی پێكهات������ووه ، به اڵم به رژه وه ندیی نه ته وه یی كۆی به رژه وه ندیی گشت هاوواڵتیانی واڵتێك، كه وه ك هێلكه به جیا له پاڵ یه ك له سه به تێكدا دانرابێت، نییه . به رژه وه ندیی گشتیی واڵتان گه رچی

به رژه وه ندی������ی ت������ه واوی ل������ه له به ر گشتیی كۆمه ڵگه و واڵتدا چاوگرتووه ، به اڵم له الیه كی تره وه په یوه سته به جۆرێ له سیسته می

سیاسیی ده سه اڵتداره وه . ل������ه سیس������ته می نێونه ته وه ییدا، واڵتانێک كه سیس������ته می سیاس������یی ئامانج������ی هه ی������ه ، جۆراوجۆری������ان جیاوازیش������ان هه یه ، ك������ه وه دیهێنانی ئه م ئامانجانه ش پێویس������تی به شێوازه ده ره وه سیاس������ه تی جۆراوجۆره كان������ی هه ی������ه . ب������ه اڵم زۆربه ی������ان ل������ه وانه ش )مورگانت������ا( و الیه نگران������ی قوتابخانه ی ڕیالیستی، له سیاسه ته نێونه ته وه ییه كاندا له و باوه ڕه دان، كه چه مكی به رژه وه ندیی گش������تی ئاش������كرا، به رچاو و ڕوونه ، بۆ گش������ت واڵتانیش به چاوپۆشی له بایه خه

گونجاوه كانیان، یه كسان ده بێت.له م ڕوانگه یه وه ، چه مكی به رژه وه ندی له س������ه ر بنه م������ای مانای ده س������ه اڵت لێکده درێته وه ، كه له س������ه ر بنه مای ئه و ئامانجانه ی سیاس������ه تی ده ره وه ی هه ر واڵتێك نابێت به رزتر له ده س������ه اڵتی ئه و واڵته گه اڵله بێت، چونكه س������ه رچاوه ی وه دیهاتنی داخوازییه نه ته وه یییه کان بۆ واڵتان، له سیس������ته می نێونه ته وه ییدا به

خه ستی سنووردار كراوه .له گه ڵ ئه مه ش������دا، )جێمز ڕۆزنا( یه كێ ل������ه گه وره تری������ن بیروانانی ئ������ه م دوایییه ، ل������ه م ڕوانگه ی������ه وه ڕه خنه ل������ه په یوه ندییه نێونه ته وه ییی������ه كان ده گرێت و جه خت له وه ده كاته وه ، كه به رژه وه ندیی نه ته وه یی واڵتان، ڕیشه ی له بایه خه كاندایه و له لێكدانه وه ی گۆنجاوه كانیانیشدا بایه خه و ده س������ه اڵت به شدارن و له ئه نجامدا، واڵته جۆراوجۆركان

به دوای ئامانجی جیاوازدان.http://hamshahrionline.ir

به رژه وه ندیینه ته وه ییچییه ؟

Page 24: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(24

ئه و كه س������انه ی ك������ه ڕێكخ������راوه ناحكوومییه كان )NGO( داده مه زرێنن، زۆربه یان تامه زرۆی به هێزیان هه ی������ه بۆ گۆڕانی جیه������ان و گۆڕینی به ش������وێنێكی

باشتر.له وانه یه پالنێك دابنێن و دوایی بڕیار بده ن، كه بۆ په ره پێدان و به رده وامیی چاالكییه كانتان ڕێكخراوێكی ناحكووم������ی دابمه زرێنن. یا له وانه یه پێویس������تییه كی تایبه تت������ان هه بێ������ت و هه ر له س������ه ره تاوه بزانن، كه

ده خوازن ڕێكخراوێكی ناحكوومی دابمه زرێنن.به چاوپووش������ی له ه������ۆكار و چۆنییه تیی بڕیارتان بۆ دامه زراندنی ڕێكخراوێك������ی ناحكوومی، كاتێ كه

وێنه یه كی ش������ه فاف ل������ه ئامان������ج و به رنامه كانت له مێش������كدا بێت، ناوێك بۆ ڕێكخراوه ناحكوومییه كه ت هه ڵبژێره و پێكهاته یه ك بۆ به ڕێوه به رێتی دروست بكه : ئێستا كاتی ئه و هاتووه كه ئیلهامه كه ت بۆ ڕاسته قینه

بگۆڕیت.

ئه‌وله‌وییه‌تی‌به‌رنامه‌كانكۆمه ڵگه یه كه، دروستكردنی ئامانجه كه تان ئه گه ر كه له ناویدا گه نجان ڕۆڵێكی سه ره كییان له گه شه ی كۆمه اڵیه تی، سیاس������ی و ئابووریدا هه بێت، ده توانی كاره كه ت به دامه زراندن������ی ڕێكخراوێكی ناحكوومی

چاالكیی ڕێكخراوه ناحكوومییه كان،له ئیلهامه وه تا ڕاستی

سنۆبه‌ر‌ته‌یب

Page 25: Govar h 31

25 ئاداری 2013

به ن������اوی ده نگی گه نجان ده س������ت پ������ێ بكه یت، به م ش������ێوه یه ب������ۆ به هێزكردن������ی توان������ای گه نجانی به په راوێزخراو ، یارمه تییان ده ده ی بۆ به ش������داریكردن ل������ه كۆمه ڵگه كه یان������دا. له وانه ی������ه بیرۆكه یه كی زۆر جیاوازت������ان ل������ه ب������اره ی چۆنییه تی������ی چاالككردنی ڕێكخراوێكی ناحكوومی بۆ به ده ستهێنانی ئامانجیت هه بێت. ده نگی گه نجان ده توانێت له ڕێگه ی وێنه گری و به سوودوه رگرتن له دووربین و لێكۆڵینه وه ی بابه ته جۆراوجۆره كان له كۆمه لگه دا، فێری گه نجان بكات. یا ده توانێ������ت چۆنییه تیی كارك������ردی ده وڵه ت، ماف و به رپرس������یاره تییان وه ك هاوواڵت������ی و چۆنییه تیی پارێ������زگاری ل������ه پێكهێنانی ئاڵۆگۆڕ فێ������ری گه نجان

بكات.ڕێكخراوێكی ناحكوومیی ت������ازه دامه زراو به بیر و ئامانج������ی زۆر و فراوان، ده توانێ������ت به هه وڵێكی له ڕاده به ده ر بۆ به ده ستهێنانی ئامانجێكی زۆر و فراوانتر له س������نووره كه ی پ������ه ره به تواناكانی ب������دات، ده بێت چه شنه هاوس������ه نگییه ك له نێوان ئه وه ی كه زۆرترین گرنگی هه یه و ئه وه ی كه توانای به ده س������تهێنانیتان

هه یه ، دروست بكه ێت.لیس������تێك له ته واوی بیر و هزره كانی خۆت ئاماده و پۆلێنی������ان بك������ه . ئێوه نه ته نیا ده بێت پێویس������تی و حه زه كانی كۆمه ڵگایه ك كه ب������ه نیازی خزمه تكردنین

به ڵك������و بگ������رن، له به رچ������او ده بێت ئه زموون و شاره زایی ڕێكخراوه دامه زرێنه ران������ی سه رچاوه ی ناحكوومییه كان، پێویست بۆ هه ر به رنامه یان چاالكی و ئه و سه رچاوه یه ی كه كرده وه له به ر ده ستتاندایه ،

له به رچاوی بگرن.ب������اره ی ل������ه لێ������دوان ده كرێ������ت ئه وله وییه ت������ه كان كارێكی س������ه خت بێت، به اڵم ئه گه ر ل������ه ده وری یه كتر كۆ ببن������ه وه و له باره ی بیروڕایه جۆراوجۆره كانت������ان له گ������ه ل یه كتر ب������اس و لێدوان بکه ن،

رێكخ������راوه ناحكوومییه كه ت������ان به هێزت������ر ده بێت. بۆ به ده س������تهێنانی ئه زموون، پیش������اندانی سه ركه وتن و زیادكردنی ناوبانگتان، ده بێت كاری خۆتان به چاالكی و گه اڵڵه ی بچووكه وه ده س������تبه کار بن. له دوای ئه وه ده توانن سه رچاوه ی زیاتر كۆ بكه نه وه و له كۆتاییدا

به رنامه ی زیاتر بۆ ده ستپێكردن جێبه جێ بکه ن.

دروستكردنی‌په‌یوه‌ندییه‌كانیه كێ له گرنگترین سه رچاوه ی كه ده بێت دروستی بكه یت، دروس������تكردنی په یوه ندییه له گ������ه ڵ كۆمپانیا بازرگانیی������ه كان و ته واوی ڕێكخراوه ناحكوومییه كان، زانك������ۆكان، وه زاره ته كان و دامه زراوه حكوومییه كان، قوتابخانه و دراوسێكه تانه ، تا به مجۆره ئه وان بتوانن پارێ������زگاری له چاالكی و ئامانجه كه تان بكه ن. ئه گه ر ڕێكخراوی ده نگی گه نجان به ته مای ڕێكخستنی شوێنی فێركردنه )ئاش������نایی له گه ل ماف و به رپرسیاره تیی هاوواڵتیان(، پێویستان به هۆڵی بۆنه كان، ده نگه وه ر، كه ره س������ه ی فێركردن ده بێت. په یوه ندییه كانی خۆتان دیار بكه ن ، له وانه یه له بازنه ی ناس������یاره كانی خۆتان كه سێك بدۆزنه وه كه ئاشنایییان به ڕێكخراوێكی بێ به رژه وه ندیی ماددی هه بێت، كه هۆڵی كونفرانسه کانی له ده ستدایه . یا كه سێكی تر که مامۆستایه کی زانكۆ

ده ناسێت و پسپۆره له مافی مه ده نی و هتد.

Page 26: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(26

دابینكردنی‌خه‌رجییه‌‌سه‌ره‌تایییه‌كان

سه ره ڕای به رباڵویی په یوه ندییه كانتان، بۆ هه ندێ كاره كان جارێكی تریش پێویس������تیتان به دراو ده بێت. له م حاله ته دا پێویستیتان به وه گه ڕخستنی سه رمایه ی سه ره تایی ده بێت. ئه و كه سانه ی سه رمایه ی سه ره تایی جێی پێویستی ئێوه دابین ده كه ن، ده زانن كه ڕێكخراوه ناحكوومیی������ه تازه پێگه یش������تووه کان، پێش������ینه یه كی س������ه ركه وتووی وه های نییه ، بۆیه حه ز ده كه ن بۆ بیر و هزری باشی ئه و كه س������انه ی كه ئه م فکرانه به كار دێنن، س������ه رمایه وه گه ڕبخه ن. ئێ������وه ده بێت گه اڵڵه ی پێش������نیازێکی ورد ك������ه بریتییه ل������ه ورده كارییه كانی ئامانجه كه ت و به رنامه كه تان بۆ ده ستپێڕاگه یشتنی ئه م ئامانجانه ، هه روه ها ڕوونكردنه وه له باره ی لێهاتوویی و توانای به ڕێوه به رانی ڕێكخ������راوه ناحكوومییه كان،

بخرێته به رده ستی سه رمایه داره كانه وه .

ڕاكێشانی‌هێزه‌‌خۆبه‌خشه‌كانو پێشكه ش������كراوه كان یارمه تی������ی س������ه ره ڕای س������ه رمایه سه ره تایییه کان، پێویستتان به كارمه ندانی خۆبه خش������ی زیاتر ده بێت. به اڵم پێش ئه وه ی داوای خۆبه خشه به تواناكان بكه یت، تا به شداریی کۆبوونه وه ی دواتری گه اڵڵه کردنی به رنامه کان بن، ده بێت به وردی له باره ی ئه وه ی كه خۆبه خش������ه كان ئه نجامی بده ن و چۆنیه تیی چاودێریتان به س������ه ر كاركردنیاندا، بیری ل������ێ بكه یته وه . ده بێ������ت ڕێز له و کات������ه بگرێت که بۆ ئه وان ته رخان ده كه ن و ئاماده یی ده ستنیش������انكردنی به رپرس������یاره تییان هه بێ������ت. بۆ نموونه ، ل������ه وانه یه ده نگی گه نجان پێویس������تیان به و خۆبه خشانه ی كه بۆ ڕاكێش������انی گوێگر یان پاككردنی شوێنی ئه نجامدانی

ئه رکه کان هه بێت.

پێشكه‌وتنه‌كانی‌خۆتان‌تۆمار‌بكه‌نل������ه كۆتاییدا بۆ گۆڕینی ئامانجه كانتان به چاالكیی جێگی������ر، ده بێت ب������ۆ تۆماركردن و هه ڵس������ه نگاندنی هه وڵه كانتان، پالنتان بۆی هه بێت. ئه و ئه نجامه ی كه به هیوایت به ده ستی بێنیت، ئه وه ی كه به شداربووان له

به رنامه كانتان فێر ده بن، سووده كانی ئه م به رنامانه یان بۆیان دیار بكه ن. ده توانن بۆ هه لسه نگاندنی ئاستی كاریگه ریی هه و ڵه كانتان له ڕاپرس������ییه كان، ده ربڕینه ڤیدیۆیییه كان و گشت شێوازه كانی داهێنه رانه به كار بێنن. ده توانن ئه م هه ڵس������ه نگاندنانه كه ره س������ه یه كی به هێز بن بۆ ڕاكێشانی س������ه رچاوه ی دارایی نوێ و

هێزه خۆبه خشی زیاتر.بۆ تۆماركردنی پڕۆس������ه ی پێش������كه وتنی به رنامه ، لیس������تێك له ته واوی ئ������ه و كارانه ك������ه ئه نجام داوه پێ������ك بێنن و ڕاب������ردووی ت������ه واوی هاوكارییه ماڵییه پێشكێش������كراوه کان، هه روه ها ئ������ه و چاالكییانه ی كه ئه نجامت������ان داون و، ئاکامی ش������وێنی فێركردنه كان به رپڕس������یارییه تیی ڕوونكردن������ه وه ی بك������ه ن. تۆمار كارمه ندانی خۆبه خش به ش������ێوه ی نووس������راو پێیان بدرێ������ت و، چاودێری ئه و كاته ی كه له الیه ن ئه وانه وه تۆمار کراوه و چاالكییه كانیان بكه ن. به م جۆره ، كاتێ بتانه وێت جارێكی تر ئه م به رناما نه پێش������كه ش بكه ن، ده زانن ك������ه ده بێت چ كارێك ئه نج������ام بده ن و چۆن س������ه ركه وتووتر كار بكه یت. هه روه ها كاتێ كه ئێوه بۆ به ده س������تهێنانی س������ه رچاوه ی دارایی زیاتر هه وڵ

ده ده یت، ئه م زانیارییانه سوودمه ند ده بن.

كۆكردنه‌وه‌ی‌كه‌سانی‌تربه بوونی به رنامه یه ک كه به ش������ێوه ی ورد ئاماده کراوه ، دروس������تكردنی په یوه ندییه ک كه پش������تیوانیی و، كارمه ن������ده ڕاس������ته قینه كان ده س������ته به ر ده كات خۆبه خشه کان و ڕێكخراوه ناحكوومییه كه ت ئاماده یه بۆ ده س������تبه كار ب������وون. به هه ڵس������ه نگاندنی پێوه ری كاریگه ری و تۆماركردنی سه ركه وتنه كانت، ده توانیت پیشانی ئه وانی تر بده یت كه ڕێكخراوه ناحكوومییه كه ت چۆن له دروس������تكردنی ئاڵوگۆڕ ل������ه ژیانی خه ڵك و دروستكردنی كۆمه ڵگه یه كی باشتردایه . به به دیهێنانی ئاواته كانتان، نه ته نیا ده توانن پش������تیوانیی زیاتر بۆ رێكخراوه كه ت پێك بێنی، به ڵكو ده توانی هانی ئه وانی

تریش بده ی كه ده ستبه كار بن.

www.iipdigital.usembassy.gov

Page 27: Govar h 31

27 ئاداری 2013

له واڵت������ه دیموكراته كان������دا، هاوواڵتی������ان ده توانن گرووپ������ه بێالیه ن������ه كان دابمه زرێنن، ك������ه له خزمه تی پێداویس������تییه كانی كۆمه ڵگه یان واڵت������دا بن، كه تێیدا ته واوک������ه ری كاروك������رده وه ی ده وڵ������ه ت و ده ژی������ن؛ كه موكورتییه كانیش قه ره بوو ده كات و ته نانه ت پرسیار بخاته س������ه ر ئ������ه و كاروكرده وه یه ش . ئه م چه ش������نه ڕێكخراوانه ، به )NGO( یا ڕێکخراوه ناحکوومییه کان ناو ده برێن، چونکه ئه وان س������ه ر به ئیداراتی ده وڵه تی

نین.- ڕێکخراوه ناحکوومیی������ه کان ڕێگه به هاوواڵتیان ده ده ن تا به ڕێگه ی فێربوون و پارێزگاری له پرس������ه

گرنگ������ه كۆمه اڵیه تییه کان و له ناوه ند ی س������ه رنجدانی ئه م پرس������انه ، هه روه ها به چاودێریكردنی ش������ێوازی كاركردی حكوومه ت و دامه زراوه ئابوورییه تایبه ته کان،

كۆمه ڵگه ی خۆی باشتر بكات.- ڕێکخ������راوه ناحکوومییه کان، ئ������ه و هاوواڵتیانه ی ك������ه له ناوچه جۆراوجۆره کان ك������ۆ ده بنه وه ، ده توانن یارمه تیان ب������ده ن، تا فێری كارك������ردن له گه ڵ یه كتر، هه روه ها لێهاتوویی و په یوه ندییه كان و ئه و متمانه یه ی

كه ده وڵه تێكی باش پێویستی پێیه ، ببن.- له زۆربه ی بواره كاندا ڕێکخراوه ناحکوومییه کان له خزمه تی به رژه وه ندیی هاوواڵتیاندایه ، ئه وان ده توانن

ده‌وری‌ڕێكخراوه‌ناحكوومییه‌كان

*‌و‌:‌تالیب‌ئاكره‌یی

Page 28: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(28

خزمه تگوزاریی������ه پێشكه ش������كاری وه ك ی������ان ژینگه پارێ������زی كۆمه الیه تیی������ه کان، پێودانگی ژیان و ڕێسای كار وه ك بازنه ی ناوه ندیی له ئاڵوگ������ۆڕی دیموكراتیدا، كار

بكه ن.- زۆرجار ڕێکخ������راوه ناحکوومییه کان نوێنه ری به رژه وه ندیی ئه و هاوواڵتیانه ن، كه له باس و لێدوانه سیاسی و نه ته وه یییه كان دوور ده مێننه وه . باس و خواسه گشتییه کان له هه ر ئاس������تێكی ئابووری، كۆمه اڵیه تی، ژنان و كه مینه كانی تریش بن، ده خه نه به ر

ده ستی ئه وانه وه .- بوودجه ی ڕێکخ������راوه ناحکوومییه کان له ڕێگه ی یارمه تی������ی بێبه رامب������ه ر و پاش������ه كه وته تایبه ت������ه كان و یارمه تی������ی كه س������انی مرۆڤدوس������ت، كۆمپانیا كان، دامه زراوه مه زهه ب������ی و نێونه ته وه یییه كان، ڕێکخراوه كه لوپه له کان، هه رزانكردن������ی ت������ر، ناحکوومییه کانی

ته نانه ت له الیه ن ده وڵه تانیشه وه دابین ده کرێت.- ده وڵ������ه ت و ڕێکخ������راوه ناحکوومیی������ه کان زیاتر وه ك ش������ه ریك له گه ل یه كتردا كار ده كه ن. ڕێکخراوه ناحکوومییه کان، ده توانن بۆ ده ستپێكردنی پڕۆژه كان به ڕێگه ی سه رمایه ی ده وڵه ته وه ، له نێو خه ڵكی ئاسایی لێهاتوویی و كارمه نده خۆجێیی و ناوچه یییه کان ئاماده بکه ن. هه روه ها ڕێکخ������راوه ناحکوومییه کان ده توانن ل������ه بواری سیاس������ییه وه ناگرێدراو بن، ی������ا له وانه یه له س������ه ر بنه مای بیروڕای حزب������ه كان پێك هاتبن و به ته م������ای ئه وه بن، تا به ڕێگه ی ئامانجێكی دیاریكراو یا كۆمه ڵێك ئامانجان بۆ به رژه وه ندیی گشتی پێش بخه ن. به هه ر حاڵ خاڵی س������ه ره كی ئه مه ی������ه، كه ڕێکخراوه ناحکوومیی������ه کان ده بوایه له ژێ������ر كه مترین كۆنترۆڵی

سیاسیی ده وڵه تدا كار بكه ن.ڕێکخ������راوه ناحكوومییه کان به رنام������ه ناوخۆیی و نێوده وڵه تیی������ه كان، نزی������ك به ته واوی ب������واره كان كه یارمه تی ب������ه به رفراوانكردنی بنه مای دیموكراس������ی

ده ده ن، دروست ده كه ن، ئه م به رنامانه بریتین له :- مافی مرۆڤ: له ڕێگه ی باڵوكردنه وه و په ره پێدانی پێودانگه نێوده وڵه تییه كان و چاودێریكردن به سه ر که ڵكوه رگرتنی خراپ

و ده ستدرێژیكردنه سه ر مافی كه سانی تر.

- حكوومه ت������ی یاس������ا: ل������ه ڕێگ������ه ی هاوكاریی������ه یاس������ایییه كانی بێ به رامبه ر یا ب������ه تێچوویه كی كه م، فێركردنی گش������ت هاوواڵتی������ان له ب������اره ی مافیان و

الیه نگریكردنی چاكسازییه یاسایییه كان.- ئاماده بوون������ی ژنان: له ڕێگ������ه ی ئاماده كردنیان بۆ ب������وون و به ش������داریكردن له گۆڕه پانی سیاس������ی و پارێزگاریكردنی������ان ل������ه ه������ه اڵوارده كۆمه اڵیه تی و

ئابوورییه کاندا.- فێركردن������ه مه ده نییه كان: له ڕێگ������ه ی فێركردنی ئ������ه و به رنامانه ی كه له س������ه ر ڕۆڵ������ی هاوواڵتیان له كۆمه ڵگه یه كی مه ده نیی چه ند چه شنه ، چه ند ڕه نگه و

دیموكراتیكدا چڕ ده بێته وه .- چاپه مه نی������ی ئ������ازاد: ل������ه ڕێگه ی پارێ������زگاری و په ره پێدانی ئامرازی ڕاگه یاندنی گش������تیی سه ربه خۆ ، په روه رده كردن������ی رۆژنامه وان������ان و جێبه جێكردن������ی

پێودانگه كان بۆ رۆژنامه وانیی ئه خالقی.- پێكهێنان������ی حزبه سیاس������ییه كان: به ڕێگه ی ئه و هه ڵبژاردنان������ه ی كه له الی������ه ن چاودێرانی فێركراوی هه م������ان واڵت چاودێ������ری ده کرێ������ت، هه روه ها هانی

ده نگده رانی ناحزبی بو ناونووسین ده دات.- و اڵمده ری������ی ده وڵ������ه ت: ب������ه ڕێگه ی ش������رۆڤه و لێكۆڵێنه وه ی سیاس������ه ته كانی ده وڵه ت و چاودێرییه كی

ورد به سه ر ڕه فتاری ده وڵه تدا.

www.iipdigital.usembassy.gov

Page 29: Govar h 31

29 ئاداری 2013

هه‌ڵبژاردن:‌"له‌‌ناو‌‌١٩٢واڵتدا،‌هه‌رێمی‌کوردستان‌١٩هه‌مین‌یه‌که‌ی‌سیاسییه‌‌له‌‌جیهاندا،‌که‌‌خاوه‌نی‌ڕێژه‌یه‌کی‌به‌رزه‌‌له‌‌به‌شداریی‌ژنان‌له‌‌په‌رله‌ماندا."

ڕێژه ی ژنان له په رله مانی واڵتانی جیهاندا

ژماره ی کورسییه کانی ساڵی هه ڵبژاردنواڵتپه رله مان

ڕێژه ی ژنانژماره ی ژنان

٥6،٣%٢٠٠88٠٤٥ڕواندا٥٠%٢٠١١٢8١٤ئه ندۆرا٤٥،٢%٢٠٠8٥86٢6٥کووبا

٤٤،٧%٢٠١٠٣٤٩١٥6سوید٤٣،8%٢٠١١٣٢١٤سه یشێل

٤٢،٧%٢٠١٢١٥٠6٤سێنێگال

٤٢،٥%٢٠١١٢٠٠8٥فینالند٤٢،٣%٢٠٠٩٤٠٠١6٩ئه فریقای باشوور

٤٠،٢%٢٠١١٩٢٣٧نیکاراگووا٣٩،٧%٢٠٠٩6٣٢٥ئیسله ند

٣٩،6%٢٠٠٩١6٩6٧نۆروێژ

٣٩،٢%٢٠٠٩٢٥٠٩8موزامبیک

٣٩،١%٢٠١١١٧٩٧٠دانمارک٣8،٧%٢٠١٢١٥٠٥8هۆڵه ندا

٣8،6%٢٠١٠٥٧٢٢کۆستاریکا٣8،٥%٢٠١٢6٥٢٥تیمووری ڕۆژهه اڵت

٣8%٢٠١٠١٥٠٥٧بلژیک

Page 30: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(30

٣٧،٤%٢٠١١٢٥٧٩6ئه رژه نتین٣6،8%٢٠١٢٥٠٠١8٤مه کزیک٣6%٢٠١١٣٥٠١٢6ئیسپانیا٣6%٢٠١٠٣٥٠١٢6تانزانیا

٣٥%٢٠١١٣86١٣٥ئووگاندا٣٤،١%٢٠١٢٢٢٠٧٥ئه نگۆال٣٣،٢%٢٠٠8٥٩٤١٩٧نێپاڵ

٣٣،٢%٢٠١٢٢٥٠8٣سێربیا٣٢،٩%٢٠٠٩6٢٠٢٠٤ئه ڵمانیا

٣٢،٥%٢٠١١١٢٣٤٠مه کدۆنیا٣٢،٣%٢٠٠٩١٢٤٤٠ئێکوادۆر٣٢،٢%٢٠١١١٢١٣٩نیۆزیله ند٣٢،٢%٢٠١١٩٠٢٩سلۆڤێنیا

٣١،6%٢٠١٢٤6٢١٤6ئه لجه زاییر٣١،٣%٢٠١١6٧٢١گوویانا

٣٠،٥%٢٠١٠١٠٥٣٢برووندی٢٩%٢٠١١٢٠٠٥8سویسڕا

٢8،٧%٢٠١١٢٣٠66پۆرتووگاڵ٢8،6%٢٠١٠٤٢١٢ترینیداد و تۆباگۆ٢٧،٩%٢٠٠8١8٣٥١نه مسا )ئوتریش(

٢٧،8%٢٠١٠٥٤٧١٥٢ئتیۆپیا٢٧،٧%٢٠١٠٢٤٩6٩ئه فغانستان

٢6،٩%٢٠١٢٥٧٧١٥٥فرانسه ٢6،٧%٢٠١٢١٢٠٣٢لێسێتۆ٢6،٧%٢٠١١٢١٧٥8توونس

٢6،6%٢٠١٢١٠٩٢٩بێالڕووس٢6،٥%٢٠٠١٣٣٢88سوودانی باشوور

٢6،٢%٢٠١٢8٤٢٢ئێلسالڤادۆر٢٥،٤%٢٠٠٩١٣٠٣٣بۆلیڤیاعێراق

هه رێمی کوردستان)١(٢٠١٠٣٢٥8٢٥،٢%٢٣٧%٢٠٠٩١١١٤٢

Page 31: Govar h 31

31 ئاداری 2013

٢٥%٢٠١١١٣٢٣٣الئۆس٢٤،٧%٢٠١٠١٥٠٣٧ئوسترالیا

٢٤،٧%٢٠١١٣٠8٧6که نه دا٢٤،6%٢٠١٠٣٥٤8٧سوودان٢٤،٥%٢٠١٢١٣٩٣٤لیتوانیا٢٤،٤%٢٠٠٩٧8١٩نامیبیا٢٤،٤%٢٠١١٥٠٠١٢٢ڤیه تنام

٢٤،٣%٢٠١٢١٠٧٢6کازاخستان٢٤،٢%٢٠١١٩٩٢٤سه نگاپوور

٢٤%٢٠٠٩٢٥6لیختێنشتاین٢٣،8%٢٠١١١٥١٣6کرۆاتیا

٢٣،٧%٢٠١١٤6٠١٠٩پۆڵۆنیا )لێهستان(٢٣،٣%٢٠١٠١٢٠٢8قرقیزستان

٢٣%٢٠١١١٠٠٢٣التڤیا٢٢،٩%٢٠٠٩٢٤٠٥٥بولغارستان

٢٢،٩%٢٠١٠٢8٤6٥فیلیپین٢٢،٥%٢٠٠8٣٤٢٧٧پاکستان٢٢،٥%٢٠١٠6٥٠١٤6بریتانیا٢٢،٣%٢٠٠٩١٩٣٤٣مااڵوی

٢٢،١%٢٠٠6٩٥٢١موریتانیا٢٢%٢٠١٠٢٠٠٤٤کۆماری چێک

٢٢%١٩٩٤١٥٠٣٣ئێریتێریا٢٢%٢٠٠٩١٥٠٣٣ئوزبه کستان

٢١،٧%٢٠١٣١٢٠٢6ئیسرائیل٢١،٧%٢٠٠٩6٠١٣لوگزامبۆرگ

٢١،٥%٢٠١١١٣٠٢8پێروو٢١،٤%٢٠١٠٤٢٩بۆسنیا و هێرزێگوڤینیا

٢١،٤%٢٠٠86٣٠١٣٥ئیتالیا٢١،٣%٢٠٠8٢٩٧86٣٥چین

٢١%٢٠١٢٣٠٠6٣یوونان٢٠،8%٢٠١١٧٢١٥کیپ ڤێرد

Page 32: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(32

٢٠،8%٢٠١٠١8٣٣8کۆماری دۆمێنیکه ن٢٠،8%٢٠١١١٠١٢١ئستۆنیا٢٠،٣%٢٠٠8١٢٣٢٥کامبۆج

١٩،٩%٢٠١٣١٥١٣٠عه ره بستان )٢(١٩،8%٢٠١٠١٠١٢٠مۆڵداڤیا

١٩،٧%٢٠٠8٣٥٠6٩به نگالدێش١٩،٥%٢٠٠٩١٢8٢٥هۆندووڕاس

١٩%٢٠٠8٢١٤مۆناکۆ١٩%٢٠١٠6٣١٢تاجیکستان

١8،8%٢٠١٠6٩١٣ماوریس١8،٧%٢٠١٢١٥٠٢8سڵۆڤاکیا١8،6%٢٠٠٩٥6٠١٠٤ئه ندۆنێزیا

١8،٢%٢٠١٠٥٥١٠سائۆ تۆمێ و پرنسیپ١٧،8%٢٠١٠٤٣٣٧٧ئه مریکا

١٧،٥%٢٠١٠٣666٤ماداگاسکار١٧،٥%٢٠١١٤٠٧ئیماراتی عه ره بی

١٧،٤%٢٠١٠٢٣٤سه نت ویسێنت و گرێنادیین١٧،٣%٢٠١٢8١١٤مۆنتێنێگرۆ١٧%٢٠١١٣٩٥6٧مه راکش

١٧%٢٠١٠١6٥٢8ڤێنێزووئێال١6،8%٢٠٠8١٢٥٢١تورکمه نستان١6،٧%٢٠١١١8٣سه نت لووسیا

١6،٧%٢٠١٢6٠١٠سان مارینۆ١6،٥%٢٠١٢٢٠٠٣٣لیبیا

١6%٢٠١٠١٢٥٢٠ئازه ربایجان١٥،8%٢٠١١١١٤١8گابۆن١٥،8%٢٠١١٥٠٠٧٩تایله ند١٥،٧%٢٠٠٩١٤٠٢٢ئه ڵبانیا

١٥،٧%٢٠١٢١٢٧٢٠بوورکینا فاسۆ١٥،٧%٢٠١٢٣٠٠٤٧کۆریای باشوور١٥،6%٢٠٠٩68٧١٠٧کۆریای باکوور

Page 33: Govar h 31

33 ئاداری 2013

١٥،١%٢٠١١١66٢٥ئیرله ند١٥%٢٠٠8٢١٤٣٢زیمبابوێ

١٤،٩%٢٠١١١88٢8چاد١٤،٩%٢٠١٢٧٤١١مه غوولستان

١٤،٢%٢٠٠٩١٢٠١٧شیلی١٤،٢%٢٠١١٥٥٠٧8تورکیا

١٤%٢٠٠8١٠٠١٤گینه ی بیسائۆ١٣،٩%٢٠٠٧١8٠٢٥کامێرۆن١٣،8%٢٠٠86٥٩جیبووتی١٣،8%٢٠١٢٢٧٥٣8سۆمالیا١٣،6%٢٠١١٤٥٠6١ڕووسیا

١٣،6%٢٠٠866٩سوازیله ند١٣،٣%٢٠٠8١٥٢گرێنادا١٣،٣% ١٥8٢١ ٢٠١١گواتماال١٣،٣%٢٠١١١١٣١٥نیجێر

١٣،٣%٢٠١٢٤١٢٥٥ڕۆمانیا١٣،٢%٢٠١٢٣8٥باهاما

١٢،٧%٢٠١١6٣8جامائیکا١٢،٥%٢٠١١١٠٤١٣کۆماری ئه فریقای ناوه ندی

١٢،٥%٢٠٠٩٣٢٤دۆمێنیکا١٢،٥%٢٠٠88٠١٠پاڕاگووای

١٢،٤%٢٠١٢١٢١١٥سیێرا لێۆن١٢،١%٢٠١٠١6٥٢٠کۆڵۆمبیا

١٢،١%٢٠٠٩٩٩١٢ئووڕووگووای١٢%٢٠١٢١٥٠١8گورجستان

١٢%٢٠١٣١٥٠١8ئۆردۆن١٢%٢٠١٢٢٥٠٣٠سووریا

١١،8%٢٠١٠٥١6سوورینام١١،٥%٢٠١١١٥٧١8زامبیا١١،١%٢٠٠٧8١٩تۆگۆ

١١%٢٠٠٩٥٤٥6٠هندوستان

Page 34: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(34

١١%٢٠١١٧٣8لیبێریا١٠،٧%٢٠١٢١٣١١٤ئه رمه نستان

١٠،٧%٢٠١١٥66قبرس١٠،٥%٢٠٠٩١٩٢ئانتیگوا و باربوودا

١٠،٤%٢٠١١٢٤٩٢6ساحلی عاج١٠،٤%٢٠٠8٢٢١٢٣مالێزی

١٠،٣%٢٠١٢٢٧٣٢8غه نا١٠،٢%٢٠٠٧١٤٧١٥مالی

١٠%٢٠١٠٤٠٤به حره ین١٠%٢٠٠8٣٠٣باربادۆس

١٠%٢٠٠8١٠٠١٠گینه ی ئوستووایی٩،8%٢٠٠٧٢٢٤٢٢کێنیا

٩،٤%٢٠١٢٤٤٥٤٢ئووکراینا8،٩%٢٠١١٤٩٢٤٤کۆماری کۆنگۆ

8،8%٢٠١٠٣86٣٤هه نگاریا8،٧%٢٠١١٤6٤کیریباتی

8،٧%٢٠٠86٩6مالتا8،6%٢٠١٠٥١٣٤٤برازیل8،٥%٢٠٠8٤٧٤بووتان8،٥%٢٠٠٩٧١6پاناما8،٤%٢٠١١8٣٧بێنین

٧،٩%٢٠٠٩6٣٥بۆتسوانا٧،٩%٢٠١٢٤8٠٣8ژاپۆن٧،٥%٢٠١٢٥٣٤گامبیا٧،٤%٢٠١٢١٣6١٠کۆنگۆ

6،٧%٢٠١١٣6٠٢٤نیجێریا6،٧%٢٠١٠١٥١سه نت کیتس و نێڤیس

6،٧%٢٠١٠١٥١تووڤالوو6،٥%٢٠٠٩٧٧٥مالدیڤێس

6،٢%٢٠١٢6٥٤کوێت6%٢٠١٠٤٣١٢6میانمار )بوورما(

Page 35: Govar h 31

35 ئاداری 2013

٥،8%٢٠١٠٢٢٥١٣سریالنکا٤،٢%٢٠١٠٩٥٤هائیتی٤،١%٢٠١١٤٩٢سامۆوا

٣،6%٢٠١٠٢8١تۆنگا٣،١%٢٠١٢٣٢١بێلیز٣،١%٢٠١٢٢٩٠٩ئێران٣،١%٢٠٠٩١٢8٤لوبنان

٣%٢٠٠٩٣٣١کۆمۆڕۆس٣%٢٠١١٣٣١دوڕگه ی مارشاڵ٢،٧%٢٠١٢١١١٣پاپووا گینه ی نوێ

٢%٢٠١١٥٠8١٠میسر٢%٢٠١٠٥٠١دوڕگه ی سوله یمان

١،٢%٢٠١٠٥٠١عومان٠،٣%٢٠٠٣٣٠١١یه مه ن

٠%٢٠١١١٤٠میکرۆنێزیا٠%٢٠١٠١8٠ناووڕوو٠%٢٠١٢١6٠پاالوو٠%٢٠١٠٣٥٠قه ته ر

٠%٢٠١٢٥٢٠ڤانوواتوو

تێبینی: ١- هه رێمی کوردستان یه که یه کی سیاسی، ئابووری و کۆمه اڵیه تییه و به شێکه له جوگرافیای سیاسیی عێراق.

٢- له )٢٠١٣/١/١١(دا مه لیک عه بدوڵاڵ کوڕی عه بدولعه زیز پاش������ای عه ره بس������تان، به ده رکردنی بڕیارێک ئاڵوگۆڕی له ئه نجومه ن������ی ڕاوێژکاری ئ������ه و واڵته دا پێکهێنا. به پێی ئه و بڕیاره ، ژنان بۆیان هه یه ببنه ئه ندام له "ئه نجومه نی ش������وورای" عه ره بستاندا. پاشای عه ره بستان ئه وه شی ڕاگه یاند: فه تواده ره کانیش ئه و ئاڵوگۆڕه یان قبووڵه و هیچ ناکۆکییه کیش له گه ڵ

فه توای ئه واندا نییه ."به پێی ئه و بڕیاره ، ٣٠ ژن بۆ ئه ندام له "ئه نجومه نی ش������وورا" له الیه ن پاش������ای عه ره بس������تانه وه ده ستنیش������ان کراون. "ئه نجومه نی ش������وورا" که خاوه نی ١٥٠ ئه ندامه و گش������تیان پیاون، له الیه ن پاش������ای ئه و واڵته وه ڕاسته وخۆ ده ستنیشان ده کرێن. له وه به دواوه یه ک له س������ه ر پێنجی کورس������ییه کانی ئه و ئه نجومه نه ژنان پێکی دێن������ن. ئه و ئه نجومه نه بۆی هه یه "ڕاوێژ" له گه ڵ پاش������ای عه ره بستاندا بکات و پرس������یار له وه زیره کانش بکات، به اڵم ناتوانێت له کاری یاساداناندا به شدار

بێت و بڕیار بدات.

www.ipu.org

Page 36: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(36

Park Geun- - هه لبژارتن������ا )پارك جیون ه������ایhye( وه كو سه رۆكه كا نوو بۆ كۆبمارا كوریا باشوور، بۆ جهێ پویته پێدانا زۆرا جیهانێ . گه له ك ژ كه س������ێن دویڤچوون������ا هه لبژارتنان كرین جه خت لس������ه ر ئه وێ راس������تیێ كرن كو ئێكه مین ژنه سه رۆكاتییا ده وله تا كوریا باشوور دكه ت، لێ هنده كانژی سه ركه فتا وێ د هه لبژارتناندا وه سا شروڤه كرن، كو ئه و كچا سه روكێ به رێ )پارك چونگ ه������ی Park Chung-hee( یێ

كوریا باشووره، ژبه ر وێ یه كێ ئه وا بسه ركه تی .تش������تێ ژ هه میا گرنگتر و بالكێشتر بۆ هه لبژارتنا وێ وه ك������و س������ه رۆكا ده وله تێ ، داكوكیا وێ لس������ه ر

مه زاختنا مه زن بۆ به خته وه ریێ و گه شه پێدانا ئابووری بوو. ئێك ژ سوزێن وێ یێن بانگه شا هه وا هه لبژارتنان ئه وبوو كو دێ كوریا باشوور گوهوریته ده وله ته كا ئوروپی یا ده وله مه ند، یا دیاره ژی كو ئه وێ گاڤێن نوو به ره ڤ ئاره سته یێ بجهئینانا

ئه ڤێ سوزێ هاڤێتینه . وه س������ا بریاره كو فێربوون ل قۆناغا به ری قوتابخانێ دێ ب ه������ه روه بیت، مه زاختنێن خواندنێ ل زانكۆیێ بۆ قوتابیێن ده وله مه ند دێ ب رێژا ٣٠% و بۆ هه موو قوتابیێن دیترژی ب رێژا ٥٠% دێ دابه زیت، هه روه س������ا خزمه تكاریێن چاڤدێریێ بۆ قوتابیان دێ بێ به رامبه ر بیت و چاڤدێریا پزیشكیژی دێ

كێمتر بیت، زێده باری بلندبوونا مووچه یان.ئه ڤ به رنامێ تێر و تژی ب بورینا كاتی دێ بیته ئه گه رێ بلندبوونا به رچ������اڤ د رێژا خویك و باجدانێدا. لێ بكێماتی، نه������ا پڕانیا خه لك������ێ كوری������ا ئاماده نه ب������ۆ قه بیلكرنا ئه ڤی به رنامه ی، پڕانیا وان دیموكراس������ییا سویدی یا كومه الیه تی لسه ر س������ه رمایه داریا ئه مه ریكی دئێخن. لێ ره نگه بۆچوونا

خۆ بگوهورن ده مێ دبینن كو خویكا بلند كارتێكرنه كا نه رێنی لسه ر ژیانا وان بكه ت، لێ هێشتا ده م بۆ ئه ڤی تشتی مایه .

د ناڤه ندا ئه ڤ������ان گوهورینێن دراماتیكی د سیاس������ه ت و چڤاكا كوریا باشووردا، جهێ حێبه تیێیه كو هنده ك هزرا خۆ د ئاكام و نیگه رانییا سیاس������ه تا نوی یا كوریا باشوور لسه ر

ئاینده یێ كوریا یه كگرتی دكه ن )ئه گه ر د بنه ره تدا هه بیت(.مه دایێ س������ه رگرتنا سیاسه تا نوی بۆ به خته وه ریێ ب ت������ه واوی یا ب داهاتێ تاكه كه س������یڤه گرێدایه ، دڤێت ژی وه س������ا بیت. لێ ئه گه ر ئه م ئ������ه وێ جوداتییا فڕ دناڤبه را داهاتێ تاكه كه س������ی ل هه ر ئێك ل كوریا باكوور و كوریا باش������وور بێخینه به رئێ������ك، دڤێت مرۆڤ مه نده هوش������ێ ئاین������ده ی نه بیت، ئه گه ر هه ردوو كوری������ا ئێكگرت، پڕانییا خه لكێ كوریا باكوور دێ لس������ه ر كیستێ كوریا باشوور س������ودمه ند و به خته وه ربن. د هه م������ان ده مداژی، خه لكێ كوریا باكوور نكارن هه مبه ری ئه و به خته وه رییا ب ده ست

وان دكه ڤیت باجێ بده ن.

پارك جیون های: به خته وه ریا كوریا یه كگرتی

‌و:‌عزه‌ت‌یوسفنڤێسین‌:‌ئه‌ندرێ‌‌نیكوالڤیچ‌النكوڤ

Page 37: Govar h 31

37 ئاداری 2013

ی������ا لس������ه ر مرۆڤ������ی دمینیت ی������ێ گوماندار بیت لس������ه ر به رده وامبوونا ئه ڤێ سیاس������ه تا به خته وه رییا نوی، لێ ئه گه ر كه س������ێن س������وودمه ند ژ ڤێ سیاس������ه تێ بوون������ه دووجاركی و كه س������ێن خوی������كان دده ن هه روه كو خ������ۆ جێگیر مان، ئه ڤ سیاسه ته یا دومدرێژ نابیت، كوریا باشوور ب هیچ شێوه یان كێمبوون������ا ژێده رێن به خته وه ریێ بۆ به رژه وه ندا كوریا باكوور ئه گه ر هات و هه ردوو كوریا یه كگرت قه بیل ناكه ن. هه روه كو دیرۆكێ یا سه لماندی، مه حاله سیاسه تێن به خته وه ریێ بهێنه كێمك������رن یان تێبرن ژ ئه گه رێ هه لبژارتنێن بازنه یی و هه موو

ئه و وه به رهێنانێن كارتێكرن لسه ر په یدادبن.له وا، ئه ڤ ره وشه دێ جاره كا دی رێكا به خته وه ریێ ڤه كه ت و هه ر چاڤدێره كی یان ڤه كوله ره كی دێ پتر به ره ف ش������یانا یه كگرتنا هه ردوو كوریا نیگه ران كه ت. ئه گه ر یه كگرتن په یدا بوو، دڤێت هه ردوو كوریا لسه ر ش������ێوه یێ یه كگرتنێ بمینن، داك������و هه ر ئێك ژ وان حكومه تا خۆ یا تایبه ت و سس������ته مێ خ������ۆ یێ یاس������ایی و ئابووری، باج و دراڤ������ێ خۆ یێ تایبه ت

بپارێزیت.ئ������ه ڤ هزره د ناڤه ن������دا باكوورێ تون������دڕه ودا یا به الڤه و گه له ك ل كوریا باشوور سیاس������ه تا )كیم ئیل سونگ( وه سا دبینن كو هنده ك س������اخله تێن نه په نی و ب������ه رزه تێدا هه نه و ره نگ������ه بۆ ئاینده یا پاش یه كگرتنێ ی������ا مفادار بیت. ئه ڤه ژی وه س������ا دبینن كو رێكا ئێكانه ی������ا یه ككگرتنا هه ردوو كوریا ب رێكا كه نالێن دانوستاندن و گه هشتنا چاره سه ریانه دناڤبه را هه ردوو حكومه تاندا، ئه ڤ ره وشه ژی دێ چه ند دیكێتا )عه قد(

ڤه كێشیت.لێ نڤێس������ه ر هیچ ژ ڤان هه ردوو رێكان په س������ه ند ناكه ت. د ده مه كیدا سوس������یالیزمێ ل هه می جیهانێ فه شه ل ئینایه ، س������ه رباری دانه یا كوریا باكوور سه رپش������كا فه شه النه ، له وا هیچ پێتڤی ناكه ت لدور س������اخله تێن نه په نی و به رزه بگه ریێن، ئه گه ر راسته كو ئه ڤ ساخله ته هه نه . لێ یه كگرتن ب پێنگاڤ پێنگاڤ هزره كا باش و په سه نده ، لێ ئه وژی نه یا ریالیستییه . ل������ێ ئه گه ر په یدابوو و هه ردوو كوری������ا یه كگرت، دێ ب رێكا بویه رێن كاره ساتی هێته راگه هاندن و دێ بیته نه مانا رژێما

كوریا باكوور.ره نگه سس������ته مێ كونفیدرالی د ناڤب������ه را هه دوو كوریادا یێ گونجای بیت و س������ه ربگریت، لێ ئ������ه وژی نه ژ ئه نجامێ دایه ل������وگ و هه ڤپه یڤینان دناڤبه را بنه م������اال )كیم( و ده وله تا كوریا باش������ووردابیت، به لكو ب رێكا رژێمه كا نووی بیت كو جه������ێ حكومه تا كوریا باك������وور بگریت )ل������ه وا رژێما كوریا

باكوور یه كگرتنێ ب مه ترس������ی لس������ه ر مانا خ������ۆ دبینیت و هه ولدده ت ره وش هه ر وه كو نها بمینیت، واته دوو ده وله تی(. لێ سس������ته مێ كونفیدرالی بۆ س������ه ره ده ریكرن دگه ل دوخ و كاودانێن جودا یێن هه ردوو كوریا ژ ئالیێ ئابووری و چڤاكی

و سیاسیڤه كاره كێ پێتڤییه .ئه گ������ه ر د ده مه كێ نێزیكدا یه كگرت������ن د ناڤبه را هه ردوو كوریادا په یداب������وو، رووبه رێ جوداتیی������ا ئابووری و چڤاكی دێ گه له ك������ێ مه زن بیت، هه روه س������ا ب بورین������ا ده می دێ مه زنتر بیت. هندی كوریا باش������ووره خودان پیشه سازییه كا پێشكه فتییه ، ئابوورێ وێ ب زانین و ته كنه لوژیا پێشكه فتیڤه گرێدای������ه ، خه لكێ وێ یێ زانایه . د ده مه كیدا ئابوورێ كوریا باكوور یێ شه پرزه یه و مینا پێشكه فتیترین ده ڤه رێن چینێ ل سه رده مێ س������ه رۆك )ماو(. راسته رێژا زانست و زانینێ ل كوریا باكوور نه یا خرابه ، لێ زانس������تا وێ به ر ب ئاراسته یێ ئه نجامێن خراب دچیت، پڕانیا خه لكێ كوریا باكوور ژ واقع

و جیهانا ده رڤه د دویر و ڤه ده رن.سس������ته مێ كونفیدرالی، گه له ك ژ كێشه و ئاریشه یێن كو پاش������ی یه كگرتنا هه ردوو ده وله تان س������ه رهلدده ن، دێ كێم كه ت. ژ ڤان ئاریش������ا مینا كوچكرنا خه لكێ كوریا باكوور بۆ كوریا باش������وور، هه روه سا ئاژانس������ێن كرینا زه ڤی و ئه رد و خانوبه ره ژ كوریا باش������وور دێ به ر ب كوریا باكوور چن و دێ ل خه لكێ كێم پس������پورێ كوریا باكوور كه یسێ وه رگرن و دێ ته ش������قه ال لێكه ن. ئه ڤ سسته مێ كونفیدرالی دێ هه تا ڕادده كی گه ره نتییه كێ بۆ سسته مێ هه ردوو ده وله تان دانیت و جوداتییا مه زنا ده س������ته هه التێ د ناڤب������ه را هه ردوو كوریا

به رچاڤ وه رگریت.گه له كا پێتڤییه سیاسه تا به خته وه رییێ ل كوریا باكوورژی بهێت������ه خولقاندن. لێ ی������ا دیاره نابیته دان������ه كا كوپیكری ژ به خته وه رییا كوریا باش������وور، بێگوم������ان مینا وێ یا گه ش و مه ردژی نابیت. دێ جوداتییه كا فڕ یا دادوه رییا كومه الیه تی و خ������ودان داهات������ێ بلند و كێ������م د ناڤبه را ه������ه ردوو كوریا په یدابیت، زێده باری تێگه هشتنا جودا بۆ پێتڤییێن جه ماوه ری دێ ژبه ر مینیت. دێ لیسته كا درێژا نه وه كهه ڤ ژ ئه وله ویاتا

په یدابیت.بێگومان ئارمانج ژ سسته مێ كونفیدرالی نه ئه وه خه لكێ ده وله مه ندێ كوریا باش������وور خه لكێ هه ژارێ كوریا باكوور مۆنۆپۆل و كه یس������دار بكه ت. لێ ب دروستی دڤێت به روڤاژی بی������ت، دڤێت گه ره نتییه ك هه بیت ك������و خه لكێ كوریا باكوور ژ برایێن وان یێن كوریا باشوور بهێنه پاراستن. هه روه سا ئه ڤ

Page 38: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(38

سسته مه دێ بریاردانا كوریا باكوور هه مبه ر هاوالتییێن وێ مسوگه ر كه ت. راسته ژمارا ش������اره زا و پسپوران ل كوریا باكوور نه وه كو یا كوریا باشووره و گه له ك كێمتره ، لێ دێ یا به رئاقل بیت ده لیڤه بۆ سیاسه تمه دارێن كوریا باكوور بهێته

دان كو مفای ژ سه ربورێن خۆ وه رگرن.ن������ه ئ������ه رك و فه رزه ئ������ه ڤ سس������ته مێ كونفیدرالی هه تا ده مه كێ درێژ و دیاركری به رده وام بیت، لێ دێ پێرابوونه كا كات������ی و بازنه كا گه هاندنێ دناڤبه را ئابوورێ جودا و چڤاكا جودا ل هه ردوو كوریا باكوور و باش������وور بۆ كێمترین ده مێ

له ڕۆژانی ١٠ و ١١ی مانگی سێدا، به پێی بڕیاری ده وڵه تی بریتانیا، له دوڕگه کانی فاڵکله ند ڕێفراندۆم بۆ دیاریکردنی حوکمڕان له و ده ڤ������ه ره دا به ڕێوه چوو. به پێی ڕاپۆرتی ڕاگه یاندنه کان، له و ڕێفراندۆمه دا زیاتر له )٩٩%(ی دانیش������تووانی فاڵکه ند ده نگیان

به وه دا، که بریتانیا حوکمڕانی ئه و واڵته بێت.دێڤید کامێرۆن سه رۆکوه زیرانی بریتانیا سه باره ت به ئاکامی ڕێفراندۆمه که گوتی: "وایه که فاڵکله ند گه لێک له ئێمه دووره ، به اڵم دانیش������تووانی ئه و ده ڤه ره به ته واوی هه ستیانه وه بریتانیایین. ئێمه هه میشه ئاماده ین به رگری له فاڵکله ند بکه ین. دانیشتووانی فاڵکله ند به به ش������دارییان له ڕێفراندۆمدا چاره نووس������ی خۆیان به ده س������ته وه گرت و ئاکام������ی ڕێفراندۆمه که ش باس له و بڕیاره ده کات. هی������وادارم واڵتانیش ڕێز له بڕی������اری ئه وان بگرن." له الیه کی تره وه ، وه زاره ت������ی ده ره وه ی ئه رژه نتین ڕێفراندۆمه که ی

ڕه تکردوه و دانی به ئاکامه که ی نه نا. جێی وه بیرهێنانه وه یه که له س������اڵی ١٩8٢دا، شه ڕ له نێوان بریتانیا و ئه رژه نتین له س������ه ر "خاوه ندار"ێت������ی ئه و دوڕگه یه بۆ ماوه ی ٧٤ ڕۆژان ڕوویدا. له س������اڵی ١٩8٢دا، ٩٠٠ چه کدار له ئه رته شی ئه رژه نتین له س������ته نلی پایته خی ئه و واڵته دابه زین و ئااڵی ئه رژه نتینیان له و دووڕگه یه دا هه ڵدا. ئه رژه نتین به و کاره ی

گونج������ای بیت. بداوی هاتنا ئه ڤی ده مێ ڤه گوهاس������تنێ دێ بریار كه ڤیته ده س������تێ خه لكێ هه ردوو كوریا بۆ چه س������پادنا پێكڤه ژیان������ێ د ده وله ته كا یه كگرتی ی������ان كونفیدرالی. لێ یا دیاره كو سس������ته مێ كونفیدرالی هه لبژارده كێ گونجایه بۆ

سه رده مێ ڤه گوهاستنێ .رۆژ ب������ۆ رۆژێ هه ردوو كوریا پتر و پتر ژئێك دویردكه ڤن، له وا گه ل������ه ك پێتڤی ب ئه ڤی جورێ چاره س������ه ریێیه و هندی

زویتره چێتره .http://ar.theasian.asia/archives/7754

ڕێفراندۆم له فاڵکله ند؛ کێ حوکمڕانی ئه و دوڕگه یه بێت؟

فاڵکله‌ندپاشایه تیی په رله مانیسیسته می حوکمڕانی:

سته نلیپایته خت:١٢١٧٣ کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی واڵت:

٢8٤١ که س. ئامار ٢٠١٢ژماره ی دانیشتووانی فاڵکله ند:ئینگلیزیزمانی ڕه سمی:

پۆندی فاڵکله ندیدراو:

ویستی "خاوه ندار"ێتی خۆی به سه ر ئه و دوڕگه یه دا ڕابگه یێنێت.له ساڵی ١8٣٣وه ، که بریتانیا ده ستی به سه ر ئه و دوڕگه یه دا گرتووه ، واڵمی ئه رژه نتینی دایه وه و، ش������ه ڕ له نێوان دوو واڵتدا ڕوویدا. له ئاکامی ش������ه ڕه که دا ٢٢٥ بریتانی و 6٤٩ ئه رژه نتینی کوژران و بریتانیاش له ش������ه ڕه که دا سه رکه وت. تا ساڵی ١٩٩٠ په یوه ندیی سیاس������ی له نێوان بریتانیا و ئه رژه نتیندا پچڕا، به اڵم له ساڵی ١٩٩٠ به و الوه ، په یوه ندییه سیاسییه کان له نێوان دوو واڵته دا دستیان پێ کردووه ، به اڵم کێشه له سه ر ده سه التدارێتی

ئه و دوڕگه یه دا هه ر ماوه یه . دوڕگ������ه ی فاڵکله ند که ئه رژه نتین به "مالڤیناس" ناوی ده بات، که مت������ر له ٥٠٠ کیلۆمه تر م������ه ودای له گ������ه ڵ ئه رژه نتیندا هه یه ، به اڵم مه ودای نێوان له ن������ده ن و فاڵکله ند، ١٤ هه زار کیلۆمه تره . به پێی ئاکامه کانی ئه و ڕێفراندۆمه ، دوڕگه ی فاڵکله ند به ش������ێکه له "خ������اک"ی بریتانیا. دووڕگه کانی فالکله ن������د له دوو دوڕگه ی

فاڵکله ندی ڕۆژهه اڵت و ڕۆژاوا پێکهاتووه .

Page 39: Govar h 31

39 ئاداری 2013

حزبا ده س������تهه الت د كه ش������ه كێ تژی گازنده یێن سه خته كاریێ سه ركه فتن دهه لبژارتناندا بده ستئینا.

هه ڤپه یمانییا ده ستهه التدار ل جیبوتی ئه ڤ ده وله تا ستراتیژییا جوگرافی كو دكه ڤیته باش������وورێ ده ریا سور، راگه هاند كو ئه وان د هه لبژارتنێ������ن په رله مانیدا س������ه ركه فتن تۆمارك������ر. لێ ئه ندامێن هه ڤپه یمانیی������ا به رهن������گار دبێ������ژن هه لبژارتن یا ت������ژی فێلبازی و

سه خته كاری بوو.وه زی������رێ ناڤخ������ۆ )ده رار هوفانیا( ل رۆژا ش������ه مبی رێكه فتی ٢٠١٣/٢/٢٣ گۆت: ئه نجامێن هه لبژارتنێن رۆژا هه ینی ٢٠١٣/٢/٢٢ ئاماژه دكه نه سه ركه فتنا هه ڤپه یمانییا ئێكه تییا زۆرینا سه رۆكایه تی )UMP(و ش������یا)٤٩( كورسییان ژ كویێ )6٥( كورسییان ده ست

بخۆڤه بینیت.هه ڤپه یمانییا ده س������تهه التدار )UMP( ل پایته ختێ )جیبوتی – Djibouti( شیا رێژا )%٤٩.٣٩( ژ ده نگێن ده نگده ران بده ستخۆڤه بینی������ت كو پتر ژ س������ێ چاره كێ������ن خه لكێ جیبوتی ل������ێ دژین، د به رامبه ردا، ئۆپزس������یۆن شیا بگه هیته رێژا )٤٧.6١%(. هه روه سا )هوفانیا( گۆت كو هه ڤپه یمانییا ده س������تهه التدار ش������یا ل ده ڤه رێن

دیترژی بسه ركه ڤیت. س������ه رۆكێ هه ڤپه یمانیی������ا ده س������تهه التدار )عه بدولقادر كامل( پیرۆزباهی و سوپاس������ییا هه می پش������ته ڤان و الیه نگرێن خۆ ب ڤێ سه ركه فتنێ كر و هه لبژارتن ب پرۆسێسه كا دیموكراتی وه سفكر. د په رله مانێ چووییدا حزبا ده ستهه التدار ب سه رۆكاتییا )عومه ر

گویال( هه ر )6٥( كورسییێن په رله مانێ چوویی د له پادا بوون.

ئاخفتنك������ه رێ ب ناڤ������ێ هه ڤپه یمانییا رزگاربوونا نیش������تمانییا ئێكگرتی یا ئۆپزسیۆنێ )USN( ره خنه ل پرۆسێسا هه لبژارتنان گرت و گۆت ده ستكاری و سه خته كارییا د ئه نجامێن هه لبژارتناندا هاتییه كرن و دووجاركی ده نگێن هاتینه دان و س������ندوقێن ده نگدانێ

جهێ گومانێ بوو. .))USN ژ هه ڤپه یمانییا چه ند حزبێن جودا پێكدهێت و لس������ه ر پروگرامه كێ هه ڤپش������ك ئێكگرتن پێكئینایه كو بایه خه كا زۆر دده نه سه ر مافێ مرۆڤی و نه هێالنا گه نده لیێ . گرۆپی )ئیخوان مسلمین(

ا ناڤخۆ پشته ڤانیێ لێدكه ت. ئۆپزسیۆنێ دازانین كو نوێنه ر و چاڤدێرێن وان ل رۆژا ده نگدانێ ژ گه له ك بنگه هێن ده نگدانێ هاتینه ده رێخستن و ل ئه ڤان بنگه هان

هێزێن گاردا كۆماری چه ند جاركی ده نگێ خۆ داینه .جیبوت������ی هه تا راده كێ مه زن ژ نه رازیبونێن میللی ئه وێن به ری دوو ساالن چه ند ده وله تێن عه ره بی ڤه گرتین، رزگار بوو. جاده یێن

پایته ختی ل رۆژێن هه لبژارتنان د بێ ئاریشه بوون.ده وله تا جیبوتی كو پاس������ه وانیا خاال باش������وورێ گه ورییا ده ریا سۆر دكه ت، پڕانیا هه ره زۆرا داهاتێ وێ ژ به نده رێ وێ و كرێدانا ئه ردێ وێ بۆ بنگه هێن سۆپایی یێن فه ره نسی و ئه مه ریكی دهێت.

)عومه ر گویال( سه رۆكێ دوێ یێ جیبوتییه ، هه ر ژ سه ربخۆبوونا وێ ژ فه ره نسا ل ساال ١٩٧٧. ل نیسانا ساال ٢٠١١ جاره كا دی ل هه لبژارتنان سه ركه فت، پشتی ده ستوور هاتییه راستڤه كرن، دا

بكاریت جاره كا دی خۆ بهه لبژێریت.www.dw.de/djiboutis-ruling-party-claims-victor

هه لبژاردنێن جیبوتی

وه‌رگێران‌ژ‌ئنگلیزی:‌ئه‌ڤراز‌عومه‌ر

Page 40: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(40

فه یله سوفێ ئنگلیز توماس هوبز ب مه زنترین و ناڤدارترین فه یله سوفێن سه دساال هه ڤدان ل ئنگلستانێ تێت ناسکرن، بتایبه ت دوارێ یاس������ایێدا، دسه ر هندێرا لسه ر فه لسه فه ، ئه خ������الق و دیرۆکێ������ژی کاردکر، هوبز وه ک مافناس������ه ک به شداری د ئاڤاکرنا پرانیا تێگه هاندا کریه ، د پر وه اڵتاندا روله کێ مه زن هه بوویه نه ک بته نێ لسه ر ئاستێ سیاسی، لێ لس������ه ر ئاستێ کار و ئه نجامدانێ، تێگه هێ ژ هه موویان

گرنگتر تێگه هێ په یمانا جڤاکی بوو.دیس������ان هوبز یه ک ژوان فه یله س������وفان ب������وو، یێن کو د تێگه ه������ێ ماف������ێ خوه زاییدا پر کێش������ه یێن چاخێ خوه

شڕوڤه کری و پرس کرنه .

‌مافێ‌خوه‌زایی‌چییه‌؟هوبز دبێژیت« مافێ هه ر که سییه خوه دی ئازادییا خوه بیت، ژبۆ بکارئانینا هێزا خوه یا تایبه ت، داکو خوه زایا خوه بپارێزی������ت، یان ژیانا خوه بپارێزی������ت، ئازادی واته مرۆڤ هه ر تش������تی بکه ت لگوری وی راس������ت و ب������اش بیت، ژبۆ

ئارمانجه كێ کو پارستانا ژیانا خوه یه .لس������ه ر ڤێ مژارێ هوبز لس������ه ر چار مافێن خوه زایی

رادوه ستیت:مافێ یه کان: مافێ مانێ یان پاراس������تنا خوه ، ئه و -١

بنگه هه یێ هه موو مافێن دن ژێ دزێن.مافێ دوویان: ئه و مافێ به ره ڤانی ژخوه کرنێیه ، -٢

ب هه موو رێیان تاکو بکارئانینا هێز و توندوتیژییێ.مافێ س������ێیان: مافێ چاره ن������وس ب هه موو رێ -٣

و ش������ێوه یێن پێویس������ت ژبۆ گه هه ش������تنا ئه نجامێ، دیسان لبه رچاڤگرتنا قه وارێ وێ کاره ستا لهه مبه ر وی.

مافێ خاوه ندارێتی: مرۆڤ دکاریت هه ر تشتێ لبه ر -٤سینگێ خوه ده ستی دانیت سه ر، ژبه ر کو چ خاوه ندارێتی یا تایبه ت نینه »هه موو تشتێ هه موو که سایه و که سێ چ

تشت نینه«لگ������وری هوبز ئه ڤ چار مافانه ژ مه ژییێ خوه زایێ تێن و هه بوون������ا خوه لده ف هه موو مرۆڤان ده ت فه رز کرن، ئه و ماف خوه ڕس������تینه نه ک وه رگرتینه ، ماف د گه ل ژدایکبوونا مرۆڤان هه نه ، لێ بکار ئانینا وان بڤی ش������ێوه یێ خوه زایی، دبیت سه ده ما هه ڤڕکی و کوشتنێ و خه لکی به ر ب ره وشا ته ڤلیهه ڤییا خوه زایی دبه ت، ئه وژی ره وش������ه ک ترسناکه و مرۆڤاتیێ به ر ب نه مانێڤه دبه ت، ڤێ ره وشا ره شبین مرۆڤ پالدا کو ل چاره سه رییه کێ بگه ریێت، ئه وژی ب رێیا زانینا

وان سه ده مێن کو ره وشێ به ر ب خرابیڤه دبه ن.د ئه نجامێدا گه هه ش������تن وێ باوه رێ کو چاره سه ری د ئاڤاکرنا جڤاکه کێدایه کو یاسا حوکومداریا جڤاکێ بگشتی بکه ت، بش������ێوه یه کی کو ترس و دودلیێ نه هێلیت و هێمنی و ئاسایش������ێ د ناڤ جڤاکێدا په ی������دا بکه ت، لێ ئه ڤ یه ک پێ������ك ناهێت گه ر که س������ێ تاک د جڤاکێدا ده س������ت ژ هند

یاسایێن خوه زایی و باژێرڤانی لده ف فه یله سوفێ ئنگلیز

توماس هوبز

هیڤی‌به‌رواری‌-‌به‌ڕلین

Page 41: Govar h 31

41 ئاداری 2013

مافێن خ������وه یێن خوه زای و تایبه ت نه ب������ه رده ت و بێخیته ژێر ئیراده کا بته نێ، بشێوه یه کی خوه لسه ر که سێن دنژی

فه رز بکه ت.واته ڤه گوهاس������تنا هه موو مافێن هه موو تاکه که سان ژبۆ که س������ه کی بته نێ، بئاوایه کی ئه و که س ژبۆ که سێن ژ خوه

بهێزترژی ده ست ژ مافێن خوه به رناده ت.واته گرێدان������ا په یمانێ دناڤبه را هژماره كا که س������ان و حوکومداره ک������ی بته نێدا پێک تێت، لگ������وری وێ ئه و که س ده ست ژمافێن خوه به ردده ن ژبۆ وی که سێ حوکومدار، ئه و په یمانگرێدان ژ جورێ تایبه ته کو حاکم یان دادوه ر لسه ر وان مه رجێن دناڤبه را وان������دا رازییه ، بێی کو یه ک بزۆری پێ بده ت په ژراندن، یا دکه ڤیت س������ه ر ملێن هاوواڵتییانژی بته ن������ێ ملكه چی و خوه چه ماندن������ه ، لهه مبه ر وێ کو حاکم وان بپارێزیت ژ وان که س������ێن دژی یاس������ایان و دوژمنێن

نیشتمانی.لێ دیسان حاکم د ڤێ په یمانێدا نه ئالییه ، دیسان که س نکاریت پرسه کێ ده رباره ی شێوه یێ رێڤه بر نا ئه رکی ویژێ بکه ت، ژبه رکو یا وان بته نێ ئه و بوو کو ده س������ت ژ مافێن خ������وه یێن خوه زایی به رده ن، پاش������ان ئه و ژ مافێ خوه یێ

لێپرسینێ دکه ڤن و باندورا وان نامینیت.دگه ل ڤێ ره وش������ا نوو ئازادییا مرۆڤان دێ یا سنوردار بیت، ب یاسایێن خوه زایی پێویسته خوه ب ئاشتیێڤه گرێ

بده ی و به ره ڤانیێ ژێ بکه ی، دیسان پێگریێ ب په یمان، به ڵگه نامه و ئه نجامدانا دادوه ریێ

و وه کهه ڤیێ دناڤبه را خه لکێدا بکه ی.ژ ئالی������ه ک دنڤه پێویس������ته مرۆڤ ره فتارێ بباش������ی دگه ل هه ڤالێ خوه

بکه ت، بێی نه ڤیان و زکڕه شی.بکورتی ئه ڤ بیروباوه ره د یاسایێن

گشتیدا ڤێ واته یێ دده ن:»ره فتاره کا وه ه������ا دگه ل خه لکێ

نه که ی������ا ک������و وی نه ڤێت دگ������ه ل ته بکه ت«

وات������ه ئه م لهه مب������ه ر کو مه کا یاس������ایێن ئه خالقینه کو عاقل وێ خوه یا دکه ت، مه نه چار دکه ت ک������و پێگرییه کا هوندرین پێ

بکه ین، پێویس������ته مرۆڤ خ������وه دی مه ره مێن باش بیت، کو پێویس������تی ب هێزه کێیه ژ هوندڕ پش������تگیرییا وی بکه ت و پاڵده ت بۆ ده رڤه ، واته ژ پێگریکرنا ئه خالقی بۆ پێگریکرنا

سیاس������ی. وی ده می دێ بشێوه یێ یاسایێن باژێرڤانی یێن نوو خوه یا بیت، لس������ه ر بنگه هێ یاس������ایێن خوه زایی هێت ئاڤاک������رن ،کو ئارمانجا وێژی بده س������ت ئانینا ئاش������تێی و

ئاڤاکرنا جڤاکێیه .هوبز یاسایێ ب چه ند خاالن ده ستنیشان دکه ت:

- گرێدانا مرۆڤی ب ئاشتیێڤه .- ژبوو پێکئانینا ئاش������تیێ ده ست ژ هه موو مافێن خوه

یێن دکه ڤن به رده ن.- پێگریکرن ب په یمان و باوه رنامان.

- مرۆڤ ژ بۆ یێن دن، واته ب چ ئاوایی تۆ باش������ییێ بۆ خوه داخازی، بۆ یێ به رامبه رژی وه سا بخوازه .

- ره فتارا باش.- نه ڤیان و زکڕه شیێ دناڤبه را جڤاکێدا به اڵڤ نه که ن.

- وه کهه ڤی دناڤبه را خه لکیدا. - لێبورین.- وویژدان.

- پێگریکرن ب هه ڵوێستێن دادوه ری. - لێکڤه کرنا تشتان ب یه کسانی دناڤبه را خه لکیدا.

)Cıvıl‌Lawe(‌یاسایێن‌باژێرڤانی‌

لده‌ف‌)توماس‌هوبز(

یاسایێن باژێرڤانی ئه و یاسانه یێن کو پێویست لسه ر هه ر مرۆڤه کی د کیژان جڤاکێدا بیت رێزێ لێ بگریت، ژبه رکو زانینا یاسایێن تایبه ت گرێدای وان که سانه یێن کو ل وه اڵتێن جودا لێکولین لس������ه ر یاسایێ کرین، لێ زانینا یاس������ایێن باژێرڤانی بش������ێوه یه کێ گش������تی گرێدای هه ر که س������ییه ، یاس������ایا رۆمانی یا که ڤن

.))Lex Cıvılısژ په یڤا )Civilas( هاتییه ب واته یا جڤ������اک تێت، وه ک تێزانی������ن ئه و وه التێن که تین ژێر ده س������تێ ئیمپراتۆریه تا رومانی و حوکومداری لگوری وان یاس������ایان دیتی، تا نهاژی به ش������ه ک ژ وان یاسایان یێن کو دگه ل یاس������ایێن نوو دگونجن پاراستینه . ئه و وه الت دبێژنه وی به ش������ی )یاس������ایا باژێرڤانی( داکو ژ یاسایێن دن بێن

جوداکرن.

توماس‌هوبز‌‌١5٨٨-١67٩

Page 42: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(42

وه که ب زه اللی خویایه کو یه که م جار یاس������ا بگش������تی ناهێن پێش������نیار کرن، لێ وه ک فه رم������ان تێت کرن، لێ نه فه رمانه ژ ئالیێ که سه کی لسه ر که سه کێ دن، لێ فه رمانه ژ که س������ه کی ده ردکه ڤی������ت، کو به ری هینگ������ێ ئه و کار ب که سه کی سپاردییه و وی پێگری ب ئه نجامدانا وی کریه ، لێ لگوری یاس������ایا باژێرڤانی بته نێ دێ ناڤێ فه رمان لێ زێ������ده که ن کو ئه وژی )Persona Cıvıtatıs( که س������اتییا

جڤاکییه .دیسان ژبۆ یاسایا باژێرڤانی، ئه و ئالیێ حوکومدار یان په یوه ندیدار ب یاسایێ کو فه رمانێ دده ت جڤاکێ، پێویسته ب گوتن، نڤێس������ین یان هه ر ئیشاره ته کا دن بیت رێڤه به ری بکار بینیت، داکو جڤاک ژبۆ حوکومدارێی تش������تێ باش ژ یێ خراب جودا بکه ت. دڤێ پێناس������ێدا هه ر تش������ت زه الله هه ر که س دزانیت هند یاس������ا ژبۆ هه موو جڤاکێ بگشتی ئاراس������ته نه ، لێ هندژی ژبۆ هه رێمێن ده ستنیشان کرینه . دیس������ان هند ژبۆ پیشه یێن ده ستنیشان کرینه ، هندژی ژبۆ

کومێن مرۆڤان یێن ده ستنیشانکرینه .له وما یاسا ئاراسته یه ژبۆ هه موو جڤاکێ، نه ک ژبۆ هند که سان، یاس������ا ئه و حوکمن یێن که سێن راست و زۆردار ده ستنیش������ان دکه ت، مرۆڤ نکاریت که سێ ب زالم بناف بکه ت، گه ر نه ب رێیا یاس������ایه کا ده ستنیشانکری بیت. لێ پێویس������ته ئه و فه رمان ب ئیشاره تێن ته واو بێن خویا کرن،

گه ر هاواڵتی نزانیت ب چ ئاوایی پێگریێ پێ بکه ت.ئه نجامێ ڤ������ێ پێناس������ه یێ بڤێ ش������ێوه یێ ژێرین تێت

شڕوڤه کرن:١- ئه و که سێ شه ریعه تی دادرێژیت د هه ر جڤاکه کێدا ئه و خوه دی بریاره چ که سه کێ بته نێ بیت وه ک سیسته مێ ش������اهاتی، یان جڤات بیت وه ک سیس������ته مێن دیموکراسی و ئه رستۆکراتی، ش������ه ریعه تدانه ر ئه و یاسایێ دادرێژێت، دیس������ان جڤاک دێ فه رمان������ێ ده ت ک������و چاڤدێرییا وان حوکم������ان بکه ن یێ ژێڕا دبێژن یاس������ا، لڤر خویا دبیت کو جڤاک ش������ه ریعه تدانه ره ، لێ جڤاک وه ک که س نکاریت چ

بکه ت گه ر د رێیا نوێنه رێ خوه دا نه بیت .ژبه ر ڤێ یه ک������ێ نوێنه ر بته نێ ش������ه ریعه تدانه ره ، ژبه ر هه مان س������ه ده می که س نکاریت یاسایێ ره د بکه ت بته نێ نوێنه ر نه بیت، چ یاس������ا ناهێن ژناڤبرن گه ر یاسایه ک دن

شونا وێ نه گریت.٢- نوێن������ه ر د جڤاکێ������دا چ تاکه که س یان جڤات بیت، ناکه ڤیته ژێر یاسایێن باژێرڤانی، ژبه رکو وی ماف هه یه

یاس������ایێ بپه ژرینیت یان ژهول������ێ راکه ت، ژ ئالیه ک دنڤه گه ر ئه و یاس������ا لگوری وی نه دباش بن و ژێ بێزار بیت ، ئه و دکاریت وان یاس������ایان ره د بکه ت و هند یاس������ایێن دن ل شونا وان دارێژیت، ژبه رکو ل پێشیێ ئه و ئازاده . که س������ێ ئازادژی ئه و که س������ه یێ چ ده ما بخازیت خوه

ئازاد دکه ت. ٣- یاسایا خوه زایی و یاسایا باژێرڤانی هه ریه ک یا دن

ته واو دکه ت، هه روه ها ناما هه ردوویان وه کهه ڤه .یاس������ایێن خوه زای������ی، د بنگه هدا ووژدان، راس������تی، ره فتارێن جوان و پیڤانێن ئه خالقینه ، یاکو لسه ر ره وشا خوه زایی دراوه س������تیت. لێ یاسا نه ب واته یا هوروکور، لێ ب س������ه خله تێن کو خه لکی ژبۆ ئاش������تی و پێگریکرنێ

ئاماده بکه ن.چاخ������ێ جڤاک تێت دامه زراندن، دێ یاس������ا کارێ خوه ئه نج������ام ده ت، پاش������ان وی ده می دێ بن فه رمان لس������ه ر جڤاکێ، دیس������ان گرێدای ڤێ یاس������ایێن باژێرڤانی هه نه ، ژبه رکو ده ستهه اڵتا خوه دی رومه ت دێ خه لکی نه چار که ت

کو پێگریێ پێ بکه ن.یاس������ایا باژێرڤانی و یاس������ایا خوه زایی ، دوو به شێن ژ

هه ڤ جودانه .ژبۆ یاسایێ به شه ک هاتیه نڤێسین دبێژنێ )باژێرڤانی(

و به شه ک نه هاتیه نڤێسین دبێژنێ )خوه زایی(.ل������ێ مافێ خوه زایی، واته ئازادیی������ا خوه زایییا مرۆڤان، دبی������ت یا چارچوڤه کری و کورتکری بیت ژ ئالێی یاس������ایا باژێرڤانیڤه . ئارمانج ژ دارێتنا یاس������ایێ بته نێ ئه و قه یدن یێن کو بێی وان ئاشتی به الڤ نابیت. یاسایێ ژبۆ جیهانێ چ نه ئانییه ، بته نێ قه یدێن ئازادییا خوه زایییا تاکه که س������ی نه بیت، بش������ێوه یه کی گرێنتی یا وێ یه کێ دکه ت کو که س که س������ه کێ دن نه ئێشینیت. دیس������ان ئالیکارییا هه ڤپار و

یه کگرتن دژی دوژمنێن هه ڤبه ش.

رێککه‌فتناجڤاکی‌و‌شرعیه‌ت:‌بنه‌مایێن‌رژێما‌نو:‌لده‌ف‌)توماس‌هوبز(

وه که تێزانین رژێما نوو بگش������تی ئه و ڕژێمه یا هه لگرا هزرا فه لس������ه فییا نوو بیت، دیسان دیتنێن سیاسی ژبۆ وێ د تایبه تن، ئه ڤ یه که د شوڕه ش������ا فره نسادا وه ک پراکتیک هات به رجه س������ته کرن، کو لس������ه ر چار ره گ������ه زان هاتییه دانی������ن، لێ نوویاتی نه ژ ئالییێ روخس������اریڤه ، لێ ژ ئالیێ ناڤه رۆکێڤه یا هه ریه ک ژ فه یله سوفێن هزرا نوو واته یا وێ

Page 43: Govar h 31

43 ئاداری 2013

گه هاندی، دیس������ان هه ر یه ک ژ وان رێیین ژبۆ ئاڤاکرنا وێ یا بیردۆزه یی گرتی.

هه رچ������ار ره گه ز واته هه ر چ������ار بنه مایێن بنگه هین یێن )ڕژێما نوو( لسه ر تێت ئاڤاکرن.ئه و هه ر چار ره گه زژی ئه ڤن:

١- مه ژی ٢- ئازادی

٣- هاووه التیبوون٤- مرۆڤ

شڕوڤه کرنا ڤان هه ر چار ڕه گه زان پێشه کییه ک پێویسته ژبۆ تێگه هش������تنا مه به ستا هه ر یه ک ژ شه رعیه ت و په یمانا

جڤاکی.

١-‌مه‌ژی:م������ه ژی د هزرا فه لس������ه فییا ن������وودا نوێنه راتیا رێ ژبۆ

راستێی و پروگرامه کی د زانینێدا دکه ت.ل������ێ که س������ێ وێنه یێ )م������ه ژی(ی مه زن ک������ری و وه ک میناکه ک بلند، پروگرام و رێ ژبۆ زانینا راس������ته قینه خویا کری، فه یله سوفێ فره نس������ی )رینیه دیکارت( بوو لسالێن )١٥٩6-١6٥٠( د سێ تشتان خویا دکه ت و ته که زێ لسه ر

دکه ت.١- راوه س������تان لسه ر گومانێ وه ک پروگرام و رێباز ژبۆ باوه ریکرن یان یه قینێ، واته پێویس������ته مرۆڤ هه ر تش������تی دانی������ت جهێ گومانێ، مرۆڤ قه بول نه که ت، هه تاکو مرۆڤ

تاقی نه که ت و لسه ر نه راوه ستیت.٢- راوه ستان لسه ر پروگرامێ ماتماتکی و لبه ر چافگرتنا

وێ وه ک لێگه رینا راستیێ د هه موو تشتاندا. ٣- گه ران لپه ی زانینێ یا دیکارت ژێرا دبێژیت )كتێبا )du monde le grand lıvre( )مه زن یا جیهانێواته ی������ا ڤ������ێ گوتنێ ئه وه وات������ه زانین نه بته ن������ێ د ناڤا په رتوکان������دا و د ئاخفتنێن ش������ێخ و مێرێن دێران دا تێت دیتن، لێ زانین ژ دیتن و ئه زمۆنان تێت خاس������تن، ژ وێ دیتن������ا د جیهانێدا کو مه ژی سه رکێش������ییا وێ بکه ت و یا

ئارام و شیره تڤان بیت.

٢-‌ئازادی:وه ک فه یله سوف، پێشه نگێن مه ژییێ سیاسی و که سێن بان������گا ئاڤاکرنا جڤاکه ک نوو دکه ن، خویاکریه کو مه ژی و

ئازدی ژبۆ دامه زراندنا جڤاکه ک نوو خالێن بنگه هینن.

لێ ئازادی د هزرا فه لسه فا نوودا ژبۆ ئاڤاکرنا بنگه هه ک نوو و موکم پێویسته سێ خاالن لبه ر چاڤ بگرین:

أ - ژبه رک������و د چاخێن ناڤیندا ئوروپا بگش������تی که تبوو ژێر باندورا ئوال خرس������تیان، بش������ێوه یه کێ جڤاک هه موو دچارچوڤه ک ته نگدا دژیا، هه ریه ک دیتنه ک زانس������تی هه با وه ک������ه بێدین دهات دیتن وس������زایێ مرنێ و ئه ش������که نجێ لس������ه ر دهات بڕین. له وما دڤی چاخیدا پر فه یله س������وف و بیرمه ن������د بوونه قوربانێن هزرا ن������وو. ژئالیه ک دنڤه بزاڤا چاکس������ازی ژ ئالیێ )پروتستانت(ڤه ب پێشه نگییا )مارتن لوثه ر( و هند بیرمه ندێن دن، دیس������ان ش������ه ڕێن ب سه دان س������االن دناڤبه را هه ردوو ئالییێن)کاتولیک و پروتستانت(، کارین تاراده یه کی سنورێن ته نگێن )کاتولیک(ی بشکێنن و خه لکی ژ وێ تارستانا ئولی رزگار بکه ن، بشێوه یه کی کو ئێدی تاکه که س ببیت خوه دی ئیراده وکه سایه تی، خوه ژبن

باندور و وه همێن دێرێ رزگار بکه ت. بێگومان، ئه ڤ ش������وڕه ش و ده ستکه فته ک دیرۆکی بوو

ژبۆ هه موو ئه وروپا رۆژئاڤا. تش������تێ هه رێ گرنگ ئه وه ژبۆ ئاخافتن لس������ه ر نرخێن گوتارا ئازاد ژبۆ ئاڤاکرنا راس������تییا نوو، پێویس������ته لسه ر گرێدانا دناڤبه را )مه ژی و ئازاد(یێ بش������ێوه یه کێ ش������یار راوه ستین، ژبه رکو پش������ت به ستن ب مه ژیی وه ک رێباز و

پروگرام ئه نجامدانا ئازادیێیه .ب - گه ر پیڤانێن ئاماده بوونا ئازادیێ نه بن، وی چاخی راستییا سیاس������ه تا نوو پێک ناهێت. دیسان گه ر زه اللی و ئارامی نه بی������ت دامه زراندنا رژێمه ک زاناو نوو ناهێت ئه نجامدان، ئه ڤ ته که زکرنه لسه ر شێوه یێ مرۆڤاتی ژبۆ ده ستهه اڵتا سیاس������ی ئه ڤه یه: هه بوونا )په یمانا جڤاکی( و هه ڤپاریا دناڤبه را که س������اندا، ل������ێ رێککه فتنا دناڤبه را واندا یا راست نابیت، گه ر ئه و که س ب مه ژی و د ئازاد نه بن، پێویس������ته لده ف وان مه ژی پێشه نگ و چاڤاکانییا وان بیت، دیس������ان ژبۆ نه ئاماده بوونا ئازادیێ دپه یمانێدا

چ گروڤ نین.

3-‌هاووه‌التی‌بوون:ژبۆ مرۆڤێ مه ژیدار ی������ێ باوه ری ب مه ژیی هه بیت دێ م������ه ژی پێش������ه نگ و پروگرامێ وی بی������ت د ژیان و زانینێ هه ردوویاندا، ئه و که س������ێ ئازاد یێ بخازیت و رێککه فتنا جڤاکی ئاڤا بکه ت، وه ک رێ ژبۆ ئاڤاکرنا ڕژێمه کا جڤاکی

یا نوو و ده وله ته کا ئازاد دامه زرێنیت.

Page 44: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(44

ژ ئالیه ک دنڤه ئاخفتن ده رباره ی پێگریکرن ب ملكه چی و بنه مایێن بریارێن حوکومداریێ )هوبز( جوداهییه ک کور دناڤب������ه را هه ریه ک ژ )کوڕ، كوله و هاووالتی(دا کریه ، ئه و

جوداهی بڤی شێوه یێ ژێرینه :

١- کوله : کوله ئه و که س������ه یێ خوه ژبۆ وان فه رمانان دچه مینیت، یێن به رژه وه ندیێن خوه دیێ وی پێک دئینیت.

٢- کوڕ: ئه و که سه یێ فه رمانێن بابێ خوه پێک دئینیت و لگوری به ڕژه وه ندیێن وی یێن تایبه ت کار دکه ت.

٣- هاووالت������ی: ئه و که س������ه ی������ێ لگ������وری فه رمانێن حوکومداری������ێ کارێ خ������وه ئه نج������ام دده ت، ژب������ۆ پێک ئانین������ا به ڕژه وه ندیێ������ن گش������تی و به ڕژه وه ندییا خوه یا

تاکه که سی.

4-‌مروڤ:مرۆڤ نرخێ ره ها و بلنده و چاڤکانییه که کو حوکومداری لده ف تێت کرن، ژ ئالیێ سیاسیڤه مرۆڤ دکاریت لهه مبه ر )تیوقراتیێ(راببیت، دیس������ان هه ر دیتنه کا سیاس������ی یا د ده ستهه اڵتێدا جوداهی و پیرۆزیێ دپارێزیت. ژ ئالێی دنڤه ده ستهه اڵتا بابێ س������ه رۆک به رجه سته دکه ت ژناڤ ببه ت، بشێوه یه کی ده ربڕینێ ژ ده ستهه اڵتا ره ها بکه ت و نه رازیبوون لهه مبه ر نه بیت. ژبه رکو چ تشتێن گرێدایی مرۆڤان دپیرۆز نینن، ژبلی هند تش������تێن مینا بیروب������اوه ران لگوری مرۆڤی دپیرۆزن و پێگریێ پێ دکه ن، لێ دیسان چ ده رفه ت نین کو بیروباوه ر مرۆڤی بکه ن کوله و دچارچوڤه ک ته نگدا بهێلن. ژبه ر ڤێ یه کێ چ ووالتی گرێدایی هاوواڵتیبوونا خوه نابن، گه ر ره فتارێ د ژیانێ������دا دگه ل ئازادیێ نه که ن و د هه موو

کار و پێگریکرنا خوه دا ژبۆ مه ژیی نه ڤه گه ریت.

‌چاڤکانی

١- سعید زیداني: فرنسیس بیکون، رائد الفلسفه التجریبیه الحدیثه من موقع ٩-١٠-٢٠٠6 www.arabhzdepark.com

٢- محفوظ ابي یعال: االوهام عند فرانسیس بیکون، ١٩-٤-٢٠١٠ من موقع www.freekolkol.com

٣- ایمان محسن جاسم: الدوله عند هوبز، الحوار المتمدن ، العدد ٢٥8١ ، ١٠،٣،٢٠٠٩، المحور: الفلسفه ، علم النفس و علم االجتماع

www.aman-aman32@yahooçcom

٤- الفلسفه الغربیه ، فلسفه القرن السابع عشر، الفلسفه المعاصره ، المعرفه ، من موقع www.marefa.org

٥- عبدالفت������اح إم������ام عبدالفتاح : توماس هوبز ، فیلس������وف العقالنی������ه ، دارالوفاء لدینا النش������ر والطباعه ،. ص 68 ، سنه ١٩88

6- الفکر الفلسفي السیاسی عند طوماس هوبز، دراسه الحیاة االجتماعیه السیاسیه ،منتدیات مالک روحي من موقع www.malak-rouhi.com

٧- سعید بنسعید العلوي : التاسیس االجتماعی والتکوین السیاسي ، لدی هوبز وروسو ، مجله التسامح،www.altasamoh.net

8- Thomas Hobbes: Levıathan. Traduıt de langlaıs Sırezö Trıcauld. 1971.p.122

Page 45: Govar h 31

45 ئاداری 2013

سیریماو‌باندرا‌نایكه‌‌)سریالنكا( یه كه مین سه رۆكوه زیرانی ئافره ته له جیهان. س������یریماو راتوات������ه دی������اس باندرانایكه یه كه می������ن )١٩١-٢٠٠٠6(ئافره ت������ی س������ه رۆكوه زیرانی جیهان������ه، ك������ه ل������ه س������اڵی دوای زایینیی������ه وه ١٩6٠ی كوژرانی هاوس������ه ره كه ی وه ك

سه روكوه زیرانی ئه م واڵته ده ستنیشان كرا.باندرا نایكه دوو جاری تر وه ك س������ه رۆكوه زیرانی ئه م و اڵته كه ئێس������تا به سریالنكا ناونراوه، هه ڵبژێردرا. كچی باندرا نایكه له ساڵی ١٩٩٣ی زایینی بوو به سه ركۆماری سریالنكا و دووباره پۆستی سه روكوه زیرانی دا به دایكی . خات������وو بان������درا نایكه له كاتی مردنی له س������اڵی ٢٠٠٠ی زایینیدا هێشتا هه ر له پۆستی سه رۆکوه زیرانی ئه م و اڵ دا

بوو و، له كاتی مردنیدا، ته مه نی 8٤ ساڵ بوو.

ئیندیرا‌گاندی‌‌)هندوستان(دارش������ینی پریا ئیندی������را )١٩8١٩١٧-٤( گان������دی سیاسه توان سه رۆکوه زیران، و یه كێ������ك ل������ه به رچاوترین و رابه رانی ناوبانگتری������ن ب������ه هین������د ب������وو. ئیندی������را كچی و س������ه ربه خۆیی ڕاب������ه ری س������ه رۆکوه زیرانی پێش������ووی

هیند جه واهیر له عل نه هرۆ و هاوس������ه ری فرۆزه گاندی له

فارسه كانی زه رده ش������تیی هیند و چاالكوانی سیاسی ئه م واڵت������ه بوو. ئه و بێجگه له په یوه ندیی نزیكی خێزانی له گه ل مه هاتام������ا گاندی و خێزانه كه ی، هی������چ په یوه ندییه كی تری

خزمایه تی له گه ڵدا نه بوو.ئیندیرا گاندی له ١٩ی كانونی یه كه م س������اڵی ١٩66 تا ٢٤ی ئ������ازاری ١٩٧٧ و له ١٤ی كانووی یه كه می ١٩8٠ تا رۆژی تێروركردنی له ٣١ ی تشرینی یه كه می ساڵی ١٩8٤

سه رۆکوه زیرانی هیند بوو.پالنی ئاكام خراپ كۆنتڕۆڵكردنی ژماره ی دانیشتووانی هیند له ڕێگای كه مكرده نه وه ی دوو گیانبوون، یه كیك له پڕ

ئاژاوه ترین چاالكییه كانی ئیندیرا گاندی بوو.پێگه سیاس������ییه کانی ئیندیرا گاندی: س������ه رۆكوه زیران، وه زی������ری وزه ی ئه تومی، وه زیری كاروب������اری ئه لكترۆنی، وه زی������ری زانیاری گه یان������دن و ڕادی������و، هه روه ها وه زیری

كه شناسیی هندوستان بووه .

گوڵدا‌مایر‌)ئیسرائیل( -١8٩8( مای������ر گوڵ������دا و سیاس������ه توان )١٩٧8سه رۆكوه زیرانی ئیسرائیل.

گوڵ������دا مای������ر له س������اڵی پایته ختی كیێ������ف له ١8٩8ئوكراین له دایك بووه . گوڵدا هه ژاری دارتاش������ێكی كچی رووس������ی بوو و ل������ه گه ڵ ٣ خێزانێكی له خێزانی خۆش������كه كه ی ده ژی������ان. هه ژاردا

ئافره ته سه ركه وتووه كانی بواری سیاسه ت له جیهاندا

ئاماده‌کردنی:‌له‌یال‌محه‌مه‌د‌ته‌ها

Page 46: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(46

گوڵ������دا هه موو دارایی خۆیان فرۆش������ت و كاتێك كه گوڵدا ته مه نی 8 س������اڵ بوو، به ره و ئه مری������کا كۆچیان كرد و، له س������اڵی ١٩٢١ دوای یه كگرتنه وه ی جووله كه كان له ته مه نی ٢٢ س������اڵیدا به ره و فه له ستین رۆیشت و، له پێكهاته ی بێن

گۆریۆن بوو به ئه ندام.ژیانی‌‌پیشه‌ییی‌گوڵدا‌مایر

گوڵدا مایر دوای ساڵیك له به ئه ندامبوون له پێكهاته ی بێن گۆریۆن له الیه ن داوید بێن گۆریۆنه وه بوو به وه زیری كار. پێش������ینه ی ئه و له نووسینگه ی سیاسی ، بوو به هۆی ئه وه ی كه له ده وڵه تی داهاتووی داوید بێن گۆریۆندا ببێت به وه زیری ده ره وه ی ئیس������رائیل. ئه و تا س������اڵی ١٩66 بۆ ماوه ی نزیكه ی ١٠ ساڵ له كاتی شه ڕی نێوان عه ره به كان

و ئیسرائیل، دیپلۆماسیی ئیسرائیلی ئیداره ده كرد.

مارگارێت‌تاچێر‌)بریتانیا(مارگارێت تاچێر )له دایكبووی پێش������ووی س������ه رۆكی )١٩٢٥بوو، بریتانیا پاریزه رانی حیزبی كه له ساڵی ١٩٧٩ی زایینییه وه باش������تربوونی دروش������می ب������ه بارودۆخ������ی ئاب������ووری له الیه ن حیزب������ی پارێزه رانه وه گه یش������ت به پۆس������تی س������ه روكوه زیران له

بریتانیای گه وره و تا س������اڵی ١٩٩٠ له م پۆس������ته دا مایه وه . له ساڵی ١٩٧٥ تا ساڵی ١٩٩٠ سه رۆكی حیزبی پارێزه ران بوو. مارگرێت تاچێر ته نها ئافره ته كه ئه م دوو پۆس������ته ی له بریتانیادا وه رگرتووه . سه رمه شقی ڕه فتاری سیاسیی ئه و به )تاچێریس������م( ناسراوه . ئه و به هۆی زیره كی و لێهاتوویی به

خاتوونی ئاسنین ناسراوه .

بینه‌زیر‌بۆتۆ‌)پاكستان(-١٩٥٣( بۆت������ۆ بینه زی������ر سیاسه توانی ئافره تی )٢٠٠٧پاكستانی بوو. ئه و له دوو خول له ساڵه كانی ١٩88 تا ١٩٩٠ و له ساڵی ١٩٩٣ تا ساڵی ١٩٩6 بوو پاكستان سه رۆكوه زیرانی

له حیزبی گه له وه .بینه زی������ر بۆت������ۆ یه كه می������ن

ئافره تی موسڵمانه كه له مێژووی جیهانی ئیسالمدا پۆستی س������ه رۆكوه زیرانی له واڵتێكی ئیسالمی وه رگرتووه . ئه و به درێژایی چاالكیی سیاسی خۆی ، چه نده ها جار ڕووبه ڕووی تۆمه تی گه نده ڵیی دارایی بووه و هه ر به م هۆیه وه له پۆستی

سه رۆكوه زیران الدراوه .بینه زی������ر بۆتۆ وه ك باوكی زولفه ق������ار عه لی بۆتۆ مه یلی سۆسیالیستی و پۆپۆلیستی هه بوو و له ئاكامدا له كانوونی یه كه می س������اڵی ٢٠٠٧ له پاكس������تان تیرۆر ك������را. دایكی بینه زیر بۆتۆ، بیگه م نوسره ت بۆتۆ )نوسره ت ئیسفه هانی (

ئافره تێكی به ڕه چه ڵه ك ئێرانی بوو.

مادلێن‌ئۆلبرایت‌)ئه‌مریكا(ئۆلبرایت كربێ������ل مادلێ������ن وه زیری ده ره وه ی پێش������ووتری ئ������ه و له ١٥ی ئه مری������كا بوو. پ������راگ، ل������ه ١٩٣٧ ئای������اری چێکوسڵۆڤاکیای پیشوو له دایك له سه ره تادا مامۆستای بووه . قۆناغ������ی س������ه ره تایی ب������وو و یه كه مین ئافره ته له ئه مریکا كه

پۆستی وه زیری ده ره وه ی وه رگرتووه .ئه و ل������ه خێزانێكی به ڕه چه له ك جووله كه له دایك بووه ، به اڵم خۆی مه س������یحییه كی ئێپیس������كۆپاله . س������ێ كه س له گه وره كانی خێزانی خاتوو ئۆلبرایت له هۆلۆكۆستدا گیانیان له ده ست داوه . باوكی ژۆزێف كربێل، مامۆستای كۆندالیزا رایس و دامه زێنه ری كۆلیژی په یوه ندییه نێونه ته وه یییه كانی زانكۆی ده نۆر بوو. مادلێ������ن ئۆلبرایت خاوه نی بڕوانامه ی دكتۆرایه له زانكۆی كۆڵۆمبی������ا له بواری ماف و ده وڵه تی

مه ده نیدا. ئێستا مامۆستایه له زانكۆی جۆرج تاون.

ساندرا‌دی‌‌ئه‌كانر‌)ئه‌مریكا(له دایكبووی ئه كانر دی ساندرا ٢6ی ئازاری ١٩٣٠ له ئال پاسۆی بااڵده س������تی دادوه ری تكس������اس. دیوانی بااڵی فیدراڵی ئه مریكا بوو له ساڵه كانی ١٩8١ تا ٢٠٠٥ . ئه و ل������ه مێژووی یه كه مین ك������ه س بوو پله ی گه یش������تۆته كه ئه مری������کادا، كۆلیژی ویلیام ئه ند مارییه .به رزی دادوه ری و ئێستا سه رۆكی

Page 47: Govar h 31

47 ئاداری 2013

ویولتا‌باریۆس‌ده‌‌كاموورو‌)نیكاراگوئه‌(له باریۆس ده كاموورو ویولتا ١8ی تش������رینی یه كه می ١٩٢٩ له دایكبووه . له باش������ووری ڕیواس ئه و چل و هه شته مین سه ركۆماری نیكاراگۆئه یه و له نیسانی ١٩٩٠

تا ١٩٩٧ له م پۆسته ماوه ته وه .

خالیده‌‌زیا‌)به‌نگالدێش(خالیده زیا )له دایكبووی ١٩٤٥ له بنگالدێش( سه رۆكوه زیرانی بنگالدێش ب������وو و دوات������ر له س������اڵه كانی ٢٠٠١ ب������وو به س������ه رۆكوه زیرانی تا ٢٠٠6 بنگالدێش. خالیده زیا سه رۆكی حیزبی بنگالدێش ناسیۆنالیستیی پارێزه رانی و له به رامبه ردا ڕكابه ره بوو، كه حیزبی ڕاستئاژۆی مامناوه نده

سه رس������ه خته که ی حوسێنه واجید س������ه رۆكی حیزبی چه پڕۆی مامناوه نده كه باوه ڕی لیبرالیست و سێكوالریستی هه یه .

كرازوون‌ئاكوینو‌)فیلیپین( )١٩٣٣- ٢٠٠٩( ئاكوینو كرازوون سیاس������ه توانی فلیپینی و له س������اڵی ١٩86 تا ١٩٩٢ سه ركۆماری ئه م واڵته بوو. ئاكوینو یه كه مین س������ه ركۆماری ئافره ت������ه له ئاس������یا و واڵتی فیلیپین. كرازوون ئاكوین������و ناوبانگی خۆی به به ده س������ت هێنا. له ئابی هۆی هاوس������ه ره كه یه وه بنینو ئاكوینو

١٩8٣ كاتێك كه س������یناتور بنینو ئاكوینو له به رهه ڵس������تكارانی سیاس������یی فردیناند ماركۆس، له كاتی گه ڕانه وه ی بۆ واڵت به مه به س������تی به ش������داریكردن له ملمالنێکانی هه ڵبژاردنه كان، له فڕۆكه خانه ی مانیل له الیه ن هیزه كانی ماركۆسه وه تیرۆر كرا.

ئاگاتا‌ئۆلینگیمانا‌)ڕواندا(-١٩٥٣( ئۆلینگیمان������ا ئاگات������ا ١٩٩٤( سه رۆكوه زیرانی ڕواندا بوو. ئاگات������ا ئۆلینگیمان������ا ته نها ئافره تی س������ه رۆكوه زیره له میژووی ڕواندا، ك������ه ل������ه س������ه ره تای ڕووداوه كانی

نه وه كوژی له ڕواندادا كۆژرا.

ماریا‌ده‌الرووس‌دا‌سیلڤا‌)پۆرتۆگال(ماری������ا ده الرووس دا س������یلڤا ئافره ته یه كه مین )١٩٣٠-٢٠٠٤(كه له مێ������ژووی پۆرتۆگال بوو به

سه رۆكوه زیران.

گرۆ‌هارلێم‌برووندتله‌ند‌)نۆروێژ(گ������رۆ هارلێ������م برووندتله ند له ٢٠ی نیسانی ١٩٣٩ له دایك بووه و ئافره تێك������ی سیاس������ه تمه داری نۆروێژییه . ئه و پزیشك، دیپڵۆمات، سیاس������ه توانه و سه رۆكوه زیرانی

پێشووی نۆروێژ بوو.

جینی‌‌شیپلی‌‌)نیوزله‌ندا(جینی ش������یپلی ل������ه دایكبووی ٤ی شوباتی ١٩٥٢ و ئافره تێكی سیاسه توانی نیوزله ندایه . ئه و له ساڵی ١٩٩٧ تا كانوونی یه كه می س������ه رۆكوه زیرانی ١٩٩٩ ساڵی نیوزله ندا بوو. ئه ندامی په رلمانی نیوزله ندا له راكایا ١٩٩٠-٢٠٠٢. ئه ندامی په رلمان������ی نیوزله ندا له

ئاش������برتوون ١٩8٩-١٩٩٠ و س������ه رۆكی به رهه ڵستكارانی ده وڵه ت ١٩٩٩-٢٠٠١

تانسو‌چیله‌ر‌)توركیا(تانس������و چیله ر )له دایكبووی ٩ی تش������رینی یه كه م������ی ١٩٤6( و ئابوورین������اس ئافره ت������ی ئه و توركیای������ه . سیاس������ه توانی یه كه می������ن و ته نه������ا ئافره ته كه پۆس������تی س������ه رۆكوه زیرانی ل������ه

توركیا وه رگرتووه .ژیاننامه

تانس������و چیله ر له ئیستانبوڵ له دایك بووه و له زانكۆی بۆغازایجی ئابووری خۆیندووه . چیله ر خۆیندنی دكتۆرای

Page 48: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(48

له زانكۆی كه نتیكت ل������ه ئه مریكا ته واو كردووه و قۆناغی دواتری خۆیندنی له زانكۆی ییل ته واو كردووه . له س������اڵی ١٩٧8 بوو به مامۆستای یاریده ده ر و له ساڵی ١٩8٣ بوو به ماموستای زانكۆ و یه كه مین ئافره ته له مێژووی توركیا

تا ئه مڕۆ كه پۆستی سه رۆكوه زیرانی وه رگرتووه .

ئانجێال‌مێركێل‌)ئه‌ڵمانیا(دوروتێی������ا ئانجێ������ال مێركێ������ل )ل������ه دایكبووی دووه م كانوون������ی ١٧ی سیاس������ه توانی )١٩٥٤س������ه رۆكی و ئه ڵمان������ی دیموك������رات پێكهات������ه ی له ٢٢ی تشرینی دووه م ٢٠٠٥ مه س������یحییه كانی ئه ڵمانیا،

بۆته س������ه رۆكوه زیران و ته نها ئافره ته له مێژووی ئه ڵمانیا كه ئه م پۆسته ی وه رگرتووه .

ئانجێ������ال مێركێ������ل وه ك س������ه رۆكی پێكهات������ه ی )CDU( ئه ڵمانی������ا مه س������یحییه كانی دیموك������رات ده وڵه ت������ی هاوپه یمانی له گه ڵ حیزب������ی هاوپه یمانی )CSD( خۆی پێكهاته ی سۆسیال مه سیحی بایرنو حیزبی سۆسیالدیموكراتی ئه ڵمانیای )SPD( تا

ساڵی ٢٠٠٩ ڕابه رایه تی كرد.ئ������ه م هاوپه یمانییه دوای دوو مان������گ وتووێژ و له دوای هه ڵبژاردنه كان������ی ئه ڵمانی������ای فی������دراڵ له س������اڵی ٢٠٠٥ پێكه������ات. دوای هه ڵبژاردنه كانی فیدراڵ له س������اڵی ٢٠٠٩ و به جێهشتنی ده وڵه ت له الیه ن سۆسیالدیموكراته كانه وه ، مێركێ������ل ده وڵه تی نوێی هاوپه یمانی به به ش������داری حیزبی

دیموكراتی ئازاد پێكهینا.ئانجێال مێركێل كه له یه كه مین هه ڵبژاردنی هاوبه شی نیوان هه ردوو ئه ڵمانیای ڕۆژاوا و ڕۆژهه اڵت له كانوونی یه كه می س������اڵی ١٩٩٠ و ل������ه ئه یاله ت������ی )مكلنبۆرگ - فۆرپۆمرن( كه له ئه یاله ته كانی ئه ڵمانیای ڕۆژهه اڵت بوو، چووه ناو بۆندس������تاگه وه و له س������اڵی ٢٠٠٠ تا ئێستا سه رۆكی پێكهاته ی دیموكرات مه سیحییه كانی ئه ڵمانیایه و س������ه رۆكی ده وڵه تی هاوپه یمانی������ی ئه ڵمانیای فیدراڵه . ئه نجێال مێركێل یه كه مین س������ه رۆكوه زیرانی ئافره ته له ئه ڵمانیا و یه كه می������ن هاوواڵتی ئه ڵمانیای ڕۆژهه اڵته، كه

حوكمڕانی ئه ڵمانیای یه كگرتوو ده كات.

تاریا‌هالۆنێن‌)فینله‌ندا(تاری������ا كارین������ا هالۆنێ������ن له دایكبووی ٢٤ی كانوونی یه كه می س������اڵی ١٩٤٣ ل������ه هلس������ێنكی یازده یه مین ئ������ه و فینله ندای������ه . و فینله ندای������ه س������ه ركۆماری ل������ه س������اڵی ٢٠٠٠ ت������ا ٢٠١٢ س������ه رکۆماری ئه و واڵت������ه بوو.

پۆسته كانی پێشووی: وه زیری داد ١٩٩٠-١٩٩١ و وه زیری ده ره وه ١٩٩٥-٢٠٠٠.

كریستینا‌فرناندێز‌)ئه‌رژه‌نتین(كریس������تینا ئه لیزابێت فرناندێز )ل������ه دایكب������ووی ١٩ی ش������وباتی ١٩٥٣( كه زیاتر به ناوی كریستینا ئێستا ئه و ناسراوه . ده كیریشنێر به ر ئه رژه نتین������ه . س������ه ركۆماری له خۆی هاوس������ه ره كه ی نس������تۆر

كیریشنێر سه ركۆمار بوو.كریس������تینا فرناندێ������ز یه كه مین

ئافره ته كه به سه ركه وتن له هه ڵبژاردنه كان گه یشتووته پۆستی س������ه ركۆماری له ئه رژه نتین و له دوای ئیزابێل پێرۆن، دووه مین ئافره ته كه له سه ر كورسی س������ه ركۆماری داده نیشیت. ئیزابێل پێرۆن له س������اڵی ١٩٧٤ دوای كۆچكردنی هاوس������ه ره كه ی به بێ

هه ڵبژاردن پۆستی سه ركۆماری بۆ ماوه ی دوو ساڵ وه رگرت.كریس������تینا كیریش������نێر به ر له بوون به سه ركۆمار، له دوو خولی په رله مانی له ئه یاله تی سانتاكرۆز له ساڵه كانی ١٩8٩ ،١٩٩٣ ئه ندامی په رلمان بوو و له دوو خول له ئه نجوومه نی سینا له ساڵه كانی ١٩٩٥-٢٠٠١ ئه ندام بوو. كریس������تینا كیریش������نێر به به ده ستهینانی ٤٤%ی ده نگه كان له هه ڵبژاردنه كانی سه ركۆماری توانی به جیاوازیی زیاتر له ١٠% له ڕكابه ری یه كه می ، ئه لیسا كاریۆ كاندیدی لیبراڵ مه سیحی

كه كه متر له ٢٤%ی ده نگه كانی هێنا بوو، بوه ستێت.

تسیپی‌‌لیڤنی‌‌)ئیسرائیل(تس������یپی لیڤنی )له دایكبووی 8ی حوزیرانی ساڵی ١٩٥8له تێل ئه بیب( وه زیری پێش������ووی كاروباری ده ره وه و جێگیری پێشووی سه رۆكوه زیرانی ئیسرائیل و سه رۆكی حیزبی كادیما ب������وو . ئه و ل������ه ١٧ی ئه یلوولی ٢٠٠8

Page 49: Govar h 31

49 ئاداری 2013

بوو به س������ه رۆكی حیزب������ی كادیما . له س������ه رده می جێگیریاتی سه رۆكوه زیران، س������ه رۆكی پێكهاته ی ئیسرائیل له وتۆویژه كانی

ئاشتی له گه ل فه له ستینییه كاندا بوو.تس������یپی لیڤنی دووه مین ئافره ته له مێژووی ئیسرائیل كه تا ئێس������تا توانی پۆس������تی وه زیری ده ره وه له دوای گوڵدا مایر كه یه كه مین س������ه رۆكوه زیری ئیس������رائیل بووه، وه ربگرێت. گۆڤاری تایم له س������اڵی ٢٠٠٧ی زایینیدا تسیپی لیڤنی له لیستی )سه د كه س������ایه تیی خاوه ن ده س������ه اڵتی دونیا( دانا. تسیپی لیڤنی له به ش������ی ماف له زانكۆی برایالن خوێندن������ی ته واو كردووه و بۆ ماوه ی ١٠ ساڵ كاری پارێزه رایه تی له ئیسرائیل ئه نجام داوه .

به رله ده س������تپێكردنی چاالكییه سیاس������ییه کانی، یه كێك بوو له ئه ندامانی به ش������ی چاالكییه تایبه ته كانی موس������اد و هاوس������ه ری به ڕێوه به رێكی ئابووریی ئیسرائیلی به ناوی نافتالی ئه شپێترز بوو و خاوه ن������ی دوو منداڵه . تێس������یپی لیڤنی بێجگه له زمانی عێبری ،

ده توانێت به زمانه كانی ئینگلیزی و فه ره نسه وی قسه بكات.ل������ه ڕێکه وتی ١٠ی ش������وباتی ٢٠٠٩ی زایین������ی حیزبی كادیما به ڕابه رایه تی تس������یپی لیڤنی توانی به به ده س������تهێنانی ٢8 كورسی له هه ڵبژاردنه كانی ئیس������رائیل ب������ۆ پێكهینانی هه ژده یه می������ن په رلمانی ئیس������رائیل زیاتری������ن ژماره ی كورس������ی له نێ������وان حیزبه كانی تری ئیسرائیلدا به ده ست بێنێت. هه ر ئێستا خاتوو تسیپی لیڤنی سه رۆکی حزبی "هاتنوا"یه و له کابینه ی نوێی ئیسرائیلدا )٢٠١٣( و وه زیره .

پراتیبها‌پێتیل‌)هندوستان(پراتیبه������ا پێتیل )ل������ه دایكبووی ١٩ی كانوون������ی یه كه می ١٩٣٤( س������ێزده یه مین سه ركۆماری هینده . ئه و یه كه مین ئافره ته ك������ه دوای س������ه ربه خۆیی هیند به ر له 6٠ ساڵ تا ئێس������تا گه یش������تووته ئه م پله یه . خاتوو پێتیل به ر له بوون به سه ركۆماری هیند، قایمقامی ئه یاله تی ڕاجیستان بوو.

یولییا‌تیمۆشێنكۆ‌)ئۆكراین(یولییا تیمۆشێنكۆ )له دایكبووی ٢٧ی تش������رینی دووه می ١٩6٠ له س������ه رۆكوه زیری دنیپرۆپترۆڤسك( پێش������ووی ئۆكرای������ن و س������ه رۆكی حیزبی گه له . تیمۆشێنكۆ له ماوه ی نارنجیی شۆڕش������ی سه رهه ڵدانی

خه لكی ئۆكراین بۆ ده ربرین������ی ناره زایی له ئه نجامه كانی هه ڵبژارده نه كانی سه ركۆماری به شدار بوو و، له هاوڕێیانی ویكتۆر یۆش������چێنكۆ س������ه رۆكی حیزبی ئۆپۆزسیۆن بوو و له گه ڵ یۆشچێنكۆ له الیه ن خه لكه وه تۆمه تبار بوو به نزیكی

له ڕاده به ده ر له ئه مریكا.

دیلما‌ڕووسێف‌)به‌رازیل(دیلم������ا وانا ڕووس������ێف )له دایكبووی ١٤ی كانوونی یه كه می و ئابووریناس )١٩٤٧ س������اڵی سیاس������ه توانێكی به رازیلییه كه له هه ڵبژاردنه كانی سه ركۆماری ئ������ه م واڵته له س������اڵی ٢٠١٠دا وه ك س������ه ركۆمار هه ڵبژێردرا و یه كه مین ئافره ته، كه له مێژووی

ئه م واڵته دا ئه م پۆسته ی وه رگرتووه .

ینگالك‌شیناواترا‌)تایله‌ند()ل������ه ش������یناواترا ین������گالك حوزیران������ی ٢١ی دایكب������ووی ١٩6٧ ( سیاسه توانیكی ئافره تی خۆشكی ئه و تایله نده . خه ڵكی پێش������ووی س������ه رۆكوه زیرانی تایله نده كه له ئه نجامی ڕاپه رین له ده سه اڵت الدرا. ئه و یه كه مین ئافره ته ل������ه مێژووی ئه م واڵته ،

كه بوو به سه رۆكوه زیر.

هێله‌‌تۆرنینگ‌شمیس‌)دانیمارك()له تۆرنینگ شمیس هێله كانوون������ی ١٤ی دایكب������ووی )١٩66 س������اڵی یه كه م������ی سیاسه تمه دارێكی دانماركییه حیزب������ی س������ه رۆكی و ئ������ه م سۆس������یالدیموكراتی واڵته یه و یه كه مین ئافره ته له مێژووی ئ������ه م واڵته دا، كه بوو

به سه رۆكوه زیر.

Page 50: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(50

كۆم������اری ن������اووڕوو دوڕگه یه كه ، ده كه وێته ناو كیشوه ری ئوقیانووسیه و زه ری������ای ئارام������ی باش������ووری و باك������ووری دوڕگه كانی س������لێمان و ڕۆژاوای كریبات������ی، پایته خته ك������ه ی ش������اری )ی������ارن(ه و ٤٧٠٠ که س پانتایی خاکی هه یه . دانیش������تووی کۆم������اری ن������اووڕوو ٢١ كیلومه تری چوارگۆشه یه و ژماره ی دانیشتووانی ئه و واڵته ١٣٥٠٠ كه سه ، هه روه ها

شاری گرنگی نییه .له و واڵته دا بارانێكی قورس ده بارێت، به تایبه ت له مانگه كانی تشرینی دووه م و ش������وبات، هه روه ه������ا ئاووهه وایه كی پشت ئابوورییه كه یشی هه یه . گه رمی به س������ه رچاوه و كان������زا ده وڵه مه ند و كه ده به س������تێت، فوس������فات گه وره ی زۆرب������ه ی هه نارده ی ئ������ه م واڵته ی پێك دێنێت، هه روه ها توریس������میش داهاتی

ئه م واڵته یه .له سه ره تادا ئه و ئه ورووپایییانه ی كه هاتنه ناو ئه م واڵته ، ئه م دوڕگه یان ب������ه )دوڕگه ی س������ه رنجڕاكێش( ناو ده ب������رد. بنه م������ا و ڕیش������ه ی نه ژادی ناووڕووی������ی ب������ه ڕوونی دی������ار نییه ،

خۆجێییه كه ش������ی زمانی هه روه ه������ا جی������اوازه له گه ڵ گش������ت زمانه كانی دوڕگه كانی زه ریای ئارام. له س������اڵی ١888دا ب������وو به به ش������ێك له خاكی ئه ڵمانیا. له س������ه ره تا كانی س������ه ده ی بیسته مدا، وه ده ستهاتنی فوسفات له له ناووڕوو فوسفاتی سه رچاوه كانی له پێكهاتوو )كۆنسێرسیۆمی( الیه ن

ئه ڵمانیا و بریتانیا بوو. ئه و واڵته له س������ه رده می ش������ه ڕی یه كه می جیهانی ل������ه الیه ن هێزه كانی ئوسترالیاوه داگیر كرا. دوای پێكهاتنی نه ته وه یه كگرتووه كان، ئه م واڵته له ژێر سه رپه رشتی ئه م دامه زراوه یه دا ئیداره ده كرا. له س������اڵی ١٩٤٢ تا ١٩٤٥ له

الیه ن ژاپونه وه داگیر كرا.ناووڕوو له ٣١ی كانوونی دووه می له ساڵی ١٩68 س������ه ربه خۆیی خۆی ئوسترالیا ڕاگه یاند. )برنارد دوویوگو( له حیزبی نه ته وه یی ناووڕوو له ساڵی ١٩8٩ بوو به س������ه ركۆمار. له ساڵی ٢٠٠٤ )لوودڤیگ س������كاتی( پۆس������تی سه ركۆماری له ئه ستۆ گرت، له ساڵی ٢٠٠٧یش )ماركس س������تیڤن( جێگه ی

گرته وه .

حكوومه‌ت:په رله مانی ١8 كه س������ه ی ئه م واڵته به ده نگی ته واوی خه ڵكی پێگه یش������توو، هه ر سێ ساڵ جارێك هه ڵده بژێردرێت. په رله مان سه ركۆمار هه ڵده بژێرێت، هه روه ها كابینه ی

وه زیرانیش ده سنیشان ده كات.ئ������ه م واڵت������ه ئه ندام������ی كۆمه ڵگه ی هاوبه ش������ه به رژه وه ندی������ی واڵتان������ی )ئه ندام������ی تایب������ه ت( و كۆمه ڵگ������ه ی باشووری ئوقیانووسی ئارامه . حزبی دیموكراتی ناووڕوو )به رهه ڵست( ته نیا حزبی یاسایی و ڕه سمی ئه و واڵته یه . کۆماری ناووڕوو هێزی چه كداری نییه و ئوسترالیا به رپرسیاره تی به رگریكردنی ئه و واڵته ی له ئه ستۆ گرتووه . ناووڕوو

خاوه نی ١٤ ویالیه ته : ،)Anabar( ئانابار ،)aiwo( ئایوو ،)Anibare( ئانیبار ،)Anetan( ئانێتان ،)Boe( بۆی������ه ،)Baiti( بایت������ی دێنینگۆم������ۆدوو ،)Buada( ب������ووادا ،)Ewa( ئێ������وا ،)Deningomodu( ،)Meneng( مێنێنگ ،)Ijuw( ئایجووا )Uaboe( ئووابۆیه ،)Nibok( نیبۆك

.)Yaren(و یارێن

کۆماریناووڕوو

*‌و‌:‌ه�.‌پ

Page 51: Govar h 31

51 ئاداری 2013

Page 52: Govar h 31

هه ڵبژاردن ژماره )31(52