52
1 2013 داری ئا

Govar h 32

Embed Size (px)

DESCRIPTION

 

Citation preview

Page 1: Govar h 32

1 ئاداری 2013

Page 2: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(2

Page 3: Govar h 32

3 ئاداری 2013

كپێسه‌)٢٢(ی مانگ������ی چ������وار، ڕۆژنامه گه ریی کوردی پێ ده نێته ته مه نی ١١٥ س������اڵییه وه . له د

١٨٩٨ ل������ه قاهیره ، ل������ه الیه ن )میقداد مه دحه ت به گی به درخ������ان(ه وه یه که مین ڕۆژنامه ی کوردی به ناوی )کوردس������تان( س������ه ر به رز ده کاته وه . ئه و که ره س������ه یه که هه ڵگری ناوی )کوردستان( بوو، ده رخه ری ویست، پێناسه ی نه ته وه و خاکێک بوو و، هاوکاتیش ڕێڕه وی

چه شنه خه باتێکی دۆزییه وه ، که له مێژووی ئه و سه رده می کوردستاندا بێهاوتا بوو. له جیهانی ڕۆژنامه گه ریی ئه مڕۆکه دا که به دوای ته قینه وه ی ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتییه وه هاتۆته کایه وه ، چه ندایه تی و چۆنایه تی یه کێکه له تایبه تمه ندییه کانی ئه م سه رده مه . پۆلێنی که ره سه کانی ڕاگه یاندن به سه ر لقه جۆراوجۆره کانی کۆمه ڵگه و په یوه ندیی ڕاسته وخۆیان له گ������ه ڵ هاوواڵتیان، ئه م وانه یه مان پ������ێ ده دات، که له جیهانی دیجیتاڵی و به جیهانیبوونی ڕاگه یاندن و که ره س������ه کانیدا، هاوواڵتیان ناتوان������ن به بێ ئه م ئامرازانه ژیان ده رباز بکه ن.

ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی، به شێکه له ژیانی هاوواڵتیان.پۆلێنبوونی که ره س������ه کانیش به ش������ێکی بنه ڕه تیی ئه م ڕه وته یه ، که پێویس������ته واڵمده ری ویس������ت و داخوازییی هاوواڵتیان بن. مه رجی س������ه ره کیش بۆ سه رکه وتن و دروستکردنی که ش������وهه وایه کی ته ندروس������ت به ڕێگه ی ئ������ه م ئامرازان������ه وه ئه وه یه ، ده بێ و پێویس������ته ڕاگه یاندنه کان له س������ه ر بنه مای متمانه ، به رپرسیاره تی و ئه خالق ئه م ڕه وته به هێز بکه ن.

ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی، هێز و ده سه اڵتی هه یه .

سه‌رنووسه‌ر

زیاتر له سه ده یه ک ڕۆژنامه گه ریی کوردی

Page 4: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(4

په یامی سه رۆکی هه رێمی کوردستان به بۆنه ی ١١٥ ساڵه ی ڕۆژنامه گه ریی کوردییه وه

به‌ناوی‌خودای‌مه‌زن‌و‌دلۆڤان

به بۆنه ی یادی سه دوپانزه ساڵه ی ده رچوونی یه كه م ڕۆژنامه ی كوردی و ڕۆژی ڕۆژنامه گه ریی كوردییه وه گه رمترین پیرۆزبایی ئاراسته ی خوشك و برا ڕۆژنامه نووس و میدیاكارانی كوردستان ده كه م و هیوای س������ه ركه وتنیان بۆ ده خوازم له ئه رك و كاره كانیاندا. له ش������وێن خۆیه تی له و ڕۆژه دا ی������ادی میقداد مه دحه ت به گ������ی به درخان بكه ینه وه كه به ده ركردنی یه كه مین ڕۆژنامه ی كوردی له قاهیره ده روازه یه كی نوێی به ڕووی گه شه سه ندنی فه رهه نگی گه لی كورد كرده وه .

جگ������ه له و ڕۆڵه به هاداره ی میدیا و ڕۆژنامه گه ری له پێش������ڤه بردنی كولتوور و هۆش������یاری سیاس������ی و كۆمه اڵیه تیدا هه یه تی هۆكارێكیشه بۆ ئه وه ی بتوانین كێشه كانی خۆمان به جیهانی ده ره وه بگه یێنین و ده كرێ ببێته ئامرازی ڕزگاركردنی گه له كه مان له ژێرده ستی و داگیركاریدا.خوشك و برا به ڕێزه كانم جێگه ی ش������انازییه بزووتنه وه ی ڕزگاریخوازی كوردستان ده ستی هه بووه له ڕه خساندنی ئازادی ڕاده ربڕین و كاركردن به پڕه نسیپه كانی ڕۆژنامه گه ریی ئازاد له هه رێمی كوردستاندا و ئه و دۆخه به قوربانیدان و خه باتێكی نه پساوه هاتووه ته ئارا و پێویسته هه موو الیه كمان بیپارێزین و گه ش������ه ی پێ بده ین. ئه ركی هه موویشمانه میدیا و ڕۆژنامه گه ری وه ك گلێنه ی چاومان بپارێزین چونكه هێمایه كی گرنگه بۆ شارستانیه ت و پێشكه وتنی گه له كه مان. ب������ۆ ئه وه ی ڕۆژنامه گه ریمان بخرێت������ه خزمه ت پڕۆژه ی نه ته وه و مه ده نی������ه ت به ر له هه موو كه س������ێك پێویسته الیه نه سیاسییه كان ده ستبه رداری ئه وه بن میدیا و ڕۆژنامه گه ری بخه نه ژێر ڕكێف������ی خۆیان. با میدیا و ڕۆژنامه گه ری دوور له هه موو جۆره گوش������ارێك خۆی ڕێگه ی خۆی

بدۆزێته وه و كار به به ها و پێوه ره كانی بكات.هه ر به م بۆنه یشه وه داوا له الیه نه په یوه ندیداره كان و سه ندیكای ڕۆژنامه نووسان ده كه م كار بۆ داكۆكیكردن له مافی ڕۆژنامه نووس������ان و خزمه تكردنی ئه و توێ������ژه زیندووه ی كۆمه ڵگه كان

بكه ن.

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مسعود‌بارزانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سه‌رۆكی‌هه‌رێمی‌كوردستان

Page 5: Govar h 32

5 ئاداری 2013

ل������ه جیهانی ئه مڕۆدا، هه ڵبژاردن له هه ردوو سیس������ته می دیکتاتۆری و دیموکراتی������دا به ڕێوه ده چێت، به اڵم ئه وه خاڵی هاوبه ش������ی ئ������ه وان نیی������ه . پێناس������ه و تایبه تمه ندییه کانی هه ڵبژاردنه ، که دیواری چین له نێوان ئه م دوو سیس������ته مدا

هه ڵده چنێت.

قه‌ره‌نی‌قادری

دیموکراس������ی به بێ هه ڵب������ژاردن هیچ مانای������ه ک نادات. هۆکاره که یش������ی بۆ ئ������ه وه ده گه ڕێته وه ، ک������ه حکوومه تێکی دیموکراتی������ک ده بێ بنه ماکه ی له س������ه ر ویس������ت و ده نگی هاوواڵتیان������ه وه بنی������ات بنرێ������ت. هه روه ها هه ر ب������ه ڕێگه ی هه ڵبژاردنه وه یه که ده سه اڵت له که شوهه وایه کی ئاشتییانه و هێمنانه دا ده ستاوده س������ت ده کرێت. له به ر ئه وه ، هه ڵبژاردن به ش������ێکه له دیموکراس������ی و لێی جیا ناکرێت������ه وه . هه ر له م ڕوانگه یه وه ، هه ڵبژاردن تاکتیک نییه ، چونکه له سیسته مێکی دیموکراتیک������دا هاوواڵتیان به ڕێگ������ه ی هه ڵبژاردنه وه پرس و

کێشه کان یه کال ده که نه وه .ئه زموونی زیاتر له ٢٥٠٠ س������اڵه ی دیموکراسی و ڕه وته ئاڵۆز و گه شه سه ندووی هه ڵبژاردن، ئه وه مان پێ ده ڵێت، ئه م دوو چه مکه )دیموکراس������ی و هه ڵب������ژاردن( پێکه وه جێبه جێ

ده کرێن و گه شه ده ستێنن.

Page 6: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(6

ئه زموون������ی ئه و واڵتانه ی که له س������ه ر بنه م������ای دیموکراتیک دروس������ت ک������راون و هه ڵبژاردنه کانی������ش ل������ه واده ی خۆیاندا به ڕێوه ده چن و ده وڵه مه ند ده کرێن، هه روه ها گه اڵڵه کردنی فکر و هزری هه ڵبژاردن که له الیه ن دامه زراوه جیهانییه کانه وه پوخته کراوه ، باس له وه ده که ن، هه ڵبژاردنێکی )ئازاد، ته ندروس������ت و

دادپه روه رانه (، النیکه م به پێی )٧( پێوه ر به ڕێوه ده چێت.

*‌واده‌ی‌هه‌ڵب���ژاردن. ئه وه ی������ان ڕێککه وتن������ه که هه ڵبژاردنه کان له نێوان ٢، ٤، یان ٦ ساڵدا به ڕێوه بچێت. به پێی یاسا، ئه م کاتانه ده ستنیشان ده کرێن و هاوواڵتیان ڕوو ل������ه س������ندووقه کانی ده نگ������دان ده ک������ه ن و، ده س������ه اڵته کان

ده ستاوده ست ده کرێن.

*‌هه‌ڵبژاردن‌ده‌بێ‌گش���تی‌و‌به‌‌ئامار‌بێت. تۆماری ده نگده ران له گه ڵ ژماره ی ئه و که سانه ی که له بواری یاسایییه وه مافی ده نگدانیان هه یه ، ڕێک بێت. گشت ئه ندامانی کۆمه ڵگه که به ته مه نی یاساییی ده نگدان ده گه ن، ده بێ مافی ده نگدانیان پارێزراو بێت. هیچ تاک یان گرووپی کۆمه اڵیه تی، ئایین������ی و نه ته وه ی������ی نابێ������ت په راوێ������ز بخرێ������ت. ته نانه ت

سندووقه کانی ده نگدان ده بێت بچێته زیندانه کانیشه وه .

*‌هه‌ڵب���ژاردن‌ده‌بێ‌ته‌ندروس���ت‌بێ���ت. واته ، ئاکامی هه ڵبژاردنه کان له گه ڵ تۆماری ده نگده ران یه ک بگرێته وه . ب������ه و مانایه ی که ئه و ده نگانه ی هاوواڵتیان خس������توویانه ته ناو س������ندووقه کانی ده نگدانه وه ، ده بێ له گه ڵ تۆماری ده نگده ران و ڕێژه ی به ش������داربووان له هه ر ناوچه و بازنه یه کی هه ڵبژاردندا یه ک بگرێته وه . ده س������کارینه کردنی ده نگی ناو س������ندووقه کان،

یه کێکه له پێناسه سه ره کییه کانی هه ڵبژاردنی ته ندروست.

*‌هه‌ڵب���ژاردن‌ده‌بێت‌ئازاد‌بێ���ت. هه موو حزب و ڕێکخراو و گرووپه سیاس������ییه کان به بیروڕای جیاوازه وه ، مافی به شداریکردنیان له هه ڵبژاردندا )خۆپااڵوتن و ده نگدان( هه بێت. هه روه ه������ا ئ������ه م گرووپانه به نوێنه ران������ی ژن و پیاویانه وه بۆیان هه بێت خۆیان بۆ پۆسته هه ستیار و بڕیارده ره کان )سه رکۆماری،

سه رۆکوه زیران، سه رۆکی په رله مان و ...( کاندید بکه ن.

*‌هه‌ڵب���ژاردن‌ده‌بێ���ت‌دادپه‌روه‌ران���ه‌‌بێت. ڕه خس������اندنی ده رفه تی یاس������ایی بۆ پروپاگه نده له گش������ت

بواره کاندا، خۆپێش������اندان، کۆڕوکۆبوون������ه وه ، ئه نجامدان و باڵوکردنه وه ی ڕاپرس������ی. وه ڕێخستنی باس و لێدوان له سه ر کاندی������د و به رنام������ه کان. دادپه روه رانه بوون ئ������ه و مانایه ش ده به خشێت، که حزب و الیه نه سیاسییه کان به بێ به ربه ست پیشانگه یه ک له بیروڕای خۆیان که به شێوه ی جۆراوجۆره وه

به ڕێوه ی ده به ن، ڕوو له هاوواڵتیان بکات.

*‌س���ه‌ربه‌خۆیی‌و‌بێالیه‌نیی‌کۆمیسیۆنی‌به‌ڕێوه‌به‌ری���ی‌هه‌ڵبژاردن. بۆ ئه وه ی کۆمیس������یۆنی هه ڵبژاردن بتوانێت به ش������ێوه یه کی س������ه ربه خۆ کار بکه ت تا ئاکامێکی جێی ڕه زامه ندیی گشتی بێنێته دی، ده بێ سه ربه خۆ و بێالیه ن بێت. نابێت حکوومه ت و داموده زگاکانی ده ست ده کاروباری کۆمیس������یۆنی به ڕێوه به ری������ی هه ڵبژاردن وه ربده ن. کۆمیس������یۆنی س������ه ربه خۆی هه ڵبژاردنه کان ده بێ به رپرسی کاروباری تۆماری ده نگده ران، ناونووسکردنی حزب و الیه ن سیاس������ییه کان بۆ ده نگدان و خۆپااڵوتن بێ������ت، هه روه ها به ڕێگه ی ئه و کۆمیس������یۆنه وه ڕێس������ا و یاساکانی هه ڵبژاردن و هه ڵمه ته که ی به ڕای گشتی ڕاده گه یێندرێت. ئه و کۆمیسیۆنه ده بێت جێی متمانه ی گشت پارت و الیه نه سیاسییه کان بێت.

*‌ئازادیی‌ده‌ستاوده‌س���تکردنی‌زانیاری‌له‌‌کاتی‌هه‌ڵمه‌تی‌هه‌ڵبژاردن���دا. بۆ ئه وه ی هاوواڵتیان بتوانن له پرۆس������ه یه کی دادپه روه ران������ه دا بڕیار بده ن، ده بێ زانیاریی تێروته سه لیان له سه ر پاڵێوراوان، پالن و به رنامه ی ئه وان������ه وه پێ ب������گات. ئه م������ه ش ته نیا به ڕێگ������ه ی ئامرازی ڕاگه یاندن������ی گش������تییه وه ده کرێ������ت. له جیهان������ی ئه مڕۆدا،

هه ڵبژاردن به بێ ئامرازی ڕاگه یاندن هیچ مانایه کی نییه .ئاسایش������ی کارک������ردن ب������ۆ که ره س������ه کانی ڕاگه یاندن و ڕاگه یاندکاران به گش������ت ڕه نگ و چه ش������نه کانیه وه ده بێ له الیه ن یاساوه دابین بکرێت و حکوومه تیش ده بێ پارێزگارییان

لێ بکات.کاتێ������ک هه ڵبژاردن جێی متمانه ده بێت، که س������ێ چه مکی )ئازاد، ته ندروس������ت و دادپه روه رانه ( له خۆ بگرێت. ئه م سێ واتایه کۆ و بنه مای هه ڵبژاردنێکی دیموکراتیکن و، ده توانن به ش������ێوه یه کی هێمنان������ه ده س������ه اڵت ده ستاوده س������ت بکه ن. ڕێکخستنی دیموکراس������ی، هه ڵبژاردن و ده ستاوده ستکردنی زانی������اری ده بێ ب������ه ڕێگه ی یاس������اوه بێت، ئه م������ه ش مانای

سه روه ریی یاسا ده گه یێنێت.

Page 7: Govar h 32

7 ئاداری 2013

گۆڕانكارییه خێراكان له سه رده می به جیهانیبوون به هه موو ڕه هه نده كانی������ه وه ، كاریگه ریی قووڵ و به رچاویان له س������ه ر هه م������وو بواره كانی ژیانی كۆمه الیه تی، سیاس������ی، ئابووری، كولتووری و ...هتد به جێهێش������تووه و به رده وامیش درێژه ی هه یه . شۆڕش������ه كانی زانیاری و ته كنۆلۆژیاش وایان كردووه كه بابه ته گرینگه کان وه كو "ڕای گش������تی "، "دروس������تكردنی بڕیار" و "راگه یاندن" خوێندنه وه ی نوێیان بۆ بكرێت و كار و كارلێكه كانیان ئاس������ه واری گرینگیان له سیاسه تدا هه بێت. له م نێوه نده دا پرۆس������ه كانی دروستكردنی بڕیار له واڵتێكی گرین������گ وه كوو ئه مریكا و كاریگه رییه كانی ڕاگه یاندن و ڕای گشتی له سه ر ئه و پرۆس������ه یه جێگای بایه خن، چ له ئاستی ناوخ������ۆ و چ له سیاس������ه تی ده ره وه ی ئه مریكادا و، چه ندین چه مكی نویێ وه كوو: "دیپلۆماسیی ڕاگه یاندن"، "دیپلۆماسیی

نه رم"، "هێزی نه رم" و ...هتد هێناوه ته ئاراوه .ئه م توێژینه وه یه دابه ش ده كریت به س������ه ر چوار به ش������ی سه ره كیدا. له به شی یه كه مدا باس له پێناسه و چه مكه كانی

ڕای گش������تی، ڕاگه یاندن و جوره كانی و ڕوانگه جیاوازه كان ده كه ین. له به شی دووه مدا باس له ڕاگه یاندن و ڕای گشتی له ئه مریكا له ڕووی پیكهاته ، ده ستوور و یاساكانی ئه مریكی ده كه ین و، به شی سێیه میش باس له بارودۆخ و كاریگه رییه كانی

ڕاگه یاندن و ڕای گشتی له ئه مریكادا ده کات.له به شی چواره م و كۆتاییدا، ڕۆلی ڕاگه یاندن و ڕای گشتی له دووباس������دا له سه ر پرۆسه ی دروستكردنی بڕیاری ده ره كی

و ناوخۆ تاوتوێ ده كرێن و ده خرێنه به ر باس و توێژینه وه .

به‌شی‌یه‌كه‌مپێناسه‌‌و‌چه‌مكه‌كان

ڕای‌گشتی‌:ژان ژاك ڕۆس������ۆ یه كه م كه س بووه كه باس������ی له ڕای گشتی و كاریگه ریی ڕای گشتی كردووه و ده توانین بڵێین، ڕای گش������تی بریتییه له و ڕایه ی كه جه ماوه ر به شێوه یه كی گش������تی له كاتێكی دیاریكراو له باره ی بابه تێكی دیاریكراو، كه په یوه سته به بابه ته گش������تییه كان هه یانه، بۆیه "ئه ندره زیگفری������د" ده ڵێت: )له ئه مری������كا پڕوپاگه ن������ده له ڕێگه ی ڕاگه یاندنه وه كاریگه ری له سه ر دروستكردنی ڕای گشتی و گۆڕینی و به الڕێبردنیدا هه ی������ه . هه روه ها ماكیتۆن ده ڵێت: "ڕای گش������تی بریتییه له و بۆچوون������ه ی به رامبه ر بابه تێكی دیاریك������راو، ل������ه الیه ن زۆرتری������ن ئه ندامه كان������ی كۆمه ڵگه پێشوازی لێده كری كه شاره زا و یه كانگیرن، ئه م بۆچوونه ش به خێرایی باڵو ده بیته وه و به ش������ێوه یه كی قۆناغبه ند هه موو ئه وانه باوه ری پێ ده كه ن." ڕای گش������تی به چه ندین شێوه

پۆلێن ده كرێت:

كاریگه رییه كانی ڕاگه یاندن و ڕای گشتی له سه ر دروستكردنی

بڕیار له ئه مریكادا

*‌ن:‌په‌رویز‌ڕه‌حیم‌قادرمامۆستا‌له‌‌زانکۆی‌سه‌الحه‌دین

Page 8: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(8

ڕای گشتی هه میش������ه یی، ڕای گش������تیی كاتی، ڕای گشتیی ڕۆژانه ، ڕای گش������تیی ناوچه یی، ڕای گش������تیی نیشتمانی، ڕای گشتیی جیهانی )نێوده وڵه تی(، ڕای گشتیی ئاشكرا، ڕای گشتیی

شاراوه، ڕای گشتیی زۆرینه ، ڕای گشتیی كه مینه و ... .ڕای‌گش���تی‌‌له‌‌ڕووی‌سیاس���ییه‌وه‌‌چه‌ندین‌

ئه‌ركی‌هه‌ن:دیاریكردنی سروشتی كاری سیاسی؛ كاریگه ری له سه ر بڕیاری سیاسی، كاریگه ری له سه ر هه ڵبژاردن، كاریگه ری

له سه ر شێوازی فه رمانڕه واییكردن.به دواداچوونی سیاس������ی و لێپرس������ینه وه؛ سه رخستنی پالنه كان������ی ده وڵ������ه ت ی������ان په كخس������تنی، دیاریكردن������ی هێڵه گش������تییه كانی سیاس������ه تی ده ره وه ، پش������تگیریكردنی تێڕوانینه سیاسییه كان، نوێگه ریی سیاسی و به هێزكردنی ئه دای سیاسی، فراوانكردنی به شداریی سیاسی، پاراستنی ڕۆحی، مه عنه وی و ده ركردن و په سه ندكردنی بڕیاره كان.

ڕاگه‌یاندن:ڕاگه یاندن به ش������ێوه ی گش������تی كاریگه ری له سه ر ڕای گش������تی هه یه ، بۆی������ه ش پێی ده ڵێن ده س������ه اڵتی چواره می دیموكراس������ی و، "لیپمه ن" ده ڵێ������ت: ڕۆژنامه كتێبی پیرۆزی دیموكراس������ییه . هه روه ها كۆری ده ڵێت: )ڕادیو په یوه ندیی ڕاس������ته وخۆی نێوان ڕێبه ران و الیه نگران كه تایبه تمه ندیی

دیموكراسی ئه سینا بوو، دیسان هێنایه وه كایه (. له په یوه ندیی نێوان ڕای گش������تی و ڕاگه یاندن ده توانین بڵێین، كه ڕاگه یان������دن ده توانیت به م ش������ێوه یه كاریگه ری هه بێت له س������ه ر ڕای گش������تی: نیشاندانی ڕاس������تییه كان، پرۆگرام و لێدوانی پۆزه تیڤانه ، ورووژاندنی هه ست و سۆز، دووباره كردن������ه وه ی بابه ت، لێدوانه كان و ئاگاداركردنه وه و

دروستكردنی ترس و ...هتد.دوو‌شێوازی‌سه‌ره‌كی‌هه‌ن‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌‌ڕای‌گش���تی‌‌كاریگه‌ری‌له‌سه‌ر‌سیاس���ه‌تی‌‌گشتیدا‌

هه‌بێت:به وه ی ڕای گش������تی چه ند س������نوورێك بكێشێ له به رده م بڕیاره حكوومییه كان و دروس������تبوونی سیاسه تی گشتی و

بڕیاری سیاسی.ڕای گشتی وا له به رپرسان بكات هه ڵوێست و بڕیاری له و ش������ێوه یه نه ده ن، كه چاوه ڕێی هه ڵوێستی توندی جه ماوه ری ل������ێ ده كرێت. له په یوه ن������دی له گه ڵ كاریگه ری������ی ڕاگه یاندن له سه ر ڕای گشتی و بڕیاری سیاسی، "ئالڤین تۆفلێر" ده ڵێت: )یه كێك له فاكته ره كانی سه رهه ڵدانی ئه و شۆڕشانه ی که له

ساڵی ١٩٨٩دا ئه ورووپای ڕۆژهه اڵتی گرته وه ، له پاڵ فاكته ره سیاسییه كان، شه پۆلی ئه و ده نگوباسانه ی كه له ئامرازه کانی ڕاگه یاندنی گش������تییه وه ده گه یش������تنه واڵته کۆمۆنیسته کان، س������ه ره ڕای توندوتۆڵیی سانس������ۆری ده وڵه ت له و واڵتانه دا،

توانی ڕۆڵی خۆی ببینێت(.بڕیاری‌سیاسی:

سیاس������ه تی گش������تی بریتییه ، له پالن یان به رنامه یان ئامانجه گشتییه كان یان هه موویان به یه كه وه ، كه له میانه یدا ئاڕاس������ته ی كاری حكوومه ت بۆ ماوه یه ك������ی دیاریكراو له

داهاتوودا به ده ر ده كه وێت.ده توانی������ن بڵێین بڕیاری سیاس������ی بریتیی������ه، له كاری هه ڵب������ژاردن و ده سنیش������انکردنی ئه لته رناتیڤێك له نێوان كۆمه ڵێك ئه لته رناتیڤی تاك یان كۆمه ڵێك یان دامه زراوه یه ك ئه نجامی ده دات، بۆ كۆتاییهێنان به پرۆسه ی ڕاوێژكردن به هه ڵبژاردن������ی ئامانجێك له نێو كۆمه ڵێك ی������ان هۆكارێك بۆ به دیهێنانی ئامانجێك له نێو كۆمه ڵێك پێشنیار و ئه ڵته رناتیڤی

بینراو یان به رده ست.

به‌شی‌دووه‌مڕاگه‌یاندن‌له‌‌ئه‌مریكا

ڕاگه‌یاندنی‌مۆدێرن:ل������ه نموون������ه ی مۆدێرن������ی ئاسایش������یدا، ڕاگه یاندن به دروستكردنی گۆڕان له باوه ڕ، به ها، بیر، وێنه ، درك و دینی كۆمه ڵگ������ه ، زه مینه بۆ باوه ڕپێهێن������ان فه راهه م ده كه ن، ئه م بارودۆخه بۆته هۆی ئه وه ی كه په یام و سیمبۆل، هه واڵ و زانیاری، گرینگیی تایبه تی هه بێت. لێره دا ڕاگه یاندن ته نیا ڕاس������تی )واقع( به ڵكوو گرنگتر له وه ش تێگه ییشتنی خه ڵك له واقع ده گۆڕن، به ش������ێوه یه ك كه هه ن������دێ الیه ن ده ڵێن: ڕاگه یان������دن هێزی دیاریكردنی چاره ن������ووس له مرۆڤه كان ده س������تێنن و خۆیان له س������ه ر ئه ندێش������ه ، درك و هه ستی تاك������ه كان زاڵ ده بن. ڕاگه یاندن به هه م������وو ئامرازه كانی نووسراو، بیستراو، بینراو، ئینترنێت و دیجیتاڵه وه ده توانن ڕای گش������تیی تایبه ت دروس������ت بكه ن و پرۆسه سیاسی و كۆمه اڵیه تیی هه ر كۆمه ڵگه یه ك ب������ه ره و ڕێچكه ی تایبه ت و ویستراوی خۆیان ببه ن. لێره وه ده توانین بڵێین، ڕاگه یاندن ه������ه م ده توانێ������ت فاكته رێ������ك بێت ب������ۆ لێكت������رازان و هه م

كۆكردنه وه ی سه رمایه ی كۆمه اڵیه تی.

Page 9: Govar h 32

9 ئاداری 2013

ڕاگه‌یاندن‌له‌‌ڕووی‌ده‌ستووری‌و‌یاسایییه‌وه‌‌له‌‌ئه‌مریكادا:

هه مواركردنی یه كه م له س������اڵی ١٧٩١دا كه ناس������راوه به ڕاگه یاندن������ی ماف������ه مه ده نیی������ه كان )Bill of right(ده ڵێ������ت: )كۆنگرێس نابێت هیچ یاس������ایه ك ل������ه په یوه ندی به ڕاگه یاندنی ئایینی فه رمی یان ڕێگه گرت������ن له الیه نگریی ئازادانه ی ئایینێك یان سنوورداركردنی ئازادیی ڕاده ربڕین و ئازادیی ڕۆژنامه گه ری ی������ان مافی جه ماوه ر بۆ گردبوونه وه ی ئاش������تیانه و، داواكاری

دژبه حكوومه ت بۆ قه ره بووكردنه وه ی هه ڵه كان ده ربكات.ده‌ستووری‌ئه‌مریكا،‌1791

ویالیه ت������ه ده س������تووری یه كه م������ی ل������ه زیاده ك������راوی یه كگرتووه كان������ی ئه مری������كادا مافی ئازادی������ی ڕاده ربڕین و ڕاگه یاندن گه ره نتی كراوه و ل������ه و زیاده كراوه یه دا هاتووه : )كۆنگرێس نابێت یاسایه ك ده ر بكات كه ئازادیی ڕاده بڕین و ڕاگه یاندن س������نووردار بكات.( لێ������ره وه ده رده كه وێت كه حكوومه ت به هیچ شێوه یه ك نابێت ئازادییه كانی ڕاگه یاندن سنووردار بكات، بۆ ئه وه ی كه ڕاگه یاندن بتوانێت دامه زراوه حكوومییه كان كۆنترۆڵ بكات و سیسته می سیاسی له سه ر بنه مای ڕای گش������تیی جه ماوه ر ئه ركه كانی جێبه جێ بكات، چونكه له سیس������ته مێكی سیاس������یی دیموكراتدا، ڕاگه یاندن ده بێت بتوانێت چاودێری ئه و نوێنه رانه بكات، كه له سنووری ده س������ه اڵتی یاس������ایی خۆیان زیاتر رۆیش������توون، هه روه ها هاوواڵتیان ده بێت بتوانن ڕاپۆرتی كاره بنه ڕه تی و گرنگه کانی حكوومه ت وه ربگرن. هه رچه نده ئه م زیاده كراوه له س������اڵی ١٧٩١دا دانی پێدانرا، به اڵم مێژووی زۆربه ی ئه م بابه تانه ی په یوه س������تن به ئازادیی ڕاگه یاندنه وه بۆ ساڵه كانی شه ڕی یه كه می جیهانی ده گه ڕێته وه، كه دادگای بااڵی ده ستووری له س������اڵی ١٩٢٥دا فه رمانێكی ده رك������رد كه تیایدا نه ته نیا ویالیه ته كان، به ڵكو ده وڵه تی فیدراڵیش مافی سنوورداركردنی

ئازادیی ڕاده ربڕینی نییه .یاساكانی ئه مریكا تا ئێستا دوو جار هه وڵی سنوورداركردنی ئازادی������ی ڕاگه یاندنی������ان داوه . ل������ه س������اڵی ١٧٩٨ ل������ه كاتی س������ه رۆكایه تیی جۆن ئادامز كاتێك كه واڵت له لێواری ش������ه ڕ له گه ڵ فه ره نسادا بوو، مه به ستی سنوورداركردنی ڕۆژنامه كانی دژ بوو، به اڵم له ساڵی ١٨٨٠دا البرا، هه روه ها له ساڵی ١٩١٨ له كاتی ش������ه ڕی یه كه می جیهانیدا ك������ه باڵوكردنه وه ی درۆی تێكده رانه و ئاژاوه گێڕان������ه دژی ئه مریكا و كۆنگرێس قه ده خه كرا، به اڵم له ١٩٢١ البرا و، له س������اڵی ١٩٧١ له كاتی شه ڕی

ڤییه تنامدا ده وڵه تی ئه مریكا له سه ر بنه مای ئاسایشی نه ته وه یی توان������ی قه رارێك كه له الی������ه ن دادگای فیدراڵه وه ده رچووبوو بۆ ڕاگرتن������ی باڵوكردن������ه وه ی به ڵگه نامه كانی پێنتاگ������ۆن له الیه ن ڕۆژنامه ی نیۆیۆرك تایمزه وه ، ئه م به ڵگه نامانه له الیه ن وه زاره تی به رگرییه وه ده رچووبوون و نهێنی بوون، باڵوكردنه وه ی ڕاگیرا. هه روه ها پاش كاره س������اتی ١١ی س������ێپته مبری سالی ٢٠٠١ له ئه مریكا ته نانه ت له پاش شۆڕشه كانی ته كنه لۆژیا و زانیارش و هاتنه كایه ی پۆستی ئه لكترۆنی و ئه نته رنێت و ...هتد، ئازادیی

ڕاگه یاندن پارێزراوه .پێكهاته‌ی‌‌ڕاگه‌یاندن‌له‌‌ئه‌مریكا:

لێژن������ه ی په یوه ندییه كان������ی فیدراڵ )FCC( به رپرس������ی ڕێكخس������تنی ڕێوش������وێنی یاس������ایی په یوه ندییه كانی ڕادیۆ، ته له فزی������ۆن، ته له ف������ۆن، س������ه ته الیت و كێبڵ������ی ویالیه ت������ه یه كگرتووه كانی ئه مریكایه . ئ������ه م لێژنه یه مۆڵه تی ڕێگه پێدان ده داته وێستگه كانی ڕادیۆ و ته له فزیۆن، هه روه ها شه پۆڵه كانی ڕادیۆ و نرخ دی������اری ده كات. هاوواڵتیانی ئه مریكا هه ر زۆر زوو ئه وه یان زانی، كه ده سپێڕاگه یشتنی ئاسان به زانیاری بۆ دیموكراس������ی گرنگیی بنه ڕه تی هه ی������ه . هاوواڵتیان به بێ هه بوون������ی زانیاریی دروس������ت له ب������اره ی كاندی������ده كان و سیاسه ته كانیانه وه توانای داڕشتنی سیاسه تێكی دروستیان نه ب������وو. بۆ ئه وه ی كه ئ������ه م زانیارییانه ش كاریگه ری هه بێت، ده بێت له به رده س������تی هه م������وو هاوواڵتییه كدا بێ������ت، بۆ ئه م

مه به سته ش، ڕۆژنامه كان ئه م ڕۆڵه یان گرته ئه ستۆ.

به‌شی‌سێیه‌مبارودۆخی‌ڕای‌گشتی‌و‌ڕاگه‌یاندن‌

له‌‌ئه‌مریكاپه‌یوه‌ندی���ی‌ڕای‌گش���تی‌و‌ڕاگه‌یان���دن‌ل���ه‌‌

ئه‌مریكا:ج������ۆرج گالۆپ دامه زرێن������ه ری ناوه ن������د و دامه زراوه ی )گالۆپ( بۆ به دواداچوونی ڕای گشتی و هه ڵسه نگاندنی له س������اڵی ١٩3٤، به وه رگرتن������ی نموونه ل������ه ناوچه گرینگ و هه ستیاره کانی ئه مریكا ده سبه کار بوو. گالۆپ بڕوای وابوو كه كۆكردنه وه ی ئه م ئامارانه شێوازێكی خێرا و كاریگه ره كه له ڕێگه ی ئه وه وه یاسادانه ران، داهێنه ران، پسپۆران و هه موو خه ڵکی ئاسایی له هه موو واڵت، ده توانن كۆنترۆڵی ئاست و بواره كانی دیموكراسی بكه ن. له سه ر كاریگه ری و گرینگیی ڕۆحیی ڕاگه یاندن "جۆرج واشنگتۆن" سه ركۆماری ئه مریكا له س������اڵی ١٧٩٢دا ڕایگه یاند: ئه گه ر حكوومه ت و

Page 10: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(10

به رپرس������ه بااڵکان له ژێر هه ڕه شه ی ڕاگه یاندن به شێوه ی ناته ندروس������ت و بێ بنه مادابن به بێ ئه وه ی لێكۆڵینه وه له ڕاستی و دروستی ئه و تۆمه تانه كرابێت، ئه وه پێموایه هیچ كه سێك توانای گرتنه ده ستی ده سه اڵتی نییه . بیرمه ندانی ئه مریكی وه كوو دانیل لێرنیر و ویلبیر شرام، "ڕاگه یاندن" و "ماس میدیا" یان میدیای جه ماوه ری وه كوو ڕێگایه ك ده زانن ب������ۆ مۆدێرنیزاس������یۆن و دووباره كردن������ه وه ی نموون������ه ی

پێشكه وتنی ئه مریكا. ئ������ه وان وا به ڵگه یان ده هێنایه وه كه ڕاگه یاندن ده توانێت ئ������ه و زانیاریانه ی كه بۆ مۆدێرنیزاس������یۆن و گه ش������ه پێدان پێویس������ته، بیدات به جه ماوه ر، هه روه ها هانیان ده دات بۆ پێشكه وتن و ته كنیكی ئه و پێشكه وتنانه شیان نیشان ده دات، له م ڕوانگه یه ش به رهه مه كانی فیلم، مۆسیقا و...هتد توانی شێوازی رۆژاوایی به سه ر شێوازه كانی تری سۆسیالیستی و كۆمۆنیستیدا زاڵ بكات. له م ڕووه وه هه ندێ الیه ن ده ڵێن: ئه مری������كا له ڕێگه ی ڕاگه یاندن������ه وه توانیویه تی جاریكی تر

ئیستیعماریكی نوێ بخوڵقێنێت و جیهان داگیر بكات.كاریگه‌ریی‌ڕاگه‌یاندن‌له‌س���ه‌ر‌ڕای‌گشتی‌و‌

ملمالنێیه‌‌سیاسییه‌كان‌له‌‌ئه‌مریكا:تۆماس جێفرس������ۆن یه كێك له الیه نگرانی ئازادیی ڕاگه یاندن بوو. جێفرس������ۆن وته یه كی به ناوبانگی هه یه كه ده ڵێت: "ئه گه ر بڕیار بده ین كه یا ده وڵه تێكی به ب������ێ ڕاگه یاندنمان هه بێت یان ڕاگه یاندنێك������ی بێ ده وڵه ت، ئه وه م������ن به بێ دوودڵی، دووه میان هه ڵده بژێرم." ڕاگه یاندنی گشتی و ئامرازه كانی وه كوو رۆژنامه ، كتێب، گۆڤار، ڕادیۆ، ته له فزیۆن و ئینترنێت به هۆی كاریگه رییانه وه له س������ه ر شێوازی بیروڕای جه ماوه ر، گرنگیی تایبه تییان هه یه و ده توان������ن واقعێكی تایبه ت له ژیانی سیاس������ی و كۆمه اڵیه تیدا بخوڵقێنن، ڕۆژنامه ش ل������ه ئه مریكا یه كێكه له گرینگترینیان. بۆ نموون������ه : ڕۆژنامه ی نیۆیۆرك تایمز، به ه������ۆی ئه وه ی یه كێكه له به ناوبانگتری������ن ڕاگه یاندنه كانی ئه مری������كا، كاریگه ریی تایبه تی له س������ه ر ڕاگه یاندنه كانی تری ئه مریكیدا هه یه و له كۆتایی هه ر ڕۆژێكدا بابه ته كانی خۆی بۆ هه زاران ڕۆژنامه ، ڕادیۆ، ته له فزیۆن و ڕێكخراوه كان������ی ه������ه واڵ ده نێرێت. بێرن������ارد كوهن ده ڵێت: "ڕاگه یاندن له وانه یه به ئێمه نه ڵێت كه چۆن بیر بكه ینه وه ، به اڵم

وامان لێ ده كات، كه بیر له چ شتێك بكه ینه وه .ل������ه ڕوانگه ی "كاس������تێلزه وه " ل������ه كۆمه ڵگ������ه ی ئیمرۆكه دا، سیاسه ت به مانای سیاسه تی ڕاگه یاندنه و ڕاگه یاندن زه مینه ی گه مه ی سیاس������ه ت و بواری گش������تییه ، كه تیایدا هێز نمایش ده كرێ������ت و دادوه ری ده رباره ی ده كرێ������ت، چونكه ڕاگه یاندن

به هۆی ئه وه ی كه ژیانی س������یمبۆلێكی ئێمه ن، له سه ر ئاگایی ئێمه كاریگه رن و ڕه فتاری ئێمه دیاری ده كه ن، که ره سه ی خاو ده س������ته به ر ده كه ن كه زه ینی ئێمه ی لێ دروس������ت ده كرێت و زه ێنمان كاری پێ ده كات، هه روه ها ئه زموونی ئێمه له واقعییه ت ده گۆڕێت و كاریگه ری له سه ر بزووتنه وه كۆمه اڵیه تییه كان هه یه به تایب������ه ت "ئینترنێ������ت" و، له الیه كی تریش������ه وه ده توانێت بۆ

خراپه كاری و تیرۆر به كار بێت.

به‌شی‌چواره‌مڕای‌گشتی‌و‌ڕاگه‌یاندن‌و‌

كاریگه‌ری‌له‌سه‌ر‌دروستكردنی‌بڕیاری‌سیاسی‌له‌‌ئه‌مریكادا

ڕای‌گش���تی،‌ڕاگه‌یاندن‌و‌بواری‌سیاسه‌تی‌ده‌ره‌وه‌:

ڕای گش������تی و ڕاگه یاندن������ه كان له ئه مری������كا له ڕووی كاریگه رییه وه له س������ه ر سیاسه تی ده ره وه ی ئه مریكادا ڕۆڵی به رچاویان هه یه . ڕای گش������تی و ڕاگه یاندنه كان له ئه مریكا هه م له ڕووی واتاسازی و هه م داڕشتن و جێبه جێكردنه وه ڕۆلی������ان هه ی������ه ، هه روه ه������ا ڕای گش������تیی ئه مریكی ڕۆڵی "رێنیشانده ر"، "به ربه ست" و "ئاسانكاری" ده گێڕێت. وه كوو:- ڕێنیشانده ر: بۆ نموونه سه رکۆمار "جێمی كارتێر" له ساڵی ١٩٨٠دا كه گه مارۆی هه نارده كردنی گه نمی له دژی سۆڤیه ت دانابوو، )له كاتی شه ڕی سۆڤیه ت و ئه فغانستان( له به ر هۆی گوشاری ڕای گشتی كه دژی ئه و بوو، هه وڵیدا

هه ڵیبوه شێنێته وه .- به ربه س������ت: بۆ نموونه ی ڕای گشتیی ئه مریكی پاش س������اڵی ١٩٦٨ له گه ڵ كۆتایی هاتنی ش������ه ڕی ڤێتنام بوو،

گوشاریان خسته سه ر حكوومه ت بۆ كۆتایی شه ڕ.- ئاس������انكاری: بۆ نموونه ڕای گشتیی ئه مریكی له كاتی به بارمته گرتنی دیپلۆماته ئه مریكییه کان له ئێران و هه ڵبژاردنی سه رکۆماریی ئه مریكا، ڕۆناڵد ڕێگان توانی له م ده رفه ته كه ڵك وه ربگرێت و ده نگی خه ڵك به ده س������ت بهێنێت. یه كێكی تر له كاریگه رییه كانی ڕاگه یاندن له س������ه ر بڕیاری ده سه اڵتدارانی ئه مریكا شه ڕی ڤێتنام بوو، كه ڕاگه یاندنه كانی به پیشاندانی ناڕه زایه تیی جه ماوه ر، هه روه ها گواس������تنه وه ی دیمه نه كانی شه ڕ له ساڵی ١٩٧٢ وایان كرد، كه له ساڵی دواتردا ئه مریكا

كۆتایی به شه ڕ بهێنێت.

Page 11: Govar h 32

11 ئاداری 2013

پاش هێرش������ه تیرۆریستییه كانی س������اڵی ٢٠٠١ له ١١ی س������ێپته مبه ر، ڕاگه یاندنه كانی ئه مریكی هه موو هه وڵی خۆیان خس������ته گه ڕ بۆ ئه وه ی كه موس������ڵمانان ش������ه ڕی دژه تیرۆر به شه ڕی دژی ئیس������الم نه زانن و كۆمه ڵێك فیلم و به رنامه ی تایبه ت دروستكران و له ڕاگه یاندنه كانی ئیندونیسیا، مالیزیا، پاكستان و كویت باڵوكرانه وه . یه كێكی تر له كاریگه رییه كانی ڕای گشتی له سه ر ئیداره ی ئه مریكی و دروستكه رانی بڕیار، بابه تی كش������انه وه ی هێزه كانی ئه مریكا له عیراق بوو. به پێی ڕاپرس������ییه كان، ناڕه زایی خه ڵك و ئاماره كانی ناوه نده كانی ڕاپرس������ی ئه وه یان ده رده خس������ت، بۆ نموونه : دامه زراوه ی "فۆرد" له س������ه ر متمانه ی هاوواڵتیانی ئه مریكی به سیاسه تی ده ره وه ی ئه مریكا، یه كه م جار له ساڵی ٢٠٠٥دا ڕاپرسییه كی ئه نجام دا، ده ریخس������ت كه ڕای گش������تیی ئه مریكی له گه ڵ

كشانه وه ی هێزه كانی ئه مریكا له عیراقدایه . ڕاگه‌یاندن،‌ڕای‌گش���تی‌و‌كاریگه‌ری‌له‌سه‌ر‌

سیاسه‌ته‌‌گشتییه‌كان‌له‌‌ئه‌مریكادا:‌له ڕووی كاریگه ریی ڕاگه یاندن له س������ه ر ڕای گش������تی ده توانین بڵێی������ن: ئه مڕۆکه )٩٠%( ل������ه خه ڵكی ئه مریكی، ته له فزیۆن به باشترین سه رچاوه ی وه ده ستهێنانی زانیاری ده زانن. زۆربه ی هاوواڵتیان������ی ئه مریكی بینه ری یه كێك له كه ناڵه كانی "فاكس نیوز"، "س������ی ئێن ئێن" و یا یه كێكی تر له كه ناڵه ئه مریكییه كانن و، له ڕێگه ی ڕۆژنامه ، ئینترنێت و

ڕادیۆوه شیكردنه وه ی بابه ته كان به ده ست دێنن.یه كێك������ی تر له كاریگه رییه كانی ڕاگه یاندن له س������ه ر ڕای گشتی و سیاسه تی ناوخۆ له ئه مریكا كۆنترۆڵی ڕاگه یاندنه كانه و به رژه وه ن������دی" "گرووپه كان������ی "لۆبیی������ه كان"، له الی������ه ن "گوش������ار"ه کانه وه بۆ نموون������ه : لۆبی جووله ك������ه یه كێكه له به هێزترینی������ان ك������ه ده توانێ������ت ب������ه كۆنترۆڵ������ی كه ناڵ������ه جۆراوجۆره كانی ڕاگه یاندن كاریگه ری له سه ر ڕای گشتی و دواتریش بڕیاره سیاسییه كانی تایبه ت به ئیسرائیلدا هه بێت.

ده‌ره‌نجام:له م سه رده مه دا به هۆی كاریگه رییه كانی به جیهانیبوون، شۆڕش������ه كانی ته كنه لۆژی������ای زانیاری، هه روه ها پرس������ه پڕبایه خه کانی وه كوو دیموكراس������ی، مافی مرۆڤ، ئازادییه

گش������تییه كان و...، حكوومه ته كان ناتوانن بایه خ نه ده ن به كاریگه رییه كانی ڕای گشتی، به تایبه ت به هۆی په ره سه ندنی ئامرازه جۆراوجۆره كانی ڕاگه یاندن و شه پۆله كانی زانیاری

كه هیچ سنوور و به ربه ستێك ناناسن. حكوومه تی ئه مریكی و دروستكه رانی بڕیار له ئه مریكا، به هۆی بابه ته كانی په یوه س������ت به سیس������ته می سیاسی، ده ستوور، سه روه ریی یاسا، هه ڵبژاردن، كێبڕكێی حیزبی، ئازادییه گشتییه كان، ئابووریی بازاری ئازاد و جۆراوجۆریی س������ه رچاوه كانی ه������ه واڵ و زانی������اری و، بوون������ی لۆبی و گرووپه كانی گوشار و به رژه وه ندی، له ژێر كاریگه ریی ڕای گش������تی و ڕاگه یاندندان. له به ر ئه وه به بایه خه وه ده ڕواننه ڕاگه یان������دن و ڕای گش������تی، هه روه ها ه������ه وڵ ده ده ن كه خۆیشیان له ڕێگه ی ڕاگه یاندنه وه كاریگه ری دروست بكه ن

بۆ دروستكردنی ڕای گشتیی ئامانجدار.ناوه نده كانی دروستكردنی بڕیار له ئه مریكا داواكاریی تاكه كان له چوارچێوه ی ئازادییه گشتییه كان و ڕای گشتی له به رچاو ده گرن و ته نانه ت ڕاگه یاندنه كان به مه به س������تی كاریگه ریی خس������تنه سه ر بیر و هه ست و ڕای هاوواڵتیان به كار ده هێنن، بۆ دروس������تكردنی ڕای گش������تیی به هێز به مه به س������تی پاڵپشتی له سیاس������ه ته كانیان و به تایبه ت له كات������ی هه ڵب������ژاردن و ده ركردنی ه������ه ر بڕیارێكی گرینگ، پێویس������تیان به م ڕاگشتییه هه یه . به تایبه ت له چوارچێوه ی به رژه وه ندییه جیاوازه كان و به رژه وه ندییه نه ته وه ییه كاندا كه ده بێت هاوسه نگییه ك دروست بكه ن، ئه وه ش سه ره ڕای پرسه كانی په یوه ست به ئاسایشی نه ته وه یی له پاش ١١ی سێپتێمبه ر، به اڵم س������ه ره ڕای هه موو هه ڕه شه كانی تیرۆر، ئێستاكه ئه مریكا له بواری كاری ڕاگه یاندن و وه ده ستهێنانی زانیاری و ده ستپێراگه یش������تن به س������ه رچاوه ی زانیاری، یه كێكه له ئازادترین واڵتان له جیهان كه كه مترین سنوور بۆ ئه م كاره هه یه . هه روه ها ئه م بایه خه ی ڕای گش������تی و ڕاگه یاندن، الیه نێكی به رجه سته ی دیموكراسیی ئه مریكییه ، چ له ده ستوور و یاساكان و چ له پراكتیكدا. له ئه مریکا، ڕای گش������تی به یه كێك له پرس������ه گرنگه كانی پڕۆس������ه ی

دروستكردنی بڕیار داده ندرێت.

تێبینی:‌١- په رویز ڕه حیم قادر مامۆستا له زانکۆی سه الحه دین/ هه ولێر – کۆلێژی یاسا و ڕامیاری به شی زانسته ڕامیارییه کانناوی توێژینه وه : كاریگه رییه كانی ڕاگه یاندن و ڕای گشتی له سه ر دروستكردنی بڕیار "ویالیه ته یه كگرتووه كانی ئه مریكا" وه ك نموونه

٢- ئه مه ی لێره دا چاپ کراوه ، به شێکه له و توێژینه وه یه .

Page 12: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(12

ل������ه واڵته رۆژاوایییه كان������دا دابینكردنی مافی ده نگدانی ژنان به مێژوویه كی س������ێ سه د س������اڵه تێكه ڵ به هه وڵ و ملمالنێ بووه . گه رچی له هه ڵبژاردنه جۆراوجۆره كانی ئه م واڵتانه دا ده نگدانی ژنان ئه مڕۆ ئاس������ایییه ، به اڵم له بواری

خۆپااڵوتنی ژناندا به شی ناڕێكیی هه ر ماوه .له س������ه ده كانی ناوه ڕاس������ت، له واڵتانی ڕۆژاوایی و به تایبه ت له ئه ورووپادا، بنه ماڵه و سوڵتانه كان حكوومه تییان ده كرد، ئاس������ایی بوو كه له بنه ڕه ت������دا مافی هه ڵبژاردن و

خۆپااڵوتن، نه بۆ پیاوان و نه بۆ ژنان له گۆڕێدا نه بێت.له كۆتایی )شۆڕشی مه زن(ی ساڵی ١٦٨٨ له بریتانیا، كه سیس������ته می په رله مانی س������ه قامگیر بوو، ئه م پرس������یاره هاته کایه وه ، كه ده بێت چ كه سانێك له هه ڵبژاردنی نوێنه رانی خه ڵك، ش������ه ریك و خاوه ن ماف بن؟ له س������ه ره تادا مافی هه ڵبژاردن

به شێك له پله و گرێدراوی چینایه تیی هاوواڵتیان بوو. پاشاش ده س������ه اڵتی ئه وه ی هه بوو كه هاوواڵتیانی بكاته خاوه ن ماف یان ئه و مافه بس������تێنێته وه . ئێستا ئه م ئه زموونه له ئه ورووپادا جێی سه رسۆرمانه ، به اڵم له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاست بۆ نموونه

له ئیماراتی یه كگرتوودا، تا ڕاده یه ک باوه .له ڕه وتی شۆڕش������ی فه ره نساش������دا، هه ڵبژاردن و مافی هه ڵب������ژاردن بوو ب������ه بابه تێكی ت������ه وه ری. به یاننامه ی مافی مه ده نی له م شۆڕشه وه سه رچاوه ی گرتووه ، به اڵم بچووكترین

ئاماژه به مافی ژنان و له وانه ش مافی ده نگدانیان نه كات .ئه م پرس������ه بوو به هۆی ئه وه ، كه خاتوو )ئه لیمپ دگوژ( شانۆنووس و له یه كه مین فێمێنیسته كانی جیهان، له ساڵی ١٧٩١دا باڵوكراوی مافی هاوواڵتیی خۆی بنووس������ێت، كه به پێچه وانه ی به یاننامه ی مافی هاوواڵتی و ده س������تووری

ژنانی ئه ورووپا؛ له مافی ده نگدانه وه تا سه ختیی

خۆپااڵوتن*‌و:‌سنۆبه‌ر‌ته‌یب

Page 13: Govar h 32

13 ئاداری 2013

گشتیی په س������ه ندكراو که له الیه ن پیاوه شۆڕشگێڕه کانی فرا نس������اوه نووس������رابوو، جه ختێكی تایبه تی له سه ر مافی ژنان کردبوو. به هه ڵستكاری و هه وڵه كانی له و سه رده مدا، ئه نجامێكی ئه وهای به ده س������ت نه هێنا و له كۆتاییشدا به

گیوتین سه ری په ڕێندرا.ئه م ئیعدامه ته نیا له به ر هۆی به رهه ڵستكارییه كه ی به دژی ژاكۆبینه شۆڕشگێڕه کان و سه رۆكه که یان )ڕۆبسپێر( نه بوو، به ڵك������و هه وڵه كه ی هێنانی ژنان ب������ۆ ناو گۆڕه پانی سیاسی و كۆمه اڵیه تی بوو، كه له خاوه ندارییه تیی پیاواندا

بوو. ئه مانه ببوون به که ره سه ی دژی ئه و.

به‌ربه‌ره‌كانیی‌قورس‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌مافی‌ده‌نگدانی‌ژنان

ل������ه زۆربه ی واڵت������ه ئه ورووپییه كان، خه ب������ات بۆ مافی ده نگدانی ژنان له ڕاستیدا تێكه ڵ به هه وڵی به ده ستهێنانی هه موو هاوواڵتیان بۆ مافی ده نگدان بوو. به و شێوه یه، له م واڵتانه دا ژن������ان و پیاوان له یه ك كات������دا مافی ده نگدانیان به ده س������ت هێنا. به اڵم له باره ی ژنانیشه وه ، زیاتر له وه كه پرسه كه به مافی ده نگدانه وه په یوه ست بێت، بۆ یه كسانیی ژن و پیاو له گۆڕه پانی سیاسی و كۆمه الیه تی ده گه ڕایه وه ، كه ئه مه یش������یان بابه تێكه تا ڕاده یه ك بواری سیاس������ی و

كۆمه الیه تیی واڵته جۆراوجۆره کان ده گرێته وه .ژماره یه ك له واڵته ئه ورووپایییه كان، هه ڵوه ش������اندنه وه ی په یوه ندیی ماف������ی كۆمه اڵیه تی و سیاس������ی به گرێدراوی چینایه تیی������ه وه ، ئاس������انتر ب������وو له به ده س������تهێنانی مافی ده نگدان������ی ژنان. ئه مه ب������ه تایبه ت له وه وه س������ه رچاوه ی ده گرت، كه زۆربه ی سیاسه توانانی پیاو و ئه ندامانی نێری چینی ده سه اڵتدار، له پاشهاتی یه كسانیی ژن و پیاوان له ب������واری سیاس������ی و هه ڵوه ش������اندنه وه ی پاوانی خۆی له م بواران������ه دا، ئه وه نده دلخوش نه بوون، ی������ا به پێی نه بوونی تێگه یش������تن و بنه مای خۆی نیگه رانی ئ������ه وه بوون، كه له هه ڵبژاردندا ژنان هه ڵسوكه وتێكی پێشبینی نه كراو له خۆی پیش������ان بده ن و، ئه و حزبه هه ڵبژێ������رن كه پێكهاته ی باوی

سیاسی و پاوانی حزبه نه ریته كان تێك بده ن.به ڵگه و ڕوونكردنه وه ی جیاوازیان بۆ ئه م پرسه ده هێنایه گ������ۆڕێ. ب������ۆ نموونه ل������ه س������اڵی ١٩٠٩ له س������ه روتاری ڕۆژنامه یه كی گرنگی ئه ڵمانیدا هاتبوو: بێبه شكردنی ژنان له مافی ده نگدان بۆ ئه وه نا گه ڕێته وه ، كه ژنان و پیاوان له ب������واری ئه قڵییه وه جی������اوازن، به ڵكوو له وه وه س������ه رچاوه

ده گرێ������ت كه ژنان مه یلی سیاس������ه تیان نیی������ه و، كه مترین ئه زموونیان له بواره سیاس������ی و كۆمه اڵیه تییه کاندا هه یه . ئه و سه روتاره نیش������انه ی ئه م بێهێزییه ی ژنان و سه ره نج نه دانیان به وتاره سیاس������ییه کانی رۆژنام������ه كان داده نا و ئاماژه یان به بیرۆڕای كه سانێك ده کرد: چونكه ژن ناچێته خزمه تی سه ربازییه وه ، بۆیه به پێی پێویست گیانی خۆی له ڕێگه ی نیش������تمان به خت ناكات و نابێ������ت مافی ده نگدانی هه بێت. الیه نگرانی مافی ده نگدانی ژنان له ژێر گوش������اری ئه م به ڵگان������ه وه ده یانگوت، خولی خزمه تی س������ه ربازی له

بواره كۆمه اڵیه تییه کاندا بۆ ژنان ڕێك بخه ن.

ده‌وڵه‌ت‌كرده‌وه‌ی‌ئاسایی‌ئه‌نجام‌داوه‌له وانه یه ئه م جۆره بیركردنه وه بوو كه بۆته هۆی ئه وه ، كۆنتری������ن حزب������ی سۆس������یالدیموكراتی جیه������ان، حزبی سۆس������یالدیموكراتی ئه ڵمانیا، س������ه ره ڕای ڕوونكردنه وه ی پێویس������تیی به ده س������تهێنانی مافی ده نگدان ب������ۆ ژنان له به رنامه ی س������اڵی ١٨٩١ی خۆیدا، له ب������واری كردارییه وه هه وڵێكی ئه وت������ۆی بۆ به دیهێنانه كه ی نه داوه . ئه م حزبه له س������اڵی ١٩١٨دا، هێزی س������ه ره كیی ده وڵه ت������ی ئینتیقالیی ئه ڵمانیای به ره و كۆماری پێكهێنا. به پێی به ڵگه كان حزب له ژێر گوش������اری ئه و هێزانه ی كه چه پترن، خۆپێش������اندانی ئاش������تیخوازانه و ج������ار توندوتیژانه ده ك������ه ن، له یه كه مین ده س������تووری خۆیدا یه کێک له خاڵه کانی بۆ جێبه جێكردنی

مافی ده نگدانی بۆ ژنان و پیاوان ته رخان كرد.)ئێ������دوارد دێڤید( یه كێ له س������ه رۆك حزبه كان كه س������ه ر به الیه ن������ی ڕێفۆرمخ������واز بوو، ل������ه وتارێكی مێژووی������ی له هه مان سه رده مدا ده ڵێت: گه رچی مافی ده نگدان بۆ ژنان له به رژه وه ندیی ده سه اڵتی حزب ته واو نابێت، له وانه یه ژنانیش ده نگی خۆیان بۆ به رژه وه ندی������ی حزبه كانی ت������ر )زیاتر مه زهه ب������ی( ده خه نه ناو سه ندووقه كانه وه ، به اڵم ده بێت پرسه كه له درێژخایه ندا ببینرێت

و ڕێگه بكرێته وه تا هێزه كان ئارام بگرنه وه .یه كێ له ژنه به ناوبانگه کانی سۆسیالدیموكراتی ئه ڵمانیا )م������اری یوخاچ(، ك������ه یه كه می������ن هه ڵبژێ������ردراوی ژن له ئه نجومه نی نه ته وه یی ئه ڵمانیادا بوو، له وتارێكی به ناوبانگ له سه ر س������ه كۆی ئه م ئه نجومه نه وه وتی: )ژنان به مانای باو، نابێت سوپاس������گوزاریی ده وڵه تی ئینتیقالی بکه ن، بۆیه ئ������ه م ده وڵه ته مافێكی ب������ه ژنان ن������ه داوه ، به ڵكوو كارێكی ئاس������ایی و باوی ئه نج������ام داوه و مافێكی كه به ناحه ق له

ژنان زه وت كرابوو ، بۆیانی گه ڕانده وه .(

Page 14: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(14

وه‌رچه‌رخان‌له‌‌هه‌لسوكه‌وتی‌هه‌ڵبژاردنی‌ژناندا

كات������ێ كه یه كه مین هه ڵبژاردنی ئه ڵمانیا له ١٩ی كانوونی دووه می س������اڵی ١٩١٩، به به شداریی هه موو ژنان و پیاوان به ڕێوه چوو، به پێچه وانه ی س������اڵی ١٩١٢ بوو، كه ته نیا ١٤ ملیۆن پیاوی گرێدراو به چین و گرووپه ده سنیشانكراوه کان به ش������دارییان كردبوو، ٤٠ ملیۆن هاوواڵتی له وانه ش ٨٢%ی ژنان������ی خاوه نی مافی ده نگ������دان، ده نگی������ان دا. به تایبه تی چه ش������نی هه ڵبژاردنی ژنان به ڕاستی پارسه نگی ده سه اڵتی باوی ت������ا ڕاده یه كی زۆر له ئه نجومه ن تێك������دا و حزبه كانی خاوه ن تێڕوانینی مه زهه بییش، ژماره یه كی زۆر كورسییان له ئه نجومه ندا به ده ست هێنا. كه واته هه رچه نده ئه م دیارده یه بۆته هۆی به رزبوونه وه ی خۆوش������یاریی ژن������ان، فێركردن و یه كسانیی مافیان باش كرد، به اڵم له کرده وه دا له به رژه وه ندیی حزب������ه ب������او و ناپارێ������زكاره كان ته واو بوو، ب������ه جۆرێك كه پارێزكاران به پێویس������تییان زانی، بۆ به ده ستهێنانی به شی زیاتری ده نگه كانی نیوه ی دانیش������تووانی واڵت، س������ه رنجی زیاتر به ماف و خواس������ته كانی ژنان له كۆمه ڵگه ی مۆدێرنی ئه مڕۆ ب������ده ن و، له ڕوانگ������ه ی پاڕێزكارانه و ت������ا ڕاده یه ک

مه زهه بییانه ی خۆیان له م بواره دا دوور بكه ونه وه .به به ده س������ه اڵت گه یش������تنی ناس������یۆناڵ سۆسیالیسته كان )نازییه کان( له ساڵی ١٩33 له ئه ڵمانیا، مافی خۆپااڵوتنی ژنان

سه ندرایه وه و جارێكی تر دوای شه ڕ ئه م مافه زیندوو بۆوه .

ئه‌ڵمانیا‌یه‌كه‌مین‌واڵت‌نه‌بووب������ه اڵم ئه ڵمانیا یه كه مین واڵت ل������ه ئه ورووپا و ڕۆژاوادا نه بوو ، كه مافی ده نگدانی ژنانی به ڕێوه بردبوو. له ویالیه تی )نیۆجێرس������ی(ی ئه مریكا، له س������اڵی ١٧٧٦دا ژنان بوونه خاوه ن مافی ده نگدان، كه جارێكی تر دوای 3٠ س������اڵ ئه م

مافه یان لێ سه ندنه وه .یه كه می������ن ناوچه كه به ش������ێوه یه كی جێگیر، ژنان مافی ده نگدانیان به ده س������ت هێنا، )پیت كرن( له ئوو قیانووس������ی ئارام بوو و له ساڵی ١٨3٨دا ئه م مافه جێبه جێ كرا. )پیت كرن( هێش������تاش ب������ه کۆڵۆنی������ی بریتانی������ا ده ژمێردرێت. )وایۆمینگ( له ویالیه ته کانی ڕۆژاوای ئه مریكا، ناوچه یه كی تر ب������وو كه مافی ده نگدان������ی ژنان له وێ������دا هاته دی. له نیوزیله نداش له س������اڵی ١٨٩3، له س������ه رده مێكدا بوو كه هێشتا به ش������ێك له بریتانیا ده ژمێردرا ، ژنان بوونه خاوه ن مافی ده نگدان، به اڵم دوای ٢٧ س������اڵ مافی خۆپااڵوتنیان

به ده ست هێنا. ئوسترالیاش له ساڵی ١٩٠٢، كاتێ كه تازه سه ربه خۆیی له بریتانیاوه به ده ستهێنا بوو، مافی ده نگدانی

ژنان جێبه جێ كرا.یه كه می������ن واڵتی ئه ورووپای������ی فینله ندا ب������وو، كه مافی ده نگدانی ژنان له س������اڵی ١٩٠٦دا به ڕه سمی ناساند. له سێ واڵتی تری باكووری ئه ورووپا نۆروێژ، دانمارك و سوێد به دوای یه كه وه له ساڵه كانی ١٩١3، ١٩١٥ و ١٩٢١ مافی ده نگدان بوو به یاس������ایی و كه وته بواری جێبه جێكردنه وه . رووسیا )یه كێتی سۆڤیه ت( له س������اڵی ١٩١٧ گه یشته ئه م پڕۆسه یه و دوای سێ ساڵ ئه مریكا له گشت ویالیه ته كانی خۆی مافی ده نگدانی ژنانی جێبه جێ کرد. گه رچی بریتانیا له س������اڵی ١٩١٩دا به شێوه یه كی سنووردار ئه م مافه ی به ڕه سمی ناساند، به اڵم له س������اڵی ١٩٢٨دا بوو، که ته واوی

ژنانی ئه و والته بوونه خاوه نی مافی ده نگدان.

شه‌ڕێك‌كه‌‌بوو‌به‌‌هۆی‌كرانه‌وه‌تێكۆشان بۆ مافی ده نگدانی ژنان له بریتانیا مێژوویه كی دوورودرێ������ژی هه یه و، كه بۆ ناوه ڕاس������ته كانی س������ه ده ی نۆزده ه������ه م ده گه ڕێت������ه وه . یه كه می������ن ئه نجومه ن������ی ژنانی به رگریكاری مافی ده نگدانی ژنان، له ساڵه كانی چلی ئه و سه ده دا ده ستیان به باڵوكردنه وه ی باڵڤۆك و به یاننامه له م

بواره دا كرد.بیست ساڵ دواتر )جۆن ستیوارت میل( له دامه زرێنه رانی لیبرالیس������م، له گه ڵ )ڕیچ������ارد پانك هۆرس������ت( نوێنه ری ئه نجوم������ه ن، خوازیاری مافی ده نگدان������ی ژنان بوون. له م س������ااڵنه دا ژنانی س������ه ڵت و بێوه ژنی سه رتر له سی ساڵ، مافی به ش������داریكردنیان له هه ڵبژاردنی ش������اره وانییه كاندا هه بوو، به اڵم بۆ ژنانی هاوس������ه ردار سه رپه رش������تیكردنی

ده نگدانیان له ئه ستۆی پیاوانیاندا بوو.له سه ره تای سه ده ی بیسته م، بزووتنه وه ی به رگیركه رانی ماف������ی ده نگدانی ژنان له بریتانیا )س������افرۆجێت(ه كان، تا سنووری پێكهه ڵپڕژان له گه ڵ پۆلیس و به ڕێوه به ره پایه به رزه حزب������ی و هه ن������دێ ك������رده وه ی توندوتیژانه ی������ی تر، دژی باڵه خانه كان و دامه زراوه ده وڵه تییه كانیش كرا و ژماره یه ك له ئه ندامانیان به ند یان ده ستبه سه ر كران، بێ ئه وه ی كار له س������ه ر فكری كۆڕوكۆمه ڵ و چینی ده سه اڵتداردا بێنێته کایه وه . ئه وان ته نانه ت ئاماژه یان به و كرده وه ی ژنان كرد، تا ئه وان به هه ستیار و خاوه ن مێشكێكی الواز و نه بوونی لێهاتووی بۆ به شداریكردن له كاروباری سیاسیدا بناسێنن

Page 15: Govar h 32

15 ئاداری 2013

و، مافی ده نگدانیش بۆ ژنان به شتێکی مه ترسیدار بزانن.به ده س������پێكردنی ش������ه ڕی یه كه می جیهانی و چوونی پی������اوان بۆ به ره ی ش������ه ڕ، ئه مه ژنان������ی بریتانیا بوون، كه زۆربه ی به رپرس������یاره تیی سیاس������ی و كۆمه الیه تییان له م واڵته دا گرته ئه ستۆ و ، دوای كۆتایی شه ڕیش ڕێگه یان نه دا ئه م گه شه کردنه یان به بێ کارتێکه ریی بمێنێته وه . به م جۆره بوو كه له س������اڵی ١٩١٩ ژنانی به ریتانیا به ش������ێوه یه كی سنووردار بوونه خاوه ن مافی ده نگدان و ٩ ساڵ دواتر ئه م

مافه یان به ته واوی وه رگرت.

ترسی‌الیكه‌كانی‌فه‌ره‌نسا‌له‌‌مافی‌ده‌نگدانی‌ژنان

له گه وره واڵتانی تری ئه ورووپا واته فه ڕه نس������ا، سه ره ڕای پێشه نگی له ئازادیدا، مافی ده نگدانی ژنان به سه ختی و دره نگ به ده س������ت هات. دوای هه وڵه بێ ئاكامه كانی )ئه لیمپ دگوژ( له ساڵه كانی شۆڕش������ی فه ره نسا، خه بات و جموجۆڵی جیاواز بۆ جێبه جێكردن������ی ماف������ی ده نگدان������ی ژن������ان، وه كو س������یمبۆل و ڕێگه خۆشكه ر بۆ مافی یه كسانیی ژن و پیاو به ڕێوه چوو. ئه گه ر له سه ده ی ١٨ و سه ره تا كانی سه ده ی نۆزده هه مدا، گرێدراویی ئابووری������ی ژن������ان ل������ه فه ره نس������ا به هانه یه ك بوو ب������ۆ نه بوونی س������ه ربه خۆیی له هه ڵس������وكه وتی هه ڵبژاردنیان و له كۆتاییدا له مافی ده نگدان بێبه ش������بوون، له س������اڵه كانی كۆتایی س������ه ده ی نۆزده هه م و سه ره تا كانی سه ده ی بیسته مدا، بۆچوونی الیكه كان ئه وه بوو: چونكه زۆربه ی ژنان له ژێر كاریگه ریی که نیس������ه دان، له وانه یه دانی ماف������ی ده نگدان به وان )ژنان(، زیان به بنه مای كۆم������اری الیكی فه ره نس������ا بگه یه نێت. به اڵم له ڕه وتی ش������ه ڕی دووه م������ی جیهانیدا، پێش������كه وتنی ژنان له گش������ت بواره كان به جۆرێك بوو، كه ده وڵه تی ژنه راڵ )دۆگۆڵ( له ساڵی ١٩٤٤ به بێ

به اڵم و ئه گه ر، مافی ده نگدانی بۆ ژنان به ڕه سمی ناساند.دوسییه ی به ڕه سمی ناساندنی مافی ده نگدانی ژنان له ئه ورووپ������ادا، هه ر له م چاره کی س������ه ده ی پێش داخرا. له پورتووگال له ساڵی ١٩٧٦دا، واته كه مێك دوای ڕووخانی حكوومه تی دیكتاتۆریی )ساالزار(، مافی ده نگدان به ژنان درا. ل������ه سویس������را ئه م مافه له س������اڵی ١٩٧١ له هه ندێ ویالیه ت������ه كان )كانت������ون(ه كان، جێبه ج������ێ ک������را، ب������ه اڵم جێبه جێكردنیان له سه رتاس������ه ری واڵت تا س������اڵی ١٩٩٠ درێژه ی هه بوو. )لیختنش������تاین(یش له ساڵی ١٩٨٤ مافی

ده نگدانی ژنانی به یاسایی كرد.

ملمالنێیه‌ك‌كه‌‌هێشتا‌كۆتایی‌نه‌هاتووه‌:-گه رچی ئیتر ماف ده نگدانی ژن������ان له ئه ورووپادا بۆته شتێكی ئاسایی، به اڵم ژماره ی نوێنه رانی ژن له گه وره ترین واڵتان������ی ئه ورووپ������ا پیش������ان ده دات، كه هێش������تاش هه ر خۆپاالوت������ن له بواری مافی ژن������ان، كه موكورتیی به رچاوی هه یه . بۆ نموونه له هه ڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٢ی په رله مانی فه ره نسادا، له )٢٦٤١( كه س له پاڵێوراوان، )٤٠%(یان ژن بوون، به اڵم ژنان ته نیا ١٨%ی كورسییه كانی ئه نجومه نیان به ده س������ت هێنا. ل������ه ئه نجومه نی فیدراڵی������ی ئه ڵمانیا ئه م

ژماره یه ، 3٢% و له ئه نجومه نی بریتانیا ٢٢% ه .گه رچی ژماره ی نوێنه ری ژن له باكووری ئه ورووپا به رزتر و به رچاوتره ، به تایبه ت له سوید و فینله ندا، مه ودایه كی كه م له نێوان یه كس������انیی ژن و پیاو له م ب������واره دا هه یه ، به اڵم له ناوچه ی باش������وور و ڕۆژهه اڵتی ئه ورووپادا، ئه م ڕێژه یه زۆر ناڕێكه . ڕاس������پارده ی یه كگرتووی ئه ورووپا، هه روه ها هه وڵه نه ته وه یییه كان له هه ن������دێ واڵتان بۆ له به رچاوگرتنی كۆتا له لیس������تی هه ڵبژاردن������ی حزب������ه كان و ڕێ������ژه ی دیاریك������راوی كورسییه كانی په رله مان بۆ ژنانه . ئه م ڕێكارانه كه زۆربه یان له ئاستی ڕاسپارده یه ، له ڕوانگه ی پارێزه رانی مافی ژنانه وه جۆرێك وه ك خێرپێكردن وایه ، كه به بڕوای ئه وانه وه دژایه تی له گه ڵ مافی ڕاسته قینه و ئاستی خه باتی ژنان هه یه . ئه مه له كاتێكدایه كه الیه نگرانی )كۆتا( ئه مه بۆ قۆناغه سه ره تایییه کان ب������ه تایبه ت له هه ندێ واڵتان، كه له م بواره دا دواكه وتوویه كی

به رچاویان هه یه ، به كارتێكه ر و به سوود ده نرخێنن.وا وێده چێ دوای ئه وه ، الیه نێك له خه بات و هه وڵه كانی ژنان بۆ یه كس������انیی م������اف، هه روه ها بۆ به ش������داربوونی زیاتری������ان له دامه زراوه سیاس������ییه كانی واڵت و له وانه ش خۆپااڵوتن ل������ه ئه نجومه نه جۆراوجۆره کان������ی واڵتاندا به ش������ێوه یه کی چ������ڕ بمێنێت������ه وه . به تایبه ت ك������ه كارنامه ی ئاماده بوونی ژنان له زۆربه ی په رله مانی واڵته ڕۆژاوایییه کان پیشان ده دات، سه ره ڕای به شی ناڕێكیان له كورسییه كان، به تێکۆش������ان بۆ هه مواركردنی یاس������اكان یا به كارهێنانی په رله مان بۆ ڕۆشنگه ری، تا ڕاده یه ک ڕۆلێكی به رچاویان له

باشبوونی یه كسانی له م كۆمه ڵگه یانه دا هه بووه .

DW.DE : سه رچاوه

Page 16: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(16

*‌ن:‌پاتریک‌کۆکبێرن

کوردانی عێ������راق براوه ی گه وره ی ١٠ س������اڵی دوای ڕووخانی ڕژێمی س������ه ددام تاوه كو حوسێنن. ئه وان خۆشبه ختبوون. چه ند هه فته ی������ه ك به ر له دس������تپێكردنی پرۆسه ی ئازادیی عێراق له ساڵی ٢٠٠3، ئه مریكا به نیازبوو به هاوبه ش������ی له گه ڵ ٤٠ هه زار سه ربازی توركی، له توركیاوه

بێته ناو هه رێمی كوردستانه وه .كوردیش له وه ده ترسان، له وه ڕاڕابوون ئه گه ر سه ربازانی توركیا بێنه ناو هه رێمی كوردس������تان دواتر وه ده رنانیان ش������تێكی مه حاڵ ده بێت. خۆش������حاڵیی ئه و كاته ی ك������وردم له بیره كه په رله مانی توركیا دژی به شداریكردن له جنگی عێراق ده نگی دا. هه ولێ������ر، پایته ختی ك������وردان، جاران وێرانه بوو ، ش������ارێكی هه ژار له گه ڵ دوو پارێزگا كوردییه كه دا وه ك دیفاكتۆیه ك له دوای ١٩٩١ بوونه خاوه نی سه ربه خۆیی. به اڵم باجی ئ������ه م جیابوونه وه یه دابڕان و ه������ه ژاری بوو. چی������اكان ڕووتێنرانه وه و داماڵ������ران له ده رخ������ت و ده وه ن به هۆی

نه بوونی سوته مه نی. ل������ه نێوه ڕاس������تی كێڵگ������ه ی ب������ه مین چێندراودا، له ناو چه ی پێنچوێنی س������ه ر س������نوری ئێ������ران، خه ڵك������م ده بین������ی كه پیش������ه یه كی مه ترسیداریان هه بوو. جۆره مینێك كه پێی ده گوترێت ڤالمارا، له الیه ن

ئه و خه ڵكان������ه وه پووچ������ه ڵ ده كرایه وه و و ته قه مه نی تاوه ك������و هه ڵده وه ش������ێندرا، ئه له منیۆمی ناوه وه ی ب������ه چه ند دینارێك بفرۆش������ن. گۆڕستانی ناوچه كه پڕ بوو له گۆڕی تازه نێ������ژراو و چه ندین هاوواڵتی ئه و گوندانه ش ده ست و قاچیان په ڕیبوو.هه موو ئه وانه به داستانی سه ده كانی نێوه ڕاس������ت ده چن، به ڕوانین له دۆخی ئێس������تای پێنج ملێون ك������ه س له هه رێمی كوردس������تاندا ده ژین. له م كاته دا هه ولێر نێوده وڵه تی فڕۆكه خانه یه ك������ی خاوه ن������ی پێش������كه وتووه و ئاس������مانی شاركه ش به باڵه خانه ی به رز و هۆتێلی پێنچ ئه ستێره ته نراوه . جیا له به شه كانی دیكه ی عێراق، ژیان پارێزراوه و خزمه تگوزاریی كاره باش نیشته جێبوون یه كه ی به رده وامه . نیمچه و مۆڵی نوێ له هه موو شوێنێك ده بینرێن. ده ك������ه ن ب������ه وه ئام������اژه ڕه خنه گ������ران پێش������كه وتنه كه كه متر له وه ی كه به چاو ده بینرێت و سوودی سه ره كیی ئابووریی هه رێمی كوردستان بۆ چینی فه رمانڕه وایه . چاودێرێكی ن������اڕازی گوتی: "ژماره یه كی زۆر هۆتێل������ی نوێمان هه یه ، ب������ه اڵم ته نیا هه وڵب������ده قوتابخانه یه ك������ی گونج������او بۆ منداڵه كانت بدۆزه وه یان نه خۆشخانه یه ك

بۆ كه سێكی نه خۆشت."هه رێم������ی حكوومه ت������ی الیه نگران������ی كوردس������تان ئاماژه ب������ه وه ده كه ن، كه ٥٠ تاوه كو ٦٠ كۆمپانی������ای بیانی له هه رێمی

كوردستان به دوای نه و تدا ده گه ڕێن، هۆتێل و باڵه خانه كانیش پڕن و هه موو هه فته یه كیش شاندی نوێی بازرگانانی توركی، ئه ڵمانی و كه ن������داوی عه ره بی س������ه ر دانی هه رێمه كه ده كه ن. هه رێمی كوردس������تان یه كێكه له و ناوچه كه مان������ه له جیهاندا كه گه ش������ه ی ئاب������ووری به خۆیه وه ده بین������ێ، له كاتێكدا داڕمان و مه نگی دۆخ������ی ئابووری هه موو

جێگایه كی جیهانی ته نیوه .گۆڕانێكی ب������اش ڕووی له و ده وڵه تانه كردووه ، كه ده كه ونه چوارده وری هه رێمی كوردس������تان. من زۆر خۆش������م هات له و ناوچانه كاتێك سه ره تای ٢٠٠3 ده مویست خۆم بگه یێنمه عێراق، تا پرۆسه ی ئازادی ب������ه چاوی خۆم ببینم. له وه دڵنیا بووم كه حكوومه ت������ی به غدا ڤیزای چوونه ناوه وه م ناداتێ به ه������ۆی تووڕه بوونی له و كتێبه ی من و ئه ندریه ی برام ده رباره ی س������ه دام حوسێن نووسیبومان. ئه وه شم ده زانی كه ل������ه هه رێم������ی كوردس������تان پێش������وازیم لێده كرێت، به اڵم گه یش������تنه ئه وێ ئاسان نه بوو، له به ر ئ������ه وه ی له الیه ن ده وڵه تانی توركیا، س������وریا، ئێران و عێراقی سه دام

حوسێنه وه ده وره درابوو.كێش������ه كه بێ چاره س������ه ر دیاربوو تا كورده كان سووریایان ڕازیكرد به وه ی له به رژه وه ندیی ئه وانیشه ، ئه گه ر ڕێگه بده ن هه ندێ ڕۆژنامه نووسی بیانی له سووریاوه كوردس������تان. هه رێم������ی ن������او بێن������ه

كورد براوه سةرسورهينةرةكةية

7

7

Page 17: Govar h 32

17 ئاداری 2013

ڕۆژنامه نووسه كان ده توانن جیهان ئاگادار بكه ن له ناڕه زای������ی كورد به رامبه ر هاتنه ناوه وه ی توركیا بۆ هه رێمی كوردس������تان، ئه و شته ی هه م كورد و هه م سووریاش له

به رامبه ریدا هاوهه ڵوێست بوون. به ره و دیمه شق گه شتم كرد، له وێشه وه به ئۆتۆمبێل بۆ ماوه ی ١٠ کاتژمێر له گه ڵ ئه ندامێك������ی پارتی دیموكرات ڕۆیش������تم بۆ به ڕێوه به رایه تی������ی پۆلی������س له قامش������لۆی باكووری س������ووریا. به ترس������ه وه چاوه رێم ده كرد تا ئه فسه رێكی سووری به هێواشی له ناو فایلێكی ده ستنووسدا ده گه ڕا تاوه كو بزانێ������ت ن������اوی من له گ������ه ڵ ئه وانه یه، كه پێ������دراوه له س������نوور بپه ڕنه وه . ڕێگه یان دواج������ار، په نج������ه ی له س������ه ر ن������اوی من گیرسایه وه و ده س������تبه جێ به ره و كه ناری ڕووباری دیجله كه وتمه ڕێ، دووره ده ست ب������ه به ری ئه و به رییه وه ئه و ناوچه بچووكه بوو، كه به ده س������ت كورده وه بوو. سواری به له مێك بووم كه به مۆتۆڕ ده خرایه كار، به

هێواشی به سه ر ڕووباره كه دا په ڕینه وه .سێ مانگی دواترم له هۆتێلێكی شاری هه ولێر ب������ه ناوی )دمدم( به س������ه ر برد، هۆتێله كه زۆر س������ه رده میانه و ئاسووده نه بوو، به اڵم س������وود ێكی گه وره هه بوو كه ده متوانی هه ر له ژووره كه ی خۆمه وه كه به ئاڕاس������ته ی باشووردا بوو، مۆبایله كه م به مانگی ده س������تكرده وه ببه س������تم، به بێ ئ������ه وه ی پێویس������ت بكات س������ه ر بكه ومه سه ربانی هۆتێله كه وه . خه ڵكی هه ولێر له هیوای ب������وون، دڵه ڕاوكێ������دا دۆخێك������ی ڕووخانی سه ددامیان هه بوو، به اڵم ترسی ئه وه ش������یان هه ب������وو كه توركی������ا له گه ڵ ئه مریكا بێته ناو هه رێمی كوردستانه وه . هه روه ها له وه ش ده ترس������ان كه سه ددام حوس������ێن چه ك������ی كۆمه ڵكوژ ل������ه دژیان به كاربێنێت، وه ك پێشتر و ساڵی ١٩٨٨ له

هه ڵه بجه ئه زموونیان كردبوو. چه ن������د ڕۆژێك به ر له ده س������تپێكردنی

شه ڕی ئازادی، هه ولێر چۆڵكرا، زۆربه یان ڕووی������ان له ناوچه كان������ی ده وروبه ر كرد. ئه وانی������ش ك������ه مابوون������ه وه نایل������ۆن و پالستیكیان ده كڕی بۆ داپۆشینی ده رگا و په نجه ركانی������ان و ڕێگه گرتن له د زه كردنی

گازی ژه هراوی. دواترین هه فته كانی ئاشتی و ئه و كورته ش������ه ڕه ی به دوایاندا هات چه ند ڕووداوێك هاتنه پێشه وه ، كه ده كرا لێیانه وه پێشبینی داهاتووی عێراق بكه یت. یه كه م سه ربازی ئه مریك������ی كه ل������ه عێراق بینی������م، له گه ڵ ش������اندێكی ئه منیی وه زاره ت������ی ده ره وه ی ئه مری������كا هاتب������وو بۆ پاراس������تنی زاڵمای خه لیلزاد، دیپڵۆماتكاری ئه مریكی به ڕه گه ز ئه فغان������ی ك������ه ب������ۆ سه رپه رش������تیكردنی ئۆپۆزس������ێونی الیه نه كانی كۆبوون������ه وه ی عێ������راق هاتبوو. س������ه ربازه ئه مریكییه كان به ڕیز وه ستابوون و به وردی سه ركرده كانی ش������یعه و ك������ورد و ڕۆژنامه نووس������انیان ده پش������كنی. ل������ه و كات������ه دا س������ه ربازێكی ئه مریكی هاواری كرد: "چیدی وێنه مه گرن، ده ی گوێ له من بگرن! ئه مه )پشكنین( بۆ هه موانه و هه ر که سێك نایه وێ بپشكندرێت، با لێره بڕوات!" له و قۆناغدا ئه مریكییه كان زۆر بایه خیان به وه ن������ه ده دا عێراقییه كان

چۆن بیریان لێ ده كه نه وه .ل������ه م ڕۆژگاره دا، هه م������وو ئه مان������ه به مێژووی سه ده كۆنه كان ده چێت. كاریگه ریی ئه مریكا له عێراق سڕایه وه له گه ڵ چوونه ده ره وه ی دوا س������ه رباز له س������اڵی ٢٠١١. توركی������اش له ب������ری ئه وه ی ببێت������ه مایه ی دڵه ڕاوکێ بۆ كورد، بووه ته مایه ی دڵنیایی بۆ كورد له ئه گه ری هه ر هێرشێكی به غدادا بۆ سه ریان. پشتبه ستنی ئابووریی هه رێمی کوردس������تان ب������ه تورکیا وای ل������ه هه ندێك خه ڵكی هه ولێر كردووه له وه بترس������ێن، كه س������ه ركرده كانیان هه مان هه ڵ������ه ی ڕابروو دووباره بكه نه وه كاتێك متمانه ی زۆریان به ئه مریكا و ئێران ك������رد، دواتریش هه ردوو

واڵت خیانه تیان له كورد كرد كاتێك چیدی نه مان. به رژه وه ندییه كانی������ان كه ڵك������ی به له گه ڵ ئه وه ش كوردی عێراق پێناچێت هیچ ڕێگه چاره یه ك������ی دیكه یان هه بێت جگه له ڕووكردن������ه توركی������ا ب������ۆ به ده س������تهێنانی

پاڵپشتی.توركیا به شداریكردنی ئه گه ری كاتێك له جه نگی عێراق له ساڵی ٢٠٠3دا نه ما، ك������ورد تاكه هاوپه یمان������ی ئه مریكا بوو له باك������ووری عێ������راق، كه خاوه ن������ی هێزی س������ه ربازی بوون. ك������ورد زیره كانه ئه م هه له یان به كارهێنا. خۆیان خس������ته ژێر فه رمان������ی ئه مریكا و به ڵێنیش������یان دا كه ده ست به س������ه ر كه ركووكدا نه گرن. له و كاتدا من باوه ڕی ته واوم به م به ڵێنه نه بوو ت������ا چوومه الی به ڕێوه به رێكی پۆلیس������ی ڕه نگاوڕه نگی یونیفۆرمێك������ی ك������ه كورد پۆش������یبوو، پێی گوتم: له كاتی ده ستگرتن به سه ر كه ركووكدا، ئه و پالنداڕێژه ره كه بووه . دوای ١٠ س������اڵ، كه ركووك له ژێر كۆنترۆڵی كورد دایه ، بێ هیچ نیشانه یه ك ل������ه س������ه ر ڕه زامه ندیی به غ������دا یان هیچ

سازشێك له سه ر داهاتووی ئه و شاره .كوردس������تان س������ه ركه وتنی كلیل������ی س������ه قامگیرییه و هیچ نیش������انه یه كیش له ئارادا نییه بۆ الوازبوونی. به اڵم ده وڵه تانی چوارده وری هه رێمی كوردس������تان له ژێر چه ند فشارێكدان، هه ر له شه ڕی نێوخۆی س������ووریاوه تا ژیله مۆی شه ڕی گریالكان ل������ه باش������ووری خۆرهه اڵت������ی توركیا و زیادبوون������ی توندوتی������ژی له به ش������ه كانی دیك������ه ی عێراق و س������زای ئاب������ووری و هه ڵگه ڕان������ه وه ی واڵتانی ناوچه كه له دژی ئێران. هه موو ئه م ته نگژانه ڕه نگه ڕۆژێك ببنه ئاس������ته نگ له به رده م پێش������كه وتنی كورد و دۆخه كه به ره و شلۆقی ببه ن، به اڵم

ئه و ڕۆژه هێشتا نه هاتووه .

سه‌رچاوه‌: حه وتوونامه ی ڕووداو

Page 18: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(18

به بێ پێناسه كردنی به شداریی سیاسی و ڕه هه نده كانی و باس������كردن له سه ر دیموكراس������ییه ت، ناكرێت باس له به ش������داریی سیاس������ی بكرێت. به ش������داریی سیاسی به چه مكه گشتگیره كه یه وه ته نها بریتی نیییه له به شداریكردن له گه شه سه ندنی كۆمه اڵیه تی و ئابووری و سیاسی له ناو ڕێكخراوه كانی كۆمه ڵگ������ه ی مه ده نیدا، ئه و رێكخراوانه ی شێواز و ڕێچكه ی دیموكراسی بۆ كاره كانیان ده گرنه به ر وه ك كۆمه ڵه خۆبه خش������ه كان، گرووپه سیاس������ییه كان و پارته كان، به ڵكو به ش������داریی سیاس������ی، پرۆس������ه یه كی به رده وامه و ناكرێت ل������ه چوارچێوه ی هه ڵبژاردنه كان و چوونه ناو ئه نجومه ن������ه په رله مانییه كاندا قه تیس بكرێت. س������ه ره ڕای ئه وه ی ئه م������ه به لووتكه ی به ش������داریكردنی سیاسی و به به هاترین شێوازی دیموكراسی داده نرێت. كاتێك باس له ناوه نده كانی وه رگرتنی بڕیار ده كرێت، ڕاسته وخۆ پۆسته به رزه كان له ستراكچه ری حكوومه ت و گه یش������تنی مرۆڤ، چ ئافره ت چ پیاو به و پۆستانه ، به

هزرماندا دێت. به تایبه ت پۆسته دادوه ری و وه زارییه كان كه وێنای سیاسه تی بااڵی واڵت ده كه ن.

جگه له مه ، كاركردن له سه ندیكا و كومه ڵه و ڕێكخراوه سیاس������ییه كاندا و گه یشتن به پۆس������ته ئیدارییه بااڵكان تیایاندا )واته ده س������ه اڵتی جێبه جێك������ردن(، هۆیه كن بۆ به ده س������تهێنانی ش������اره زایی و كارامه یی به مه به س������تی به ش������داریكردن له هه ڵبژاردنه كاندا. ئه م������ه له كاتێكدا ده كرێت كه په رله مانێكی دیمۆكراتی هه ڵبژێردراو هه بێت، چونكه گه یشتن به دیموكراسییه ت پێویستی به به شداری سیاسی هه ردوو ڕه گه زه وه هه یه بۆ به ڕیوه بردنی گشت كاروباره كان������ی كۆمه ڵگه به یه كس������انی، وه ك مه رجێكی

سه ره كی دیموكراسییه ت.پره نسیپی دیموكراسییه ت به بێ هاوبه شی و یه كسانیی ئافره ت و پیاو له ده ركردنی بڕیار و یاسا نیشتمانییه كان به ئه نجام ناگات. بۆ به ئه نجام گه یاندنی ئه مه ش، پێویسته رێژه یه كی به رزی به ش������داریی میلل������ی هه بێت بۆ گۆڕینی چه مكه كۆمه اڵیه تییه كان و یاسا باوه كانی ناو كومه ڵگه . به شێوه یه ك بتوانین ژینگه یه كی له بار ده سته به ر بكه ین، تیایدا پیاو و ئافره ت له ئه رك و مافه كاندا یه كسان بن.

هه روه ه������ا پێویس������تیمان ب������ه )ئه نجومه ن������ی یه كێتی په رله مانتارانی جیه������ان( و جاڕنامه ی جیهانی له باره ی دیموكراسی كه له قاهیره له ئه یلولی ١٩٩٧ ڕاگه یێنرا و ئ������ه و به یاننامانه ی له كۆبوون������ه وه ی ئه نجومه نی یه كێتی په رله مانتاران������ی جیهان له )یواندی( له نیس������انی ١٩٩٢ ده رچوون، ده بێت. كه واته به ش������داریی سیاسیی ئافره ت مافێكی خۆیانه و ئه ركێكیش������ه له سه ریان، بۆیه پێویسته شانبه ش������انی پیاو به به رپرس������یاریه تییه سیاسییه كانی

چه مكی به شداریی سیاسیی ئافره تان و الیه نه باشه كانی

شرین‌ئامێدیوه‌رگێڕانی‌له‌‌عه‌ربییه‌وه‌:‌سه‌کوان‌ئه‌رگۆشی

Page 19: Govar h 32

19 ئاداری 2013

خۆی هه س������تێت، چونكه ئه مه له تێكۆشان و هه وڵه به رز و ناوازه كان������ی ئافره ت������ه ل������ه به ڕێوه بردن������ی كاروباری

نیشتماندا.بۆ سه ركه وتنی به شدارییه كه ی، ده بێت مۆركی به رده وامی هه ڵگرێ������ت، نه ك مۆرك������ی كاتی و پچڕپچڕ. پێویس������ته ئه م به ش������داریكردنه بۆ بانگه شه ی سیس������ته مێكی سیاسی یا ڕه وتێكی دیاریكراو، گرووپێك، تیره یه ك یان الیه نێكی ئایینی به كارنه هێنرێ������ت، وه ك ئ������ه وه ی ئێس������تا ل������ه هه ندێك واڵتی

رۆژهه اڵتی )عه ره بی( وه ك عێراق و میسر ڕووده دات.الیه نگرانی به ش������داریكردنی سیاسیی ئافره تان پێیان وای������ه ك������ه ئ������ه م به ش������داریكردنه مۆرك������ی ناكۆكی و ڕووبه ڕووبوون������ه وه ی پێوه نییه و له دژی پیاو نییه ، به ڵكو له ڕووی ماف و ئه ركه وه هاوش������ان و هاوس������ه نگن. ئه م به ش������داریكردنه ڕه نگدان������ه وه ی خواس������تی ئافره ته بۆ به رجه سته كردنی ڕۆڵی خۆیان له پرۆسه ی دیموكراسیدا. كه واته ئه مه ڕكابه رایه تییه له سه ر پۆسته كان، به اڵم مافی چونك������ه هه ڵده گ������رن، به رپرس������یارێتیش و خۆیان������ه

به رپرسیارێتی )هێزه ( نه ك )بارگرانی(. به شداریی سیاسی له فراوانترین واتایدا بریتییه، له

مافی خه ڵك بۆ گێڕانی ڕۆڵێكی دیاریكراو له پرۆس������ه ی دروس������تكردنی بڕیاری سیاس������یدا. له به رته س������كترین واتاشدا بریتییه، له چاودێریكردنی ئه و بڕیارانه له كاتی ده رچوونیاندا به مه به ستی ڕاسته ڕێكردنیان و دیسپلینیان.كه واته به ش������داریكردنی ئافره تان له دروس������تكردنی بڕیاری سیاسیدا، پێویستی به گه یشتنیان به ناوه نده كانی بڕیاردان و یاسادانان هه یه. سه ره ڕای به شداریكردنیان ل������ه دام������ه زراوه جۆراوجۆره كانی كۆمه ڵ������گای مه ده نی، چونك������ه ك������رداری ڕۆژان������ه ، قۆتابخانه یه ك������ه ، توانا و ئامرازه كانی كاری سیاس������ی و شاره زایی كه ڵه كه بوو به مرۆڤ ده به خش������ێت، ئه مه ش وایلێده كات ش������یاو بێت بۆ

به شداریكردن له هه ڵبژاردنه په رله مانییه كاندا.به هۆی ئه و به شداریكردنه ش������ه وه توانای داڕش������تنی به رنام������ه ی هه ڵبژاردن������ی خۆی و گه یش������تن ب������ه بنكه جه ماوه رییه كه ی و خستنه ڕووی به رنامه ی هه ڵبژاردن و قایلكردنی ده نگده رانی ده س������تده كه وێت و، دواتر ڕۆڵێكی كارا له ناو په رله مان������ی هه ڵبژێردراودا ده گێڕێت. چونكه به شداریكردن له سیاسه تی ئه م دامه زراوه سیاسییانه ی ك������ه تاكه كانی كۆمه ڵ������گا به ش������دارن ل������ه دیاریكردنی

Page 20: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(20

ده س������ه اڵتدارانی و به ش������دارن له داڕش������تنی سیاسه تی گشتی، به شێوه یه كی ڕاس������ته وخۆ یان ناڕاسته وخۆ به مانای به شداریكردنی تاك دێت له ئاسته جۆراوجۆره كانی

سیسته می سیاسیدا.به‌ربه‌سته‌كانی‌به‌شداریی‌سیاسیی‌ئافره‌تان

زۆر به ربه س������ت و ڕێگری له به رده م ئافره تدا هه ن، كه ده بنه هۆی به شدارینه نكردن و سه رنه كه وتنی:

- پاش������خانی ڕۆش������نبیری و كۆمه اڵیه تی. تێڕوانینی ئافره ت بۆ خودی خۆی. یاس������ای تایب������ه ت به ئافره تان. سروشتی سیسته می سیاسی. په یوه ستبوونی خێزانی و

تیره یی و مه زهه بی و حزبی....هتد.ئه م به ربه ستانه له كۆمه ڵگه یه كه وه بۆ كۆمه ڵگه یه كی دیكه و له واڵتێكه وه بۆ واڵتێكی تر جیاوازییان هه یه . پاش������خانه ڕۆشنبیرییه كان و نه ریته كۆمه اڵیه تییه كان ڕۆڵێكی گه وره له سنورداركردنی كاری ئافره ت له بواری سیاسه تدا ده گێڕن. بۆچوونێك باوه كه كاری سیاسی تایبه ته به ڕه گه زی نێر و ئافره ت نه ش������یاوه و توانای ئه م كاره ی نییه . هه روه ها ئه و بۆچوونه هه یه كه سروشتی فسیۆلۆژی ئافره ت وایلێده كات س������ۆزدار و ده مده می )مزاجی( بێت، ئه م������ه ش وا ده كات حوكمی ساخله م له باره ی كێشه و كاره كانه وه نه دات كاتێك

له ناوه ندێكی بڕیارداندا بێت.زۆر جار ئه و ئافره تانه ی هه وڵی سه لماندنی بوونیان و تواناكانیان له به ڕێوه بردنی كاره گشتیییه كاندا ده ده ن و خۆیان������دا كۆمه ڵگاك������ه ی له ن������او س������ه ركرده یه ك وه ك دیارده كه ون، وه ك پیاو یا ده رچوو له دابونه ریت س������ه یر

ده كرێن.ئه م بۆچوونانه له ن������او كۆمه ڵگادا چه كه ره یان كردووه بووه ته هۆی له ده ستدانی بوار له به رده م زۆرێك له كادیری به توانای ئافره ت بۆ گه یش������تن به پۆسته سه ركردایه تییه فه رمی و ئه هلییه كان. هه ر ئ������ه م بۆچوونه ش بووه هۆی له ده ستدانی بواری س������ه ركه وتنی پاڵێوراوی ئافره ت له هه ڵبژاردنه كان������دا. ئه م������ه له الیه ك، ل������ه الیه كی دیكه وه پێگه یاندن������ی كۆمه اڵیه تی ڕۆڵێكی س������ه ره كی ده بینێت له په ره سه ندنی پاش������خانه جیاكارییه كان دژی ئافره تان و سه یركردنیان به نیگایه كی دیاریكراو، كه جه خت له سه ر

ڕووه مێیینییه كه ی و فسیۆلوژییه كه ی ده كاته وه .

له ن������او خێزاندا، نێرینه كان بۆ س������ه ركردایه تیكردن و ده س������ه اڵت ئاماده ده كرێن، به و پێی������ه ی ئه وان ڕه گه زی هێ������زن. هه رچی كچه كانن بۆ ئه وه په روه رده ده كرێن، تا ببن به هاوس������ه ر یا ئافره تی ماڵ و، بواری چاالكییان له

سنووری ماڵ و په روه رده كردنی منداڵ ده رناچێت.ئافره ت له تاقیكردنه وه ی هه ندێك الیه نی دیاریكراوی ژیان بێب������ه ش ده كرێت، ئه و الیه نان������ه ی توانا و هێزێكی پێده به خش������ن بۆ كارك������ردن و بڕوابه خۆب������وون، ئه مه ش توان������ای ڕكابه ریكردنیان كه م ده كاته وه و ڕێژه ی بێكاری له ناو ئافره تاندا به رز ده كاته وه . ئه مه گشتیان ڕه نگدانه وه و پاڵپش������تن بۆ ئه و بۆچوونه ی كه پێ������ی وایه كاركردنی ئافره ت هیچ س������ودێكی نییه و كاریگه ری نابێت له سه ر

گه شه سه ندنی كۆمه ڵگه .لێره دا پێویس������ته ڕۆڵی میدیا به هه موو جۆره كانیه وه به تایب������ه ت میدیای بینراو له بی������ر نه كه ین، كه زۆرجار به نیش������اندانی ئافره ت وه ك كه سایه تییه كی الواز یا خاوه ن ئه ركێك������ی دیاریكراو، وه ك دایك یان به رپرس������ی ماڵ و چاودێری منداڵ، ئه رك و كاره كانی له چوارچێوه ده درێن

و بۆی نییه له و چوارچێوه یه ده رچێت.

حه‌پسه‌خانی‌نه‌قیب‌)1٨91-‌19٥٣(

Page 21: Govar h 32

21 ئاداری 2013

جێی س������ه رنجه بزانن "ج������ۆرج واش������نگتۆن" كه وه كو بونیاتنه ری ئه مریكا باسی لێوه ده كرێت، له هیچ زانكۆیه ك نه یخوێندووه . هه رچه نده زۆربه ی سه ركۆماره كانی ئه مریكا

ده رچووی زانكۆ بوونه ، به تایبه ت ئه وانه ی كه له سه ره تادا له س������ه ر ئه و كورسییه حه فت له نێو پاڵیانداوه ت������ه وه . گرنگ������ه میوانی یه كه می كۆش������كی س������پی، پێنج س������ه ركۆمار ده رچووی زانكۆ بوونه ، له و كاتدا كه سانی خوێنده وار له گه ڵ خه ڵكی

ئاسایی جیاوازییان هه بوو.تاكو ئێس������تا ئه مری������كا، ٤٤ پیاوی بۆ وه رگرتنی كورسیی ده سه اڵت له كۆشكی س������پی هه ڵب������ژاردووه ، له نێویاندا ٢٤یان ٩یان تایبه ت������ن، زانك������ۆی ده رچ������ووی ١٠ و گش������تی زانك������ۆی ده رچ������ووی س������ه ركۆماریش به هیچ شێوه یه ك پێیان

نه خستۆته نێو هیچ زانكۆیه كه وه . جگه له "گروور كلیڤله ند"

و "هه ری ترۆمن" هه موو ئه وانه ی چوونه ته كۆش������كی سپی له س������اڵی ١٩٨٦ی زایینی ب������ه دواوه ، بڕوانامه یه كیان بۆ

پێشكه شكردن هه بووه .س������ه ركۆماره كانی ئه مری������كا ل������ه چ

زانكۆیێك خوێندوویانه ؟پێنج كه س له دانیشتووانی كۆشكی س������پی بڕوانامه ی به كالۆریۆس������یان له زانكۆی "هاروارد، به ده س������ت هێناوه و ئه وه ش زۆرترین ڕێژه یه له نێو زانكۆكانی ئه مریكا. چواریشیان ده رچووی كۆلیژی "ویلیام ئه ند مری" بوونه . هه روه ها سێ ل������ه س������ه ركۆماره كانی ئه مری������كاش له زانك������ۆی "یی������ل" و دووانیش������یان ل������ه "پرینستون" و دووانی دیكه ش ده رچووی "یو ئێس ئێم ئه ی وێست پۆینت" بوونه .

له نێو دانیش������توانی كۆش������كی سپی، ١٠ س������ه ركۆمار هه یه كه هیچ بڕوانامه یه كی زانكۆییان نه بووه .

سه ركۆماره كانی ئه مریكا وڕاده ی خوێنده وارییان!

زۆركه‌س‌پێیان‌وایه‌‌كه‌‌س���ه‌ركۆماری‌ئه‌مریكا‌به‌هێزترین‌كه‌س���ی‌دنیایه‌.‌به‌اڵم‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌‌پۆستێكی‌ئه‌وها،‌چ‌ڕێژه‌یه‌ك‌له‌‌خوێندنی‌زانكۆیی‌پێویسته‌؟‌زۆركه‌س‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌باوه‌ڕه‌ن‌كه‌‌هه‌ر‌سه‌ركۆمارێك‌ده‌ب���ێ‌له‌‌متمان���ه‌‌پێكراوتری���ن‌زانكۆكانی‌جیه���ان‌ده‌رچووبێت‌و‌به‌‌بڕوانامه‌یه‌كی‌به‌رز‌بچێته‌‌كۆش���كی‌سه‌ركۆمارییه‌وه‌.‌به‌اڵم‌ئه‌م‌بابه‌ته‌‌هه‌موو‌سه‌ركۆماره‌كانی‌جیهان‌ناگرێته‌وه‌‌و‌میوانانی‌كۆشكی‌سپیش‌

لێی‌به‌ده‌ر‌نین.

جۆرج‌واشنگتۆن

*‌و:‌شه‌یدا‌عه‌زیز *‌ن:‌مریه‌م‌جه‌عفه‌ری

Page 22: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(22

جۆرج واشنگتۆن كه له ڕاستیدا ده كرێ وه ك������و بونیاتنه ری ئه مری������كا ناو ببرێت، یه كێكه له و كه سانه . "ئه ندرۆ جه كسۆن"، "مارتی������ن ون بورن"، "زاخ������اری تایلۆر"، لینكۆڵن"، "ئابراه������ام فیلم������ور"، "میارد "گروور كلیوله ند"، و "هه ری ترۆمن" له و س������ه ركۆمارانه ب������وون ك������ه ل������ه زانكۆ نه یانخوێندووه . ئه ندرۆ جانس������ۆن، هیچ كاتێك نه چووبووه بۆ قوتابخانه و به خۆی

خۆی فێری خوێنده واری كردووه .هه ڵب������ه ت هه ندێك له و كه س������انه ، له

چه ندین ڕێكخراودا خولی فێربوونی������ان دیبوو. بۆ نموونه ؛ جۆرج واشنگتۆن له زانكۆدا نه یخوێندووه ، به اڵم له كۆلیژی

بڕوانام������ه ی م������ری" ئه ن������د "ویلی������ام نه خشه كێش������ی وه رگرتب������وو. ج������ۆرج واش������نگتۆن یه كێك له ده وڵه مه نده كانی س������ه رده می خ������ۆی ب������ووه و مووچه ی س������ه ركۆماریی خۆی كه له و كاتدا ٢٥ هه زار دۆالر له س������اڵێكدا بووه ، وه ری نه گرتووه . واشنگتۆن له كۆشكی سپیدا نه ژیاوه و تاكه سه ركۆمارێكه كه سه ر

به هیچ حزبێكی سیاسی نه بووه .ل������ه و نێ������وه دا ته نها س������ێ كه س له

زانكۆكانی له ئه مریكا سه ركۆماره كانی ده ره وه ی سنووری ئه مریكا خوێندوویانه ؛ بۆ نموونه ؛ "جان ئێف كه نه دی" له زانكۆی ئابووریی له نده ن خوێندوویه تی و

"ج������ان ئادام������ز" یش چۆت������ه زانكۆی "لی������دن". ب������ه اڵم دوات������ر هه ردووكیان چوونه ت������ه زانك������ۆی ه������اروارد. "بیل ڕودس(ی )زه مال������ه ی كلینتۆن"ی������ش زانكۆی "ئاكسفۆرد"ی بریتانی پێدراوه .هه ندێك له و كه س������انه له ش������وێنی خوێندنی خۆیان تووش������ی گیروگرفتی خوێند هات������وون و تا ئه و ڕاده یه ی كه دره كراون، "جیمز بوكانن" یه كێك له و سه ركۆمارانه یه كه به هۆی ناڕێكوپێكی

و كرده وه ی خراپ له زانكۆی "دیكینسۆن"

ده رك������راوه . دواتر به هۆی ئه و به ڵێنه ی كه پێشكه ش������ی ك������رد، جارێكی دیكه

گه ڕایه وه زانكۆ.ئازێنهاور"ی������ش ١٧ جار "دوای������ت به هۆی جگه ره كێشان، پاك ڕانه گرتنی ژووره ك������ه ی و دره ن������گ ئاماده بوون بۆ پشكنین هۆشداری وه رگرتبوو. "جیمی كارتێر"ی������ش به رله وه ی بچێته "یو ئێس ئێم ئه ی وێس������ت پۆین������ت" دوو جار له په یمانگاكانی "سوت وسترن جۆرجیا"

و "جۆرجیا ته ك" ده ركراوه .له دانیش������تووانی كۆشكی سپی، سێ كه سیش له ئاكادێمییه سه ربازییه كانی ویالیه ته یه كگرتووه كان ئاماده بوونه . "ئولیسس س������یمون گرانت، و "دوایت ئایزنهاوێر، له ئاكادێمی س������ه ربازیی له "وێست پۆینت" و "جیم������ی كارتێر" له ئاكادێم������ی ده ریاوانی ویالیه ت������ه یه كگرتووه كان ل������ه "ئاناپۆلیس"

به شداربوونه .١١ س������ه ركۆماریش جه نه ڕاڵ بوونه : جۆرج واشنگتۆن"، "ئه ندرۆ جه كسۆن"، "ویلیام هێنری هریسۆن"، "جان تایلۆر"، سیمون "ئولیس������س پیرس"، "فرانكلین گرانت"، "رۆترف������ۆرد بیر چارد هیس"، "جیمز ئابرام گارفیلد"، "چیس������تر ئالێن

ئارتور"، "بنیامین هریسون" و "دوایت دیڤید ئایزنهاور"."ئاندرۆ جه كس������ۆن"، "ئابراهام لینكۆل������ن" و "جان كالوین كولیج" دوای خوێندنی ئازاد، سه ره ڕای ئه وه ی كه له بواری ماف نه یانخوێندبوو،

دواتر بوونه پارێزه ر.ته نها بووش"یش ده بلی������ۆ "جۆرج س������ه ركۆمارێك بوو ك������ه بڕوانامه ی ماجس������تێری له ب������واری بازرگانیدا هریسۆن"یش هێنری "ویلیام هه بوو. ل������ه كۆلی������ژی پزیش������كیی زانك������ۆی "پێنسیلڤانیا" خوێندوویانه ، به اڵم به ر ل������ه وه ی بڕوانام������ه به ده س������ت بێنن،

وازیان هێناوه .

ئاندرۆ‌جه‌كسۆن

جان‌ئێف‌كه‌نه‌دی

ئابراهام‌لینكۆلن

http://www.asriran.com

Page 23: Govar h 32

23 ئاداری 2013

ژنان‌له‌‌گۆڕه‌پانی‌ده‌سه‌اڵت‌و‌بڕیارداندا

له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌جیهاندا،‌نه‌بوونی‌نوێنه‌ری‌ژنان‌له‌‌حكوومه‌تدا،‌به‌‌تایبه‌ت‌له‌‌پۆست‌و‌ده‌‌س���ه‌اڵتی‌به‌ڕێوه‌بردن‌و‌یاس���ادانان،‌كارتێكه‌رییان‌به‌سه‌ر‌به‌ڕێوه‌به‌ریی‌ده‌وڵه‌ت‌و‌سیاس���ه‌تدانانی،‌س���نووردار‌ده‌كات.‌ده‌كرێت‌بڵێین‌كه‌‌به‌شداربوونی‌ژنان‌له‌‌پڕۆسه‌ی‌بڕیاردان‌بۆ‌ده‌سته‌به‌ركردنی‌یه‌كسانی‌و‌مافیان،‌پێویسته‌.‌له‌‌هه‌ر‌شوێنێك‌كه‌‌ژنان‌به‌‌ش���ێوه‌یه‌كی‌چاالكانه‌‌به‌ش���دارییان‌له‌‌بواری‌سیاس���ه‌تی‌گش���تیدا‌كردبێت،‌توانیویانه‌‌پرسی‌ژنان‌بخه‌نه‌ڕوو‌و‌به‌ره‌و‌كۆتاییهێنانی‌هه‌اڵواردنی‌ڕه‌گه‌زی‌هه‌نگاو‌بنێن.‌به‌اڵم‌پێشكه‌وتنی‌ژنان‌له‌‌بواری‌سیاسه‌تدا،‌ته‌نانه‌ت‌كاتێ‌كه‌‌پێشكه‌وتنه‌‌به‌رچاوه‌كانیش‌له‌‌

بواره‌كانی‌تر‌وه‌ك‌خوێندن‌و‌كاركردن‌و‌ته‌ندروستیدا‌هه‌بووه‌،‌زۆر‌خاو‌بووه‌.

*‌و:‌هێلن

Page 24: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(24

به‌شداربوونی‌سیاسیی‌ژنان؛‌ڕاستی‌و‌ئاماره‌كانل������ه زۆربه ی واڵتانی جیهان، نوێنه رایه تی ژنان له كۆری یاس������اداناندا زۆر بووه ، له گه ڵ ئه مه شدا هێشتاش هه ر له ئاستێكی نزمدایه . نه ته وه یه كگرتووه كان له ساڵی ١٩٩٠دا داوای ل������ه ژن������ان كرد، ك������ه 3٠% )ڕاده یه ك������ی باش( له كورس������ییه كانی په رله مان، ئه و ڕێژه یه ی ك������ه ده وترێت بۆ دروستكرددنی ئاڵوگۆڕ له سیاسه ته نه ته وه یییه كاندا به ش ده یاری ده كات، به ده س������تیان بێنن. به پێی ڕاپورتی یه كێتی نێونه ته وه یی په رله مانتاران، دوای بیس������ت ساڵ، ته نیا ٢٦ واڵت له ١٨٦ واڵتی جیهان، له په رله مانی یه ك ئه نجومه نی یان له ئه نجومه نی گشتیی خۆیاندا، گه یشتنه ڕێژه ی %3٠ یا به ره و س������ه رتر چوون. ژنان له ساڵی ٢٠١٠ له ئه مریکا، ته نیا ١٦،٨% كورس������یی ئه نجومه نی نوێنه رانیان به ده ست هێنا، كه ئه مه بڕێك كه متر له ڕێژه ی مامناوه ندیی جیهانی

١٩%ی له ئه نجومه نه گشتییه کاندا.

ژنان‌له‌‌په‌رله‌مانه‌‌نه‌ته‌وه‌یییه‌كاندائه م ئاماره جیهانییه ، نایه كسانییه گه وره ناوچه یییه کان له خۆ ده گرێت. ژن������ان له واڵتانی س������که ندیناڤیاییدا ٤٢% كورسییه كانی په رله مانیان له ده ستدایه ، به اڵم ئه م ژماره یه له واڵتان������ی عه ره بیدا ١٢%ه . چه ن������د واڵتێكی ئه فریقی له س������ه رووی لیست دایه : ژنان له ڕواندا و ئه فریقای باشوور به دوای یه ك، ٥٦% و ٤٥% ی كورسییه كانی په رله مانیان له

ده ستدایه . ڕێژه ی ژنانیش له سوید ٤٥%ه .پێش������كه وتنی ژنان له نوێنه رایه تیكردن له ده س������ه اڵتی به ڕێوه بردنی واڵتاندا، له مه ش كه متره . له ساڵی ٢٠١٠، له كۆی ١٩٢ سه رۆك واڵت له جیهاندا، ته نیا ١١یان ژن بوون. له ئاستی جیهانیدا، ته نیا ١٦% له پۆسته وه زاره تییه كان له ده ست ژناندایه . فینله ندا له م نێوه دا ڕیزپه ڕه و ژنان ٦3%ی

پۆستی لێژنه حكوومییه کانیان له ده ست دایه .

هۆكاره‌كانی‌نه‌بوونی‌ده‌سه‌اڵتی‌سیاسیی‌ژنانڕێژه ی که میی ژنان له پۆس������ته كانی بڕیاردانی سیاسی، نیشانده ری بااڵده ستیی مێژوویی پیاوان له سیسته مه كانی هه ڵب������ژاردن و نایه كس������انییه كۆنه كانی نێوان ژن و پیاو له كۆمه ڵگه دای������ه . ژنان و كچان له ماڵ و ژینگه ی فێركردن و شوێنی كار و ئه وانی تر، هه میشه به به راورد له گه ڵ هاوتا پیاوه کان، ده رفه تی كه متری بۆ به ده س������تهێنانی لێهاتووی سیاس������ی و س������ه رۆكایه تی هه یه . له وانه یه ل������ه گۆڕه پانی سیاسه تدا، كه متر له هه مووان توانای وه رگرتنی زیادكردنی فره چه شنی و به رامبه ریی ڕه گه زی هه بێت، چونکه زۆرجار

ناره سمی و بۆ ڕێوشوێنی )ڕایه له ی هاوڕێی كۆن( له نێوان پیاواندا ده گرێته وه .

دیموكراس������ی هه ر له خۆیه وه ڕێگا بۆ ژنان ناكاته وه ، تا به پێوانی ئه و ڕێگایه ببنه سه ركرده . له ڕاستیدا له ئه مریکا و فه ڕه نس������ا كه له كۆنترین دیموكراسییه كانن، ڕێژه یه كی كه می ژنانی هه ڵبژێردراو بۆ پۆسته حكوومییه كان هه ن. له زۆربه ی كۆمه ڵگه كاندا، ده ستپێڕاگه یش������تنی ژنان له ڕێگه باوه كانی گه یشتن به ده سه اڵت، وه ك حزبه سیاسییه كان، ڕێكخراوه كانی ئیش و كار و یه كێتی كرێكاران، سنوورداره . ئه وان به ب������ێ هه بوون������ی په یوه ندی و ده ستڕۆیش������توویی پێویس������ت، به زه حمه ت تر ده توانن پاره ی كه پێویسته بۆ بانگه ش������ه ی سیاس������ی كۆ بكه نه وه . له گه ل ئه وه شدا ژنان زیات������ر له ڕێگه كانی تره وه وه ك ڕێكخراوه خێرخوازییه كان و ڕێكخ������راوی ژن������ان ب������ه ره و گۆڕه پان������ی ده وڵه تی ڕێگه

ده دۆزنه وه .

زاڵبوون‌به‌سه‌ر‌سه‌ختییه‌كاندازۆربه ی پێش������كه وتنه سیاس������ییه كانی ژنان، به رهه می )كۆت������ا(ی ڕه گه زی������ی ب������ۆ زیادكردنی ژم������اره ی ژنان له داموده زگاكانی یاس������ادانان، ئه نجومه ن������ه نه ته ویییه كان تا ئه نجومه ن������ی گونده كان ب������ووه . به پێی ڕاپورت������ی یه كێتی نێونه ته وه ی������ی په رله مانتاران، نزیكه ی ٥٠ واڵت، كۆتای به م شێوه یه ی ده سنیشان كردووه . واڵته سكه ندیناڤییه کان له

Page 25: Govar h 32

25 ئاداری 2013

یه كه مین واڵتان بوون كه به شیان دیاری کردووه ، هه روه ها 3٠ ت������ا ٤٠ واڵتی تریش به ش������ی دڵخوازی������ان هه یه . ژنان س������ه ره ڕای ئه م به ش������انه ، بۆ به ده س������تهێنان و پاراستنی پۆس������ته كانی هه ڵبژاردن������ی )له وان������ه ش به ش������داربوون له هه ڵبژاردن( پێویستییان به فێركردنه . ده بێت سیسته مه كانی دامه زران������دن بۆ پۆس������ته كانی ده س������ه اڵتی به ڕێوه بردن و

یاسادانان، شه فافتر بن.دوای ئ������ه وه ی ك������ه ڕوان������دا و ئه فریقای باش������وور به نووس������ینه وه ی ده ستووری گش������تیی خۆیان، )کۆتا(یان بۆ نوێنه رایه تیی ژنان ده سنیشانكرد، شایه تی بڕگه خێراكانی مێژوویی ڕێژه ی ژنان ل������ه په رله ماندا بوون. له واڵتانی تر وه ك قرقیزس������تان له ساڵی ٢٠٠٧دا، به شه 3٠%ییه كان له چوارچێوه ی چاكس������ازییه كانی هه ڵبژاردندا په سه ند كرا. كوێ������ت له س������اڵی ٢٠٠٥دا، كه ئه نجومه ن������ی ئه م واڵته به شێوه یه كی گشتی له نوێنه رانی پیاو پێكهاتبوو، هه نگاوێكی بچ������ووك به اڵم گرنگ له جیهانی ع������ه ره ب، بۆ پێدانی مافی ت������ه واوی سیاس������ییان به ژنان، ن������ا. زۆرب������ه ی واڵتانیش ژماره یه كی كورسی له ئه نجومه نه كان و لیژنه ی به ڕێوه به ریی گونده كانی������ان بۆ ژن������ان له به ر چاو گرت. له س������اڵه كانی دوایی������دا، له هه ندێ ویالیه ته كان������ی هیند، کۆتای ژنان له و

كۆڕوكۆمه اڵنه دا له )3٠%(ه وه بۆ )٥٠%( زیادیان كرد.

هێزی‌هه‌ڵسه‌نگاندنهه ڵس������ه نگاندنی به شداربوونی ژنان له ژیانی سیاسیدا زۆر گرنگ������ه ، ته نانه ت ئه گه ر پێوه ره كانی هه ڵس������ه نگاندنی به كارهاتوو، ناته واو بن. به ش������ی ژنان له كورس������ییه كانی ئه نجومه نی نه ته وه یی، پێوه ری هه ڵسه نگاندنی باوه رپێكراوی هه یه ، بۆی������ه ئه ندامبوون له م كۆروكۆمه اڵن������ه دا تاڕاده یه ك سه قامگیر و، ئاماری كه س������ه کان به ئاسانی له گه ڵ گشت واڵتاندا جێی به راوردكردنه . وایه كه ڕێژه ی كورسییه كان یان ئه و پۆستانه ی كه له ده ست ژنان دایه ، به هیچ چه شنێك ده رخه ری ئه وه نییه، كه ڕێژه ی به شداربوون یان ده سه اڵتیان

له ده ستدا بێت.له گ������ه ل ئه مه ش������دا، ده سنیش������انكردنی پێوه ره كان������ی هه ڵسه نگاندن بۆ پێشكه وتنی ژنان، ده بێته هۆی سه رنجدان ب������ه م بابه ته و به مس������ۆگه ری كارتێكه ری له سیاس������ه تی هه اڵواردنی ئه رێن������ی ده بێت. ئه گه ر یه كس������انیی ڕه گه زی هه بووایه ، هیچ پێویستییه كی به م ڕێكارانه نه ده بوو، به اڵم تا ئه و كاته ی كه به رامبه ری به دی بێت و )کۆتا(یان پێویست نه بێت، ده بێت ژنان چاالكانه به شدار بن و هه وڵ بۆ )كۆتا(ی

نوینه رایه تیی خۆیان بده ن.

www.iipdigital.usembassy.gov

)٢3ی مانگی چوار( ڕۆژی جیهانیی کتێبه له س������اڵی ١٩٩٥دا یوونێس������کۆ بڕیاری دا، ٢3ی مانگی چوار ببێته ڕۆژی جیهانیی کتێب. له الی������ه ن مان������گ ٢3ی ده سنیش������انکردنی ده زگا داخوازی������ی له س������ه ر یوونێس������کۆوه ، چاپه مه نیی������ه کان و ده وڵه ت������ی ئیس������پانیا بوو، هه روه ها "مافی نووس������ه ران"یش له سه ر داوای ده وله تی ڕووسیا، )ڕۆژی جیهانیی کتێب و مافی نووسه ران(، بوو به به شێک له و ڕۆژه مێژوویییه . پێش������ینه ب������ۆ ئه و بڕی������اره ش، ب������ۆ نه ریتی

که تالۆنییه کان له ئیسپانیا ده گه ڕێته وه . له و ڕۆژه دا )٢3ی مان������گ(، کتێبفرۆش������ه کان له گه ڵ هه ر کتێبێ������ک که ده یان

فرۆشت، "گوڵ"ێکیشیان به کتێبکڕه کان ده دا.هه ندێک له پسپۆران، ته مه نی کتێب بۆ ٥٠٠٠ ساڵ به ر

ڕۆژی‌جیهانیی‌کتێب‌

له ئێستا ده گه ڕێننه وه و ئاماژه به کولتووری "سۆمه ری"یه کان ده که ن، که خه تی بزمارییان بۆ نووس������ین داهێنا. ئه مڕۆکه کتێب، بۆ ڕێژه یه کی به رچاو، به ش������ێکه له ژیانیان. کتێبێک

بخوێنه وه !

Page 26: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(26

ده وڵه ت چ������ۆن ده توانێت ئه م مافه ب������دات به خه ڵ������ك كه به و ش������ێوه یه ی ویژدانی������ان ده خۆازیت بی������ر بكه نه وه ، باوه ڕیان هه بێت، بپاڕێنه وه ، بنووسێن، قس������ه بكه ن و له هه مان كاتدا كۆمه ڵگه به شێوه یه ك به ڕێوه ببن، كه ئارام بێت و ماف������ی هه م������وو هاوواڵتی������ان تێیدا

بپارێزریت؟پێداهه لگۆت������ن و به رزڕاگرتنی بنه ما و دادپه روه ری ئازادی ، جیهانییه کانی یه كسانی، به قسه ئاسانه . له ڕاستیدا ئه م بنه مایانه له پیرۆزترین ئاواته کانن، ك������ه مرۆڤایه تی ده یه وێت به ده س������تی بهێنێ������ت، به اڵم ئه و گرووپه له ئێمه كه ده رفه ت������ی خزمه تكردنمان له ده وڵه تدا هه بووه، ده زانین كه به كارهێنانی ئه م بنه مایان������ه ل������ه به رێوه بردن������ی واڵتدا كارێك������ی ئه س������ته مه . گۆڕینه وه ی ئه م بنه مایانه به سیاس������ه ت و یاس������ا له

هه موو واڵتان كارێكی قورسه .ئ������ه و گرفت������ه ی ك������ه ڕووب������ه ڕووی هه مووم������ان ده بێته وه، ل������ه كو لتوور و مێژووی تایبه ت ب������ه واڵتی خۆمانه وه س������ه رچاوه ده گرێت، به اڵم ئه و شته ی كه ده بێته هۆی پێكه وه به ستنی واڵته ئ������ازاده کان، ئه وه ی������ه ك������ه ئێمه ئه م بنه مایانه قه بووڵ ده كه ین و هه وڵده ده ین كه به ش������ێوه یه ك كار بكه ی������ن، كه ئه م ل������ه ش������ێوازی بنه م������ا به نرخانان������ه

به ڕێوه به ریی ئێمه دا به دیار بكه وێت.به سه رنجدان به م قسانه، ده مه وێت كه مێ������ك له ب������اره ی هه وڵه كانی مێژووی ئه مریكا سه باره ت به )ئازادی ، یه كسانی

و ئازادیی ڕاده ربرین( بۆ ئێوه بدوێم.

بنه ڕه تییه کانی ل������ه الیه ن������ه یه كێك ئازادی كه له كاتی دروس������تبوونی ئه م واڵته له ڕیزی ب������اوه ڕه بنه ڕه تییه کانی ئه مری������كادا بووه ، ئازادی������ی بیروڕایه . تۆم������اس جێفرس������ۆن ك������ه یه كیك له ئێم������ه بوو ده ڵێت: بنیادنه رانی واڵتی "یه كێك له به نرختری������ن دیارییه کانی ئێمه ئه وه ی������ه، ئێمه ئازادین بۆ ئه وه ی ك������ه خۆدای خۆمان به و ش������ێوه یه كه خ������ۆی ده یه وت بی په رس������تین" جۆرج س������ه ركۆماری یه كه مین واش������ینتگتن ئێمه ، ل������ه نامه یه كی ب������ه ناوبانگدا بۆ نووس������ی: له جووله كه كانی گرووپه ك "ئازادیی ئایین، له مافه سه ره كییه كانه ك������ه تایبه ته به هه موو خه ڵك و ئیمتیاز نییه، كه ل������ه چینه كه وه به چینێكی تر

ببه خشرێت."له وانه یه له هه موو ش������تێك گرنگتر ئه وه بێت كه له ده س������تووری گشتیی به ڕێوه به ری������ی ئه مری������کادا ش������ێوه ی بڕیاردراوه ، مافی په رس������تن دراوه به

هه م������وو هاوواڵتی������ان و له ب������ه ر ئه وه ئه مری������كا پایبه ن������ده ب������ه و بنه مایه كه مه س������یحییه ت، ئایین������ی په یڕه وان������ی یه هوود، ئیس������الم، ب������وودا، مه زهه بی هندو و هه ر ئایینێکی تر به پێی یاسا یه كسانن و پێویسته مافی دیندارییان

پارێزراو بێت.ڕابه رایه تیی ئه مری������کا بنیاتنه رانی واڵتێكی������ان ل������ه ئه س������تۆدا ب������وو، كه هاوواڵتیانی په یڕه وانی کۆمه ڵه توێژێکی به رف������راوان له بیرۆكه ی جیاواز بوون، له به ر ئه وه هه ڵس������ان به ڕه چاوكردنی ده وڵه ت ده ستێوه ردانی قه ده غه كردنی له بابه ته ئایینییه كان و به رگریكردن له ئازادی������ی پابه ندبوون ب������ه ئایین و له ته واوك������ه ری یه كه م������ی ده س������تووری گشتیدا هه وڵیاندا، كه ئازادیی بیروڕا بپارێزین و به سه ره نجدان به وه ی كه ئازادیی بیروڕا به س������تراوه به وه، تاك بیرۆکه ئایین������ی و دژی ئایینیی خۆی له گ������ه ڵ كه س������انی تردا ب������اس بكات. هه روه ها ته واوكه ری یه كه م پێكدێت له هه ندێك به ند كه ئازادیی قس������ه كردن، میدی������ا و گردبوون������ه وه كان، هه روه ها مافی پاراستنی دادخوازی له ده وڵه ت

ده پارێزێت.هه ندێك جار ئه م مه به س������ته كه له هه وڵدا بین ب������ۆ هه بوونی كۆمه ڵگه یه ك كه هه موو مرۆڤ������ه كان به هه ر ڕه نگ، ئایی������ن، ڕه گ������ه ز و نه ته وه ی������ه ك تیادا به ڕاستی یه كس������انن، له وانه یه وابێته به رچاو كه دژی ئامانجی پاراس������تنی ئازادیی بی������روڕا و ڕاده ربڕینه . له به ر ئه وه ی هه موو كاتێك كه س������انێك هه ن،

ئازادیی ڕاده ربڕین له ئه مریکا

ن:‌تۆماس‌ئی‌پێرێس*و:‌له‌یال‌محه‌مه‌د‌ته‌ها

Page 27: Govar h 32

27 ئاداری 2013

ک������ه به س������وودوه رگرتن ل������ه ئازادیی ڕاده ربڕینی خۆیان قس������ه ی ناپه سه ند به رامبه ر كه س������انی تر ده كه ن و، به م كاره یان ل������ه ڕووی نه ت������ه وه ، ئایین و ره گه زه وه كۆمه ڵگه تووش������ی گرژی و

ئاڵۆزی ده كه ن.ئێمه ، ئه زموونه كانی به پێ������ی به اڵم ماف������ی یه كس������انی له الی������ه ك و مافی ڕاده ربڕین ل������ه الیه كی تر، ده توانن له پاڵ یه کتردا جێبه جێ بکرێن. له باره ی ئ������ه وه ی كه به رگریكردن ل������ه ئازادیی قسه كردن و ڕاده ربڕین ده توانن پێكه وه بوونیان هه بیت، له باره ی ئامرازه كانی پێناسه كراو له كه مینه نه ته وه یییه كان و ئایینیی������ه كان كه مێك قس������ه بكه م. له له قس������ه كردن ئازادی������ی ڕاس������تیدا ئه زموونی مێژووی ئێمه )ئه مریکا( بۆ به ده س������تهینانی یه كس������انی، گرینگیی زۆری هه یه . مافی مه ده نی له ئه مریکادا په س������ه ند كرا، به اڵم نه ك له به ر ئه وه ی كه مافی تاكه كه سی له كۆنگره بڕیاری له سه ر درا، هه ر چه ند كه په سندكردنی ئه م یاس������ایه گرنگییه كی زۆری هه بوو، به اڵم ئه وه ی كه گرنگتر بوو ئه وه بوو، خه ڵكی ئه مریكا هه موو ڕۆژێك له ڕادیو و ته له ڤزیون گۆیبیس������تی قس������ه كانی دكت������ۆر كین������گ و ڕابه ران������ی ت������ری بزووتنه وه ی مافی تاكه كه سی ده بوون. قس������ه و كرده وه كانی ئه م كه سانه بووه هۆی ئ������ه وه ی كه زۆر له خه ڵكی ئه مری������كا له وه به باش������ی تێبگه ن، كه "جیا، به اڵم یه كس������ان"، له ڕاس������تیدا یه كسانی نییه و ئه وه ی كه كاتی گۆڕان هاتووه ، له ڕاستی دا زۆر كه س هه بوون كه قسه كانی دكتۆر كینگ و ڕابه رانی تری بزووتنه وه ی مافی تاكه كه سییان به مه ترسیدار ده زانی و ده یانویست، كه ئه م جۆره قسه كردنانه به بیانووی ئه وه ی كه ل������ه و كۆمه ڵگه یه ی زۆرینه ی به ده یانویست تێدان، سپیپێسته کانی ب������ه كارهێنانی جیاكاری������ی ڕه گه زی ،

ئارامی و ئاس������ووده یی كۆمه ڵگه تێك بده ن، قه ده غه بكرێت.

ئه م بابه ته گه یش������ت ب������ه دیوانی بااڵی واڵت و ئه م دادگایه له دۆسیه ی نیۆی������ۆرك تایم������ز دژی "س������ولیوان" بڕیاری دا، كه ته نانه ت به رپرس������ێكی ئه له باما مافی له ویالیه ت������ی پڵه دار ئه وه ی نییه ، به هۆی ئاگادارییه ك كه بریتییه له هه ندێك قسه ی نه رێنی له باره ی پۆلیس������ه وه ب������وو، ڕه خنه له الیه نگران������ی ماف������ی مه ده نی بگرێت. الیه نگرانی ماف������ی مه ده نی به هۆی ته واوكه ری یه كه می ده ستوور، مافی ئه وه ی������ان هه بوو به ئازادانه قس������ه بكه ن، ڕه خنه بگرن و له که نیسه کاندا ب������ه ئازادانه وت������ار بخۆیننه وه و به ئازادان������ه له ش������ه قامه كاندا رێپێوان

ئه نجام بده ن.قسه ی ئازاد ته نانه ت له و كاته ی كه مه به س������تی قس������ه كه ر به پێچه وانه ش بیت، ده توانێ������ت هاوده نگ بێت له گه ڵ یه كس������انی . دادگاكان������ی ئێمه له گه ڵ ب������ه رزی پێش������ینه ی هه بوون������ی ڕه گه زپه ره س������تی له ئه مریكا بڕیاریان دا، كه الیه نگرانی بااڵده ستیی ڕه گه زیی سپیپێسته کان ئه و مافه یان هه یه كه به هه بوونی دروش������می ئاشکرا و دیار و ده ربڕین������ی بیرۆكه كان������ی پر له ڕه ق و كینه یان له گه ڕه ك������ی جووله كه كان و بده ن، ئه نجام ڕێپێوان ڕه شپێسته كان له گ������ه ل ئه وه ی ك������ه هه ندێ������ك كه س له ب������اره ی هه بوونی ئه م جۆره ئازادییه

گۆمانیان هه یه . ئێمه له ئه مریکادا به گشتی به بێ ئه م گه یشتینه جیاوازكاریی هه بوونی ئه نجامه، كه ده ربڕینی باوه ڕه كانی پڕ له ڕه ق و كێنه له نێو كۆمه ڵگه دا ده بێته و یه كس������انی ك������ه ئ������ه وه ی ه������ۆی هاوبیربوون������ی ڕه گ������ه زی و ئایینی له چوارچێ������وه ی گه وره ت������ر و به هێزتردا ئاشكرا و به دیار ده كه وێت. ده توانێن

ببینن كه بۆ نموونه له باره ی ڕێپێوانێكی بوویه هۆی سه ره نج نیۆنازییه کان كه راكێش������انی ١٠ ت������ا ١٢ كه س، بوو به هۆی ئه وه ی كه سه دان كه س له ئایینه جی������اوازه كان ل������ه گردبوونه وه یه ک������ی ئاش������تیخوازانه دا، ڕوو له شه قامه كان

بكه ن.ئه م دیارده ی������ه ی كۆتایی که من له تێنس������ی ئه یاله تی له "مۆرفریزب������ور" ش������ایدی بووم، كۆمه لێک موسڵمان كه بۆ ماوه ی ٢٠ س������اڵ بوو له م شاره له ش������ۆینێكی بچووك، له نووسینگه یه كدا پاره یان هه ندێك ده ك������رد، عیباده تیان كۆك������رده وه و زه وییه كی������ان ك������ڕی بۆ ئه وه ی مزگه وتێكی گه وره و سه ربه خۆ دروس������ت بك������ه ن، ب������ه اڵم كاتێ������ك كه ده رفه ت������ی ناوچه ك������ه به رپرس������انی ئاوه دانكردن������ی ئ������ه م مزگه وته یان به م زۆرین������ه ی دا، موس������ڵمانه کان دانیش������تووانی ناوچه ك������ه ناڕه زایییان گرژی������ی ه������ۆی ب������ووه و ده رب������ڕی بارودۆخه كه ، به اڵم ل������ه به رامبه ر ئه م ناڕه زایی ده ربڕینانه کۆمه ڵه گرووپێک دروست بوون، كه پاڵپشتیی خۆیان بۆ

دروستكردنی ئه م مزگه وته ده بڕی . ئه و كه سانه ی كه دژی دروستكردنی ئ������ه م مزگه وت������ه بوون، س������كااڵ یان بۆ دادگای ئه یاله ت������ی به رز ك������رده وه بۆ ئه وه ی ڕێگ������ه له دروس������تكردنی ئه م مزگه وته بگرن، به اڵم ئێمه له وه زاره تی داد به ڕه چاوكردنی مافی تاكه كه سی، سكااڵ یه كمان له دادگای فیدراڵ به رز كرده وه بۆ ئه وه ی ئه وان بتوانن به ر له گه یش������تنی مانگی ره مه زان له مانگی ئاگۆستدا، بتوانن مزگه وته كه ئاوه دان بكه ن و بگۆازرێنه وه بۆ نێو مزگه وته كه . ئیمامی ش������یخ ئوس������امه به هل������وول، مزگه وته كه چه نده ها نامه ی پڕ له ڕه ق و ناره زایی بۆ هاتبوو، به منی گووت: "بۆ هه ر نامه یه ك������ی نه رێنی چه نده ها نامه ی پشتگیریم به ده ست گه یشتووه ."

Page 28: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(28

له س������ه ر ك������ه ئاژاوه ی������ه ئ������ه و ئاوه دانكردنی ئه م مزگه وته دروس������ت ب������وو، ب������وو به ه������ۆی دروس������تبوونی بانگه ش������ه ی ئه رێنی������ی زۆر و ش������یخ ئوسامه نامه كانی یارمه تی و پشتگیری له سه رانس������ه ری ئه مریکا و له الیه ن س������ه ربازه كان ك������ه له ئه فغانس������تان خزمه تیان ده كرد به ده س������ت گه یشت. نام������ه كان پڕ ب������وون له پش������تگیری و یارمه تیی دارایی . من به ش������داریم كرد له ڕێوڕه سمی كرده نه وه ی مزگه وته كه و به ئاماده بوونی ئوسقۆفی که نیسه ی كاتۆلی������ك و وتارخوێنانی مه س������یحیی پروس������تان، ڕابه رانی جووله كه و زۆر كه سانی تر خۆشحال بووم. هه روا كه ئه نجوومه ن������ی مافی مرۆڤ له ئه مریکا له په یماننام������ه ی )١٨/١٦(دا هاتووه : مافی ئازادیی بیروباوه ڕ و ده ربڕین..... له به هێزكردنی دیموكراسی و خه بات به دژی پێکه وه هه ڵنه کردنی مه زهه بیدا

ده ورێکی گرنگی هه یه .دیموكراسی ده توانێت كارێكی ئاڵۆز و بێ ڕێوش������وێن بیت، ب������ه اڵم بڕوامان هه ی������ه، ئه و ڕابه رانه ی كه هه ڵبژارده ی خه ڵكن، باشتر له هه موو كه س ده توانن واڵت به ڕێوه ببن و كار بكه ن. بڕوامان هه یه ئه و بیرۆكانه ی كه له گۆڕینه وه ی ئاڵۆزی بیرۆکه جیاوازه کان دروس������ت ده بن، ش������یاوترن له و بیروكانه ی كه له ده س������ه پێندرێن. ده وڵه ت������ه وه الی������ه ن ده مه وێت ئه وه دووپ������ات بكه مه وه كه له ب������ه ر ئه وه ی له ئه مری������كادا ئازادیی ڕاده ربری������ن و جۆره كانی تری ئازادی بوونیان هه یه ، ئه مه ئه وه ناگه ینێت كه ئێمه ناتوانین به رگری له مافی كه مینه

نه ته وه و ئایینییه كان بكه ین. گرنگتر له هه موو شتێك ئه وه یه ، كه ئێم������ه ده توانی������ن ئه و كه س������انه ی بۆ تۆندوتی������ژی ناره زای������ی ده ربڕین������ی

به كاردێنن، س������زایان بده ین. ئازادیی ڕاده برین ده رفه تێك نییه بۆ ئه نجامدانی ده س������تدرێژێ ، كۆش������تن و تێكدان������ی س������امانی ئه وانی ت������ر، ته نانه ت ئێمه ئه وانه ی جموجۆڵی دنه ده رانه ئه نجام ده ده ن، به دڵنیایییه وه س������زا ده ده ین. دادگاكان������ی واڵت هاوده نگ������ن له گه ڵ ئ������ه وه ی ك������ه ته واوك������ه ری یه كه م������ی ده ستوور ده رفه ت نادات به خه ڵكانی ده مارگرژ كه به به كارهێنانی ئازادیی ڕاده ربرین هه ڕه ش������ه له كه س������انی تر ك������ه تۆندوتی������ژی به رامبه ریان بكه ن، به كاردێن������ن و ب������ه م كاره وه ت������رس و

ده ڵه ڕاوكێ ده خه نه نێو دڵیانه وه .له گه ڵ ئه وه ش������دا هه ر قس������ه یه كی ناش������رین و ده مارگرژانه كه له ده می كه س������ێكه وه دێته ده ره وه، هه ڕه شه و تۆندوتیژی نییه، كه پێویس������ت بێت به پێی یاس������ا س������زا بدرێت، ئه م جۆره قسانه بۆ ئه وه ی به پێی یاسا سزایان بۆ دیاری بكرێت، پێویسته به گوێره ی دادگاكان هه ڕه ش������ه ی ڕاسته قینه كه مه به س������تی تۆندوتیژیی������ه بێت و، ئه مه له گ������ه ڵ هه وڵ������دان ب������ۆ ئ������ازاردان و دروس������تكردنی ئازارده ری و یا له گه ڵ قس������ه ی ل������ێ زیادکراوی سیاس������یدا

جیاوازی هه یه .ئازادی������ی په یڤینیش به م ش������ێوه یه ، به ڵگه ی������ه ك نیی������ه ك������ه ب������ه هۆییه وه ئازارده ری دروست بكه ین و، كه سانی تر ئازار بده ین و جیاوازیكاریی بكه ین. یاسای مه ده نی، مرۆڤه كان له به رامبه ر ل������ه ئ������ازاردان و جیاوازی������كاری خۆیندنگاكان، ش������ۆینه كانی كاركردن، ماڵه وه و بواره كانی تر ده پارێزێت. بۆ ئه مه یاس������ای مافی مه ده نی نموونه، ده س������تبه ر ده كات، كه هیچ كه سێك له جیاوازی������كاری فێربوون������دا ب������واری به رامبه ر نه كرێت. ئه مه به م مانایه یه ،

که شوهه وایه ک له ده توانن مرۆڤه كان كه دوور بێت له هه ر جۆره ئازاردانێكی ره گه زی ، ئایینی و نه ته وه ییدا بخوێنن.به م پێیه ، بۆ به جێهێنانی پێوه ره كانی یه كس������انی له رێگای یاس������ای مافی مه ده نییه وه له م واڵته له گه ڵ یاساكانی ئێمه له به رگریكردن له ئازادیی باوه ڕ، ئایین و ده ربڕین پێک������ه وه گرێدراون. هه ر یاسایه ك كه به رگری له ئازادییه ك ده كات، ئه وان������ی تر به هێ������ز ده كات و یارمه ت������ی ده دات. یاس������اكانی ئێم������ه مرۆڤ������ه كان له به رامب������ه ر ئازارده ری ، ئ������ازاردان، تۆندوتی������ژی و جیاكاریی

ره گه زی و ئایینی ده پارێزێت.گش������تیی هاوبیربوون������ی ب������ه اڵم ڕاسته قینه دروست نابیت، ئه گه ر مافی مرۆڤه كان پارێ������زراو نه بیت و هه موو كه سێك س������وود له ده رفه تی یه كسان وه رنه گرێ������ت و، ه������ه ر به م ش������ێوه یه هاوبیربوونی ڕاس������ته قینه پێویستی به گفتوگۆك������ردن، فێرب������وون و ئاڵوگۆڕی

بیرۆكه كان هه یه .ئازادی������ی ڕاده ربڕی������ن ده توانێ������ت بێس������ه روبه ر بێ������ت و له وانه یه به ر به یه کالکه ره وه ی������ی بگرێ������ت، ب������ه اڵم له ئه نجام������دا ئه زموونی ئێمه ئه وه بووه، كه بوونی ئه م ئازادییه بۆ گه یشتن به هاوبیری������ی ڕاس������ته قینه ی نه ته وه ی������ی پێویسته و به و شێوه یه كه هاوده نگبوون له مۆسیقا له گه ڵ خۆینده نه وه ی نۆتێك له الیه ن هه موو كه س������ێكه وه به ده ست نایه ت ، ئێم������ه ش چاوه ڕوانی ئه مه نین، كه هه مووكه سێك الیه نگری ئاواته کانی ئێم������ه بێ������ت. ئێم������ه كاتێ������ك ده گه ینه هاوبیری، كه بۆ ناكۆكییه كان و بیروڕا و بنوێنی������ن ڕێ������ز جیاوازه كانم������ان یاس������اكانمان ب������ه ڕێکخس������تن له گه ڵ بنه ماکان ک������ه هه موومان پێکه وه تێیدا

هاوبه شین، جێبه جێ بکه ین.

سه‌رچاوه‌: iipdigital.usembassy.gov*‌تێبینی: ئه م بابه ته به شێکه له وتاربێژییه که ی نووسه ر له مالیزیا

Page 29: Govar h 32

29 ئاداری 2013

سه رۆكێ ئه نجومه نێ وه زیران )دیڤید كامیرون - David Cameron( سه ره دانا مومبای - هندستان )Unilever - كر و بۆ ستافێ كومپانیا )یونیلیڤر -گ������ۆت: )دڤێت پارت������ا پارێزگه ران و ده س������تهه التا دادوه ری و بزنێس������مانێن به ریتانی پتر كار بكه ن بۆ كێشانا ژنێ بۆ پوستێن بلند. به ریتانیا رێكه كا درێژ بۆ بجهئینانا وه كهه ڤیيا جێن������ده ری د بیاڤێ كارێن

بازرگانیدا لبه ره (.كامیرونی دانپێدا كو هه رچه نده پاش هه لبژارتنێن

گش������تی یێن س������اال ٢٠١٠ ژمارا ئه ندام په رله مانێن ژن ژ پارت������ا پارێزگ������ه ران زێده بووینه ، لێ هێش������تا ژم������ارا وان هه ر یا كێمه و گ������ۆت: )ژمارا ئافره تان ل داموده زگه ه������ان تێرا هن������دێ ناكه ت هه ڤركییێ و پێشبركێ لسه ر كاری بكه ن، بێیكو كونترولێ لسه ر هنده ك به ربه س������تێن دی بكه ن كو دبنه ئاس������ته نگ

به رامبه ر ژنێ(.كامیرونی ئاشكه را كر كو هه ڤژینا وی )سامانسا - Samantha(، ئه و پال������دا كو پێرابونه كێ لدۆڤ

دیڤید كامیرون: ژن وه كو ئه ندام په رله مان تا رادده كی دكێمن

*‌وه‌رگێران‌ژ‌ئنگلیزی:‌ئه‌ڤراز‌عومه‌ر

Page 30: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(30

ئه ڤ������ی بابه تی ئه نجام بده ت و گ������ۆت: )هه ڤژینا من گۆته من ئه گه ر ته ژن د پوس������تێن بلندا نه بن، نه ته به س بتنێ رول������ێ ٥٠% ژ به هره داران به رزه كر، لێ گه ل������ه ك پتر ژ ٥٠% (. ئه ز پش������تگیریيا ئاخفتنا وێ دكه م و ئه وا راس������ته . من گه ل������ه ك ئافره ت د كابینا خۆدا دانه مه زراندن و ئه ڤه ژی هه رده م جهێ ره خنا

هه ڤژینا منه (. وه س������ا ره خنه یێن دژوار ل كامیرونی دهێنه گرتن كو به ری هه لبژارتنان، ئه وی س������وزدابوو ئێك ژ سێ ژ كابینا وی ژن بن، لێ نها ئه وی بتنێ ٤ ژن ژ كوما ٢٧وه زیران دكابینا خۆدا هه نه ئه وژی: )ماریا میله ر - Maria Miller وه زیرا رۆشنبیری، تریسا ڤیله رز - Theresa Villiers( وه زیرا كاروبارێن ئیرله ندا )Justine Greening - باكوور، جاستین گرینینگوه زیرا گه شه س������ه ندنا نێڤده وله ت������ی(. ئێك ژ ئه ندام په رله مانێن سه ر ب پارتا پارێزگه ران گۆت كامیرونی گه ل������ه ك ژنێن به هره مه ند هه نه، ئه گه ر بڤێت د كابینا خۆدا دابمه زرێنیت. دیسان ئه ندام په رله مانا ژن )د. سارا والس������تون Dr Sarah Wollaston( دبێژیت په یاما من بۆ كامیرونی ئه وه ؛ ئه گه ر بڤێت وه كهه ڤیيێ دناڤبه را ژن و زه المی په یڕه و بكه ت و پتر ژنان وه كو وه زیر دابمه زرێنیت، مه گه له ك ژن د ناڤا په رله مانی و ژ ده رڤ������ه ی په رله مان������ی و د كوربه ندا ژنێن پارتا پارێزه ران������دا هه نه كو د زیره ك و خۆدان ش������یانن،

هه ژی ئه ڤی پۆستینه .

ده مێ س������ه ره دانا خ������ۆ بۆ باره گایێ س������ه ره كی ،)Mumbai( ل مومبای )ی������ێ كومپانیا )یونیلیڤ������رپرس������یاره ك ژ ئالیيێ فه رمانب������ه ره كا گه نج بۆ هاته

ئاراس������ته كرن، كا به ریتانیا چو لبه رده س������ته فێری هندستانێ بكه ت لدووڤ پتر ده لیڤه دانا ژنێ و روولێ ژنێ د كار و سیاسه تێدا. ئینا گۆت: )د ڤی بیاڤیدا هێش������تا مه گه له ك ڕێ یا مای ببڕین. ئه گه ر هوون ل كار و كومپانیایێن بلند ل به ریتانیا بنێڕن، هێشتا ژن تێرا خۆ ل هولێن كۆمبوونان نینن. ئه گه ر هوون ئاوریه كی ل سیاس������ه تێ بده ن، هێشتا ژن تێرا خۆ ل دۆر مێزا كابین������ێ نینن. د هه می بیاڤێن ژیانێدا، چو ده س������تهه التی، دادوه ری یان سیاس������ی یانژی

بازرگانی، گه له كا مای ئه م بگه هینێ . دیتنا منا تایبه ت دڤێ مژارێدا وه كهه ڤی و دادوه ری نینه . كومپانی و پارتێن سیاسی و رێكخراوێن دی، پێتڤیي������ه د ئه كتی������ڤ بن بۆ پش������كداری و هاندان و كێش������انا ژنێ بۆ ناڤ رێزێ������ن خۆ. دڤێت بێژنه ژنێ بخێرهێ������ن بۆ ن������اڤ رێزێن مه ، ل������ێ دڤێت ژنژی یا به رهه ڤ بیت ئه و به ربه ستێن دكه ڤنه پێش نه هێليت. دڤێ������ت حكومه ت و كومپانیيێن م������ه زن ب هه ڤرا بۆ پێشخستن و بلندكرنا ئاستێ ژنێ كاربكه ن و ئه مژی به رده وام بزاڤێ دكه ی������ن دا ژن بگه هیته وه كهه ڤيیا

مافێن خۆ یێن پیشه یی.كامیرونی ئام������اژه كره كێمی ژمارا ژنێ د كارێ سیاس������یدا و گۆت: )پارتا پارێزگه ران بتنێ ١٩ ژن وه ك ئه ن������دام په رله مان ب������ه ری هه لبژارتنێن ٢٠١٠ هه ب������وون، نها مه نێزیكی ٥٠ ژنێن ئه ندام هه نه . مه گوهورینه كا مه زن یا كری، لێ بتنێ ٥٠ ژ كوما 3٠٠ هێشتا گه له ك كێمه ، له وا پێتڤيیه ئه م هێشتا كار بۆ

ڤی تشتی بكه ین(.سه روكێ وه زیران په س������ن و ستایشێ زیره كيیا خوارنچێكرن������ا هه ڤژین������ا خۆ كر و گ������ۆت: )ئه ژی خوارنێ چێدك������ه م لێ خوارنه كا بێس������ه روبه ر، لێ هه ڤژینا من دچێكرنا خوارنێدا گه له كا ش������اره زایه

تایبه ت د ماسی چێكرنێدا(.

ژێده ر:

- Guardian.co.uk, Monday 18 February- Telegraph.co.uk/David-Cameron-I-did-not-appoint-enough-women-to-Cabinet.

Page 31: Govar h 32

31 ئاداری 2013

ده وله تبوون مافێ سروشتی یێ هه ر نه ته وه کییه ، لگور مادده و یاس������ایێن نێڤنه ته ویژی ئه ڤ مافه بۆ هه ر نه ته وه کی هه یه ، لێ دڤێت لگور داخواز و پره نس������یپێن نێڤنه ته وی بگونجیت و کار بهێته کرن، دا بشێوه کێ فه رمی دانپێبێته دان. ژبۆ کو ئه م بگه هین������ه وێ ب������اوه رێ کا ده م هاتییه ئ������ه م ده وله تا کوردی راگه هینین یان نه ، دڤێت به ری هه ر تش������تی ژ خوه بپرسین ئای������ا ئه گه رێن نه بوونا ده وله ت������ه ک کوردی تا نها چنه ؟ کورد بخوه نه وه ک پرسگرێکێن ناڤخوه یی، یان ئه گه رێن ده ره کینه ؟ پاشی بشێوه کێ زانس������تی لێکۆلینێن مه یدانی لسه ر هه موو الیه نێ������ن ژیانا نه ته وی بکه ین، دا بگه هینه ئه نجامێن دیارکرنا خالێ������ن پرس������گرێکا و دیتنا رێکێ������ن چاره س������ه ریێ. ئه ڤ پرس������گرێکه ژی د دیرۆکێدا گه له ک دوباره بوویه و هێش������تا به رده وام������ه . هه ر ژ دیرۆکا که ڤنا س������ه رده مێن ئیمپراتوریێن به ری زاین������ێ و تاکو دگه هیته سه دس������اال ده هان و هنده ک دیاردێ������ن هه رێمی بناڤ������ێ ده وله تێن کوردی لژێ������ر باندورا ئیس������المێ ئاڤابوون وه که : »ده وله تا حس������نه وی، شه دادی، ئه یوب������ی، دوس������ته کی مه روان������ی و...هت������د«)١(. دیس������ان ئمپراتۆریه تێن وه که »سه فه وی و ئو سمانی« ئاڤابوون، کورد دیسان بوونه سوته مه نیێن ش������ه رو ئالۆزیێن دناڤبه را واندا. لداویێ������ژی وان په یمانا چالدیران دس������اال ١٥١٤ دا گرێدا و

کوردستان کره دو پارچه و دناڤا خوه دا پارڤه کر)٢(.

پاش������ی سه دس������اال دوازدان و تاکو رێنایسانسا ئه وروپا و چێبوون������ا ده وله تێن نوو لهه رێمێن ک������ورد لێ دژین، میرگه هان رولێ ده ستهه التێ گرت و گه له ک میرگه ه تا سه دساال نوزدان به رده وام بوون وه که ؛ »ئه رده الن، بابان، س������وران، به هدینان، بوتان و...هتد«. ژبه ر دوبه ره کیا دناڤبه را وان بخوه دا، هێدی هێ������دی هاتن ژناڤبرن و ده وله تێن نه ته وی ئاڤا بوون، پش������تی شه رێ جیهانیێ یه کێ و جاره ک دی شوره شێن کوردی په یدا بوون و ده وله تا کوردی چێ نه بوو، پش������تی ش������ه رێ جیهانیێ دوویێ و دیاردا سازییێن نێڤنه ته وی و جاره ک دی په یدابوونا ش������ه رێ س������ار، کورد لس������ه ر هه ردوو بلوکان، سوسیالیزم و س������ه رمایه داری هاتن پارڤه کرن. دیس������ان ده وله ت لهه رێمێن

کورد تێدا دژین ژ نووڤه ئاڤابوون و کورد د جهدا مان. پشتی شه رێ که نداڤی و دیاردا پروژێ )بیروسترويکا( بناڤێ )ژنووڤ������ه ئاڤاکرن( وه که به رنامه ک������ێ ئابووری و گوهارتنێن سیسته می دس������اال ١٩٩٠ و ١٩٩١ دا ب یه کجاری جیهانێ گوهارتن بخوه ڤه گرتن. دیوارێ به رلینێ نه ما. چه ندین وه الت س������ه ربخوه ب������وون ژ یه کێتییا س������وڤیه تا ب������ه رێ و ئه وروپا رۆژه������ه الت. هاتن������ا له ش������که رێن هه ڤپه یم������ان ب������و عێراقێ، سه رهلدانێ ده س������ت پێکر و کوردێن باشوورژی سه رهلدان ده س������تپێکر و ب ی������ه ک دل، ب ی������ه ک هێز و ی������ه ک ئارمانج

کوردستان ژ ده ستهه التا به عس پاقژ کر.ئه ڤه مزگینیه ک و ده لیڤه ک گرنگ بوو کو کورد هه رێمه کێ ئاڤا بکه ن و دناڤا ئالوزی و ته ڤلهه ڤییا بارێ ئابووری، سیاس������ی و جڤاکی������دا کوردان بهێزا به ره یێ کوردس������تانی ئاماده کارییێن

ده وله تا کوردی که نگی و چاوا دێ هێته راگه هاندن؟

*‌فه‌همی‌باالیی‌

Page 32: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(32

هه لبژارتنان کر و ب هه موو کێماس������یانڤه په رله مانه ک دساال ١٩٩٢دا هاته هه لبژارتن. پشتی هه ڤرکی و ئالوزی و شه رێن ناڤخوه ی������ی بداوی هاتین، گه له ک جاران ناڤێ ده وله تا کوردی دهات. هند جاران ش������اعران د هه لبه ستێن خوه دا بکار دئینا، هند جارانژی س������ه رکردایه تییا ک������وردی دیتنێن جودا دگوت: )هندا دگوت ده وله تا کوردی دڤێت لسه ر بنگه هێ کوردستانا مه زن بیت، هندانژی دگوت ده وله تا کوردی خه ونه و خه یالێن ش������اعرایه ، هندان������ژی دگ������وت ده وله تا ک������وردی هیڤییا هه ر کورده کییه، لێ دڤ������ێ قوناغێدا ئه م باش نابینین(. لڤێرێ ئه ز دخوازم بێژم ؛ کو که ساتییا کورد هه ر ژ مرۆڤێ نورمال تاکو سه رکردایه تیێ بدرێژییا دیرۆکێ دناڤا خوه دا دو دلن و هێشتا که س������اتیه ک نه ت������ه وی پێ������ک نه هاتی������ه و خان������ی ده ردێ بێ ده ستهه التییێ دبینیت، ژبه ر وێژی بانگا ده وله تبوونێ دکه ت و

گرنگییێ دده ته هه بوونا سه رۆک ورێڤه به ران و دبێژیت:

گ���ه‌ر‌دێ‌هه‌بوویا‌مه‌‌پادش���اهه‌ككواله���ه‌ك خ���وه‌دێ‌ بدیی���ا‌ الی���ق‌ته‌كمی���ل‌دكر‌م���ه‌‌دی���ن‌‌و‌ده‌وله‌تته‌حس���یل‌دكر‌مه‌‌عیلم‌‌و‌حیكمه‌تلڤێ داوییێ پشتی س������ه رهلدانێن گه ل لجیهانا عه ره بی و هه لوه شاندنا رژێمێن سه رده ست و چاکسازییێ د سیسته مێن ن������وودا، بان������دورا خوه ی������ا ئه رێنی و نه رێن������ی ل عێراقێ و لکوردس������تانێژی کر. جاره ک دی بهه ستێن دلوڤانی و سۆز په یڤا ده ول������ه ت که ته ڤه بازارێ کوردس������تانێ و دگه ل وێژی چاکسازی و نوویکرن بوونه دروشمێن سه ر زارێ خه لکی و ده ستهه التێ. لڤێرێ پس������یاره ک خوه دووباره دکه ت وه کی ه������ه ر جاره کێ و ئه و قۆناغێن دیرۆکی یێن کورد تێرا ده رباز بووی������ن د وارێ پراکتیکێ������دا و دارێت������ن و دانان������ا پالنه کێ پێش������وه خت م������ه ئاماده کریه ی������ان نا؟ ده س������تهه الت و گه ل یه کێتییاخ������وه بۆ ئارمانجا گش������تی پێک ئینایه ؟ ش������ه رت و مه رجێن ده وله تبوونێ دئاماده نه ؟ دپلوماس������ییا کوردی تا چ راده جهێ خوه د جیهان������ا رۆژئاڤادا کریه و چه ند خوه دی باندورن د س������ازییێن نێڤنه ته ویدا؟ بنگه هێن ئابووریا گشتی، هه رێما کوردان بگش������تی هاتییه ئازادکرن، دیموکراس������ی و هه س������تا نه ته وی د چ ئاس������تدایه ؟ بۆ ئه م هه ر تش������ته کی د

قۆناغێن سروشتیدا ده ربازی ئارمانجێ بکه ین. دڤێت ئ������ه م خواندن������ه کا زانس������تییانه و ئاماده کاریه کا پێشوه خت به رهه ڤ بکه ین، پاشی بێ ترس ده نگێ خوه به رز بکه ی������ن و بێژین مه ده وله ت دڤێ������ت. ده وله تا کوردی نه لژێر

دروش������مێن دلوڤانییێ و نه ژی لسه ر فێس������بوکێ و روپه لێن رۆژنامه و کۆڤاران دهێته راگه هاندن، نه ژی ب چه پله قوتانێ و په س������ندانێ. دڤێت که سێن لئاستێ رێڤه به رییا ده وله تێ و رێکخس������تنا جڤاکی و یه کده نگییێ ئاماده بکه ین، ماال خوه دناڤخوه دا رێکبێخین، هێزا خوه بکه ین ئێک و یه کدوو قه بول بکه ی������ن. هێزا ده ره ک������ی و ناڤخوه یێ بکه ین یه ک، پاش������ی پروژه کێ داڕێتی لسه ر بنه مایێن ده وله تبوونێ ئاماده بکه ین و لسه ر کار بکه ین. ئه گه ر دێ وه کی جاران که سێن ده ردورا مه مفای ژ ئه ز مۆن و ره وش������ا ئه م تێدا دژین گرن و جاره ک دی دێ دی������رۆک خوه دووباره که ت و نه فره تا لدیرۆکێ که ین

و بێژین: جاره ک دی غه در لمه هات کرن. )مکیاڤیللی()3(. د په رتووکا خوه یا بناڤێ )میر( دا دبێژیت: »چ������اوا دڤێت میر حکمی بکه ت؟ چاوا خ������وه دپارێزیت، دڤێت وه س������ا ژیانا که س������ان ژی د چارچوڤا ده وله تێدا بپارێزیت«. بدیتنێ������ن وی ده وله ت ژ میری نه جودایه . س������ه رۆک و ده وله ت یه کن، هه ردووژی دخزمه تا گش������تیدانه . به رده وام دبیت و هند ش������یره تان لمیری دکه ت و دبێژیت: »دڤێت س������ه رۆک پاراستنا گه ل بکه ت ژ بۆ پاراس������تنا حه زا جه ماوه ری، ئه گه ر دێ حه زا جه ماوه ری وه ندا که ت. دڤێت دناڤا گه لدا ب هشیاری بلڤیت و بری������ارا بده ت«، ب������ه رده وام دبیت و دبیژیت: »ژبۆ پاراس������تنا ده ستهه التێ دڤێت میر وه که رویڤی بیت و وه که شێری بیت، یا ئێکێ؛ رێکا یاسایییه و گرنگیێ پی بده ت و بزانیت یاسا چییه ، بزانی������ت چاوان دێ خوه پارێزیت و نه که ڤیته چ خه فکان و زانا بیت. یا دوویێژی دڤێت خ������وه دی هێز بیت و لهه مبه ر دوژمنان بزانیت دێ چ������اوان هێزا خوه بکارئینیت. ئه ڤه ژی که س������اتییا میری ئاڤا دکه ت و هایا وی ژ گه لێ وی هه بیت«. لس������ه ر ڤان

بۆچوونان )خانی(یێ نه مر بهه مان زمان دبیژیت؛

هه‌ر‌چی‌بره‌‌شووری‌ده‌ستێ‌هیممه‌تزه‌ب���ت‌کر‌ژ‌خوه‌‌را‌ب‌مێرێ‌ده‌وله‌تل���ه‌ورا‌ک���و‌جیهان‌وه‌کی‌ئه‌رووس���ه‌وێ‌حوکم‌د‌ده‌س���تێ‌شوورێ‌روسه‌دڤان مالکێن هه لبه ستێدا خانیژی وه کی مکیاڤيللی دخوازیت میرێ کوردان خوه دی هێز بی������ت و ده رفه تێن دیرۆکی ژخوه را

بکه ین هێزا سه رکه فتنێ.لڤێرێ ئه م دشێین ده وله تبوونی یان هه بوونا ده وله تێ بدیتنه ک فه لسه فی شروڤه بکه ین و ژ خوه بپرسین، کا که نگی ئه م دشێین ب ش������ێوه کێ زانس������تی و ریالییتانه نێزیکی ڤێ گوتنێ ببین، بێ دوودلی ڤی دروش������می راکه ین و باندورێ لسه ر ده ستهه الت و

Page 33: Govar h 32

33 ئاداری 2013

سه رکردایه تییا کوردیژی بکه ین. ده وله ت گرنگترین سازییه ژبۆ خزمه تکرنا جڤاکێ بگشتی، کو ژ کومه له کا مرۆڤان ژ ئه ندامێن جڤاکێ پێک دهیت و رێکخس������تنا س������ازییێن رێڤه برنێ، یاسایی،

سیاسی و ئابووری لگور داخوازێن گه ل برێڤه دبه ت. )توماس هوب������ز()٤( ژ بۆ ده وله تێ دبێژیت؛ ش������ێوێ ئازادییا مرۆڤای������ه ب یه کس������انی د چارچوڤێ ده وله ته کێ������دا بژین و هه ر ئه ندامه کێ جڤاکێ دڤێت به رپسیارییا پاراستنا ئاسایش و ئاشتییا گش������تی بکه ت، ش������ه رێن ناڤخوه یی وه که )ش������ه رێ گشتی دژی گشتی( بناڤ دکه ت. لهه مبه ر په یوه ندییا حکومه تێ و جه ماوه ری وه کی په یمانه کێیه بۆ پاراستنا ئاسایشا گشتی و پاراستنا نرخێن نه ته وی و به رژه وه ندییێن گش������تی یێن گه ل. به رامبه ر وێژی دڤێت س������ه رۆک هه ر تش������تی ژ بۆ به رژه وه ندییا گه ل بکه ت و نه که ڤیته

شاشییان لهه مبه ر گه ل و به رژه وه ندییێن گشتی.

)باروخ س������پینوزا( دبیژیت: ئارمانج������ا چێبوونا ده وله تێ پارستنا ئازادی و ئاش������تییا که سانه ، رێڤه کرنه لهه مبه ر وان که سێن خودان ش������یان ژ بۆ رێڤه برن و بنه جهکرنا ئاشتی و ئارامییێ. )دکتۆر بترس غال������ی( د په رتووکا )ده روازه ك بۆ زانس������تێ سیاس������ی(دا دبێژیت: ده وله ت، کومه له کا مرۆڤایه بش������ێوه کێ به رده وام د هه رێمه کا دیارکریدا دژین و خوه دی ده ستهه الته کا بنگه هینه، کو حکمی لێ دکه ت. ئه ڤه ژی لسه ر س������ێ هه بوونا دهێت������ه دانان؛ کومه له کا مرۆڤ������ان، هه رێمه کا دیارکری و حکومه ت������ه کا هه لبژارتی، ب واته یا )گه ل، هه رێم، حکومه ت و ده س������تهه الت(. ده وله ت یه کێتییه کا سیاس������ی یا یاس������ایییه ، ئێکه ژ ره گه زێن نه ته وی ئه گه ر ده وله ت دخزمه تا گش������تیدا بیت، دێ یاسا سه رده ست بیت و گه لژی دێ رێزێ

لێ گریت.*

١- محمد امين زکي: خالصة تأريخ الکرد وکردستان، من اقدم العصور التاريخية حتی اآلن، الجزء االول، بغداد ١٩٦١ ٢- احمد بااليي: کورد و پێڤاژویا ئاشتیێ، وه شانێن مه زوپوتامیا، کولن، ئه لمانیا ٢٠٠١

3- )نيكوال دی برناردو دی ماكيافيلی- Niccolò di Bernardo dei Machiavelli( س������اال ١٤٦٩ز ژ دایکبوویه و ساال ١٥٢٧ مریه . ئێکه ژ زانا و فه یله س������وفێن ئیتالی یێن چاخێ س������ه رهلدانێ، ئێکه ژ که ساتییێن سه ره که و دامه زرێنه رێ بیردۆزا سیاسییا ریالیتی، پاشی

لێکولین لسه ر زانستا سیاسی کرن. په رتووکا وی یا ژ هه موویان ناڤوده نگتر )مير(ه . ٤- )توماس هوبز ١٦٧٩-١٥٨٨(: زانایه کێ ماتماتیک و فه لس������ه فی یێ ئنگلیزه . ئێکه ژ ناڤدارترین فه یله س������وفێن سه دساال هه ڤدان د بیاڤێ یاس������ایێدا، هه روه س������ا ناڤدار بوو ب نڤێسینا فه لسه فێ، ره وش������ت و دیرۆکێ. وه ک ژێده ره کێ گرنگ یێ سیاسی و یاسایی هاتیيه

بکارئینان، بتایبه تی دنڤێسینێن )په یمانا جڤاكی(دا.

ئاماده‌کارییێن‌ده‌وله‌تبوونێ•‌قوناغا‌ئێکێ‌خه‌باتکرن‌و‌به‌رهه‌ڤیبوون‌ژ‌بۆ‌ئه‌ندامه‌تییا‌س���ازییا‌نه‌ته‌وێن‌یه‌کبووی‌و‌قۆناغا‌

دوویێ‌راگه‌هاندنا‌ده‌وله‌تا‌کوردی.•‌پاراستنا‌ئاسایشا‌گشتی‌یا‌نه‌ته‌وی.

•‌پاراستنا‌ئازادییا‌تاکه‌که‌سی.•‌پاراس���تن‌و‌به‌رپسیارییا‌کێمه‌نه‌ته‌وان،‌دین،‌

مه‌زهه‌ب‌و‌بیروباوه‌ران.•‌دابه‌ش���کرنا‌داهاتێ‌ئابوورییا‌گش���تی‌لسه‌ر‌

هاوالتی‌ب‌شێوه‌کێ‌یه‌کسانی.•‌پاراستنا‌نرخ‌و‌به‌رهه‌مێن‌نه‌ته‌وی.

•‌پاراس���تنا‌مافێ‌مرۆڤ‌و‌خورتکرنا‌بنگه‌هێن‌دیموکراسییێ.

•‌ئاماده‌کارییێن‌ژ‌بۆ‌پاراس���تن‌و‌به‌رگریکرنا‌هه‌رێمێ‌یان‌ده‌وله‌تێ‌پشتی‌راگه‌هاندنێ.

ئاسته‌نگی‌و‌مه‌ترسییێن‌ده‌وڵه‌تبوونێ

•‌نه‌بوونا‌زه‌مینه‌کێ‌باش‌ژ‌الیێ‌ده‌وله‌تا‌مه‌رکه‌زی‌ی���ا‌کورد‌تێ���دا‌دژی���ن،‌‌ب���ۆ‌دانپێدانان���ا‌راگه‌هاندنا‌

ده‌وله‌تێ.•‌مه‌ترس���ییێن‌هه‌رێمی‌و‌ده‌وله‌تێن‌جیران‌لس���ه‌ر‌

پروسێسا‌ده‌وله‌تبوونا‌کوردی.•‌هه‌الویس���تن‌و‌نه‌دیارییا‌هه‌رێمدابری‌ژ‌هه‌رێما‌کوردس���تانێ‌وه‌ک‌زیان���ه‌کا‌مه‌زن���ه‌‌ب���ۆ‌پاش���ه‌رۆژا‌

کوردستانا‌مه‌زن.•‌ڤه‌قه‌تیان‌ژ‌حکومه‌ت���ا‌مه‌رکه‌زی‌و‌زیانڤێکه‌فتنا‌مادی‌

کو‌‌رێژه‌یا‌17%‌داهاتێ‌‌هه‌رێما‌کوردستانێیه.‌•‌ئاماده‌کارییێ���ن‌نێڤنه‌ته‌وی‌تا‌چ‌ئاس���ت‌هاتینه‌‌کرن؟‌یان‌هه‌بوونا‌دوستێن‌پشتگیریکرنا‌ده‌وله‌تبوونا‌

کوردی‌دڤێ‌قۆناغێدا‌دڤێت‌کار‌لسه‌ر‌بهێته‌‌کرن.•‌نه‌بوونا‌ئێکه‌تیه‌کا‌بهێز‌دناڤا‌کوردێن‌باشوور‌و‌یێن‌پارچێن‌دیدا‌دڤ���ێ‌قوناغێدا،‌نه‌بوونا‌کونگره‌کێ‌کوردس���تانی‌یێ‌نیش���تیمانی‌کو‌نوێنه‌راتییا‌هه‌موو‌کوردان‌بکه‌ت.‌دا‌ببن‌پش���ته‌ڤان‌ژبۆ‌پاراستنا‌نرخێن‌

نه‌ته‌وی.

Page 34: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(34

پێش‌هه‌لبژارتنانب������ه ری هه لبژارتنێن )٢٠١3/3/٤( س������ه قایه كێ ترس و ناته نا هه می كینیا داپیش������یبوو، هه می خه لكی ئه و وێنه یێ خوین������اوی یێ پاش هه لبژارتنێن به ری پێنج س������االن كینیا ڤه گرتی لبیرێ بوو. لێ س������ه رباری ئه ڤێ ترسێ و لدووڤ بۆچونێن سیاس������ه تمه دار و ڤه كوله ران ئه ڤجاره هه لبژارتن

دێ د جودابن، جه ماوه ر دبێژیت )مه هه لبژارتنێن ئاشتییانه و بێ ترس و خوینرێژتن دڤێن(.

ڤ������ان رۆژێن به ری هه لبژارتنان ل پایته ختێ كینیا هه می تش������تێ ته نایه و كار ب ئاراسته یێ خۆشی دچیت. هه می گازی و بانگه وازی داخازكه رێن ئاش������تیيێنه ؛ پش������ته ڤانێن هه لبژارتنێن ئازاد و بژینن. هه تا ل ده ڤه رێن ل هه لبژارتنێن ساال ٢٠٠٧ێ كارێن توندوتیژی و كوشتار لێ سه رهه لدای، نها تژی مارك و پوسته رێن هه لبژارتنێن ئارامن. سه رباری گۆڤ������ار و رۆژنامه كو رولێ پوزه تی������ڤ دگێرن و دبێژن مه

هه لبژارتنێن بێ ئاریشه دڤێن.د ڤ������ان هه لبژارتناندا چاڤێن خه لك������ی پتر دڤه كرینه و دبێژن هه لبژارتنێن ئه ڤجاره دێ دبێ ئاریشه بن، هیچ ئه گه ر بۆ توندوتیژییێ نینن. لدووڤ گوتنێن خه لكی و ڕاپرسییان پڕانیی������ا خه لكی دێ ب ئه نجامێن هه لبژارتنان د رازی بن، هه ت������ا ئه گه ر ه������ات و ئ������ه و ئالییێ ده نگێ خ������ۆ دده تێ و

*‌ئاماده‌كرن‌و‌وه‌رگێران:‌عزه‌ت‌یوسف

هة لبذارتنني كينيا؛ ترس و هيظي

7

Page 35: Govar h 32

35 ئاداری 2013

پش������ته ڤانییا وی دكه ت س������ه رنه كه تژی. هه روه سا خه لك دبێژن )مه دڤێت ئه ڤجاره ئه م نیشا جیهانێ بده ین كو ئه م د شارس������تانینه ، مه وانه ژ شاشییێن هه لبژارتنێن چوویی وه رگرت(. لێ س������ه رباری هه می تشتان ڤه جنیقا ترسێ ل

جه م هنده كان هه ر هه یه .ڕاپرس������ییان دیاركرن كو دوو ژ هه ش������ت كاندیدان پتر )Kenyatta - چانسێ سه ركه فتنێ هه بوو، ئه وژی كینیاتاو )ئودین������گا- Odinga( ، ه������ه ر شه ش������ێن دی ده لیڤ������ا سه ركه فتنا وان یا الوازه . پڕانییا خه لكێ نیرۆبی هتافا ب ناڤێ ئه ڤان هه ردوو كه سان دده ن. ئه ڤ هه ردوو كاندیده ژی ه������ه ر ئێكی ژ وان باوه رییا س������ه ركه فتنێ هه یه و دبێژنژی

ئه نجامێ هه لبژارتنان ئه م دێ په سه ند كه ین.

ئودینگا كینیاتا ‌ته‌كنه‌لوژیا‌نوو‌بۆ‌نه‌هێالنا‌سه‌خته‌كارییێ‌:

گه له ك كه س د وێ باوه رێدانه كو نه )كینیاتا( و نه ژی )ئودینگا( دكاریت پڕانییا پێتڤی یا ده نگان بده س������تخۆڤه بینیت. جاره كا دی ره نگ������ه ئه نجام د الوازبن و ئینان و ب������رن و تێكڤه دان د ده نگدانێ������دا بهێته كرن. ژبه ر هندێ كۆمسیۆنا هه لبژارتنێن كینیا دڤێت هه لبژارتنان كۆنترۆل بكه ت و پتر شه فافیه تێ نیشان بده ت. بۆ نمونه زێده باری دیاركرنا ناس������نامه و كارتا ده نگده ری، پێتڤییه شوینتبال وی������ژی بهێته وه رگرت������ن. ره خنه و گازندێ������ن خه لكی ل هه لبژارتنێن چووی������ی )دووجاركی ده نگدان، ده نگدان ب ناڤ������ێ مریا و كه س������ێن ب������ه رزه ( بوو. له وا ش������وینتبل گه رانتییه كه ، پێنگاڤه كه داكو كه سێ دروست ده نگێ خۆ بده ت. ئه ڤ������ه و ژ ئالییه كێ دی ده نگ دێ ب خێرایییه كا زۆر هێنه هژمارتن و ئه نجام دێ زووی هێته راگه هاندن،

داكو هیچ یاریكرن د ئه نجاماندا نه هێته كرن.هه لبژارتنێن ئه ڤجاره ب هه لبژارتنێن س������اال ٢٠٠٧ێ ناچن، یا ئێكێ هه ر هه شت كاندید د دیمانه كا ته لڤزیۆنیدا

هاتنه نیشاندان كو ئه ڤه وه كو نمونه كا پۆزه تیڤا ئاشتییانه دهێته تێبینی كرن. یا دوێ رێكخراوێن كومه لگه ها مه ده نی ب������ۆ خۆدویرك������رن ژ كارێ������ن س������ه خته كاری و وه رگرتنا ئه نجام������ان ب دلفره هی و بێی گوهدانا تاگیری و نه ژادی

روله كێ باش گێرایه .لێ س������ه رهندێڕا، هێش������تا نه یا دیاره كا چه وا ئالییێ س������ه رنه كه فتی دێ س������وزدارییا خ������ۆ ڤه ش������ێریت. بێی پویته پێدان������ا ئه نجامێن هه لبژارتن������ان، خۆ به رهه ڤكرن بۆ خرابترین سیناریۆ د ئارادایه ، سوپه رماركێت و ئاڤاهییێن داموده زگه هان ب تێل و س������یمه ی دورپێچاینه . كه س������ێن بیانی د ئاماده باشییێدانه و هزرا هه ر ئالوزییه كێ كرینه .

خه لكێ ده ڤه رێن هه ژارژی ب هیڤییا ئایینده كا چێترن .

‌ده‌م��ێ‌‌هه‌لبژارتنان:ل رۆژا هه لبژارتن������ان بنگه هێ������ن ده نگدانێ بۆ ١٤,3 ملیۆن ده نگ������ده ران هاتن������ه ڤه ك������رن. پش������كدارییه كا به رفره ه د هه لبژارتنێن كینیادا دهاته به رچاڤكرن. ركبه رییه كا دژوار د ده نگان������دا دناڤب������ه را )ئودین������گا( و )كینیات������ا(دا دهاته

هه ستپێكرن.خه لك ل رێزێ������ن درێژ به رامبه ری بنگه هێ������ن ده نگدانێ ل تاخێن نیرۆبی تایبه ت ل تاخێن هه ژار د راوه ستیای بوون. هه رچه نده هنده ك هێرش������ێن چه كداری ل ده ڤه رێن دویر و ڤه ده ر ژ ئالییێ هێزێن جوداخاز هاتنه ئه نجامدان، كو بوو ئه گه رێ كوش������تنا چه ند كه س������ه كان و چه كدار شیان دوو بنگه هێن ده نگدانێ ل باژێرێ )گاریس������ا( لس������ه ر سنوورێ س������ومالێ بگرن. ل������ێ ل پایته ختی و باژێرێن دی پرۆس������ا هه لبژارتن������ان ب ئارامی و ته ناهی برێڤه دچوو، ب ملیۆنان

خه لكی ده نگێ خۆ ددان.ل هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتییێ ل ساال ٢٠٠٧ پتر ژ ١,١٠٠ كه سان هاتنه كوش������تن و ٦٠٠,٠٠٠ ژی ده ربه ده ر بوون.

Page 36: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(36

ئه ڤجاره وه سا نه بوو ته ناهی هه بوو. لێ ئه ڤه به شێ ئاسان بوو، به شێ زه حمه ت ئه و بوو نه كو پێشبركێیا سه رۆكاتییێ بۆ گه را دوێ ڤه كێش������یت و خونیش������اندان و نه رازیبوون و

دادگا ژێ په یدا ببیت.كه سه كی ل وێرێ دگۆت: ئه م هه می دگه شبینین، ئه نجامێن هه لبژارتنان چه وا بیت بال وه سا بیت. كینیا دێ هه ر كینیا مینیت، پێتڤی ناكه ت ئه م خۆ بگه هینه كارێن توندوتیژی بۆ گه هشتنا مافێن خۆ. ئه ڤرۆ جیهان هه می چاڤ ل مه یه ئه م ب������ه ره ڤ هه لبژارتنان دچین بال ئه م������ژی د نمونه یی بین.

مه نه ڤێت یا جارا دوماهیێ چوویی جاره كا دی بقه ومیت.

به‌شدارییا‌بلند‌د‌هه‌لبژارتنان: ژ بۆ ئاس������ایش و پاراس������تنا هه لبژارتنێن سه رۆكاتییێ و په رله مانتارییێ )٢٩٠ ئه ندامان بۆ په رله مانی(، پتر ژ سه د هه زار پولیس������ان هاتبونه ته رخانكرن. ب ئاوایه كێ گشتی ئه ڤ هه لبژارتنه ب ئێمنات������ی ب دوماهیك هاتن. هه چه نده ١٥كه س ژ ئالیێ گروپه ك������ێ جوداخواز ل ده ڤه را كه نارێ )Mombasa - ده ریای������ێ نێزی������ك باژێ������رێ )مومباس������اهاتنه كوش������تن. لێ ئه ڤ بوویه ره نه وه كو كوش������تارا ساال ٢٠٠٧ بوو، كو شه ر ژ ئالییێ كومه لێن نه ژادی ژ ئه نجامێ تومه تباركرن������ا هه ڤ������دوو ب س������ه خته كارییا هه لبژارتن������ان سه رهلدابوو. هه ردوو كاندیدێن پتر چانسێ سه ركه فتنێ د هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتییێدا هه ین؛ س������ه رۆك وه زیرێن نها )ئودین������گا( و )كینیاتا( نه رازیبوونا خۆ لس������ه ر هێرش������ێ دیاركرن. چاڤدێرێن ئێكه تییا ئوروپی دانپێدان كو به شداری د هه لبژارتناندا یا به رفره ه بوو. سه رۆكێ شاندێ چاڤدێران )ئه لوی������ز پیته رل������ی - Alojz Peterle( گۆتی: س������ه قایێ هه لبژارتن������ان یێ ته ن������ا و ئارام بوو، خه ل������ك ب ئارامی و ه������ه داری ل ب������ه ر بنگه هێ������ن ده نگدان������ێ ب رێزێ������ن درێژ

راوه ستیابوون.

)Christopher Kibanzanga - كریستوفه ر كبانزانگا(چاڤدێرێ هه لبژارتنان بۆ ئاژانس������ا )ئه سوشیێتد پرێس - Associated Press( گ������ۆت: ئ������ه ڤ هه لبژارتنه وه كی هه لبژارتنێن ده وله تا ژێرییا ئه فریكا بوون، ده مێ س������ه رۆك

ماندێ������ال - Nelson Mandela( هاتیی������ه )نیلس������ون هه لبژارتن. خه لكی مش������ه به ش������داری تێداكر. هه ست و گیانێ نیشتمانییێ و به رپرس������یاره تییێ تێدا یێ بلند بوو.

ئه ز ئه ڤێژی وه كو پرۆسه كا ته واو و نمونه یی دبینم.

)مالك‌ئوباما(‌كاندید‌بۆ‌ویالیه‌تێ‌ل رۆژئاڤای������ێ كینیا )مالك ئوباما( براماكێ س������ه رۆكێ ئه مه ری������كا )باراك ئوبام������ا( ركاب������ه ری ل هه لبژارتنان بۆ حاكمێ ویالیه تا )سیابا(، ئه و ده ڤه را سه رۆكێ ئه مه ریكی ل������ێ ژ دایكب������ووی دكر. )مال������ك ئوباما( د ه������ه وا خۆ یا هه لبژارتنان دا گه له ك داكوكی لسه ر نه هێالنا هه ژاریێ و پێشسختنا ژێرخانا ئابووری دكر. هه روه سا )مالك ئوباما(ی گۆت كو برایێ وی )باراك ئوباما( س������وزدایه سه ره دانا كینی������ا بكه ت، ئه گه ر هات و هه لبژارتن ب پاك و ئازادی لێ

هاتنه ئه نجامدان.)مالك ئوبام������ا(ی گۆت: )مه گوهوری������ن دڤێت، مه ئه و كه س دڤێت یێ س������ودمه ند بیت ب������ۆ جیلێ نها. ئه م هه می

هه ست بگه شبینییێ دكه ین.

سه‌ركه‌فت����یكۆمس������یۆنا هه لبژارتنێن كینی������ا ئه نجام������ێ هه لبژارتنێن سه رۆكایه تییێ ب سه ركه فتنا )ئوهورو كینیاتا( راگه هاند. )كینیاتا( سه ر ب هوزا )كیكۆیۆ - Kikuyu( )٤١( ملیۆن كه س������ی ك������و مه زنترین ه������وز و ن������ه ژاده ل كینیا، ش������یا

Page 37: Govar h 32

37 ئاداری 2013

)٦,١٧3,٤33( ده ن������گان ب رێ������ژا )٥٠,٠3%( ژ كۆی������ێ )١٢,33٨,٦٦٧( ده نگێن هاتینه دان بده س������تخۆڤه بینیت. ئه ڤێ رێژێ س������ه ركه فتن بۆ مسوگه ركر و پێتڤی گه ڕا دوێ یا هه لبژارتنان نه كر. ركبه رێ وی یێ سه ره كی )ئودینگا( ش������یا )٥,3٤٠,٥٤٦( ده نگان ب رێژا )%٤3,3١( ده نگان بده س������تخۆڤه بینیت و گۆت ئ������ه ز دێ رێزێ ل ئیرادا گه لێ

كینیا گرم.سه رۆكێ هه لبژارتی )كینیاتا( و هه ڤالێ وی )ولیام روتۆ-

William Ruto( ژ ئالییێ )دادگه ها تاوانێن جیهانی( ب كوش������تنا پتر ژ هه زار كه سان د كارێن توندوتیژی ل كینیا پاش راگه هاندن������ا ئه نجامێن هه لبژارتنێن س������اال ٢٠٠٧ێ تومه تب������ارن. هه رچه نده ئه ڤ دوو كه س������ه ب توندی ئه ڤێ

تومه تێ ره تدكه ن.

پاش‌هه‌لبژارتنانهه رچه نده كاندیدێ سه رنه كه فتی )ئودینگا( ل ده ستپێكێ راگه هان������د ك������و س������ه خته كارییا د هه لبژارتنان������دا هاتییه ئه نجامدان و ئه ز ئه ڤی ئه نجامی قه بیل ناكه م، لێ پاش������ی راگه هاند و گۆت ئه ز دێ گوهدارێ بریارا دادگه ها بلند بم و دێ رێ������زێ ل ئه نجام������ێ هه لبژارتن������ان و ئیرادا خه لكێ ده نگ������دای گ������رم و ناهێلم كینیا بۆ رودانێن س������اال ٢٠٠٧

بزڤرن. لدووڤ راپۆرتێن جیهانی ژمارا ده نگده ران یا زۆر بوو و هه لبژارتن ب ئاوایه كێ شه فاف و تا رادده كی دوور ژ كارێن توندوتیژی برێڤه چوو. دروش������مێ جه ماوه ری یێ ب������ه ری هه لبژارتنان )هه لبژارتنێن ئاش������تیانه و بێ ترس و خوینرێژتن( س������ه ركه فت. ترسا خه لكێ كینیا ڤه ره ڤیا و ب هیڤ������ی و ئومێدا ئایینده كێ گ������ه ش و چاڤه ڕێی ده وله ته كا

خودان ژێرخانا ئابووریه كا ب هێز و پێشكه فتینه .

دادگه‌ها‌بلند‌بریارا‌خۆ‌دال )٢٠١3/3/3٠( دادگه ه������ا بلن������دا كینی������ا بریاردا كو هه لبژارتن ب گش������تی د ئازاد و ش������ه فاف بوون و )ئوهور كینیاتا( د هه لبژارتناندا یێ سه ركه فتی. دادگه هێ ب كوما ده نگان تانا ژ الیێ كامپا )ئودینگای( و هنده ك رێكخراوێن مه ده نی لدۆر هه بوونا سه رپێچییان د هه لبژارتناندا ره تكر. كاندیدێ دوڕاندی )ئودینگا( دانپێدان ب دوڕاندنا خۆ كر و د كونگره كێ رۆژنامه ڤانیدا گۆت: )نها دادگه هێ بریارا خۆ دا، باوه رییا مه ب ش������ه رعییه تا ده س������تووری یا بلنده ، گومانب������رن ب بری������ارا دادگه هێ ، وه التی دێ خش������ینته د نه ئارامییا سیاس������ی و ئابووریدا، له وا ئه ز ئه ڤێ ره تدكه م. مه رێكه كا درێژا دیموكراسیه تێ لبه ره . هیڤییا سه ركه فتنێ

بۆ سه رۆكێ هه لبژارتی به رێز -كینیتا- دخوازم(.

ژێده‌ر:- The Guardian, Tuesday 5 March 2013- Mkg - Guardian.co.uk, Thursday 7 March 2013- tm/pfd )AP, Reuters(- mkg/ipj )AFP, AP(- pfd/dr )AP, Reuters, AFP, dpa(- www.dw.de/kenyan-court-upholds-kenyatta-election

Page 38: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(38

)Ecuador - ل گه را ئێكێ یا هه لبژارتنێن )ئیكوادۆر Rafael - ل به رواری ١٧/ ٠٢/ ٢٠١3 )رافائیل كورییاCorrea( ب������ۆ ویالیه ته كا نوو - ویالیه تا س������یێ - ب سه ركه فت. س������ه رۆكێ ئیكوادۆر یێ كو ویالیه تا وی ب دوماهی������ك هات������ی، دهێته هژمارتن ئێك ژ س������ه ركردێن به رنیاسێن ئه مه ریكا التینی، د هه لبژارتنێن سه رۆكاتییا ئیكوادۆرا ١٥ ملیۆن كه س������ی كو ١١,٧ ملیۆن كه سان

مافێ ده نگدانێ هه بوو بۆ تێرمێ سیێ شیا بسه ركه ڤیت.

)كوریی������ا(، پاش راگه هاندن������ا ئه نجامێن هه لبژارتنان د ئێكه مین په یڤا كورتا خۆدا ل بالكونا كوچكا س������ه رۆكاتیێ )كاروندیلێت - Carondelet( ل پایته خێ ئیكوادۆر )كویتو - Quito( ب������ۆ ده هان هه زار كه س������ێن الیه نگرێن خۆ ئه وێن به رامبه ر كوچكا سه رۆكاتیێ خرڤه بووین، گۆت: )س������وپاس بۆ ئه ڤێ باوه ریێ ، هیچ جاران ئه ز پش������ت ناده مه هه وه ، ئه ڤ س������ه ركه فتنه ی������ا هه وه یه و كه س نه شێت شوره ش������ا هه وه راوه ستینیت، ئه مین مێژوویێ دروس������ت دكه ین. ئه مێ لڤێره دا خزمه تا هه وه بكه ین،

هه می تشت هه ژی هه وه یه (.

هةلبذارتنني ئةمريكا التيين

7

*‌ژ‌ئنگلیزی:‌ئیحسان‌عادل

Page 39: Govar h 32

39 ئاداری 2013

- The Guardian, Monday, Monday 18 February 2013- http://www.dw.de/runaway-leader-correa-claims-ecuadorean-presidential-win- http://www.foxnews.com/world/201317/02//official-results-show-correa-winning-ecuador-presidential-election

)كورییا( ش������یا ب رێژا ٥٨% ژ ده نگان بسه ركه ڤیت، ب جوداتییه كا مه زن لس������ه ر نێزیكتری������ن ركبه رێ خۆ )گویلیرمۆ السۆ - Guillermo Lasso( كو شیا رێژا ٢٤% ژ ده ن������گان وه رگری������ت ل������دووڤ ئه نجامێن ژ الیێ ئه نجومه نێ نیشتمانی یێ هه لبژارتنان هاتیه راگه هاندن. )الس������ۆ( به رامبه ری پش������ته ڤانێن خ������ۆ ل به نده رێ )گوایاكویل - Guayaquil( ل باش������وورێ رۆژئاڤایێ وه التی، شكه ستنا خۆ راگه هاندن و پیرۆزباهییا )كورییا( ی كر و گۆت: )كورییا بۆ ویالیه ته كا دی بسه ركه فت و هه ژی رێزگرتنێیه (. )الس������ۆ( یێ كو پۆس������تێ وه زیرێ دارایی بۆ ده مه كێ كێم وه رگرتی، به ری قه یرانا ئابووری ئه وی ژ پوستێ وی الده ت و سه ره نجام ئابوورێ وه التی ب دوالریڤ������ه ل س������اال ٢٠٠٩ هاته گرێ������دان، خۆ وه كو سه رۆكێ ئۆپزسیۆنێ سه پاند و وه كو سه رۆكێ سیاسی

یێ دوێ ل ئیكوادۆر دا نیاسین.پ������اش راگه هاندن������ا ئه نجامێ������ن هه لبژارتنا، جاده و سه رێن رێكان ب ئاالیێن كه س������ك، ره نگ������ێ پارتا س������ه رۆكاتیێ تژی بوون و خه لكی هت������اف ب ناڤ������ێ )كورییا( ددان و

دگۆتن: )كورییا مه تۆ دڤێی(.هه ژی گۆتنێیه ، لگور به نكا ده ولی ل س������اال ٢٠١١، نێزیك������ی 3٠% ژ خه لك������ێ ئیك������وادۆر لژێ������ر خیچا هه ژاریێ دژین، حكومه تێ سوزدایه كار ب������ۆ كێمكرنا ئه ڤ������ی رێژه ی بۆ ١٦% بكه ت. خه لكژی ب هیڤینه كو

)كوریی������ا( بش������ێت رادده ك������ی بۆ هه ژاریی������ێ دانیت و ده لیڤه یێن كاری بۆ خه لكێ ئیكوادۆر په یدابكه ت.

)كوریی������ا( ته م������ه ن ٤٨ س������ال، هه لگ������رێ باوه رناما )دكتۆرای������ا ئاب������ووری - PhD economy( و ل زانكۆیا ئه مه ریكی خواندییه ، وه كو دوژمنێ سه رسه ختێ لیبراال نوو و ب هه لویستێن خۆ یێن رك دهێته نیاسین، ژ چین و بنه ماله كا ئاس������ایییه . ب ئاڤاكرنا قۆتابخانه و خه س������ته خانا و كێش������انا رێ������ك و پران و س������ه رباری سه قامگیرییا سیاسی پرانییا خه لكێ ئیكوادۆر پێ قایل

بوون جاره كا دی ده نگێ خۆ بده نێ و هه لبژێرن.د ماوه یێ ده ه سالێن چووییدا، ئه ڤه هه فت سه رۆكان حكومران������ی ل ئیكوادۆر كر، ب������ه ری )كورییا( بگه هیته ده س������تهه التێ . هه رچه نده رێكخراوێ������ن نێڤنه ته وه یی ل ئیكوادۆر دكێم������ن، لێ )كوریی������ا( داكوكییێ دكه ت كو به ره ڤانییێ ژ ئازادیێ دكه ت، پش������تی مافێ په نابه ریێ )WikiLeaks - دایه دامه زرێنه رێ سایتێ )وێكیلیكس)Julian Assange - یێ س������ویدی )جولیان ئه سانجیێ كو ل ٢٠١٢/٨/٢٢ قه س������تا بالیوزخانا ئیكوادۆر ل له نده ن ك������ری و نه په نییێ������ن دیپلوماس������ییا ئه مه ریكی ئاش������كه را كرین. پاش دوباره هه لبژارتنا وی، )كورییا( داخازا چاره س������ه رییه كا بله ز بۆ )جولیان ئه سانج( كر،

یێ كو چاره نڤێسێ وی كه تییه د ده ستێ ئوروپادا.

Page 40: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(40

وه رگرا خه التا نوبل سیاسه تمه دار و چاالكڤان������ا بۆرمی )ئونگ س������ان س������وكی(، د كونگرێ مێژوویی یێ نیش������تمانییا )ئێكه تیی������ا پارت������ا دیموكراسی( یا به رهه نگار جاره كا دی وه كو سه رۆكا ئه ڤێ پارتێ هاته

هه لبژارتن.ئاالیێن سۆر ب دروشمێن تاوسی ل ه������وال كونگ������ره ی ل )میانم������ار(

ده رڤه ی ل هه الویس������تن، هاتبوونه و )س������وكی (یێ وێنه یێ هولێ������ژی وێنه ی������ێ بابێ وێ )ئونگ س������ان( و س������ه ربه خۆیییێ قاره مان������ێ دامه زرێن������ه رێ س������وپایێ ن������وو یێ میانمار و س������ه ركردێ خه باتا دژی حوكم������ێ داگیرك������ه رێ به ریتان������ی

هاتبوونه هه الویستن. هاته س������وكی( س������ان )ئون������گ

هه لبژارتن بۆ به رده وامییا سه رۆكاتییا مه زنترین پارتا به رهه نگارا بۆرمی د ده مه ك������ی كو حزب ب ئاراس������ته یێ راس������تێ دیموكراس������ییا س������ه رده م پێشدكه ڤیت و دچیت. وه رگرا خه التا نوب������ال ئاش������تییێ ل دوماهیك رۆژا كونگرێ پارتا ئێكه تییا نیش������تمانییا دیموكراسی كو سێ رۆژان ڤه كێشا ٨ - ١٠ ئادارێ ب پشكدارییا ٨٩٤

*‌وه‌رگێران‌ژ‌ئنگلیزی:‌شلێر‌ئه‌حمه‌د‌

ئونگ سان سوكییدووباره‌‌بۆ‌سه‌رۆكاتییا‌پارتا‌

به‌رهه‌نگارا‌بۆرما‌هاته‌‌هه‌لبژارتن

Page 41: Govar h 32

41 ئاداری 2013

ئه ندام������ان ژ هه می ده ڤه رێن وه التی وه كو سه رۆكا پارتا به رهه نگار هاته

هه لبژارتن.ئه نجومه نێ كونگره ی هه روه س������ا بجهئینانا ناوه ندی ژ ٧ كه سان بۆ ١٥ كه س������ان به رفره هك������ر، داك������و خ������ۆ به رهه ڤبكه ن ژ بۆ هه لبژارتنێن گشتی یێن بۆرما كو لبه ره ل س������اال ٢٠١٥ بهێنه ئه نجام������دان. حزب هه ولدده ت رێزێن خۆ ب ئه ندامێن نوو یێن خودان ش������یان و پس������پۆر بێی په راوێزكرنا

ئه ندامێن دێرین بهێز بكه ت. )ئونگ سان سوكی( سه رۆكاتییا نیش������تمانییا )ئێكه تیی������ا پارت������ا ژ ه������ه ر )NLD - دیموكرس������ی دامه زراندنا وێ ل ساال ١٩٨٨ هه تا نه������ا دك������ه ت، گ������ۆت: )پێتڤییه ئه م كاریگه ری و ژێهاتییا س������ه ركردێن نوو بۆ بجهئینانا ئه رك و كارێن خۆ ببینی������ن. هیڤیدارین ئه و د تاقیكرنا

خۆدا فێرببن و پێشبكه ڤن. هه لبژارتنا )ئونگ س������ان سوكی( تشته كێ پێش������بینیكری بوو، د هه مان ده مدا بۆ حزب������ێ گه ره نتییه ، لێ مانا وێ لسه ر كورسییا سه رۆكاتییا حزبێ و كارتێكرنا وێ یا ئێكس������ه ر لس������ه ر

بریارێن وێ هه ر ژ دامه زراندنا حزبێ هه تا نها جهێ ره خنه گرتنێیه كو حزب

گه له ك پشتگه رما كاریزما وێیه . د به رسڤا پرس������یاره كێدا لدۆر بانگه ش������ا هن������ده ك ره خنه گران كو )NDL( ب������ه ر ب ئاقار و پێكهات و دچیت، دیكتات������ۆری س������ه ركرده یا )ئون������گ س������ان س������وكی( گ������ۆت: )ده سته كا مه یا سه رۆكاتییێ هه می ب دیمۆكراتیانه هاتینه هه لبژارتن. كه س������ێژی نه ڤێت ده نگێ خۆ بده ته هزر ی������ان دیكتات������ۆری كه س������ێن دیكتات������ۆری(. ل������ێ )س������وكی (یێ دانپێدا كو هنده ك ملمالنێ و زڤری د پروسێس������ا ڤه گوهاس������تنا نها یا حزب������ێ دگه ل هن������ده ك گازندان كو و ش������ه فافیه تێ كێمیی������ا لس������ه ر داداوه ری������ێ د هه لبژارتنا ئه ندامان ب������ۆ كونگره یدا هه ب������وون. چوار ژ بۆ هه لبژارتن هاتین������ه ئه ندامێ������ن پش������كدارییا كونگره ی ژبه ر گومانا س������ه رپێچییا هه لبژارتنا وان هاتینه

دوورخستن. )ئونگ س������ان س������وكی( كه س������ا ئێكانه یا كه ڤنه د ئه نجومه نێ حزبێدا م������ای، یێن دی هه می یێ������ن هاتینه

گوهارتن، ل������ێ ئه ندامێن نوو هه می ئه وژی د كارێ حزبیدا د ئه كتیڤ و شاره زانه و دلسۆزێن كارێ خۆنه و خزمه ت������ا حزب������ێ كرین������ه . كومیتا ناڤینژی ژ ١٢٠ ئه ندامێن سه ره كی و ٥ ئه ندامێن یه ده گ پێكهاتینه و ژ ئالییێ كونگره یڤه هاتینه هه لبژارتن و ئه وانژی ١٥ كه س بۆ ئه نجومه نێ بجهئینان������ێ هه لبژارت������ن كو تێدا ٥

ئافره تن. ل س������اال ١٩٨٨، ده مێ سوپای ئالیگرێن ده س������ته كا س������ه رهلدانا دیموكراسیێ س������ه ركوتكری، حزبا هات������ه پێتڤی������ه ك وه ك������و )NDL(دامه زراندن و دروشمێ ناتوندوتیژی بلندكر. ل ساال ١٩٩٠ د هه لبژارتنێن گشتیدا سه ركه فتن، لێ ده ستهه التا له ش������كه رییا حكوم������دار هه لبژارتن هه لوه ش������اند. حزب������ێ هه لبژارتنێن گشتی یێن س������اال ٢٠١٠ بایكوتكر، پش������ته ڤانییا له ش������كه ری پاش لێ حكومه تا هه لبژارتی كری و پاش������ی چاكس������ازیێن دیموكراس������ی هاتینه ئه نجام������دان ل هه لبژارتنێن س������اال ٢٠١٢ )ئونگ س������ان سوكی( شیا

بگه هیته په رله مانی.س������ه ركوتكرنێ ره فتارێن ژبه ر ك������و چاالكییێ������ن وێ توخیب������دار كربوون. س������ه رباری )ئونگ سان س������ه ركردێن مه زنه و س������وكی( دیترێن حزبا )NLD( بۆ س������الێن درێ������ژ هاتبوون������ه زیندانك������رن و ژێ������ر ی������ان ل ده سته س������ه ركرن زێره ڤانیێ دابوون، سه رۆكا حزبێ سوزدا كه س������ێن نوو راكێشته د حزبێ������دا و چێكرن������ا بریارێژی یا NLD مه كه زی نه بیت، گۆت: )دێد قۆن������اغ و ئه زمونه كا تێس������تیدا

Page 42: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(42

اچێر؛ێت ت

مارگار

ـه كه !سنین"

ژنه ئا به "

ه بووێک، ك

كانداری دو

كچ

،‌بۆ‌ی‌من

��ه‌‌ڕاب� ‘‘

رێ���ژ‌ورود

دوك���ی‌

وه‌یه‌ما

ک���ی‌‌دابێ

پێ���ی�ك‌به‌

خه‌ڵ����ه‌ی‌

زۆرب�

وایا‌وه‌،‌گ

ه‌ن���ه‌ر‌ده‌ك

ا‌بی���یان‌‌و

ش���ه‌ییهه‌می

دنی‌���ه‌كر

اره‌س��ه‌‌چ

���ه‌‌ل�رپرس

ت‌به‌وڵ���ه‌

ده‌

���ێك‌‌كه‌س

ئه‌گه‌ریان.‌

ته‌كانو‌گرف

هه‌مو

ه‌وه‌‌ده‌كات

‌بیر‌ه،‌‌وا

ی‌هه‌ی‌ماڵی

رفتیگ

ر‌له‌‌رامبه‌

‌بێبه‌یه‌كی

شینه‌ێ‌پێ

ه‌‌ده‌بك

���ێك‌‌كه‌س

ئه‌گه‌رێت.‌

ه‌ربگره‌ت‌و

ه‌وڵ���د

ه‌وه‌‌ده‌كات

ا‌بیر‌یه‌،‌و

ی‌هه‌ته‌جێ

ی‌نیشگرفت

ه‌وان‌ات.‌ئ

پێ‌بدووی‌

ت‌خانده‌وڵه‌

ه‌بێ‌كه‌‌د

گه‌‌و‌گۆمه‌ڵ

شانی‌س���ه‌ر‌

خه‌نه‌‌ن‌ده‌

كانیاگرفته‌

ه‌وها‌كی‌ئ

‌شتێكێیه‌؟

ستی‌‌به‌ڕا

یه‌شمه‌ڵگه‌

و‌كۆئه‌

ی‌كه‌‌ئه‌وه‌

ی���ه‌.‌نی‌نی

ه‌‌بووۆمه‌ڵگ

وی‌كر‌ن���ا

له‌ژێ���

انن.‌ماڵه‌ك

و‌بنه‌پیاو‌

‌یان‌ك،‌ژن

ی‌خه‌ڵك‌تاك

یه‌‌تاهه‌

كات،‌رێك‌ب

�چ‌كات‌هی��

توانێ�ك‌نا

مه‌تێ��حكوو

هیچ‌

ش‌بۆ‌خه‌ڵكی

ێت.‌ه‌‌نه‌ب

ه‌ڵكه‌وه‌و‌خ

ڕێی‌ئر‌له‌‌

مه‌گه‌

ه‌كه‌م‌ه‌ی‌ی

ه‌‌پل����ان‌ب

كانی��گرفته‌

دنی‌�ه‌ركر

ره‌س��چا

ستن.ر‌ببه‌

كی‌ت‌خه‌ڵ

یان‌وه‌‌خۆ

شت‌ببێ‌پ

ده‌

ۆمان‌ری‌خ

روب���ا��ه‌‌كا

یه‌‌ك�‌ئێمه‌

رك���یوه‌‌ئه‌

ئ���ه‌

ه‌ش‌ی‌دیك

خه‌ڵك���كاری‌

ه���او�ن‌و‌

بكه‌ی��س���ه‌ر‌

چاره‌

�ه‌اڵم‌�ه،‌ب��

ه‌نه‌ی��ووالی

كی‌د���ه‌یه‌

‌پیشژی���ان

ی���ن.‌بكه‌

ه‌وه‌‌خۆیان

مافی‌ی‌به‌‌

‌توندۆر‌به‌

ه‌ڵك‌زوه‌‌خ

داخه‌به‌

وون‌به‌ندب

‌له‌‌پای‌بیر

‌ئه‌وه‌‌به‌بێ

وون،ڕاهات

وه‌.’’بكه‌نه‌

ۆیان‌نی‌خ

ركه‌كابه‌‌ئه‌

دگ������ه ل س������ه ركردایه تییا ن������وو هنده ك پێشبینییا دێ بووریت، ئاس������ته نگان هێته ك������رن لێ بێ

ئومێدبوون نابیت.)ئونگ س������ان س������وكی( پاش ب������ۆ وێ هه لبژارتن������ا دوب������اره سه رۆكاتییا حزبێ د كومبوونه كێ حزبێدا گۆت: )هه ولێن كونگره ی س������ه ركه فتن، ش������یا ژن و هه می كێمه نه ته وه و كه س������ێن گه نج بۆ ئه نجومه نێ بجهئینانێ هه لبژێریت، نه������ا م������ه ژن و نوێنه رێن هه می

كێمه نه ته وان د حزبێدا هه نه .س������الرۆژا بیره وه ریی������ا ل

دامه زراندن������ا س������وپایێ بۆرم������ا ل ٢٠١3/٠3/٢٧ ب������ۆ جارا ئێكێ هێما دیموكراسیه تێ )ئونگ سان سوكی( دگ������ه ل س������وپای نمایش������ه كا د ژه نه رال س������وپای سه رۆكئه ركانێ Min Aung - مین ئون������گ هلینگ(Hlaing( ل میانم������ار ئاماده بوو، د كوش������تنا ش������ه رو كو ده مه كی������دا تائیفه گه ری د ناڤبه را بس������رمان و بوزی������ادا درێژی هه ی������ه و ئه ڤه ژی كێشه و هه ڤركییه كا مه ترسیداره ل ئه ڤی وه التێ ٦٠ملیون كه س������ی كو رێژا ٥% ژێ بسرمانن. ژه نه رالی د گوتارا خۆدا ب������ۆ ٦,٠٠٠ ژ هێزێن سوپای گۆت: )س������وپا مایێ خۆ د سیاس������ه تێدا ناكه ت، بتنێ ل ده مێ به رپابوون������ا ش������ه رێن تایفه گه ری و

لدووڤ داخازا میلله تی، س������وپا دێ رولێ خۆ یێ نیشتمانی گێریت.

)ئونگ سان سوكی( بۆ ماوه یێ ١٥ س������االن ژ ئالییێ ئه نجومه نێ سوپایێ به رێ هاتبوو زیندانیك������رن، ژ ئالییێ ره خنه گرتنێ كه ته ب������ه ر چاالكڤانانڤه ژب������ه ر بێده نگییا وێ تارادده كێ مه زن تائیفه گه ری توندوتیژییا كارێن لسه ر ل ساال چوویی. ل ساال ٢٠١٢ ل دوو ش������ه ر و تێكهه لچوونێ������ن خوین������اوی دناڤب������ه را بس������رمان و بوزیی������ادا ل - )راكهی������ن ویالیه ت������ا رۆژئاڤای������ێ Rakhine( كێماتی ١١٠ كه س هاتنه كوش������تن و پتر ژ ١١٠,٠٠٠ كه سان

ده ربه ده ر بوون.)ئونگ سان سوكی( حه ژێكه ر و داخازكه را دیموكراس������ییێ شیایه جهێ خ������ۆ د ه������زر و دلێ هه می

هه می بك������ه ت، بۆرمادا خه لك������ێ ده مان دژی توندوتیژیێ و ش������ه ری بوویه و دبێژیت: )ئاشتی بێی چه ك دهێ������ت، نه دگه ل چه ك�������ی. ئه گه ر نیازن ل س������اال هه لبژارتنێ������ن ب ٢٠١٥ ب ئ������ازادی و بژینی بهێته دبێ������ژن ڕاپرس������ی ئه نجام������دان، و س������ه ركه ڤیت ب دێ )NLD(دیكتاتۆری له شكه رییا ده ستهه التا نامینیت. )ئونگ س������ان سوكی( یا گه هش������تییه ٢٠١٢ س������اال ك������و ئه ندامه تییا په رله مانی، گه هش������تنا س������ه رۆكاتییێژی دویر نادانیت، لێ بارێ وێ یێ خێزانی كو شوی ب كه س������ه كێ به ریتانی كریه و دوو ژ كورێن وێ������ژی ژ ره ڤه ن������دا بیانی دهێن������ه هه ژمارت������ن، تارادده ك������ی

بارگرانی و ئاسته نگه .

ژێده‌ر:- Guardian.co.uk, Sunday 10 March 2013

- http://www.thehindu.co/suu-kyi-reelected-

- www.dw.de/myanmars-suu-kyi-attends-military

Page 43: Govar h 32

43 ئاداری 2013

اچێر؛ێت ت

مارگار

ـه كه !سنین"

ژنه ئا به "

ه بووێک، ك

كانداری دو

كچ

،‌بۆ‌ی‌من

��ه‌‌ڕاب� ‘‘

رێ���ژ‌ورود

دوك���ی‌

وه‌یه‌ما

ک���ی‌‌دابێ

پێ���ی�ك‌به‌

خه‌ڵ����ه‌ی‌

زۆرب�

وایا‌وه‌،‌گ

ه‌ن���ه‌ر‌ده‌ك

ا‌بی���یان‌‌و

ش���ه‌ییهه‌می

دنی‌���ه‌كر

اره‌س��ه‌‌چ

���ه‌‌ل�رپرس

ت‌به‌وڵ���ه‌

ده‌

���ێك‌‌كه‌س

ئه‌گه‌ریان.‌

ته‌كانو‌گرف

هه‌مو

ه‌وه‌‌ده‌كات

‌بیر‌ه،‌‌وا

ی‌هه‌ی‌ماڵی

رفتیگ

ر‌له‌‌رامبه‌

‌بێبه‌یه‌كی

شینه‌ێ‌پێ

ه‌‌ده‌بك

���ێك‌‌كه‌س

ئه‌گه‌رێت.‌

ه‌ربگره‌ت‌و

ه‌وڵ���د

ه‌وه‌‌ده‌كات

ا‌بیر‌یه‌،‌و

ی‌هه‌ته‌جێ

ی‌نیشگرفت

ه‌وان‌ات.‌ئ

پێ‌بدووی‌

ت‌خانده‌وڵه‌

ه‌بێ‌كه‌‌د

گه‌‌و‌گۆمه‌ڵ

شانی‌س���ه‌ر‌

خه‌نه‌‌ن‌ده‌

كانیاگرفته‌

ه‌وها‌كی‌ئ

‌شتێكێیه‌؟

ستی‌‌به‌ڕا

یه‌شمه‌ڵگه‌

و‌كۆئه‌

ی‌كه‌‌ئه‌وه‌

ی���ه‌.‌نی‌نی

ه‌‌بووۆمه‌ڵگ

وی‌كر‌ن���ا

له‌ژێ���

انن.‌ماڵه‌ك

و‌بنه‌پیاو‌

‌یان‌ك،‌ژن

ی‌خه‌ڵك‌تاك

یه‌‌تاهه‌

كات،‌رێك‌ب

�چ‌كات‌هی��

توانێ�ك‌نا

مه‌تێ��حكوو

هیچ‌

ش‌بۆ‌خه‌ڵكی

ێت.‌ه‌‌نه‌ب

ه‌ڵكه‌وه‌و‌خ

ڕێی‌ئر‌له‌‌

مه‌گه‌

ه‌كه‌م‌ه‌ی‌ی

ه‌‌پل����ان‌ب

كانی��گرفته‌

دنی‌�ه‌ركر

ره‌س��چا

ستن.ر‌ببه‌

كی‌ت‌خه‌ڵ

یان‌وه‌‌خۆ

شت‌ببێ‌پ

ده‌

ۆمان‌ری‌خ

روب���ا��ه‌‌كا

یه‌‌ك�‌ئێمه‌

رك���یوه‌‌ئه‌

ئ���ه‌

ه‌ش‌ی‌دیك

خه‌ڵك���كاری‌

ه���او�ن‌و‌

بكه‌ی��س���ه‌ر‌

چاره‌

�ه‌اڵم‌�ه،‌ب��

ه‌نه‌ی��ووالی

كی‌د���ه‌یه‌

‌پیشژی���ان

ی���ن.‌بكه‌

ه‌وه‌‌خۆیان

مافی‌ی‌به‌‌

‌توندۆر‌به‌

ه‌ڵك‌زوه‌‌خ

داخه‌به‌

وون‌به‌ندب

‌له‌‌پای‌بیر

‌ئه‌وه‌‌به‌بێ

وون،ڕاهات

وه‌.’’بكه‌نه‌

ۆیان‌نی‌خ

ركه‌كابه‌‌ئه‌

*‌ئا:‌عه‌زیز‌عه‌بدولخالق‌دێڵزی

Page 44: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(44

مارگارێ������ت تاچێ������ر )١٩٢٦-٢٠١3(، س������ه رۆكوه زیرانی پێش������ووتری بریتانیا، له ٨ی نیس������انی ٢٠١3 له ته مه نی ٨٧ ساڵیدا به هۆی جه ڵته ی مێشكه وه كۆچی دوایی كرد. خاتوو تاچێر له ساڵی ١٩٧٦ تاكو س������اڵی ١٩٩٠ سه رۆكوه زیرانی بریتانیا بوو. مارگارێت تاچێر یه كه مین و تاكه سه رۆكوه زیری ژن له بریتانیا بوو. ئه و سه رۆكی حزبی پارێزكارانی بریتانیا

و به "ژنه ئاسنین"�ه كه به ناوبانگ بوو.بۆ خاتوو تاچێر ڕێوڕه سمێكی ناشتنی هاوشێوه ی دایانا، هاوسه ری پێش������ووی شازاده ی جێنشینی بریتانیا و، شاژنی دایك )دایكی شاژن ئێلیزابێت( ئه نجام درا. ئااڵی بریتانیا له ش������وێنی حه وانه وه ی سه رۆكوه زیریش به مه به ستی ڕێزلێنانی

ئه و، تا نیوه هه ڵدرا.دێڤید كامیرۆن، س������ه رۆكوه زیرانی بریتانیا دوای بیستنی هه واڵ������ی كۆچی دوایی������ی مارگارێت تاچێ������ر کۆبوونه وه ی به نیوه چڵی به جێ هێشت، گوتی: "ئێمه سه رۆك، سه رۆكوه زیر و بریتانیایییه كی مه زنمان له ده ست داوه ". دێڤیدكامێرۆن به بی بی سی ڕاگه یاند: "له ڕاستیدا سه رۆكایه تیی واڵتی ئێمه ته نها كاری مارگارێت تاچێر نه بوو، ئه و واڵتی ئێمه ی ڕزگار كرد." شیمۆن پێرێز، سه ركۆماری ئیسرائیلیش خاتوو تاچێری وه ك

"دۆستێكی ڕاسته قینه ی ئیسرائیل ناوبردووه ."ئێ������د میلیبێند، س������ه رۆكی حزب������ی كرێكاران������ی بریتانیا، گه وره ترین ڕكابه ری ده وڵه تی بریتانیا گوتی: "حزبی كرێكاران له گه ڵ زۆربه ی ئه و كارانه ی كه ئه نجامی داون ناكۆك بووه و، هه میشه وه كو وێنه یه كی ورووژێنه ر ده مێنێته وه . به اڵم ده كرێ وێڕای ڕكابه ری، ڕێزێكی تایبه ت له ده سكه وته سیاسییه كان

و كه سایه تیی به هێزی بنێین."تاچێ������ر ل������ه س������اڵی ١٩٨٤ ل������ه هه وڵێك������ی تیرۆریس������تیی كۆماریخوازه كانی ئیرله ندا كه دژی ئه و ئه نجام درا، ڕزگاری بوو. تاچێر له م سااڵنه ی دواییدا تووشی نه خۆشیی خه ڵه فان هاتبوو.

كچی دوكاندارێک، كه بوو به "ژنه ئاسنین"ه كه !میرات������ی سیاس������یی مارگارێت تاچێر بۆ سیاس������ه تی ئه و س������ه رۆكوه زیرانه ی ك������ه دوای ئه و له بریتانی������ا، چ له حزبی پارێزكاران و چ له حزبی كرێكاران ده سه اڵتیان گرته ده ست، كاریگه رییه ك������ی زۆری هه ب������وو. له هه مان كاتیش������دا ماوه ی س������ه رۆكوه زیریی یازده س������اڵه ی ئه و زیاتر له هه موو شتێك له به ر سیاسه ته ڕادیكاڵییه كانی و شێوازی ڕووبه ڕووبوونه وه ی

توند و شه ڕخوازانه كه ی، له یادی خه ڵكدا ماوه ته وه .ب������ه درێژایی ئه و ماوه ی������ه ی كه س������ه رۆكایه تیی ده وڵه تی بریتانیای به ده س������ته وه بوو، هه زاران ك������ه س له هاوواڵتیانی سڤیلی ئه و واڵته له ڕێگای كڕینی خانووی ده وڵه تییه وه بوونه

خاوه ن موڵك و، هه زارانی دیكه ش به كڕینی پشكی كۆمپانیا گه وڕه كان������ی وه كو كۆمپانی������ای گاز و كۆمپانیای ته له فۆن كه له الی������ه ن ئه وه وه به كه رت������ی تایبه ت درا، بوونه پش������كدار و

الیه نگرانی بازاڕی ئازاد.به اڵم بایخپێنه دان و به رهه ڵس������تیی به رامبه ر به ش������ێوازه سیاسییه کانی لێكتێگه یشتن، ناوبراویان كرده سه ركرده یه كی به رهه ڵس������تكار و ڕێژه ی به رهه ڵس������تیی له گه ڵ سیاس������ه ت و شێوازه كانی ده سه اڵتداریه تی، له كۆتاییدا بووه هۆی ئه وه ی له نێو حزب������ی پارێزكاری ده س������ه اڵتدار دژایه ت������ی بكرێت و

نائارامییش بكه وێته نێو كۆمه ڵگه ی بریتانیاوه .مارگارێت هیڵدا تاچێر له ١3ی ئۆكتۆبه ری س������اڵی ١٩٢٦ له شاری گرانتهام له ناوچه ی لینكۆلنشایر له دایكبوو. باوكی )ئالفرێد ڕابێرتس( دوكاندار و دایكیش������ی ژنی ماڵه وه بوو. باوكی له ش������وێنكه وتوانی كلێس������ای پرۆتس������تانی ئنجیلیی، ڕاگه یاندنكاری ئایینی و له هه مانكاتیشدا ئه ندامی ئه نجومه نی ش������ار بوو. ئه و له پێگه یاندنی كه سایه تی و ئه و سیاسه تانه ی كه تاچێر له ماوه ی ده سه اڵتداریه تییه كه یدا جێبه جێی ده كرد،

كاریگه ریێكی به رچاوی هه بووه .

پۆستی وه زاره تئه و له به ش������ی زانستی سروشتی له په یمانگای سامرویل زانكۆی ئاكس������فۆرد خوێندوویه تی و س������ێیه مین ژن بووه، كه س������ه رۆكایه تیی ئه نجومه ن������ی پارێزكاران������ی ئ������ه و زانكۆیه ی وه رگرت������ووه . دوای كۆتاییهێن������ان ب������ه خوێن������دن، ش������وێنی نیش������ته جێبوونی بۆ ناوچه ی كالچس������تێر گواستۆته وه و له كۆمپانیایه كی به رهه مهێنانی كه لوپه لی پالس������تیكیدا ده ستی به كار كردووه و له هه مان كاتیش������دا كاره سیاسییه كانی له

ڕێكخراوی خۆجێیی حزبی پارێزكار ده ست پێ كرد.مارگارێت له ساڵی ١٩٥١ له گه ڵ بازرگانێك به ناوی )دنیس تاچێر( هاوسه رگیری كرد و له هه مانكاتیشدا له به شی یاسا درێژه ی به خوێندن دا. له س������اڵی ١٩٥3 به سه ركه وتوویی پله ی پارێزه ری كارای وه رگرت و له هه مانكاتیشدا دوانه كه ی

به ناوی )مارك و كارۆل( له دایكبوون.له ماوه ی دوو س������اڵدا تاچێر له كابینه ی ده وڵه تی حزبی پارێزكاراندا پۆستی بریكاری وه زیری وه رگرت و دوابه دوای شكس������تی ئه و حزب������ه له هه ڵبژاردنی س������اڵی ١٩٦٤، ئه و له

كابینه ی نوێ و له ژێر سێبه ردا پۆستی وه زاره تی وه رگرت.

ده رفه تخوازێكی چاوچنۆكله س������اڵی ١٩٦٥ له كاتی ده ستله كاركێش������انه وه ی )ئه لك داگالس هۆم( له سه رۆكایه تیی حزبی پارێزكاران، مارگارێت

Page 45: Govar h 32

45 ئاداری 2013

تاچێر پش������تگیری ل������ه پاڵێوراوێتیی )ئێ������دوارد هیت( بۆ ئه و پۆسته كرد و وه كو پاداشت له كابینه ی سێبه ری ئه و حزبه ، به رپرس������یاریه تیی وه زاره تی نیش������ته جێ و موڵكداریه تی پێ س������پێردرا. ئه و كاته ی كه )ئێدوارد هیت( له س������اڵی ١٩٧٠ پۆس������تی س������ه رۆكوه زیریی وه رگرت، ئه و بۆ پۆستی وه زیری په روه رده و پێگه یاندن به رز بۆوه و سیاسه تی سه ره كیی ئه و

كه مكردنه وه ی به رچاوی تێچووی ئه و وه زاره ته بوو.یه كێك له ئاس������ه واره كانی ئه و سیاس������ه ته ، بڕینی شیری بێبه رامب������ه ر ب������ۆ قوتابیانی نێوان ٧ تا ١١ س������ااڵن بوو. ئه و هه ن������گاوه بووه هۆی ئه وه ی كه حزب������ی ڕكابه ر و هه ندێ له ڕاگه یاندنه كان به س������ه ختی هێرش بكه نه سه ری و نازناوی "ش������یردزی" پێ بده ن. ئه و گوته یه له زمانی ئینگلیسییه وه بۆ كه س������انێك به كار ده بردرێت، كه له هه ر كاتێكدا هه وڵ ده ده ن

سوود له هه ر بارودۆخێك به باشترین شێوه وه ربگرن.به له به رچاوگرتنی ئه وه ی كه له و س������ااڵنه دا ژماره یه كی كه م له ژنانی س������ه ركه وتوو له بواری سیاس������یدا چاالكییان هه بوو، هه ندێ بیروبۆچوون و پێشبینی سه باره ت به ئه گه ری ئه وه ی كه مارگارێت تاچێر ببێته س������ه رۆكوه زیر، خرایه ڕوو. سیاس������ه تمه دارێكی دیكه ی ژن به ناوی ش������رلی ویلیامز له حزبی كرێكاران هه لێكی وه های بۆ ڕه خس������ابوو، كه كابینه ی حكوومه ت������دا وه زی������ر بوو. هه ڵبه ت������ه مارگرێ������ت تاچێر ئه و پێشبینیانه ی ڕه د ده كرده وه و له چاوپێكه وتنێكی ته له فزیۆنیدا گوتی: به دووری ده زانم كه له س������ه رده می ژیانی ئه ودا ژنێك

بتوانێت له بریتانیا پۆستی سه رۆكوه زیری وه ربگرێت.ده وڵه ت������ی پارێزكاری )ئێدروارد هی������ت( ته مه نێكی زۆری نه ب������وو. دواب������ه دوای قه یران������ی ن������ه وت له س������اڵی ١٩٧3 حكوومه ته كه ی ناچار بوو له ژێ������ر كاریگه ریی چاالكییه كانی پیشه س������ازیی رۆژانی كاركردن له حه فته یه كدا بۆ سێ رۆژ كه م بكاته وه و، هاوكاتیش ڕووبه ڕووی مانگرتنه به رباڵوه كانی كرێكاران بووه وه . حكوومه تی پارێزكار له كۆتاییدا له مانگی

)فێوریه (ی ساڵی ١٩٧٤ ڕووخا.

ماڵداری - سیاسه تمه داربه ڕۆیش������تنی حزب������ی پارێزكار بۆ ڕیزی ئۆپۆزس������یۆن و پێكهێنانی ده وڵه ت له س������ێبه ردا، ئه وجاره پۆستی وه زاره تی ژینگه به مارگارێت تاچێر سپێردرا. ئه و كه زۆر به توندی له بادانه وه ی )ئێدوارد هیت( و ده س������تبه رداربوونی بنه ماكانی سیاس������ه تی ئابووریی پارێزكاران تووڕه بوو، له هه ڵبژاردنی ساڵی ١٩٧٥ بۆ دیاریكردنی سه رۆكی نوێی حزب له به رامبه ر

سه رۆكی پێشوودا، خۆی كاندید كرد.كاتێ������ك كه تاچێر چووه ژووری كاركردنی )ئێدوارد هیت(

تاكو بڕیاره كه ی پێ ڕابگه یێنت، هیت سه ریشی به رزنه كرده وه و ته نها پێی گوت: "تۆ شكس������ت ده هێنی، ڕۆژێكی خۆش������ت هه بێ." به اڵم به سه رسوڕمانه وه له خولی یه كه می ده نگداندا خاتوو تاچێر به س������ه ر ئێدوارد هیتدا سه ركه وت و بۆیه ناچار بوو ده ستبه رداری پۆستی سه رۆكایه تیی حزب بێت. له خولی دووه می ده نگداندا، تاچێر به سه ر ویلی وایتالودا سه ركه وت و به و پێیه له مێژووی بریتانیا یه كه مین ژن بوو، كه پۆس������تی

سه رۆكایه تیی حزبێكی سیاسیی سه ره كی وه ربگرێت.زۆر ب������ه خێرایی هه وڵی چه س������پاندنی بۆچوونه كانی دا و هه ربۆیه ش له هه مانكاتدا ڕێژه ی كاریگه ریی خۆی نیشان دا. له وتارێكیدا له س������اڵی ١٩٧٦ زۆر ب������ه توندی ڕه خنه ی له و بێده نگییه ی كه باڵی به سه ر یه كێتی سۆڤیه تدا كێشاوه، گرت. یه كێ له ڕۆژنامه كانی یه كێتی س������ۆڤیه ت له كاردانه وه یه كدا ئ������ه وی به "خاتوونی ئاس������نین" ناوزه د كرد، ك������ه بووه جێی

خۆشحاڵیی خاتوو تاچێر.تاچێر له قالبی ژنێكی ماڵدار - سیاسه تمه دار كه به باشی ده زانێت هه اڵوسان چ فشارێك ده خاته سه ر بنه ماڵه ئاسایی و یه كێتیی كرێكارانی بریتانیا كه ئه وكات ده سه اڵتێكی زۆریان هه ب������وو، که به هۆی به رپاكردنی مانگرتنه وه به ش������ێكی زۆری پیشه سازیی واڵتیان په ك خستبوو، تووشی ڕووبه ڕووبوونه وه كرد. ئه و قه یرانه ی ساڵی ١٩٧٩ به ناوی "زستانی ناڕه زایه تی" ناوبانگ������ی ده ركرد. كه مكردن������ه وه ی هه اڵوس������ان، ئامانجی س������ه ره كی و ماوه كورتیی ده وڵه ت بوو و به خێرایی بودجه و پڕۆژه ی زۆر بچینه یی بۆ كه مكردنه وه ی ڕێژه ی باج و، ڕێژه ی

خه رجییه كانی ده وڵه ت، خرایه بواری جێبه جێكردنه وه .پڕۆژه یاس������ای ن������وێ ب������ۆ كه مكردنه وه ی ده س������ه اڵت و به رهه ڵس������تکاریی كرێكاران ل������ه په رله مان په س������ه ند كران، پیشه سازی و دامه زراوه گه وره كانی ده وڵه ت، بوون به كه رتی تایبه ت و ڕێگه ش به و كه س������انه ی كه خانووی ده وڵه تییان به ك������رێ گرتبوو درا، ت������ا ئه و خانوانه بۆخۆی������ان بكڕن. له ژێر كاریگه ریی ئه و گۆڕانكارییان������ه دا، ملیۆنه ها كه س له خه ڵكی بریتانی������ا كه تا ئه و كات له ب������ازاڕی داراییی واڵت ده وریان نه بوو، توانی������ان ببنه خاوه ن خانوو و پش������كی ئه و كۆمپانیا

ده وڵه تییانه ی كه درابوونه كه رتی تایبه ت، بیكڕن.سیاسه ته دارایییه كانی ده وڵه تی تاچێر له كه رتی بازرگانی و دام������ه زراوه ماڵییه كان، له نده نی كرده یه كێك له چاالكترین ناوه نده كانی داراییی جیهان. سیمبۆله كۆنه كانی به رهه مهێنان و پیشه س������ازیی له كاركه وتوو كه زۆرێك له خه ڵك به هۆكاری بارودۆخ������ه خراپه ك������ه ی واڵتیان ده زانی، پش������تگوێ خران و له جیاتی ئه و هه وڵی بونیاتنانی بریتانیایه كی نوێ بۆ كێبڕكێی

ئه وانی دیكه ده ستی پێكرد.

Page 46: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(46

شه ڕ له دوڕگه كانی فاڵكله ندبه شێكی به رچاو له ئه ندامانی حزبی كرێكاران له په رله مان سه باره ت به ئاسه واره ی سیاسه ته كانی خاتوو تاچێر نیگه ران ب������وون و، ل������ه هه ندێ ل������ه ش������اره گه وره كان������ی بریتانیاش، ناڕه زایه تییه كان به رامبه ر به و سیاس������ه تانه گه یشتنه ڕاده ی پش������ێوی و نائارام������ی. به اڵم س������ه رۆكوه زیر ئام������اده نه بوو پاشه كشێ بكات. له كۆنفرانسی سااڵنه ی حزبی پارێزكاران له س������اڵی ١٩٨٠دا گوتی: "بۆ ئه و كه سانه ی كه چاوه ڕانن تا ئ������ه و ڕس������ته ی كه به دڵ������ی ڕۆژنامه كانه ، وات������ه بادانه وه له سیاسه تدا س������ه باره ت به من ببیسن، ته نها یه ك ڕسته ده ڵێم: ئه گه ر ده تانه وێت، ئێوه ده توانن بابده نه وه ، به اڵم ئه و خاتوونه

هه رگیز وه رناچه رخێت."له كۆتایی س������اڵی ١٩٨١ ڕێژه ی خۆشه ویستیی ئه و بۆ ٢٥% كه می كردبوو. ئه وه كه مترین ڕێژه ی خۆشه ویس������تیی ئه و بوو كه تا ئه وكات بۆ س������ه رۆكوه زیرێك تۆمار كرابێ������ت. به اڵم له و ماوه كه مه دا توانی ڕێڕه وی ئابووریی واڵت سه راوژێر بكات و بگۆڕێت.له س������ه رتای س������اڵی ١٩٨٢دا، ئابووری������ی بریتانیا به ره و بوژانه وه هه نگاوی نا و هاوكات پێگه و خۆشه ویستیی خاتوو تاچێری������ش له نێ������و ده نگده ران������دا به ره و باش������ی ڕۆیش������ت. خۆشه ویس������تیی ئه و له مانگی ئاوریلی ساڵی ١٩٨٢ به هۆی كاردانه وه پێداگرییه كه ی سه باره ت به داگیركردنی دوڕگه كانی

فالكله ند له الیه ن ئارژانتینه وه گه یشته لووتكه .تاچێر به خێرایی هێزێكی چاالكی له گه ڵ هێزی كه شتیوانیی ده ریای������ی ڕه وانه ی ناوچه كه كرد و دوای پێكدادانێكی كورت و خۆبه ده س������ته وه دانی هێزه كان������ی ئارژانتین������ی، ئ������ه و دوڕگانه وه رگیران������ه وه . س������ه ركه وتن له ش������ه ڕی فالكله ن������د و هاوكات س������ه رهه ڵدانی دووبه ره كییه كی زۆر له نێ������و حزبی ڕكابه ر واته حزبی كریكاران كه ئه وكات به سه رۆكایه تیی مایكل فوت بوو، س������ه ركه وتنی دووباره ی حزب������ی پارێزكارانی به ده نگێكی زۆر

زیاتر له هه ڵبژاردنه كانی گشتیی ساڵی ١٩٨3 مسۆگه ر كرد.

خولی سێیه می سه رۆكوه زیرییپێكدادان������ی پڕ له توندوتیژی له نێ������وان پۆلیس و كرێكارانی مانگرتوو ڕووی دا، به اڵم له مانگی مارس ئه و مانگرتنه شكستی هێنا. ئه و ڕووداوانه ڕێڕه وی هه وڵه كانی پێشه س������ازیی ڕه ژوی به ردینی له بریتانیا به ره و پێش������ه وه برد و، زۆرێك له بنه ماڵه ی كرێكارانی ئه و پیشه س������ازییه ل������ه ڕووی ئابوورییه وه زه برێكی

ئه وتۆیان پێكه وت، كه هیچ كاتێك نه یانتوانی ببوژێنه وه .له كات������ی ڕووبه ڕووبوونه وه ی له گ������ه ڵ قه یرانی ئیرله ندای باكووردا، تاچێر سیاسه تێكی توندوتیژی گرته به ر و مانگرتنی خواردنی زیندانیانی س������ه ر به سوپای نهێنیی كۆماریخوازی

ئیرله ندای باكووری س������ه ركوت ك������رد. ڕه خنه گرانی خاتوو تاچێ������ر و به تایبه ت یه كگرتووخ������وازه میانڕۆكانی ئیرله ندای ش������مالی، له س������ه ر ئه و بڕوایه ن كه ئه و ش������ێوازه بووه هۆی ئه وه ی كه زۆرێك له گه نجانی كۆمه ڵگه ی كاتۆلیكی ئیرله ندای

باكوو، ڕوو له توندوتیژی بكه ن.له گ������ه ڵ ئه وه ی كه مارگارێت تاچێر به به ش������داریپێكردنی نوێنه رانی ده وڵه تی كۆماری ئیرله ندا له هه وڵی ئه وه دابوو، كه توندوتیژی و ئاڵۆزییه كانی نه ته وه یی له ئیرله ندای باكوور كه م بكات������ه وه ، ب������ه اڵم وتووێژه كانی ئاش������تی له ژێ������ر كاریگه ریی

پێداگریی یه كگرتووخوازانی توندڕۆ، تووشی شكست هات.هاوكات حزبی كرێكاران كه له و سااڵنه دا به سه رۆكایه تیی نیل كینوك كاری ده كرد، هێشتا نه یتوانیبوو خۆی له قه یران و دووبه ره كیی ناوخۆیی س������ااڵنی پیشتر ڕزگار بكات. بۆیه مارگارێت تاچێر به شێوازێكی بێوێنه له هه ڵبژاردنی گشتیی س������اڵی ١٩٨٧یش������دا س������ه ركه وتنی به ده س������ت هێن������ا و بۆ

سێیه مینجاریش بوو به سه رۆكوه زیرانی بریتانیا.یه كێك له هه نگاوه كانی ئه و ناس������اندنی باجێكی نوێ بوو. باجێك������ی جێگیر كه دوور بوو له داهات یان ڕێژه ی مولك، له دانیش������تووانی هه ر خانووێك وه رده گیرا و بۆ خه رجییه كانی

شاره وانیی خۆجێی و كاروباری شار به كار ده هات.

خیانه ت به زه رده خه نه وه ناس������اندنی ئه و باجه نوێیه كه له زمانی ئینگلیزی به )پل تكس( ناو ده بردرێت، یه كێك له توندوتیژترین س������ه رهه ڵدان و نائارامییه كانی سه ر شه قامی له مێژووی هاوچه رخی بریتانیا ب������ه دواوه بوو. هه ن������دێ له نوێنه رانی حزب������ی پارێزكاران له په رله مان له س������ه ر ئه و بڕوایه بوون، كه ناس������اندنی ئه و باجه ده بێته هۆی ڕووخانی ده وڵه ت، به اڵم به باش������ی ده یانزانی تا ئه وكاته ی كه مارگارێت تاچێر سه رۆكی حزب و سه رۆكوه زیران

بێت، مومكین نییه ئه و سیاسه ته ی بگۆڕێت. له ساڵی ١٩٨٩ سه رۆكایه تیی خاتوو تاچێر به سه ر حزبی پارێزكاران له الیه ن نوێنه رێك كه له نێو حزبدا كه م ناس������راو ب������وو، له په رله مان ڕه خنه ی لێ گی������را. خاتوو تاچێر زۆر به ئاسانی له و ڕكابه رییه دا س������ه ركه وت، به اڵم ئه و ڕه خنه یه له ڕاستیدا نیشانه یه ك بوو له زۆربوونی ناره زایه تییه كی توند له سیاس������ه ته كانی خاتوو تاچێر له نێو سیاسه تمه دارانی حزبی

پارێزكاران و نوێنه رانی ئه و حزبه له په رله ماندا.له كۆتاییدا پرس������ی ئه ورووپا و چۆنیه تی هه ڵس������وكه وتی ده وڵه تی بریتانیا له گه ڵ بازاڕی هاوبه ش������ی ئه ورووپا بوو، كه

ڕووخانی مارگارێت تاچێری به دواوه هات.مارگارێ������ت تاچێر دوای گه ڕانه وه ی ل������ه كۆبوونه وه یه كی

Page 47: Govar h 32

47 ئاداری 2013

س������ه ركرده كانی واڵتانی ئه ندامی بازاڕی هاوبه ش له شاری ڕۆم������ا ك������ه دووبه ره كییه ك������ی زۆر كه وت������ه نێوانی������ان، ل������ه به رهه ڵس������تییه كی توند له گه ڵ سه ركرده كانی واڵتانی دیكه ی ئه ورووپ������ای ڕۆژئ������اوا، ئاماده نه بوو ڕه زامه ن������دی به پێدانی ب������واری زیاتر ب������ه كۆمه ڵگه ی بڕیارده ری ب������ازاڕی هاوبه ش ده ربب������ڕێ. ئه و هه ڵوێس������توه رگرتنه تووڕه ب������وون و بێزاریی

زۆربه ی سیاسه تمه دارانی حزبی پارێزكارانی ورووژاند.خاتوو تاچێر گوتی: "موسیۆ دلورس، سه رۆكی كۆمیسیۆن له كۆنفرانسێكی ڕاگه یاندنی خۆیدا گوتی: ده یه وێ په رله مانی ئه ورووپ������ا دامه زراوه یه كی دیموكراتیكی كۆمه ڵگه ی ئه ورووپا بێت. ئه و ده یه وێ كه كۆمس������یۆنی ده س������ه اڵتی جێبه جێكار و ئه نجومه نی وه زیرانیش هاوش������ێوه ی ئه نجومه نی سنا بێت.

وه اڵمی من ئه وه یه : نا ، نا، نا. "جێف������ری ه������او یه كێ له سیاس������ه تمه دارانی س������ه ره كیی حزبی پارێزكاران له الیه ن مارگارێت تاچێره وه له پۆستی وه زاره تی ده ره وه دورخرایه وه . ئه و كه به و هۆیه وه ڕقی له سه رۆكوه زیری هه ڵگرتبوو، سوودی له و هه له وه رگرت و هاوكات له له گه ڵ ده ستله كاركێشانه وه ی له كابینه له وتارێكی زۆر توندوتیژدا دژی خاتوو تاچێر، داوای كرد

كه سه رۆكایه تی ئه و بخرێته ژێر پرسیاره وه .ڕۆژی دواتر مایكل هس������لتاین كه سایه تیێكی گرنگی حزبی پارێزكاران، خۆی بۆ سه رۆكایه تی حزب كاندید كرد. تاچێر به به ده ستهێنانی دوو ده نگ كه متر له ڕێژه ی پێویست، ناچار بوو ل������ه خولی دووه مدا له گه ڵ ڕكابه ره كانی بكه وێته كێبڕكێ، به اڵم ڕایگه یاند كه به هه موو هێزییه وه دڕێژه به و كێبڕكێیه ده دات.

به اڵم له س������ه ر پێش������نیاری هه ندێ له هاوكاره نزیكه كانی كه پێیان گوتبوو ئه گه ر له خولی دووه مدا به شداری بكات ده دۆڕێنێ، كابین������ه كۆبوون������ه وه ی یه كه می������ن ل������ه تاچێ������ر مارگرێ������ت ده ستله كاركێش������انه وه ی خۆی ڕاگه یاند. دواتر س������ه باره ت به و

ڕووداوه گوتی: "دروست وه كو خیانه ت به زه رده خه نه وه بوو".

میراتمارگارێت تاچێر له س������اڵی ١٩٩٥ به وه رگرتنی مه دالیای ش������انازیی گارتر بۆ پله ی بارونس كه پێگه ی خانه دانی هه یه ب������ه رز بۆوه و، ب������ه و پێیه ش ب������وو به ئه ندامی هه میش������ه یی

ئه نجومه نی لۆردانی بریتانیا.دوای ده ستله كاركێش������انه وه ی ل������ه ئه نجومه نی گش������تی، ب������ه رده وام ب������وو له كاری سیاس������ی، دوو ب������ه رگ له كتێبی نووس������ییه وه ، دژی ڕێككه وتن������ی بیره وه رییه كان������ی خ������ۆی ماستریخت زۆر به توندی كاری ده كرد و سیاسه تی پاكتاوی

ڕه گه زیی سربستانی ئیدانه كرد.له ساڵی ٢٠٠١ دوابه دوای تێكچوونی باری ته ندروستی،

مارگارێت تاچێر ناچار بوو چاالكییه كانی خۆی كه م بكاته وه . دوای ئه وه ی چه ند جارێك به سووكی تووشی لێدانی جه ڵته ی دڵ بوو، دكتۆره كانی ناوبراویان له وتارخوێندنه وه مه نع كرد و پێده چوو كه به به راورد له گه ڵ جاران زۆر الواز و دڵناسك بووه . له س������اڵی ٢٠٠٨ كچه كه ی ڕایگه یان������د كه مارگارێت تاچێر له س������اڵی ٢٠٠٢وه وه به ده س������ت نه خۆشیی خه ڵه فان

ئازاری چه شتووه .له دیدی نه یارانه وه خاتوو تاچێر سیاس������ه تمه دارێك بوو كه ب������ازاڕی ئ������ازادی بااڵتر له ه������ه ر گۆڕه پانێك������ی دیكه ی ژیانی كۆمه اڵیه ت������ی ده زان������ی و زۆر ب������ه ئاس������انی ئام������اده بوو، كه حه شامه تێكی به رباڵو له خه ڵكی واڵت له شێوه ی بێكاری و یان

نائارامییه كانی كۆمه اڵیه تی ببنه قوربانیی سیاسه ته كانی ئه و.الیه نگرانی له به ر بچووکكردنی په یكه ر و سنوورداركردنی ده سه اڵته به رباڵوه كانی ده وڵه ت، كه مكردنه وه ی كاریگه ری و ده سه اڵتی یه كێتییه كانی كرێكاران و زیندووكردنه وه ی پێگه ی

بریتانیا له جیهاندا، ڕێزیان له مارگارێت تاچێر ده نا.به اڵم له هه مووی گرنگتر، مارگرێت تاچێر سیاسه تمه دارێك به بیروباوه ڕێكی پته و بوو كه چ خراپ و چ باش ده س������تی له بیروباوه ڕی خ������ۆی هه ڵنه ده گرت. ئه و تایبه تمه ندییه ی ئه و كه نابێت بیروباوه ڕی دروس������ت و قووڵ به قوربانیی ڕێكه وتن و به رژه وه ن������دی بكه ی������ت، له گرنگتری������ن خاڵی ب������ه هێز و له

هه مانكاتیشدا گه وره ترین خاڵی الوازی ئه و بوو. خاتوو تاچێر له یه کێک له چاوپێکه وتنه کانی له ساڵی ١٩٨٧دا گوتی:"به ڕای من، بۆ ماوه یه كی دوورودرێژ زۆربه ی خه ڵك به پێی دابێکی هه میش������ه یییان وا بیر ده كه نه وه ، گوایا ده وڵه ت به رپرسه له چاره س������ه كردنی هه موو گرفته كانیان. ئه گه ر كه س������ێك گرفتی ماڵیی هه یه، وا بیر ده كاته وه كه ده بێ پێشینه یه كی بێبه رامبه ر له ده وڵه ت وه ربگرێت. ئه گه ر كه س������ێك گرفتی نیشته جێی هه یه ، وا بی������ر ده كاته وه ك������ه ده بێ ده وڵ������ه ت خانووی پێ ب������دات. ئه وان گرفته كانیان ده خه نه سه ر ش������انی گۆمه ڵگه و ئه و كۆمه ڵگه یه ش به ڕاس������تی كێیه ؟ شتێكی ئه وها له ژێر ناوی كۆمه ڵگه بوونی نییه . ئه وه ی كه هه یه تاك تاكی خه ڵك، ژن یان پیاو و بنه ماڵه كانن. هیچ حكوومه تێ������ك ناتوانێت هی������چ كارێك بكات، مه گ������ه ر له ڕێی ئه و خه ڵكه وه نه بێت. خه ڵكیش بۆ چاره س������ه ركردنی گرفته كانیان به

پله ی یه كه م ده بێ پشت به خۆیان و خه ڵكی تر ببه ستن.ئه وه ئه ركی ئێمه یه كه كاروباری خۆمان چاره سه ر بكه ین و ه������اوكاری خه ڵك������ی دیكه ش بكه ی������ن. ژیان پیش������ه یه كی دووالیه نه یه، به اڵم به داخ������ه وه خه ڵك زۆر به توندی به مافی خۆیان������ه وه ڕاهاتوون، به ب������ێ ئه وه ی بیر ل������ه پابه ندبوون به

ئه ركه كانی خۆیان بكه نه وه .BBC‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌:سه‌رچاوه‌

Page 48: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(48

شادترین‌واڵت:نۆروێ���ژ: به نده ری )بێرگێن( ل������ه م واڵته دا، زۆر جوان و ئارامبه خشه . ئه م واڵته سكه ندیناڤییه ، پله ی یه كه می له نێوان ش������ادترین واڵتانی جیهان، هه روه ها پله ی یه كه می پایته ختی

كۆمه اڵیه تی و دووه می له ئابووریدا به ده ست هێناوه .دانمارك: بۆ چواره مین س������اڵ ب������ه دوای یه كدا ، پله ی دووه می شادترین واڵتی جیهانی به ده س������ت هێناوه . له ڕووی ڕه خساندنی هه ڵی كاری پله ی یه كه مه و دووه مین پایته ختی كۆمه اڵیه تیی جیهانه .س���وید: له پله ی حه وته م له ساڵی ٢٠٠٩دا، به ره و پله ی سێیه م له ساڵی ڕابردوودا هه ڵكشاو. هه روه ها پله ی دووه می

له داهێنانی كاری و ده رفه تی كاریدا هه یه .ئوسترالیا:‌ئه مساڵ وه ك چواره مین واڵتی شادی جیهان و دووه مین واڵت له ڕووی فێركردن و س������ێیه مین واڵتیش بۆ

ئازادیی تاكه كه سییه كان ناوی ده ركردووه .نیوزیله ندا: پێنجه مین واڵتی شادی جیهانه و پله ی یه كه می له بواری فێركردن و دووه می بۆ ئازادییه تاكه كه س������ییه كان و

جۆری حكوومی هه یه .

كه‌نه‌دا: له ڕووی ش������ادییه وه ، پله ی شه شه مه و له ڕووی ئازادیی تاكه كه سیشه وه پله ی یه كه مه له جیهاندا.

فینله‌ن���دا: ئه م واڵته حه وته مین واڵتی ش������ادی جیهانه و س������ێیه مین واڵته له بواری ڕه خس������اندنی هه لی کار ده رفه تی

كاری و ئاسووده یییه وه .هوڵه‌ندا: حه وته مین واڵتی شادی جیهانه ، پله ی شه شه می

پایته ختی كۆمه اڵیه تی و ته ندروستیی هه یه .سویسرا: نۆیه مین واڵتی شادی جیهانه و یه كه مین واڵته ل������ه ڕووی ئاب������ووری و حكوومه تیی������ه وه . هه روه ها له ڕووی

فێركردنیش له پله ی 3٢دایه .ئیرله‌ندا: ده یه مین واڵتی شادی جیهانه و پله ی چواره می

له ئازادیی تاكه كه سیدا هه یه .لۆكزامب���ۆرگ: ئه م واڵت������ه بۆ یه كه مین جار له س������اڵی ٢٠١٢دا، له لیستی واڵتانی ش������اد و سه ركه وتووی جیهاندا دان������راوه . هه روه ها له پله ی ١١ و س������ه رتر ل������ه ئه مریکایه . یه كه مین واڵته له ڕووی س������ه المه تی و ته ندروس������تییه وه و له

ڕووی فێركردنیشه وه پله ی ٤٢ی به ده ست هێناوه .

*‌ئاماده‌کردنی:‌د.ه�

شادترين و غةمطينرتين والتاني جيهان

7

ئه‌نس���تیتووتی‌لێگات���ووم‌)Legatum-‌LI(‌بنک���ه‌‌له‌‌له‌ن���ده‌ن،‌دامه‌زراوه‌یه‌کی‌ناحزبی‌و‌سه‌ربه‌خۆیه‌‌و‌له‌‌بواری‌به‌رنامه‌،‌هزر‌و‌پێشکه‌وتنی‌ئابووری،‌سیاسی‌و‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌له‌‌سه‌رتاس���ه‌ری‌جیهان���دا‌کاری‌توێژینه‌وه‌‌ده‌کات.‌ئه‌م‌دامه‌زراوه‌یه‌‌بۆ‌هه‌ڵسه‌نگاندنی‌باری‌ئابووری‌و‌پێشکه‌وتنی‌کۆمه‌ڵگه‌کان‌خاوه‌نی‌چه‌ندین‌پێوه‌ره‌‌و‌ماوه‌‌به‌ماوه‌‌ڕاپۆرت‌له‌‌س���ه‌ر‌باری‌پێشکه‌وتن،‌خۆش���گوزه‌رانی‌یان‌باری‌ناله‌باری‌واڵتان‌توێژینه‌وه‌کانی‌باڵو‌ده‌کاته‌وه‌.‌ئه‌م‌ڕاپۆرته‌‌به‌شێکه‌‌له‌‌توێژینه‌وه‌کان،‌که‌‌له‌‌

کۆتایی‌ساڵی‌٢٠1٢دا‌باڵو‌کراوه‌ته‌وه‌.

Page 49: Govar h 32

49 ئاداری 2013

ئه‌مری���كا: دوای ده ساڵ له پله ی ده یه مدا، به ره و ئاستی دوازده هه م������ی ڕیزبه ندییه که دابه زیوه . ئه م واڵته پله ی ١٤ بۆ ئازادی������ی تاكه كه س������ی و پل������ه ی دووه می بۆ س������ه المه تی و

ته ندروستی له جیهاندا هه یه .بریتانیا: شه شه مین واڵته بۆ هه ڵی كار و حه وته مینیشه

بۆ جۆری حكوومه ته كه ی.ئه‌ڵمانیا: به شێوه یه كی گشتی له پله ی ١٤دایه و پێنجه مینه

بۆ سه المه تی و ته ندروستی و شه شه مینه بۆ ئابووری.ئیس���له‌ندا: گه رچی ئه م واڵته له ڕووی ئابوورییه وه له پله ی ٦١ دای������ه ، ب������ه اڵم یه كه مین واڵتی جیهانه له ڕووی ئاس������ایش و

متمانه وه .نه‌مس���ا: واڵتی ئاڵپ وه ک������وو ش������ادترین واڵت له پله ی ١٦هه میندای������ه و ل������ه بواری ته ندروستیش������ه وه له جیهان له

ئاستی ١٠یه مدایه .به‌لژی���كا: دوایین واڵتی ئه ورووپایییه كه له لیس������تی ٢٠

واڵتی به رچاوی جیهانه .هۆنگ‌كۆنگ: ئه م واڵته به رزترین پله ی له نێوان واڵتانی ئاس������یاییدا به ده ست هێناوه . هۆنگ کۆنگ به به شێک له چین ده ژمێردرێت. س������اڵی ڕابردوو له ڕووی ئه منییه ته وه له پله ی

١٨دا بوو، به اڵم ئه مساڵ بۆ پله ی پێنجه م هه ڵکشا.س���ه‌نگاپوور: س������ێیه مین واڵتان������ی جیهانه ل������ه ڕووی

ئابوورییه وه .تایوان: دوایین واڵتانی شادی جیهانه و له پله ی ٢٠دایه .

غه‌مگینترین‌واڵت:كۆم���اری‌ئه‌فریقای‌ناوه‌ندی: ل������ه پله ی كۆتایی، واته پله ی ١٤٢ی پێوه ره كانی دامه زراوه ی لگاتوم دایه . هه روه ها نزمترین ئاس������تی په روه رده ی له جیهاندا هه یه . س������ه ره ڕای هه بوونی سه رچاوه سروشتییه كان، هه ژارترین و غه مبارترین

واڵتانی جیهانه .كۆم���اری‌كۆنگو: له پل������ه ی ١٤١ دایه و دووه مین واڵتی

هه ژار و خه فه تباره .ئه‌فغانستان: چه ندین ساڵه كه خه ڵكی ئه م واڵته به هۆی

جه نگه وه له هه ژاری و نه هامه تیدا ده ژین.كۆماری‌چاد: ئه م واڵته ده كه وێته ئافریقای ناوه ندی و له

پله ی ١3٩ی پێوه ره كانی دامه زراوه ی لێگاتۆمدایه .هایت����ی: پل������ه ی ١3٨ و پێنجه مین واڵتی ه������ه ژار و غه مباری جیهانه . بوومه له رزه ی ساڵی ٢٠١٠ بووه هۆی مردنی 3١٦ هه زار كه س و هێشاش هه ر به هه زاران كه س له ژێر خێوه تدا ده ژین.

برۆندی: دراوسێی ڕواندایه ، تا ئیستا به هۆی توندوتیژییه گرووپییه كان له نێوان دوو قه ومی )هۆتۆ و توتسی(دا ده ناڵێنیت.

تۆگۆ: پله ی گشتی ئه م واڵته ١3٦ه و، ده كه وێته ناو دڵی بازرگانی������ی كۆێله یی ئه فریق������ای ڕۆژاوادا. ئه م واڵته تا پێش ش������ه ڕی یه كه می جیهانی کۆڵۆنی ئه ڵمانیا بوو، له م واڵته دا به هیچ ش������ێوه یه ک یاس������اكانی ماف������ی م������رۆڤ ناپارێزرێن و

ئه منییه تیش نییه .زیمباب���وێ: له ڕووی ئاب������ووری و حكوومه ته وه ، دوایین

پله ی واڵتانی جیهانه .ئه‌سیوپیا: به هه بوونی ٨٤ ملیون دانیشتوو، ئه م واڵته له ڕووی زۆریی ژماره ی دانیشتووانه وه ، دوای نیجیریا دووه مین

واڵتی ئه فریقایه .پاكس���تان: ئه م واڵت������ه خاوه نی چه ك������ی ئه تۆمییه و زۆر

سه رکێش و الساره . ئیراق: هێش������تاش هه ر ترس و شه ڕ به سه ر ئه م واڵته دا

زاڵه . شه ڕ بۆته هۆی دواكه وتوویی، هه ژاری و دله ڕاوكێ. لیبێریا: ئه م واڵته ٦٨مین پایته ختی كۆمه اڵیه تیی جیهانه ،

به اڵم له ڕووی شادییه وه له پله ی ١3٠دایه .ئه‌نگۆال: پێش 3٧ س������اڵ ئه م واڵته سه ربه خۆی به ده ست هێناوه ، هه روه ها س������ه ركۆماری ئ������ه م واڵته به ڵێنی دابوو، كه

واڵته كه ی دوای شه ڕی ناوخۆ ئاوه دان بكاته وه .سیێرالیۆن: ئه م واڵته ده كه وێته رۆژاوای ئه فریقا، له نێوان ش������ادترین واڵتانی جیهان له پله ی ١٢٨ دایه ، واته پانزده هه مین واڵتی خه فه تباری جیهانه . هه روه ها سه رچاوه ی سروشتی وه ك

ئه ڵماس، تیتانیۆم و هیدرۆكسیدی ئه له مینیۆمی هه یه .گینه‌: له ئه فریقای ڕۆژاوایه و پله ی ١٢٧ی هه یه ، به اڵم به ش������ێوه یه كی باش و له ڕووی ئازادیی تاكه كه سییه وه ٤٤مین

واڵتی جیهانه .س���احیلی‌عاج: شه ڕی هه ڵبژاردنی ساڵی ٢٠١١ بوو به هۆی ش������ه ڕی ناوخ������ۆی ئه م واڵته . ئه م پرس������ه بوو به هۆی تێكدانی واڵته كه ، هه روه ها پله ی ١٢٦ی له خشته ی شادترین

واڵتانی جیهاندا هه یه .س���وودان: ب������ه هۆی ش������ه ڕه ناوخۆیییه كان ب������ۆ به دوو به ش������ه وه ، س������وودانی باكوور و باش������وور. ئ������ه م واڵته تازه بنیادنراوان������ه ، به هۆی نه وته وه هه ر له ش������ه ڕدان. له پله ی ١٢٥ی واڵتی شادی جیهان و ١3٨مین له ڕووی ئه منییه ته وه .مۆزامبیک: کۆڵۆنی پێش������ووی پۆرت������وگال بوو، له پله ی

١٢٤ی واڵتانی شادی جیهانه .نیجێری���ا: دوایین واڵتی خه فه تب������اری جیهانه . به ده یان س������اڵه كه سامانه كانی وه ك نه وت و غاز به خۆرایی ده چێت.

له م واڵته دا شه ڕ و توندوتیژیی گرووپه كان له و په ڕی دایه . http://www.legatum.com/foundation http://www.forbes.com

Page 50: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(50

پێچه وانه ی به دیموكرات حكوومه تی سیس������ته می دیكتاتۆری، ب������ۆ خزمه ت به خه ڵك پێك هاتووه ، به اڵم خه ڵكیش ده بێت پابه ن������د بن ب������ه یاس������ا و ڕێس������اكانی دیموكراس������ی . حكوومه ته دیموكراته کان ئازادی������ی وه ك������و زۆر ئازادییه ك������ی به رهه ڵستکاریی حكوومه ت و ڕه خنه گرتن له حكوومه ت بۆ هاوواڵتیان دابین ده كه ن. هاوواڵتیانی حكوومه تی دیموكرات ده بێت خاوه نی هه ستی به شداریكردن و كو لتوور

و ته نانه ت خۆڕاگرییش بن.هاوواڵتیان ده زانن كه له حكوومه تی دیموكرات������دا ته نیا نابن������ه خاوه ن ماف، ئه ركیش������یان ژماره یه ك هاوكات به ڵكو ده كه وێته ئه س������تۆ. ئ������ه وان ده زانن كه پێویستی به ته رخانكردنی دیموكراسی كات و كاری ق������ورس هه یه . حكوومه تی له ناخی دڵی هاوواڵتیانه وه ، پێویستی به وردبینی و پاڵپشتیی به رده وام له الیه ن

هاوواڵتیانه وه هه یه .حكوومه ت������ه ل������ه هه ندی������ك ل������ه به ش������داریكردنی دیموكراته کان������دا، مه ده نییانه ی خه ڵ������ك به واتای خزمه تی ئه وانه له لیژنه دادوه رییه کان یا خزمه تی نیزامی یا خزمه تگوزاریی نیش������تمانیی نانیزامیی زۆره ملییه وه . پێویس������ته كانی ت������ر، په یوه س������ت ده بێت به س������ه رجه م حكوومه ت������ه دیموكرات������ه کان و ته نها له

ئه ستۆی هاوواڵتیاندایه .گرنگترینی������ان، ڕێزگرتنه له یاس������ا. دان������ی باج������ی ده وڵه ت به ش������ێوه یه كی دروس������ت، قبووڵکردن������ی بااڵده س������تیی حكوومه ت������ی هه ڵبژێردراو و ڕێزگرتن له

مافی كه سانی خاوه ن بیروڕای جیاواز، نموونه ی ترن له ئه ركی هاوواڵتیان.

دیموكرات هاوواڵتیانی حكوومه تێكی ده زانن كه به مه به ستی سوودمه ندبوون له پاڵپش������تیی حكوومه ت له مافه كانیان، ده بێت ه������اوكات ئه ركه كانی كۆمه ڵگه له

ئه ستۆی خۆیان بگرن.ل������ه كۆمه ڵگه ئازاده کان������دا ده گوترێت: حكوومه تێك������ی ده س������ه اڵتدار ب������ه س������ه ر هاوواڵتیان، گونجاو و هاوكێش������ه له گه ڵ لێهاتووی������ی هاوواڵتی������ان. به مه به س������تی س������ه ركه وتنی دیموكراس������ی ، پێویسته كه هاوواڵتیان چاالك بن، نه ك ناچاالك، چونكه حكوومه ت سه رنه كه وتنی یان سه ركه وتن له ئه ستۆی ئه واندایه و نه هیچ كه سێكی تر. له به رامب������ه ر ئه وه ش������دا، پله دارانی حكوومی ده زانن كه ده بێت هه ڵس������وكه وت له گه ڵ س������ه رجه م هاوواڵتیان، هاوشێوه و یه كج������ۆر بێ������ت و به رتیلوه رگرت������ن هیچ جێگایه كی له حكوومه تی دیموكراتدا نییه .كه سانی دیموكراتدا سیسته مێكی له ناڕازی له ڕێبه رانی كۆمه ڵگه ده توانن به شێوه یه كی ئازاد و له كه شێكی ئارامدا، ب������ارودۆخ و هه ڵومه رج������ی گۆڕان������كاری ئام������اده بكه ن، یان له كات������ی هه ڵبژاردن ده ن������گ ب������ه كه س������انێك ب������ده ن، جگه له

ده سه اڵتدارانی ئه و كات .حكوومه ت������ه ته ندروس������تیی ب������ۆ دیموكرات������ه کان، ده نگدانی ماوه به ماوه ی خه ڵ������ك په س������ند نیی������ه . کات و پان������دی، وه خۆگریی زۆربه ی زۆری له و هاوواڵتیانه ی كه خوازیاری پاڵپشتیی ده وڵه تن له ماف

و ئازادییه كانیان، پێویسته .

دیموكرات������دا، حكوومه تێك������ی ل������ه هاوواڵتیان به شداری له پارته سیاسییه ب������ۆ و ده ك������ه ن جۆراوجۆره کان������دا نوێنه ره هه ڵبژاردوه كانیان، سه ركه وتنی ڕكابه ری ده كه ن. ئه وان ئه م ڕاس������تییه به رده وام قه بووڵ ده كه ن، كه ده سه اڵت

له ده ست پارته كه یاندا نابێت.ئ������ه وان ئازادن كه ببن ب������ه پاڵێوراو له هه لبژاردنه كاندا، یان ته نانه ت بۆ ماوه یه ك له شوێنی ده سه اڵتدارانی هه ڵبژێردراو له

الیه ن هاوواڵتیانه وه خزمه ت بكه ن.ئ������ه و هاوواڵتیان������ه بۆ باس������كردنی بابه ته كان و كێشه ناوخۆیی، ده وڵه تی و نه ته وه یییه کان، س������وود له میدیای ئازاد

وه رده گرن.ئ������ه و هاوواڵتیان������ه به ش������داری ل������ه یه كێتییه كانی كار، گرووپه كۆمه اڵیه تی و

ئه نجومه نه بازرگانییه کاندا ده كه ن.ئه وان ده ب������ن به ئه ندام������ی پێكهاته خۆبه خش������ه کان و ل������ه و بواران������ه ی كه په یوه ندییان به حه ز و ویس������تی ئه وانه وه هه ی������ه ، چ������االک ده ب������ن. له وانه یه ئه م ڕێكخراوانه له بواره ئایینی ، كولتووری ئاكادیم������ی ، توێژین������ه وه ی نه ته وه ی������ی ، وه رزش، هون������ه ر، ئه ده ب، چاكس������ازیی ئاڵوگ������ۆڕی خۆجێی������ی، بارودۆخ������ی نێوده وڵه تی������ی قوتابیان یا له بواره كانی

تردا چاالک بن.ته واوی ئه و گرووپانه به بێ ئه وه ی که مه ودای������ان ل������ه حکوومه ت������دا گرینگیی هه بێ������ت، ل������ه توانایی و ته ندروس������تیی

دیموکراسیدا به شدارن.iipdigital.usembassy.gov

ئه ركی هاوواڵتیان*‌و:‌هێالن‌محیه‌ددین

Page 51: Govar h 32

51 ئاداری 2013

Page 52: Govar h 32

هه ڵبژاردن ژماره )32(52