GİRİŞ:gurayk/finpazcarsamba23.doc · Web viewBunun nedenleri, yatırımlar için uzun vadeli dış kredi kullanımının azalması, finansman açıklarının kısa vadeli krediler

İçindekiler:

GİRİŞ……………………………………………………………………………………………...4

1. BÖLÜM: KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ…...…………………………………………71.1 Tanım……………..………………………………………………………………………..71.2 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Doğuş Nedenleri……..…………………………………...8

1.2.1 Politik Nedenler……..…………………………………………………………………81.2.2 Sosyal Nedenler…………..……………………………………………………………91.2.3 Ekonomik ve Mali Nedenler……..…………………………………………………….9

1.3 Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Oluşumu…………….………………………101.3.1 Cumhuriyetten Önce……….………………………………………………………….101.3.2 Cumhuriyetten Sonra………………….………………………………………………10

1.4 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Türk Ekonomisindeki Yeri………………….…………...131.4.1 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Gayri Safi Milli Hasılaya Katkısı……….…………...151.4.2 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin İstihdama Katkısı…………………….……………....151.4.3 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Üretime Katkısı…………………….………………...161.4.4 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Yatırımlara Katkısı……………….………………….171.4.5 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Hazine ile İlişkileri…………….…………………….18

1.5 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Mali Yapısı……………………….……………………...191.5.1 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Kaynakları…….……………………………………..201.5.2 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Varlıkları…….……………………….……………...201.5.3 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Finansman İhtiyacı ve Kaynaklar…………..………..21

2. BÖLÜM: ÖZELLEŞTİRME……..…………………………………………………………...222.1 Tanım………………………..…………………………………………………………….222.2 Özelleştirmenin Amaçları……..…………………………………………………………..23

2.2.1 Ekonomik Amaçlar…………………..………………………………………………..232.2.1.1 Serbest Piyasa Ekonomisini Güçlendirmek…………..…………………………...232.2.1.2 Sermaye Piyasasını Geliştirmek…………..………………………………………242.2.1.3 Verimliliği Artırmak……………………..………………………………………..242.2.1.4 Döviz Gelirlerini Artırmak……………..…………………………………………25

2.2.2 Mali Amaçlar………………..………………………………………………………...252.2.3 Toplumsal ve Siyasi Amaçlar………………..………………………………………..26

2.2.3.1 Sermayenin Tabana Yayılmasını Sağlamak………….…………………………...262.2.3.2 İdeolojik ve Siyasal Amaçlar………….…………………………………………..26

2.3 Özelleştirme Yöntemleri….……………………………………………………………….262.3.1 Satış Yöntemi……….…………………………………………………………………27

2.3.1.1 Doğrudan Satış……………….……………………………………………………272.3.1.2 Hisse Senetleri Yoluyla Satış………….…………………………………………..27

2.3.2 Özelleştirme Benzeri Uygulamalar….………………………………………………...282.3.2.1 İhale Yöntemi……………………….……………………………………………..282.3.2.2 İmtiyaz Yöntemi…………………………………………………………………...292.3.2.3 Yasal Düzenleme Yöntemi………………………………………………………...292.3.2.4 Kamu Özel Sektör Ortaklığı Yöntemi……………………………………………..292.3.2.5 Finansal Kiralama Yöntemi………………………………………………………..302.3.2.6 Yönetim Devri Yöntemi…………………………………………………………...302.3.2.7 Fiyatlama Yöntemi………………………………………………………………...302.3.2.8 Özel Kesimin Teşvik Edilmesi…………………………………………………….31

1

2.3.2.9 Vesika / Kupon Yoluyla Satış Yöntemi…………………………………………...312.4 Türkiye’ de Özelleştirme Politikasının Gelişimi..…………………………………………312.5 Özelleştirmeye Yönelik Hazırlık Çalışmaları……...……………………………………...322.6 Türkiye’ de Özelleştirme Uygulamaları……………..…………………………………….352.7 Özelleştirme Gelir ve Giderleri…………...……………………………………………….37

3. BÖLÜM: KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNDE VE ÖZELLEŞTİRMEDE KARŞILAŞILAN BAŞLICA SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ……………………..39

3.1 Kamu İktisadi Teşebbüslerinde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri………………393.1.1 Organizasyonları ve Yönetimleri ile İlgili Sorunlar……..…………………………….403.1.2 İstihdam Politikaları ile İlgili Sorunlar………….……………………………………..413.1.3 Mali Yapıları ile İlgili Sorunlar………………..………………………………………413.1.4 İşletme Faaliyetleri ile İlgili Sorunlar.……………..…………………………………..413.1.5 Yatırımlar ile İlgili Sorunlar……………………….…………………………………..42

3.2 Özelleştirmede Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri……..…………………………433.2.1 Özelleştirmenin Yapısal Sorunları…………………………..………………………...44

3.2.1.1 Siyasal İstikrarsızlık ve Belirsizlik………………………………………………...443.2.1.2 Sermaye Piyasasının Gelişmemiş Olması…………………………………………443.2.1.3 Genel Ekonomik Durum…………………………………………………………...443.2.1.4 Tekelci Ekonomik Yapı……………………………………………………………45

3.2.2 Özelleştirme Süreç ve Uygulamalarında Karşılaşılan Sorunlar…..…………………...453.2.3 Özelleştirmede Karşılaşılan Hukuki Sorunlar…………………………………………46

SONUÇ…………………………………………………………………….……………………...48

2

GİRİŞ

Devletin var olduğu günden bu yana, ekonomiye doğrudan veya dolaylı olarak müdahale

ettiği görülmektedir. Geçmişte Osmanlı İmparatorluğu orduya çok önem verdiğinden, askeri araç

ve gereçleri zamanında karşılayabilmek için birçok fabrika, tesis ve işletme kurmuştur1.

Cumhuriyet Dönemi yıllarında ise, kapitülasyonların tasfiyesi ve devletleştirmeler sonucu kamu

işletmeleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Sonraki yıllarda, kamu işletmeciği alanı ve sınırları

sermaye birikiminin yetersizliği, dünya ekonomi şartları ve ülkemizin özel şartları ile birlikte

oldukça genişlemiştir. Başlangıçta ekonominin gidişatıyla ilgili kurallar koyan devlet, daha

sonraları bütün dünyada olduğu gibi işletmeci sıfatıyla ekonominin içinde yer almış, bu nedenle de

ekonomik hayatta kamu sektörünün ağırlığı giderek artmıştır. Endüstriyel ve ticari alanda faaliyet

gösteren kamu iktisadi teşebbüsleri de kamu sektörü içinde yer almaktadır.

Devletin ekonomiye doğrudan müdahale ihtiyacı duyması sonucunda kamu iktisadi

teşebbüsleri yani KİT’ ler ortaya çıkmıştır. Kamu kaynaklarını kullanmak suretiyle işletmecilik

yapan kuruluşlar olarak adlandırılan kamu iktisadi teşebbüsleri, sermayeye gereksinim duyulan

dönemlerde ekonomide önemli roller üstlenip, ülke kalkınmasına katkıda bulunmuştur. Buna

karşın ekonomik sıkıntıların yaşandığı dönemlerde, kötü gidişattan sorumlu tutulmuştur.

Devletin ekonomiye KİT kurma yoluyla müdahale ihtiyacı belli başlı nedenler sonucunda

ortaya çıkmıştır. Gelişmiş pazar ekonomilerine sahip ülkelerde, büyük ekonomik durgunlukların

aşılması, ulusal ekonomik bakımından stratejik önem taşıyan, büyük sermaye gerektiren tesislerin

kurulması ve bazı sosyal hedeflerin gerçekleştirilmesi önemli olurken, gelişmekte olan ülkelerde

özellikle özel kesimin sermaye ve bilgi birikimi bakımlarından yetersiz oluşu ve bölgesel kalkınma

öncelikleri gibi nedenler bu ihtiyacın ortaya çıkmasında etkili olmuştur2.

KİT’ lerin ortaya çıkış nedenleri, bu kuruluşların ülke ekonomisindeki ağırlığını da

1 Kilci, M. (1994). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. Ankara: DPT Yayınları. (Uzmanlık Tezi)2 Kilci, M. (1994). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. Ankara: DPT Yayınları. (Uzmanlık Tezi)

3

değiştirmektedir. Bu nedenle KİT’ ler ekonomideki ağırlıkları oranında piyasa faaliyetlerinde

belirleyici olmaktadır. Dolayısıyla devlet değişen ağırlıklarla, bir piyasa birimi olarak ekonomik

sistem içinde yer almaktadır3.

Ülkemizde KİT’ lerin tarihi Osmanlı İmparatorluğuna kadar dayanmaktadır. Osmanlı

İmparatorluğunun ekonomik faaliyetlere katıldığı, işletmecilik yaptığı ve aynı zamanda birçok

kamu işletmesine sahip olduğu söylenmektedir. Bu işletmeler ticari bir amaç için

oluşturulmamıştır. Ayrıca bu işletmeler özerk bir yapıya, bağımsız bir bütçeye, kısaca ayrı bir tüzel

kişiliğe sahip değildir. Bu nedenle bu kuruluşları KİT olarak kabul etmek ve bugünkü KİT’ lerle

karşılaştırmak oldukça güç olmaktadır. Ancak endüstriyel ve ticari alanda faaliyet gösteren kamu

kurumlarının temellerinin atılmasında bu kuruluşların önemi büyüktür.

Küreselleşen ve bütünleşme süreci içerisinde bulunan günümüz dünya ekonomisinde,

kaynakların etkin bir şekilde kullanılması serbest piyasa mekanizmasının kusursuz bir şekilde

işlemesini gerektirmektedir4. Bun karşın KİT’ ler dünya ekonomisindeki hızlı gelişimlerine

rağmen, bütçe ve kamu fonları üzerinde büyük yük oluşturmaya başlamış ve kıt kaynakların israf

edilmesine yol açmıştır. Zarar eden KİT’ lerin devlet tarafından desteklenmesi, ekonomide özel

sektör tarafından daha verimli olarak kullanılabilecek fonların israf edilmesine sebep olmuş ve

böylece ekonomik etkinlikten uzaklaşılmıştır5. Bu nedenle KİT’ lerin özelleştirilmesi dünya

ekonomisinin odak noktası haline gelmiştir. Bu sayede ülkelerin sermaye piyasaları gelişip, hızla

büyümektedir. Bunun sonucunda gelişmiş ülkeler başta olmak üzere, dünyanın birçok ülkesinde

özelleştirme uygulamaları başlatılmıştır. Türkiye’ de özelleştirme fiilen 1985 yılında başlamıştır.

Fakat, gerek yasal ve yönetsel yapının oluşturulma çalışmalarının uzun sürmesi, gerekse

uygulamalar konusunda ortaya çıkan sorunlar, özelleştirme konusunda önemli aşamalar

kaydedilmesini engellemiştir. Buna karşın yapılan özelleştirme çabaları ile devletin ekonomideki

sınai ve ticari aktivitesinin en aza indirilmesi, rekabete dayalı piyasa ekonomisinin oluşturulması,

3 Kilci, M. (1994). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. Ankara: DPT Yayınları. (uzmanlık tezi)4 Kilci, M. (1994). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. Ankara: DPT Yayınları. (uzmanlık tezi)5 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.

4

devlet bütçesi üzerindeki KİT finansman yükünün azaltılması, sermaye piyasasının geliştirilmesi

ve atıl tasarrufların ekonomiye kazandırılması amaçlanmaktadır6.

1. BÖLÜM: KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİ

6 http://www.oib.gov.tr/ [27 Mart 2004]

5

1.1 Tanım:

19. yüzyıldan bu yana devlet, ülke güvenliğini sağlama ve hukuk düzeninin varlığını

koruma gibi görevlerin dışında klasik devlet anlayışını yıkarak, sosyal ve ekonomik yaşamın

düzenlenmesine de ağırlık vermeye başlamıştır. Bu yeni oluşum devlet yapısında birçok değişiklik

meydana getirmiş, sosyal ve ekonomik politikaların uygulanabilmesi için yeni kurumların ortaya

çıkmasına neden olmuştur. Gelir harcamalarını önceden kendi bütçesinde toplayan devlet, bütçe

dışında faaliyet gösteren kendi gelir ve giderleri olan kuruluşlar oluşturmuştur. Bu sayede KİT

kavramı ortaya çıkmıştır.

KİT kavramına ilişkin çok çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Kavramın tanımlanmasındaki

güçlük, temelde, devletin ekonomik faaliyetlere ve mülkiyet yapısına doğrudan müdahale

biçimlerinin çeşitliliğinden kaynaklanmaktadır7. Bununla birlikte KİT kavramı şu şekilde

tanımlanabilir. Bir kuruluş statüsüne göre kamuca kurulan, pazarlanabilen yani kişisel mal ya da

hizmet üreten, mülkiyetinin ve denetiminin yeterince devlet elinde olması nedeniyle yönetim

kurullarının hükümetçe atandığı, cari maliyetlerini finanse eden gelirlerinin çoğunu hazineden elde

etmeyen ve ilke olarak sosyal faydanın maksimizasyonu amacına göre kaynak tahsis eden

teşebbüslerdir8.

Bir kamu teşebbüsünün başlıca özellikleri şunlardır:

Bir yasa veya yasanın verdiği yetkiye dayanılarak kurulur.

Ayrı tüzel kişilikleri vardır.

Mal bakımından özerktir, kendilerine ait mal varlığı vardır. Bazı sınırlamalar olsa da

kendine ait bulunan mal varlığı üzerinde tasarruf yetkisine sahiptir.

Devlet bütçesi dışında yönetilir. Bütçeden yardım görebileceği gibi, karı kısmen ya da

tamamen bütçeye aktarılabilir.

Teşebbüs çalışmalarında, devlet işlemlerinin tabi bulunduğu esaslara tabi değildir.

7 Kilci, M. (1994). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. Ankara: DPT Yayınları. (Uzmanlık Tezi)8 Akalın, G. (1990). KİT Ekonomisi KİT’ ler, Reformları, Alternatifleri ve Özelleştirilmeleri. Ankara: Yeniçağ Basın.

6

Ayrı muhasebesi vardır. Devlet muhasebesi esaslarına göre değil ticari muhasebe

esaslarına tabidir.

Devletle olan ilişkileri kamu hukukuna, üçüncü kişilerle olan ilişkileri özel hukuk

çerçevesinde düzenlenir.

Genelde personeli devlet personel rejiminin dışındadır.

TBMM tarafından denetlenir.

Tek amacı kar değildir. Kamu hizmeti ve sosyal amaç da ağır basmaktadır.

1.2 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Doğuş Nedenleri:

Kamu sektörünün genişlemesinin en önemli nedenlerinin başında devletin üretim

faaliyetlerine doğrudan katılması yani işletmecilik yapması gelmektedir. Bunun ölçüsü her ülkede

değişmekle beraber, kamu sektöründe yer alan kamu işletmelerinin doğuş sebepleri hemen hemen

her ülkede aynıdır. Yani KİT’ ler yalnızca ülkemize özgü kuruluşlar değildir. Dünya’ nın her

yerinde bulunmaktadır. Fakat özellikle az gelişmiş ülkeler KİT’ ler ile kalkınma yolunu bulmaya

çalışmaktadır. Çoğu ülkede aynı olan KİT’ lerin kuruluş nedenlerini üç başlık altında incelemek

mümkündür. Bunlar, politik, sosyal ve ekonomik-mali nedenlerdir.

1.2.1 Politik Nedenler:

Politik nedenler üç ayrı başlık altında incelenmektedir. Bunlardan ilki rastlantıya bağlı

nedenlerdir. Özel sektörün elinde bulunan işletmelerin şartlar nedeniyle devletin eline geçmesine

ve bu sayede kamu sektörünün genişlemesine yol açan nedenlerden oluşmaktadır. Bir diğeri,

devletin bağımsızlığını ve güvenliğini sağlama amacı taşımaktadır. Silah ve mühimmat fabrikaları

gibi bazen işletmeler devletin bağımsızlığını ve güvenliğini sağlamak amacıyla

devletleştirilebildiği gibi doğrudan doğruya devlet işletmesi olarak da kullanılabilmektedir.

Sonuncusu ise, politik ideolojilerdir. Bazı ülkelerde sendikalar kapitalizme karşı çıkmakta kamu

sektörünün genişlemesinden yana bir tavır sergilemektedir. Yani kamu işletmelerinin yayılmasında

kapitalizme gösterilen tepkiler önemli rol oynamaktadır.

7

1.2.2 Sosyal Nedenler:

Bugün gerek Türkiye’ de gerekse çeşitli ülkelerde faaliyet gösteren KİT’ lerin tamamı

ekonomik amaçlarla faaliyet göstermemektedir. Devletin sosyal devlet anlayışına uygun, sosyal

adaleti sağlayarak tüm sınıfların çıkarlarını koruyacak bir çok kamu işletmesi kurulmuştur.

Ülkemizde de Yem Sanayi, Gübre Sanayi gibi kuruluşlar tüketiciyi koruma amacıyla faaliyet

göstermektedir9. Genel olarak verimlilik endişesi olmayan, sosyal bir rolün üstlenildiği bu tarz

işletmeler sosyal fayda amacıyla varlıklarını sürdürmektedir.

1.2.3 Ekonomik ve Mali Nedenler:

Bu nedenler dört grup altında toplanabilmektedir. Bunlardan ilki, şartların getirdiği

nedenlerdir. Bu nedenler genelde kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Devletin çeşitli amaçlarla

iştirak ettiği işletmelerde sermaye yapısının değişmesi sonucu çoğunluk hisselerinin kamuya

geçmesiyle veya faaliyetinde kamunun ihtiyacı olan fakat zor durumda kalmış işletmelerin; küçük

rant sahiplerinin kollanması, kısmen kamu hizmeti gören şirketlerin yaşatılması veya uluslararası

prestij kaybını önlemek amacıyla gerçekleştirilen kurtarma operasyonları, bu tür kamu şirketlerinin

artmasına ve kamu sektörünün genişlemesine yol açmaktadır. İkincisi, verimlilik arayışı ve hazine

çıkarlarını kollama gereğidir. Devlet bazen doğrudan gelir elde etmek ya da belli faaliyetleri daha

verimli gerçekleştirebilmek amacıyla sigara, alkol tekeli kurması gibi işletmecilik rolünü

üstlenmektedir. Üçüncüsü, model yaratmak ve örnek işletmeler kurmaktır. Ülke için gerekli olan

bazı üretimleri gerçekleştirmek ya da geliştirmek gibi amaçlar devleti üretici ve işletmeci kimliğe

sokmaktadır. Ülkemizde de sermaye birikiminin yetersizliği ve kalkınma arayışlarının sonucu

olarak devlet bir çok işletme kurmuştur10. Bunlardan biri SEK’ tir. Sonuncusu ise, ekonomik

hayata müdahale etme amacı beslemektir. Belli bir dalda tekel meydana gelmesi, özel teşebbüsün

9 Atasoy, V. (1993). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme Sorunu. Ankara: Nurol Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.10 Atasoy, V. (1993). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme Sorunu. Ankara: Nurol Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.

8

yetersiz kalması ya da kamu işletmelerinin ekonominin işleyişinde bir yönetim aracı olarak kabul

edilmesinin sonucu kamu işletmelerinin kurulması gündeme gelmektedir.

1.3 Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Oluşumu:

1.3.1. Cumhuriyetten Önce:

Bu oluşumun ilk temelleri Osmanlı İmparatorluğunda atılmıştır. 19. yüzyılda batıda

oluşan sanayi devrimi Osmanlı ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir. Devlet kooperatif sanayi

işletmecilik düzenini çıkardığı nizamnameler ile ortadan kaldırınca, ihtiyacı olduğu bazı temel

maddeleri üretmek için kamu teşebbüslerini kurmuştur. İlk olarak 1816’ da “Beykoz Deri ve

Kundura Fabrikası” kurulmuştur. Bundan daha önce tophane, tersane, baruthane gibi tesisler ve

madencilik alanında çalışan KİT benzeri kuruluşlar yaratılmıştır. 1838’ de “Feshane Yünlü

Dokuma (Fes) Fabrikası”, 1847’ de “Bakırköy Pamuklu Dokuma (Bez) Fabrikası”, 1866’ da

“Hereke İpekli – Yünlü Dokuma Fabrikası” üretime geçmiştir11.

Alınan dış borçların geri ödenebilmesi için devlet 1854’ te ilk olarak sanayileşmede

anonim şirket tipi denemiş, buna karşın demiryolları ve Şirket-i Hayriye dışında bu örnekten fazla

yararlanamamıştır. 1843’ te “Osmanlı Denizyolu İşletmesi”, 1863’ de “Küçük Memleket Sandığı”,

1878’ de “İtibari Milli Bankası” kurulmuştur12. İlk KİT ise, Osmanlı dönemindeki Menafi (Fayda)

Sandıkları adını taşıyan finansman kurulu olmuştur.

1.3.2. Cumhuriyetten Sonra:

Türkiye Cumhuriyeti 1923’ te kurulduğunda, Türk Toplumu Balkan, Birinci Dünya ve

Kurtuluş Savaşlarından yorgun çıkmış, ekonomik yönden zayıflamış bir durumdaydı. Atatürk,

Lozan Anlaşması ile sağlanan politik bağımsızlığın, ekonomik bağımsızlık ile kuvvetlendirilmesi

gerektiğini düşünüyordu.

11 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.12 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.

9

Cumhuriyet kurulduğunda halkın % 80’ i geçimini tarımdan karşılıyordu. Sermaye

birikimi yoktu, yetişmiş işgücü, müteşebbis kıtlığı çekiliyordu13. Devleti yöneten kişiler, nasıl bir

ekonomi yönetimine sahip olunması gerektiğini bilmiyorlardı.

17 Şubat 1923’ te İzmir’ de toplanan İktisat Kongresi’ nden çıkan tavsiye kararlarında ve

1924 Anayasası’ nda, devletin ekonomiye müdahalesinin kurumsallaştırılması gerektiği yer

almıştır. Atatürk tarafından belirlenen devletçilik politikasına göre, devletin sınai teşebbüsler

kurup işletmesi nihai bir amaç değil, geçiş dönemlerinde zorunlu bir unsur olarak benimsenmiş ve

milli ekonominin temeli özel girişime dayandırılmıştır.

Türkiye’ de, Cumhuriyetin ilanından sonra her işin devletten beklendiği uzun ve zor bir

dönem geçmiştir. Yeni savaştan çıkmış bir ülke olarak, üretim ve sanayi durma noktasına

gelmiştir. Devletten hem ülkeyi refah içinde yönetmesi, hem okul, hastane, yol gibi yatırımlar

yapması, hem de şekeri, basmayı, çimentoyu üretecek fabrikalar kurması beklenmekteydi. Kısaca,

asli görevlerinin yanında sanayi, tarım ve ticaretle uğraşması gerekmekteydi. Bunun yanında

kendisine ek bir yük getiren Osmanlı döneminden kalan dış borçları üstlenmiş ve ayrıcalıklı

şirketlerce işletilen kuruluşları millileştirerek işletmeciliğe başlamak zorunda kalmıştır.

1920’ li yılların başında Türkiye ekonomisinde kaynak yetersizliğinin yanında, teknik

bilgi ve beceri eksikliği de bulunmaktadır. Buna ek olarak, dünya ekonomisindeki daralma ve

bunalım sonucunda, devletin ekonomik kalkınmaya kamu yatırımlarıyla daha çok katkıda

bulunması kaçınılmaz olmuştur.

Ekonominin tarıma dayanması, okuma yazma oranının %10 dolayında olması, ulaşım

imkanlarının sınırlı kalması, ekonominin çeşitli kesimlerinde ilkel yöntemlerin uygulanması gibi

özellikler, sanayileşme için gerekli teknik bilgi ve becerinin ancak devlet tarafından

sağlanabileceği bir ortam yaratmıştır14. Bunun sonucunda ise KİT’ ler ortaya çıkmıştır. Bu

kuruluşlar kalkınmanın bir aracı olarak kurulmuştur.

13 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.14 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.

10

Devletçilik rejimi altında ve 1. beş yıllık sanayi planı çerçevesinde, devlet sanayi

alanında başlayan kamu girişimciliği ile öncelikle imalat sanayi ile madencilik sektörlerinde

önemli adımlar atmıştır. Bu çerçevede devlet, Türkiye’ nin ilk kamu iktisadi teşebbüsü olan

“Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası” nı kurmuş ve Osmanlı döneminden kalan “Beykoz Deri ve

Kundura Fabrikası”, “Feshane Yünlü Dokuma Fabrikası”, “Bakırköy Pamuklu Dokuma Fabrikası”

ve “Hereke İpekli–Yünlü Dokuma Fabrikası” nı bu bankaya devretmiştir. Fakat bu banka mali

yetersizlik sebebiyle faaliyetlerini sürdürememiş, bankanın sınai işletmecilik görevleri yeni

kurulan “Devlet Sanayi Ofisi” ne ve bankacılık faaliyetleri ise “Türkiye Sanayi ve Kredi Bankası”

na devredilmiştir. Ancak bu iki kuruluşun da kendilerine düşen görevleri yerine getirememeleri

üzerine ofis ve banka birleştirilerek, Türkiye’ nin gerçek anlamda ilk kamu iktisadi teşebbüsü

“Sümerbank” kurulmuştur.

Sonraları enerji ve madencilik konularında faaliyet göstermek üzere “Etibank”

kurulmuştur. Etibank’ ı sırayla “Maden Tetkik ve Araştırma Enstitüsü”, “Elektrik İşleri Etüd

İdaresi”, “Belediyeler Bankası”, “Halk Bankası”, “Emlak ve Eytam Bankası”, “Denizbank”,

“Toprak Mahsulleri Ofisi”, “Türkiye Şeker İşletmeleri”, “Türkiye İş Bankası” izlemiştir.

1950’ lerden sonra KİT’ ler, özel sektörü her yönden güçlendirmek için bir araç olarak

kullanılmıştır. İlk kez bu dönemde KİT’ lerin istihdam yaratma gücünden politik olarak

faydalanılmıştır15. KİT’ lerle özel kesim desteklenerek güçlendirme politikaları, bir yandan

enflasyonist baskıyı arttırmış diğer yandan da ücret-fiyat ilişkisini fiyatlar lehine bozarak, kaliteli

yönetici ve işçilerin KİT’ lerden ayrılmasına sebep olmuştur. KİT’ lerdeki bu gelişmeler onların

zarar etmesine yol açmıştır.

1960’ lı yıllarda planlı kalkınma modeli uygulanmaya çalışılmıştır. Bu sayede kamu

kesimi için emredici, özel kesim için yönlendirici olan kalkınma planları kabul edilmiştir. Buna

karşın KİT’ lerin karma ekonomi modeli içindeki yeri ve fonksiyonları kesin ve açık şekilde

tanımlanamamıştır. Bu sayede tüm müdahalelere rağmen KİT’ ler büyümeye devam etmiştir.

15 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.

11

1980’ lerde ise devlet bir dizi ekonomik tedbir alıp ekonomiyi yeniden düzenlemiştir.

KİT’ lere yapılan sübvansiyonlar azaltılmış, ürünlerine zamlar yapılmış, personel sayıları ise

dondurulmuştur. Bu sayede KİT’ lerin toplam karı artmıştır.

1980 sonrası dönemde ise uygulanan KİT politikaları, devletin ekonomideki yerinin

küçültülmesi yönünde olmasına rağmen KİT’ lerden de vazgeçilmemiştir. Gümüşhane Çimento

Sanayi T.A.Ş., PTT İmalat, Onarım ve Donatım Sanayi Müessesesi ve Lalapaşa Çimento Fabrikası

bu dönemde ortaya çıkan KİT’ ler arasındadır.

Sonuç olarak denilebilir ki, Türkiye ekonomisinde KİT’ ler, kalkınma ve refahta coğrafi

dengenin sağlanması, Türk toplumuna belirli nitelikte ve ucuz fiyattan mal ve hizmet arzı,

ekonomik istikrarı koruma ile sosyal adaletin sağlanması konusunda üzerlerine düşen görevi

başarıyla yapmıştır ve ekonomiye çok büyük katkıda bulunmuştur16.

1.4 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Türk Ekonomisindeki Yeri:

Kamu iktisadi teşebbüslerinin ekonomiye katkılarının iki ayrı boyutu bulunmaktadır. İlki,

ekonomi içindeki yerlerini gösteren sayısal boyut, ikincisi ise özel sektöre vasıflı eleman

yetiştirme, kaliteli hammadde tedarik etme gibi sayısal olmayan niteliksel boyuttur17.

Kamu iktisadi teşebbüsleri Türkiye’ de ekonominin tüm sektörlerine yayılmıştır. Elektrik

enerjisi üretmekte, maden işletmekte, ulaştırma işleri yapmakta ve kredi sağlamaktadır. Bunun

yanında kağıt ve şeker üretimi, kumaş yapımı ve inşaatçılık gibi birçok hizmet de vermektedir.

Ayrıca Türkiye’ de diğer ülkelere oranla sanayi sektöründe devletin payı büyüktür. Yani kısaca

Kamu iktisadi teşekkürleri Türkiye’ de geniş bir kesimi ilgilendirmektedir. Çünkü özelleştirme

uygulmalarından önceki durumlarına göre; Türkiye’ de 256 adet kamu iktisadi teşebbüsleri ve

bunlara bağlı 4600 dolayında fabrika, 1500 adet döner sermaye işletmesi ve tarım satış

kooperatiflerine bağlı 120 tesis bulunmaktadır18.

16 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.17 Kepenek Y. (1990). Gelişimi, Sorunları ve Özelleştirilmeleriyle Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT). İstanbul: Teknografik Matbaacılık.18 Barlas, E. (2002). Türkiye’ de Kamu Malvarlığı: Özeleştirme Politikaları ve Sorunları. Bursa: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi. (Doktora Tezi)

12

Birçok yönden eleştirilen kamu iktisadi teşebbüslerinin ekonomimizde halen

fonksiyonları vardır. Kamu iktisadi teşebbüslerinin fonksiyonları şu şekilde sıralanabilir19:

a) İleri teknik ve büyük organizasyon gerektiren yatırımları gerçekleştirmek.

b) Yeni üretim kollarında gelişmeye öncelik vermek.

c) Geri kalmış yörelere doğrudan doğruya veya dolaylı olarak yatırım yaparak,

kalkınmanın bölgelerarası dengeli olmasına katkıda bulunmak.

d) Ekonomik darboğazları, çarpıklıkları, tıkanıklıkları giderici, önleyici yatırımları

gerçekleştirmek.

e) Üretim kapasitelerini en uygun düzeyde kullanarak, üretimi arttırarak, üretim

maliyetlerini düşürmek yoluyla ve makul fiyatlarla diğer sektörlere girdi ve nihai tüketicilere ml ve

hizmet sağlamak.

f) Ekonomideki tekelci eğilimleri kırarak, bazı temel mal ve hizmetlerin fiyatlarının

oluşmasında düzenleyici bir rol oynayarak, üretici ve tüketicinin korunmasını sağlamak.

g) İyi bir dağıtım sistemi kurarak, bazı ihtiyaç maddeleri ile temel hizmetlerin tüm

bölgelere ulaştırılmasını gerçekleştirmek.

h) Kalite kontrolü, modern pazarlama yöntemleri uygulayarak, ihracat konusu malların

kalitesini yükseltmek ve ihracatın gelişmesine katkıda bulunmak.

Ülkemizde kamu iktisadi teşebbüslerinin ekonomideki yeri, genel olarak Başbakanlık

Yüksek Denetleme Kurulu’ nun yıllık kamu iktisadi teşebbüsleri genel raporlarında benimsediği

kriterlerle değerlendirilmektedir. Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’ nun yıllık raporlarında

kamu iktisadi teşebbüslerinin Türk ekonomisindeki yerini değerlendirirken, bu kuruluşların gayri

safi milli hasılaya, istihdama, üretime ve sabit sermayeye yatırımlarına olan katkıları ve hazine ile

olan ilişkileri üzerinde durulmaktadır. 20 Bunları daha detaylı incelersek:


13

1.4.1 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Gayri Safi Milli Hasılaya Katkısı:

Kamu iktisadi teşebbüslerinin ekonomiye olan katkılarının en başında gayri safi milli

hasılaya olan katkıları gelmektedir.

Tablo 1’ den de görüldüğü üzere, 1974-1996 yılları arasındaki etkiyi incelemek, uzun

dönemde kamu iktisadi teşebbüslerinin GSMH içindeki payının daha net görülmesini

sağlayacaktır.

Tablo 1’ den de görüldüğü üzere 1974 yılında kamu iktisadi teşebbüslerinin GSMH

içindeki payı % 7,9 iken, bu oran 1984 yılına kadar artmıştır. 1985 yılı içinde kamu iktisadi

teşebbüslerinin payı ufak bir düşüş gösterse bile, 1986 yılında en yüksek orana sahip olmuştur.

14

1996 yılına kadar azalan bir oran sergilemesine karşın hala payı yüksektir. Bu durum olumlu bir

performanstır.

1974-1996 yılları arasında kamu iktisadi teşebbüslerinin katkısı 47,615 kat büyürken,

GSMH 35,077 kat büyümüştür21. Yani kamu iktisadi teşebbüsleri GSMH’ tan daha fazla artmıştır.

Sonuç olarak, kamu iktisadi teşebbüslerinin milli gelire katkıları tablodan da görüldüğü

üzere %10 - %15’ ini oluşturmaktadır. Bu kuruluşların milli gelire katkılarına teknik dilde “katma

değer” denilmektedir22.

1.4.2 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin İstihdama Katkısı:

Kamu iktisadi teşebbüslerinin kuruluş amaçlarından biri istihdamı arttırmak olduğu için

kuruluşların istihdama katkılarını incelemek gerekmektedir.

Tablo 2’ den de görüldüğü üzere, kamu iktisadi teşebbüslerinin istihdam içindeki payı

%3-%4,9 arasında değişmektedir. 1974-1980 yılları arasında bu pay hızla büyümüş, 1980 yılındaki

personel politikasında azaltma eğilimi ortaya çıkmasıyla birlikte bu oran 1982 yılına kadar

21 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)22 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)

15

düşmeye başlamıştır. 1984 yılıyla birlikte tekrar bir büyüme görülmektedir. 1987 sonrası

özelleştirme faaliyetlerinin artması ve tasarruf tedbirleri alınmasıyla beraber eleman alımı azalmış,

dolayısıyla pay 1996 yılına kadar düşüşe geçmiştir.

1992-1996 yılları arasında toplam personel giderleri %43 oranında azalma göstermiştir.

Personel giderlerinin üretim maliyetleri içindeki payı da 1993 yılından itibaren önemli bir şekilde

gerileyerek 1996 yılında %32,1’ e inmiştir. Bunun önemli bir nedeni 1994 sonrası uygulanan ücret

daraltma politikalarıdır. Kamu iktisadi teşebbüslerinin emek verimliliği 1985-1995 yılları arasında

(emek verimliliği KİT’ lerin sınai katma değerdeki payları istihdam paylarına bölünerek

bulunmaktadır) 1990, 1991 yıllarındaki gerileme dışında giderek yükselmiştir.23

1.4.3 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Üretime Katkısı:

Kamu iktisadi teşebbüsleri madencilik, imalat, sanayi, enerji, ulaştırma ve haberleşme

gibi çok değişik üretim kollarında faaliyette bulunmaktadır.

23 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)

16

Tablo 3’ den de görüldüğü üzere, 1975-1995 yılları arasında KİT’ lerin beş yıllık

aralıklarla seçilmiş bazı mal ve hizmetlerin üretimi bir arada gösterilmeye çalışılmıştır. KİT’ ler bu

mal ve hizmetlerin bazılarında piyasanın tamamına sahip, bazılarında ise piyasaya hakim

durumdadır. Zaman içinde kamu iktisadi teşebbüslerinin sayısı git gide azalmıştır. Özellikle

taşkömürü, bakır, boksit cevheri, blister bakır, vagon üretimi ve demir yolu taşımacılığı

hizmetlerinde kamu iktisadi teşebbüsleri tekel konumundadır. Bunun yanında linyit, ham petrol,

şeker, çay, sigara ve tütün ürünleri, petrol ürünleri, elektrik ve havayolu taşımacılığı piyasalarında

üstün konumdadır. Buna karşın çimento, et, süt, yem gibi fazla etkin olmadığı piyasalardan ise

çekilmektedir.

17

KİT’ lerin özellikle tekel konumunda olduğu ürünler itibariyle birçok sanayi kuruluşunun

girdisini vermektedir. Bu bakımdan KİT’ lerin üretim kapasiteleri, miktarları ve kaliteleri genel

ekonomi açısından büyük önem taşımaktadır. 1996 yılı sonu itibariyle Türkiye’ de faaliyet

gösteren T.C. Merkez Bankası hariç altmış dokuz bankadan beşi kamusal sermayeli ticari banka,

otuz üçü özel sermayeli ticari banka, on sekizi yabancı sermayeli ticari banka ve on üçü de

kalkınma ve yatırım bankasıdır. 1996 yılında bankalar toplam şube sayısı içinde kamu iktisadi

teşekkülleri bankalarının şube sayısı %39,9’ dur.24

1.4.4 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Yatırımlara Katkısı:

Yatırımların Türkiye’ nin kalkınmasında çok önemli bir payı vardır.

Tablo 4’ ten de görüldüğü üzere, 1975-1996 yılları arası, Türkiye’ deki toplam

yatırımların ne kadarının kamu, ne kadarının KİT, ne kadarının özel kesime ait olduğu yüzde ile

gösterilmiştir. Buradaki oransal değerler Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu KİT Genel


18

Raporlarının yatırımlarla ilgili cari değerlerinden hesaplanmıştır25. Tablodan da görülebileceği

gibi, 1975-1985 yılları arasında aradaki ufak düşüşler sayılmadığında kamu iktisadi teşebbüslerine

yapılan yatırımlar sürekli artmıştır. 1985 yılı itibariyle, bu yatırımların oranı yıl bazında azalmıştır.

Kamu kesimi yatırımlarının da 1985 yılına kadar arttığı görülmektedir. Daha sonra bu oran kamu

iktisadi teşebbüsleri gibi azalma göstermiştir. Bunun nedeni KİT yatırımlarının azalması olarak

gösterilebilir. Özel kesim yatırımları 1975-1996 yılları arasında genel olarak artma eğilimi

göstermiştir. 1985 yılı itibariyle daha hızlı b ir artış gösterdiği de söylenebilmektedir. Bu artışın

nedeni hem mutlak anlamda değer olarak artması hem de özellikle KİT yatırımları olmak üzere

kamu yatırımlarının azalması olarak gösterilebilir.

KİT sabit sermaye yatırımlarının azalmasının en önemli nedeni özelleştirme

faaliyetlerinin arttırılması ve kamu kesiminin payının azaltılmaya çalışılmasıdır. Ayrıca KİT’ lerin

hepsi ayrım yapılmaksızın aynı muameleye tabi tutulmaktadır. Bu sayede tüm KİT’ ler teknolojik

yatırımlardan mahrum bırakılmıştır. Bu sayede yatırım yapılmadığından dolayı işletmelerin

giderek gerilemesi ve bu sayede kendini geliştirememesinden dolayı mali durumunun bozulması

beklenmektedir.

1.4.5 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Hazine ile İlişkileri:


19

Dönem boyunca KİT ve Hazine arasında karşılıklı finansal transferler olmuştur. KİT’

lerin Hazine’ ye yaptığı ödemeler, bu kuruluşların karlarından yasal olarak verdiği paylar ve KİT

faaliyetlerinden doğan vergilerdir26. Diğer yandan, Hazine KİT’ lere bazı ödemeler yapmakla

yükümlüdür. Bunlar, sübvansiyonlar, vergi muafiyetleri ve sermaye stokuna yapılan katkılar

şeklinde sıralanabilir. Kit’ lerin Hazine’ ye çok yük olduğu ileri sürülmektedir.

1977-1996 yılları arasında yapılan hazine ödemeleri Tablo 5’ de, yer almaktadır. 1977’

de KİT’ lere verilen sübvansiyonlar ve sermaye ödemeleri birbirine yakındır. 1977-1996 yılları

arasında sübvansiyonların değeri aradaki ufak azalışlar göz önünde bulundurulmadığında, sürekli

bir artış göstermektedir. Sübvansiyonların önemli bir bölümünü maliyetin altında satış yaptırılan

KİT’ lere ödenen görev zararları teşkil etmektedir27. 1977-1996 yılları arasında sermaye

ödemelerine bakıldığında, aradaki ufak azalışlar hariç miktar olarak artmakta, oransal olarak ise

azalmaktadır. KİT’ lerin Hazine’ den aldığı vergi iadelerinin 1977-1988 yılları arasında arttığı

26 Kamu İşletmeciliğini Geliştirme Merkezi. (1998). Türk KİT Sisteminin İktisadi Değerlendirmesi: Nicel İrdeleme, Özelleştirme Sorunları ve Politika Seçenekleri. Ankara: Kardelen Ofset. (Araştırma Raporu)27 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)

20

görülmektedir. Buna karşın 1988-1991 yılları arasında geçen sürede ise azalış göstermiştir. Buna

ek olarak tablodan da anlaşılacağı gibi, 1992 yılından 1996 yılına kadarki geçen zamanda, 1993

yılı hariç, Hazine’ nin KİT’ lere hiç ödeme yapmadığı da görülmektedir.

KİT’ ler Hazine’ ye kar payı, dolaylı ve dolaysız vergilerle yaptığı ödeme miktarları

açısından önemli katkılarda bulunmaktadır. Bu 1997-1996 yılları arasındaki ödemeleri göstermek

için hazırlanmış Tablo 6’ dan da görülmektedir. Başta kurumlar vergisi olmak üzere emlak

vergisi, katma değer vergisi ve bazı özel vasıtalı vergiler KİT’ lerin Hazine’ ye ödedikleri vergiler

arasında gelmektedir. 1977-1996 yılları arasında KİT’ lerin ödediği vergiler sürekli bir artış

göstermiştir. Toplam vergi hasılatı içindeki KİT payı 1977 yılında %20 iken, 1985’ te en yüksek

değer olan %55 oranına ulaşmıştır. 1985 itibariyle bu oran azalmalar göstererek 1996 yılına kadar

sürekli düşmüştür. Sonuç olarak, KİT’ ler Hazine’ ye yük olmak yerine, Hazine’ ye önemli

katkılarda bulunmaktadır.

21

1.5 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Mali Yapısı:

Kamu iktisadi teşebbüslerinin mali yapıları, bu kuruluşların karakteristiğini

yansıtmaktadır. KİT varlıklarının ortalama %62’ sini sabit varlıklar, %38’ ini dönen varlıklar

oluşturmaktadır28. Bu yapılaşma özel kesim firmalarındaki varlık dağılımlarının ters yönünde

işlemektedir. Bu, kamu kuruluşlarının genellikle büyük ölçekli kuruluşlar olmalarından ve sermaye

yoğun sektörlerde faaliyette bulunmalarından kaynaklanmaktadır.

Tablo 7:

28 Kilci, M. (1994). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. Ankara: DPT Yayınları. (Uzmanlık Tezi)

22

Varlık dağılımının bu gelişimi, varlıkların finansmanı açısından önem taşımaktadır. İlke

olarak sabit varlıkların öz kaynaklarla finanse edilmesi ideal durumdur. Fakat KİT’ lerde sabit

varlıklar büyük oranda işletme dışı kaynaklarla finanse edilmektedir. KİT’ lerin kaynakları ve

varlıkları 1985-1996 yılları arasında Tablo 7’ de de 40 gösterilmektedir. Buradan da görüldüğü

üzere, KİT’ lerin varlıkları ve kaynakları yıllar geçtikçe mutlak olarak artmaktadır. Kaynak ve

varlıklardaki artışlar toptan eşya artışlarıyla karşılaştırıldığında aynı yıllardaki toptan eşya

23

fiyatlarının altında seyrettiği görülmektedir29. Bu durum KİT’ lerin varlık ve kaynak artışlarının

reel anlamda yavaşladığını göstermektedir. Bunun en büyük nedeni KİT’ lerin mevcut yapıları

gereği, uygulanan makro ekonomik politikalara uyum sağlamakta güçlük çekmeleridir30. İşletme

ve yatırım faaliyetlerini sağlıklı yürütecek öz kaynağı sağlayamamalarının ve yüksek enflasyon

sebebiyle yetersiz kalan sermayelerinin zamanında arttıramamalarının sonucu, faaliyetlerini

yüksek maliyetli yabancı kaynaklarla yürütmek zorunda kalmışlardır. Ayrıca pazarlama sorunu ve

destekleme alımları nedeniyle stoklarda oluşan aşırı birikimin ve kredili satışların da etkisiyle artan

alacakların, paraya çevrilebilir değerleri yüksek oranda arttırması, var olan kıt kaynakların bu

değerlere bağlı kalmasına ve kuruluşların kaynak ihtiyacının daha da pekişmesine neden olmuştur.

1.5.1 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Kaynakları:

Tablo 7’ den anlaşılacağı üzere, 1985-1996 yılları arasında KİT’ lerin kaynakları içindeki

öz kaynaklar sürekli bir azalma göstermiştir. Aynı yıllar dahilinde yabancı kaynaklar ise 1996

yılındaki gerileme hariç, yüzde olarak sürekli bir artış göstermiştir. Bunda kısa süreli yabancı

kaynakların payı büyüktür. Uzun süreli yabancı kaynaklar ise 1985-1990 yılları arasında artış,

1990 sonrasında ise azalış eğilimi göstermektedir. Bunun nedenleri, yatırımlar için uzun vadeli dış

kredi kullanımının azalması, finansman açıklarının kısa vadeli krediler tarafından sağlanması ve

bankaların kısa vadeli mevduatlarının artması olarak sıralanabilir.

29 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)30 Atasoy, V. (1993). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme Sorunu. Ankara: Nurol Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.

24

25

Tablo 8, aynı yıllarda öz kaynakları daha detaylı şekilde ele almıştır. Öz kaynaklar

içersinde yeniden değerleme artışları en önemli paya sahiptir. Bu ise KİT’ ler için bir nakit akışı

imkanı oluşturmamaktadır. KİT’ lerin yabancı kaynak kullanması sonucunda oluşan ağır

finansman yükleri mali durumlarını bozmaktadır. Öz kaynak yetersizliğinin nedeni, Hazine

tarafından KİT’ lere genel bütçeden yapılan sübvansiyon ödemelerinin ve sermaye transferlerinin

asgari seviyede tutulması ve öz kaynaklar içerisinde en büyük payı gerçek bir finansman kaynağı

olmayan yeniden değerleme artışlarının oluşturmasıdır.

1.5.2 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Varlıkları:

Tablo 7’ den de anlaşılacağı üzere, 1985-1996 yılları arasında hem duran hem de dönen

varlıklar yüzde olarak değişim göstermektedir. Duran varlıklardaki azalış büyük oranda bağlı

değerlerden, dönen varlıklardaki azalış ise büyük oranda kısa sürede paraya çevrilebilir

değerlerden kaynaklanmaktadır.

Bağlı değerlerde meydana gelen artışlarda maddi duran varlıkların yeniden

değerlendirilmesi, reel olarak azalmakla birlikte yapılan yatırım harcamaları ve dış kredilerle

finanse edilen yatırımlarda bu kredilere tahakkuk eden faiz ve kur farkları başlıca etken olmuştur.

Paraya çevrilebilir ve hazır değerlerde meydana gelen artışlarda ise, modern stok kontrol

sistemlerinin kurulamaması, pazarlama sorunları nedeniyle stoklarda meydana gelen aşırı birikim,

alacaklardaki artışlar ve bankacılık alanında faaliyet gösteren kuruluşların plasmanlarındaki

yükselmeler başlıca etkenlerdir31.

31 Atasoy, V. (1993). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme Sorunu. Ankara: Nurol Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.

26

1.5.3 Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Finansman İhtiyacı ve Kaynaklar:

Kamu iktisadi teşebbüsleri oldukça büyük finansman ihtiyacı içersinde olmasına rağmen,

kaynakları bunu karşılayamamaktadır. Bu finansmanın çoğunluğu bütçe dışı kaynaklardan

sağlanmaktadır.

27

Tablo 9’ dan da görüldüğü üzere, 1986-1995 yılları arasında KİT’ lerin finansman

ihtiyacı, 1987 ve 1994 yılları hariç, sürekli olarak artış göstermiştir. Finansman ihtiyacının

artmasının temel nedeni Hazine tarafından yapılan ödemelerin sınırlı tutulmasıdır. Bunun yanında,

özellikle kapasite arttırıcı ve verimli KİT yatırımlarının azaltılması, yüksek enflasyon nedeniyle

işletme sermayelerinin azalması, kısa vadeli borçların artması, borç ve faiz ödemelerinin önemli

tutarlara ulaşması finansman açıklarını arttırmıştır. Finansman açıklarının giderilmesinde yüksek

maliyetli ticari banka kredilerine başvurulması finansman sorununu daha da arttırdığı için dönem

sonuçlarını da olumsuz yönde etkilemektedir32.


28

2. BÖLÜM: ÖZELLEŞTİRME

2.1 Tanım:

1970’ li yılların başına kadar gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ekonomik gelişmenin

önemli bir unsuru olarak kamu kesiminin genişletilmesi makro ekonomik politikaların temelini

oluşturmuştur. 1970’ li yılların başlarında ise özellikle petrol ithalatçısı ülkelerde Cidde ekonomik

krizlere yol açan 1. Petrol Şoku yaşanmıştır. Bu krizin etkisi en çok, piyasa değişikliklerine yeterli

adaptasyonu gösteremeyen kamunun mal ve hizmetleri üzerinde görülmüştür. Bunun sonucunda

ise kamu kesiminin ekonomik faaliyetleri incelenerek, kapsamlarının daraltılması gündeme

gelmiştir.

Kamu kesiminin, zamanla özellikle doğrudan mal ve hizmet üretimine yönelik

faaliyetlerinin bütçe ve genel ekonomi üzerinde artan baskısı özelleştirme olgusunu kaçınılmaz

hale getirmiştir. Bu sayede İngiltere ve Japonya olmak üzere birçok gelişmiş ülkede özelleştirme

çalışmaları başlatılmıştır. 1980’ li yıllarda ise tüm dünyada bu uygulamalar yürütülmüştür.

Gelişmiş ülkelerdeki başarılı sonuçlar, gelişmekte olan ülkelerin de bunu uygulamasına yol

açmıştır. Bunun en büyük nedenlerinden biri, Dünya Bankası veya IMF gibi uluslararası finans

kuruluşları tarafından hazırlanan ekonomik istikrar programlarında bu konunun ayrıntılı olarak yer

almasıdır. 1990’ lı yıllarda doğu bloğu ülkelerinin ekonomik transformasyonu çerçevesinde

yürütülen kitlesel özelleştirme uygulamaları, bu akımı hızlandırmıştır.

Özelleştirme ile ilgili çok çeşitli tanımlar yapılmıştır. Bu tanımlar zaman zaman farklı

anlamlar üstlenmektedir. En geniş anlamıyla özelleştirme, herhangi bir alanda kamu kesimi

tarafından yürütülen faaliyetlerin özel kesime aktarılması olarak tanımlanmaktadır33. Bir diğer

kaynakta ise, kamu iktisadi faaliyetlerinin sınırlandırılması ya da büsbütün ortadan kaldırılması

olarak tanımlanmaktadır34.

33 Kilci, M. (1994). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. Ankara: DPT Yayınları. (Uzmanlık Tezi)34 Aktan, C. (1992). Türkiye’ de Özelleştirme Uygulamaları. İstanbul: TÜSİAD Yayını.

29

Özelleştirme kavramının kapsadığı konulara şu şekilde tanımlanabilir:

Kamu sektörü tarafından üretilen sosyal ve ekonomik nitelikli ürün ve hizmetlerin

fiyatlandırılması

Kamu sektörünce finanse edilen ürün ve hizmetlerin üretiminin özel sektöre

devredilmesi

Ürün ve hizmet üretiminde özel sektörü sınırlayan kuralların kaldırılması ya da

serbestleştirilmesi

Kamu iktisadi teşebbüslerinin mülkiyetinin ve yönetiminin tamamen ya da kısmen

özel sektöre devredilmesi

Bu unsurlar çerçevesinde özelleştirme, devletin ekonomik faaliyetlerinin sınırlandırılması

ve ekonomide piyasa güçlerinin etkili bir hale getirilmesini ifade eden bir kavram haline

gelmektedir.

2.2 Özelleştirmenin Amaçları:

Özelleştirmenin yapılabilmesi için çeşitli amaçlar ileri sürülmektedir. Bu amaçlar üç ayrı

başlık altında incelenebilir. Bunlar sırayla ekonomik, mali ve toplumsal ve siyasal amaçlardır.

2.2.1 Ekonomik Amaçlar:

Bu grupta yer alan amaçlar dört başlık altında yer almaktadır. Bunlar, serbest piyasa

ekonomisini güçlendirmek, sermaye piyasasını geliştirmek, verimliliği yükseltmek ve döviz

gelirlerini arttırmak şeklindedir.

2.2.1.1 Serbest Piyasa Ekonomisini Güçlendirmek:

KİT’ ler tekelci ya da tekel eğilimli yapılar olarak piyasayı kontrollerinde tutmaya

çalışmaktadır. Bu kuruluşların zararları genel bütçeden karşılanmaktadır. Bu sayede tekelci

yapılarının korunması sağlanmaktadır. Bu da ekonomik verimsizlikleri karşısında piyasadaki

paylarını kaybetmemek için kaliteyi iyileştirmek, fiyat ya da maliyetleri düşürmek gibi bir çaba

içine girmemeleri sonucunu doğurmaktadır. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda,

30

özelleştirmeyle birlikte ekonomide rekabet ve verimliliğin artacağı beklenmektedir. Bu amacı

güçlendirebilmek için, özel ile kamu sektörü arasında ayrım yapmayan ve her iki sektöründe eşit

koşullarda rekabetini sağlayan politikaların izlenmesi gerekmektedir.

2.2.1.2 Sermaye Piyasasını Geliştirmek:

Sermaye piyasasının amacı, tasarrufların menkul kıymetler aracılığıyla yatırımlara

dönüştürülmesini ve bu şekilde değerlendirilmesini sağlamaktır. Gelişmekte olan ülkelerde daha

fazla menkul kıymet arzına ihtiyaç duyulmaktadır. Özelleştirmeyle birlikte yeni hisse senetlerinin

arzı ile birlikte, bu piyasasının canlanacağı ve ayrıca çeşit ve miktarın artarak bu piyasanın

gelişmesini sağlayacağı beklenmektedir. Ülkedeki küçük birikimlerin hisse senedi olarak sermaye

piyasasına çekilmesi ile gayri menkul, döviz ve altın gibi spekülatif ve verimsiz yatırımlara giden

fonlar özelleştirme yoluyla ekonomiye kazandırılmaktadır35.

2.2.1.3 Verimliliği Artırmak:

Teknolojik gelişmelerin yakından izlenememesi, siyasal tercihli bir istihdam politikasının

uygulanması, ücretlerin düşüklüğü ve rasyonel yatırım programlarının uygulanamaması gibi

nedenlerden dolayı kamu sektöründeki ortalama verimlilik, özel sektördeki verimlilik oranından

düşüktür. Eğer ulusal ekonomi piyasa ekonomisi kurallarına göre yönetilirse, etkinlik artacak,

toplum refahın en üst düzeyine ulaşacak, piyasa mekanizması kaynak dağılımlarını optimum

düzeye ulaştıracak ve kaynakların tam kullanımını sağlayacaktır. Bu sayede kalkınma ve sermaye

birikimi sorunları kendiliğinden çözümlenecektir. Bu uygulamalarının yanında kamu sektörünün

daraltılması da verimliliği artıracaktır. Bu çerçeve dahilinde, özelleştirmeyle birlikte mikro

ekonomik düzeyde işletmeleri piyasa ekonomisi kurallarına göre, verimli ve etkin çalışmaya

yönelterek maliyet fiyatlarını kontrol etmelerini sağlayacaktır36.

35 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)36 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)

31

2.2.1.4 Döviz Gelirlerini Artırmak:

Bu amaç ödemeler dengesi açığını kapatmaya yöneliktir. Döviz gelirlerini artırmanın bir

yolu da özel yabancı sermayenin teşvik edilmesidir. Yabancı sermaye iki şekilde ülkeye giriş

yapabilmektedir. Bunlar dolaysız yatırımlar ve portföy yatırımlarıdır. Dolaysız yatırımlarda

genelde çok uluslu şirketler yabancı bir ülkede ya doğrudan ya da iştirak yoluyla yatırım yaparak

yönetime katılmaktadır. Portföy yatırımlarında ise, tasarruf sahipleri faiz ya da temettü geliri elde

etmek için uluslararası sermaye piyasalarından menkul kıymet satın almaktadır. KİT hisse

senetlerini uluslararası piyasalarda satarak yabancı paranın ülkeye girişi sağlanabilmektedir. Bu ise

özelleştirmeyle sonuçlanmaktadır.

2.2.2 Mali Amaçlar:

KİT’ ler kendilerine verilen görevlerde bazen zararla çalışmaktadır. Fakat bunların

finansmanı Hazine’ den karşılanmaktadır. Bu da Hazine’ ye bir yük bindirmektedir. Finansman

yükünün ağırlaşması vergi gelirlerinin yetersiz olduğu durumlarda Merkez Bankası kaynaklarından

karşılandığından enflasyona yol açmaktadır37. Bu nedenle KİT’ lerin özelleştirilmesi durumunda

bu yükler ortadan kalkmaktadır.

Bir başka mali amaç ise devlete gelir sağlamaktır. Devlet üstüne almış olduğu bazı ürün

ve hizmetlerin üretiminden vazgeçerek, elde edeceği kaynaklarla sosyal ve askeri ağırlıklı

görevlerini daha iyi yerine getirebilecektir. Devlet özelleştirme yerine borçlanma yoluyla da

kaynak elde edebilmektedir. Dış borçlanma ülkenin kredi itibarına bağlıdır ve uluslararası

kurumlardan borçlanma ise kolay bir şey değildir. İç borçlanma da halkın devlete olan güvenine

bağlıdır ve Merkez Bankası’ ndan kredi talep etmek ise enflasyonist etkiler doğurmaktadır. Bu

sayede borçlanma zor bir alternatif olduğundan, özelleştirme daha da öne çıkmaktadır. Bunların

yanında devlet gelir sağlamak için vergileri öne sürdüğünde bu onun vergileme gayretine ve vergi

kapasitesine bağlı olduğundan, özelleştirme bir gelir sağlama aracı olarak kullanılmaktadır.


32

2.2.3 Toplumsal ve Siyasal Amaçlar:

Bu amaçlar, sermayenin geniş kitlelere yayılmasını sağlamak ve ideolojik ve siyasal

amaçlar şeklinde incelenebilir.

2.2.3.1 Sermayenin Tabana Yayılmasını Sağlamak:

Özelleştirme servetin geniş kitlelere yayılması için kullanılan bir araç olarak

görülmektedir. Bu ancak KİT’ lerin hisse senedi yoluyla geliri düşük ve orta seviyedeki kişilere

satılmasıyla gerçekleşebilir. Bu amacın gerçekleşmesi, hisse sentlerinin öncelikle çalışanlara ve

küçük birikim sahiplerine satılması ve bu kişilerin ellerinde kalmasının sağlanarak yüksek gelirli

kişilerin ellerine geçmesinin önlenmesi ile mümkündür.

2.2.3.2 İdeolojik ve Siyasal Amaçlar:

Kişilerin yaptığı ekonomik tercihler kendi faydasını maksimize etmeye yöneliktir ve bu

da toplumun faydasını olumlu yönde etkilemektedir. Bu nedenle kişilerin ekonomik tercihlerine

müdahale edilmemelidir. Yani ekonomik faaliyetler özel sektör tarafından yapılmalıdır. Buna

karşın devletin ekonomik hayata yaptığı müdahaleler gün geçtikçe artmaktadır ve bireysel

özgürlüklerin kısıtlanmasıyla sonuçlanmaktadır. Eğer KİT’ ler özelleştirilirse bu müdahaleler

azalacaktır. Bu sayede ekonomik düzen doğru bir şekilde işleyecektir.

2.3 Özelleştirme Yöntemleri:

Dünyadaki tüm ülkeler için ve ayrıca ülkelerin her birindeki devlet işletmelerinin bütünü

için uygulanabilecek tek bir standart özelleştirme yöntemi bulunmamaktadır. Bu yöntemler

ülkeden ülkeye, ülkelerin anayasal, ekonomik, sosyal ve siyasal yapılarına ve geleneklerine göre

değişmektedir. Bu yönüyle özelleştirmenin bir yöntem olmaktan çok bir yaklaşım olduğu ve daha

önce kamu sektörü tarafından yerine getirilen bazı mal ve hizmetlerin üretiminin özel sektör

tarafından gerçekleştirilmesini amaçladığı şüphesizdir38. Teorik olarak, özelleştirme yöntemleri

satış yöntemi ve özelleştirme benzeri uygulamalar şeklinde iki başlık altında toplanabilmektedir.

38 Barlas, E. (2002). Türkiye’ de Kamu Malvarlığı: Özeleştirme Politikaları ve Sorunları. Bursa: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi. (Doktora Tezi)

33

2.3.1 Satış Yöntemi:

Bu yöntem temel bir yöntem olmakla birlikte, devletin kamu kuruluşlarındaki mal

varlığını veya hisselerini satması olarak tanımlanabilir. Bu satışa toprak, bina ve her türlü varlık

girebilmektedir.

2.3.1.1 Doğrudan Satış:

Bu yöntem kamu kuruluşlarının aktiflerinin kısmen veya tamamen satışa sunulmasıyla

gerçekleşmektedir. Bir KİT’ in tüm aktifleri satılarak toptan, aktiflerinin bir kısmı satılarak kısmi

özelleştirme yapılmaktadır. Satılacak aktifler ya da kuruluşlar şirkete ya da şirketlere pazarlık

yoluyla sunulmaktadır.

Bu yöntemin çok tercih edilmesinin nedeni, hızlı uygulanabilme ve kolay değerleme

yeteneğinden kaynaklanmaktadır. Fakat yöntem hızlı uygulanabilmesine rağmen, özelleştirmenin

amaçlarına çok uygun değildir ve daha çok kar amaçlı nihai mal ve hizmet üreten kamu

kuruluşlarının özelleştirilmesinde ve KİT’ lerin ana faaliyet dalıyla yakın ilgisi bulunmayan tali

işletmelerin satışında uygulanabilmektedir. Ayrıca yöntemin uygulanabilmesi için özelleştirme

konusu teşebbüs veya bağlı kuruluşun iyi bir mali performansa sahip olması ve aktif ve sermaye

yönünden de çok büyük olmaması gerekmektedir39.

2.3.1.2 Hisse Senetleri Yoluyla Satış:

Burada, sermayesi hisse senetlerine bölünmüş ve ticaret hukukuna tabi sermaye şirketi

şekline dönüşmüş kamu kuruluşlarının tümü veya bir kısmı bireylere ve özel kuruluşlara hisse

senedi aracılığıyla satılmaktadır. Hisse senedi satışı birkaç şekilde yapılabilmektedir. Bunlar40:

Yurt içi sermaye piyasası kanalıyla hisse senedi satışı

Yurt dışı sermaye piyasası kanalıyla hisse senedi satışı

Birinci el piyasasında hisse senedi satışı

39 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)40 Barlas, E. (2002). Türkiye’ de Kamu Malvarlığı: Özeleştirme Politikaları ve Sorunları. Bursa: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi. (Doktora Tezi)

34

İkinci el piyasasında (menkul kıymet borsalarında) hisse senedi satışı

Hisse senetlerinin aracı kurumlar eliyle satışı

Sermaye piyasasının kökleştiği ve aracı kurumların geliştiği ülkelerde hisse senetlerinin

alım satımı aracı kurumlar aracılığıyla yapılmaktadır. Sermaye piyasalarında menkul kıymet arz ve

talebini karşılaştıran aracı kurumlar (daha önceden tespit edilmek üzere), satış süresi sonunda

satılamayan KİT hisse senetlerini satın alabilir (tam aracılık), satılamayan kısmı iade edebilir (en

iyi gayret aracılığı) veya bazen de menkul kıymetleri satın alıp kendi nam ve hesaplarına

satabilirler (kesin bağlantı aracılığı)41. Kamu iktisadi teşebbüsü hisselerinin satılma kabiliyeti ve

piyasanın yapısı hangi aracılık faaliyetinin uygulanacağını belirlemektedir.

Hisse senetleri piyasaya farklı fiyatlama yöntemleriyle sunulabilir. Bu yöntemler, ya sabit

bir fiyat üzerinden (nominal değeri üzerinden) fiyatlama yapılır ya belli bir taban fiyat ve bunun

üzerinden arttırma yoluyla fiyat koyulur ya da kademeli fiyat (bir taban fiyat üzerinden önce en

yüksek fiyatı teklif edene istediği kadar verilir, sonra ikinci en yüksek fiyatı teklif edene verilir)

uygulanır.

2.3.2 Özelleştirme Benzeri Uygulamalar:42

2.3.2.1 İhale Yöntemi:

Bu yöntemde, kamuya ait mal ve hizmet ihale ile mülkiyet devri yapılmaksızın özel

kesime devredilmektedir. En çok uygulanan özelleştirme yöntemi olarak bilinmektedir. Çöp

toplama gibi belediye hizmetlerinin bazıları özel kesime ihale yöntemi ile yaptırılmaktadır. Bu

yöntemle birlikte hizmetlerin daha rasyonel ve verimli hale getirileceği savunulmaktadır. Buradaki

temel amaç mal ve hizmetin özel sektör tarafından üretilerek maliyetlerin dürülme çabasıdır.


35

2.3.2.2 İmtiyaz Yöntemi:

Doğal tekel söz konusu olduğunda bu yöntem uygulanmaktadır. Bu yöntemde belirli bir

coğrafi alanda bir malın ve hizmetin tamamının veya bir kısmının üretimi özel bir firmaya

verilmektedir43. Yapılan pazarlık sonucu, sözleşmedeki mal ve hizmeti kaliteli olarak en düşük

fiyatla piyasaya sunmayı kabul eden şirkete imtiyaz verilmektedir. Özellikle elektrik, su,

demiryolları gibi faaliyetlerde bu yöntem uygulanmaktadır. Devlet özel sektöre ya fiyat ve kalite

konusunda tam bir bağımsızlık sağlamakta burada düzenleyici rol oynamaktadır. Bu yöntem iyi bir

şekilde uygulandığında maliyetleri düşürerek avantaj sağlayabilmektedir.

2.3.2.3 Yasal Düzenleme Yöntemi:

Devlet ekonomik sektörler üzerindeki kısıtlamalarını bu yöntemle kaldırmaktadır. Bu

sayede fiyat ve ücret denetimlerine son vermekte, kamu tekelciliğini kırmaktadır. Burada amaç,

ekonomide rekabetin ve verimliliği arttırılmasıdır. Bu yöntemde hem devlet tarafından uygulanan

kısıtlamalar kaldırılmakta, hem de devlet desteklerine son verilmektedir. Türkiye’ de çay, tütün ve

elektrik üretiminde tekellerin kaldırılması bu yönteme birer örnek olarak verilebilir. Ayrıca bu

yöntemde yasal-kurumsal serbestleştirme politikası ile özel girişimlerin piyasada faaliyette

bulunmaları teşvik edilmektedir. Bu sayede bu yöntem bir özelleştirme yöntemi olarak kabul

edilmektedir.

2.3.2.4 Kamu Özel Sektör Ortaklığı Yöntemi:

Bu yöntem kamu ile özel sektörün belli paylarla ortak olduğu anonim şirketlerin özellikle

büyük ve riskli yatırımlara girmesi yöntemidir44. Eğer kamu sektörünün ortaklık hissesi özel

sektörünkinden düşük ise, bu yöntem bir özelleştirme uygulaması olarak örülebilmektedir. Bu

yöntemde yönetimin başarılı olması açısından devletin fazla etkide bulunmaması gerekmektedir.

buna karşın devlet finansman politikasında denetimi de gözden çıkarmalıdır.


36

2.3.2.5 Finansal Kiralama Yöntemi:

Bu yöntem kamu iktisadi teşebbüslerinin mali yapılarını iyileştirmek ve böylece onları

özelleştirmeye hazır hale getirmek için uygulanmaktadır. KİT’ leri belli süreler içersinde kiracı ya

da işletmeci şirket mal ve hizmet üretimi için kullanmaktadır. Bu yöntem sayesinde KİT’ lerin

mali yapıları güçlendirilmektedir. Türkiye’ de Finansal Kiralama Kanunu’ na göre kiralamaya

konu olacak şirketlerin anonim şirketler şeklinde kurulmaları ve hisse senetlerinin tamamının nama

yazılı olması zorunludur45. Bunun yanında bu kanuna göre KİT’ ler yurt içi ve dışında gerçek ve

tüzel kişilere en az dört yıl süreyle kiralanabilmektedir.

2.3.2.6 Yönetim Devri Yöntemi:

Bu yöntemde, özelleştirilemeyecek KİT’ lerin yönetimleri bu işi yapabilecek ve tecrübeli

olan bir özel sektör işletmesine devredilmektedir. Bu yöntem başarılı olabilmesi için yönetimi

devredilecek KİT’ lerin iyi seçilmesi gerekmektedir. imzalanan sözleşmeye bağlı olarak süre

sonunda KİT’ lerin işletilmesi şirket tarafından satın alınabilmektedir. Mülkiye transferi söz

konusu ise, yönetime ödenecek ücret, kar payı ve payların devir koşulları ve devir takvimi gibi

bilgiler de sözleşmede belirtilmelidir. Bu yöntemle özel sermaye en az düzeyde kullanılarak

sözleşme sonunda elde edilecek ek fonlarla mülkiyet sağlanmaktadır46.

2.3.2.7 Fiyatlama Yöntemi:

Bu yöntemin dayanağı kaynak dağılımını belirleyen kritik etmenin fiyatlar ve nisbi

fiyatlar olduğu varsayımıdır. Bu yöntemde daha önce bedava olarak sunulan mal ve hizmetler bir

bedel karşılığında tüketicilere sunulmaktadır.47 Ayrıca bu yöntemde vergi yerine harç uygulaması

yapılmaktadır. Amaçlanan ise, harçların alındığı alanları genişletmek ya da mal ve hizmet üzerine

fiyat koymak veya konulan fiyatları yükseltmek yoluyla hizmetlerin sübvansiyon ile arz edilmesini

45 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)46 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)47 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)

37

önlemek ve sübvansiyonları kaldırmaktır. Mal ve hizmetlerin fiyatlandırılması sektörünkiyle ya

aynı ya da benzer şekilde yapılmaktadır. Yüksek öğretim harcı ya da paralı otoyol uygulaması bu

yönteme örnek olarak verilebilmektedir.

2.3.2.8 Özel Kesimin Teşvik Edilmesi:

Devlet kendi ürettiği mal hizmetlerin bazılarının üretimlerini kıstığında ortaya çıkan

eksikliği özel sektörün doldurması beklenmektedir. Bu sayede devlet, özel kesimi bu mal ve

hizmetlerin üretilmesi için teşvik etmektedir. devlet, yatırım indirimi, vergi istisnası / muafiyeti,

hızlandırılmış amortisman gibi verdi politikaları yoluyla ve bazı harcamalara girmemeyi içeren

harcama politikalarıyla özel kesim harcamalarını artırıcı etkiler yaratmaktadır48. Burada belirli mal

ve hizmetler özel kesim tarafından üretilmesi sağlanmaktadır.

2.3.2.9 Vesika / Kupon Yoluyla Satış Yöntemi:

Devlet, bazı kamu hizmetlerini kendisi sunmak yerine, bu hizmeti isteyen vatandaşlarına,

hizmetin bedelini içeren vesikalar sunarak, bu hizmeti özel kesimden sağlamaktadır. Kuponu

ekinde bulunduranlar hizmeti özel kesimden sağlayacaklarından bu uygulama da bir özelleştirme

yöntemi sayılmaktadır49. Vatandaşların belli bir mal ve hizmeti ne zaman, nereden ve kimden

alacağı konusunda seçme hakkı bulunmaktadır. Bu yöntem mal ve hizmetlerin daha iyi gözlenerek

kalite denetimine imkan sağlamaktadır. Buna karşın bu yöntem çok fazla kullanılmamaktadır.

2.4 Türkiye’ de Özelleştirme Politikasının Gelişimi:

Kuruluşlarından itibaren KİT’ lere, ülkedeki sermaye birikimini hızlandırma, istihdam

yaratmak, teknoloji üretmek, büyük yatırım ve organizasyon gerektiren modern teknolojileri

uygulamak, sanayinin yurt düzeyinde daha sağlıklı bir biçimde yayılarak bölgeler arası gelişmişlik

farklarını azaltmak, temel mal ve hizmetleri üretmek, üretim ve dış satım hedeflerini


38

gerçekleştirmek, iç pazarda düzenleyici rol oynayarak üretici ve tüketiciyi korumak,

sanayileşmemizdeki çarpıklıkları gidermek gibi çok önemli temel işlevler verilmiştir.50

Türkiye’ de KİT’ lerin özelleştirilmesi ile ilgili ilk uygulama hisse senedi ve gelir

ortaklığı senedi yoluyla başlamıştır. Boğaz Köprüsü için gelir ortaklığı senedi çıkarılması bu

uygulamanın ilk örneklerinden biri olarak verilmektedir.

1950’ den sonra Türkiye de KİT’ lerin özelleştirme konusunu gündeme getiren Demokrat

Parti olmuştur. Fakat o dönemlerde var olan ekonomik şartlardan dolayı KİT’ lerin sayısı gün

geçtikçe artmış ve özelleştirilmeleri gündemde yer almamıştır.

Türkiye’ de özelleştirme meselesi 1980’ lerden sonra ciddi olarak gündeme gelmiştir.

Bunun sebepleri dünya ülkelerinkinden farklı değildir. 1980 sonrası Türkiye’ de serbest piyasa

modelinin benimsenmesi, kamu kesimi finansman açıklarının büyümesi, enflasyonun sürekli hale

gelmesi gibi iç nedenlerin yanında, dış ülkelerde gerçekleşen değişmeler de Türkiye’ yi

özelleştirme konusunda cesaretlendirmiştir. Dünya’ da 1980’ li yılların başlarından itibaren

özelleştirme faaliyetlerinin hız kazanması, ABD’ de Reagan ve İngiltere’ de Thatcher’ in

uygulamaları Türkiye’ yi yönlendirmiştir51. IMF ve Dünya Bankası gibi kuruluşların kredi

taleplerine özelleştirme şartı koymaları özelleştirmenin uygulanmasında etkili olan bir başka

unsurdur.

2.5 Özelleştirmeye Yönelik Hazırlık Çalışmaları:

1980 sonrası dönemde özelleştirme için hem yasal olarak alt yapı oluşturulup, hem de

uygulamalara yönelik uluslararası düzeyde hazırlık çalışmaları yapılmıştır. Bu amaçla Devlet

Planlama Teşkilatı (DPT) 1985 yılında uluslararası mali piyasalara açılarak eşitli firmalarla yaptığı

görüşmeler sonucunda 11 Aralık 1985 tarihinde Morgan Guaranty Trust Company of New York

firması ile anlaşma imzalamıştır52.

50 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)51 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)52 Aktan, C. (1987). KİT’ lerin Özelleştirilmesinde Öncelik Sorunu. Maliye Yazıları Dergisi, (6), 47.

39

Türkiye’ de Morgan Guaranty Bank öncülüğünde başlatılan özelleştirme Master Plan

hazırlık çalışmaları, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası, Sınai Yatırım ve Kredi Bankası, Yatırım

Finansman A.Ş., Price Waterhouse/ Muhaş A.Ş. ile birlikte yürütülmüştür. Söz konusu kuruluşlar

DPT’ nin isteği üzerine iki ara ve bir ana rapor hazırlayıp hükümete sunmuştur. Bu Master Plan’

da özelleştirme programının hedefleri, özelleştirme genel ve özel faaliyet planları ve mevcut KİT’

lerin rehabilitasyonu ile yeniden yapılaştırılması için çeşitli öneriler yer almıştır53.

Morgan Guaranty firması, ülkemizdeki 32 KİT’ i ekonomik değerlilik/yaşayabilirlik ve

yatırım ihtiyaçları kriterlerine göre analiz ederek öncelikle özelleştirmede öncelik sırasını

belirlemiştir. Bu sayede üç öncelik grubu ortaya çıkmıştır. Bu gruplar54:

i. Birinci Öncelikli KİT’ ler:

a) Tamamen Satılabilecek Olanlar: Bu kategoride yer alanlar kısa zamanda özel kesime

devredilmesi gereken KİT’ lerdir. Bunlar; T.C. Turizm Bankası A.Ş. (TURBAN), Türk Hava

Yolları A.O. (THY), Uçak Servisi A.Ş. (USAŞ)’ tır.

b) Çoğunluğu Satılabilecek Olanlar: Burada yer alanlar, YEMSAN ve ÇİTOSAN’ dır.

c) Büyük Bir Bölümü Satılabilecek Olanlar: Bazı yönlerden yeniden yapılanmaya tabi

tutulduktan sonra büyük bir kısmı satılacak olanlar TİGEM, TPAO ve ETİBANK’ tır.

ii. İkinci Öncelikli KİT’ ler:

a) Bazı ölümleri satılabilecek, geri kalan bölümleri ise ya rehabilitasyona tabi tutulacak

ya da kapatılacak olanlar Sümerbank ve TSEK’ tir.

b) Yavaş Yavaş Özelleştirilecek Olanlar: PTT ve Tek’ tir.

c) Satılması Olası Olanlar: Et ve Balık Kurumu (EBK), Türkiye Kömür İşletmeleri

(TKİ), Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu (MKE), Türkiye Gemi Sanayi A.Ş. ve Orman

53 Ceylan, S. (2000). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dökümantasyon Merkezi. (Yüksek Lisans Tezi)54 Kepenek Y. (1990). Gelişimi, Sorunları ve Özelleştirilmeleriyle Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT). İstanbul: Teknografik Matbaacılık.

40

Ürünleri Sanayi Kurumu (ORÜS) gibi KİT’ lerin Türk Ticaret Kanunu kapsamına alınması ve

muhasebe sistemlerini iyileştirmeleri önerilmektedir.

d) Devlet Desteği ile Satılabilecek Olanlar: Buradaki işletmeler üzerinde devlet

desteğinin sınırlandırılarak, özel kesimin desteğinin de sağlanması istenmektedir. Buradaki

işletmelerin de Türk Ticaret Kanunu kapsamına alınması ve muhasebe sistemlerini iyileştirmeleri

önerilmektedir. Bu KİT’ ler Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.,

Türkiye Selüloz ve Kağıt Fabrikaları (SEKA), Petro-Kimya A.Ş. (PETKİM), Türkiye Demir ve

Çelik İşletmeleri, Ağır Sanayi ve Otomotiv Kurumu (ASOK) ve Türkiye Taş Kömürü Kurumu

(TTK)’ dır.

iii. Üçüncü Öncelikli KİT’ ler:

Kamu Hizmeti Görenler: Devlet Malzeme Ofisi (DMO), Türkiye Denizcilik İşletmeleri

(TDİ), T.C. Devlet Demiryolları İşletmesi Genel Müdürlüğü, Devlet Hava Meydanları İşletmesi

(DHMİ), Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), T. Zirai Donatım Kurumu (TZDK), T. Uçak Sanayi

A.Ş. bu kurumlar arasındadır.

Bu özelleştirme politikası sayesinde Türk hükümetinin ulaşmayı hedeflediği bazı amaçlar

bulunmaktadır. Bunlardan bazıları:55

Verimlilik ve üretkenliğin artırılması

Mal ve hizmetlerin nitelik ve çeşitlerinin arttırılması

Mülkiyetin tabana yayılması

Piyasa güçlerinin ekonomiyi harekete geçirmelerine imkan veirlmesi

Modern teknoloji ve yönetim tekniklerinin çekilmesi

Devlete gelir sağlanması

Bürokratların bu işletmeleri yönetmek yerine politika ve mevzuat üzerinde

çalışmalarına imkan verilmesi


41

Morgan Bank’ ın özelleştirme konusundaki Ana Planı hükümet tarafından uygulanmak

istenmiş fakat TELETAŞ ile başlatılan özelleştirme çalışmaları bu planı bozmuştur.

2.6 Türkiye’ de Özelleştirme Uygulamaları:

Özelleştirme çalışmaları, 1984 yılında kamu sektörüne ait tamamlanamamış tesislerin

tamamlanması veya yerine yeni bir tesis kurulması amacı ile özel sektöre devri ile başlamıştır.

Günümüze kadar geçen sürede, kapsama alınan kuruluşların yarısından fazlası tamamen

özelleştirilmiştir. Bunlardan bazıları, SEK ve YEM Sanayi, ÇİTOSAN, TESTAŞ ve ORÜS’ e

bağlı tüm üretim birimleridir. Dolayısıyla devlet bu alanlardan tamamen çekilmiştir.

YEM Sanayi A.Ş. ve SEK Süt Ürünleri A.Ş.’nin Kasım 1997’ de, ÇİTOSAN ve

TESTAŞ’ ın ise Temmuz 1999’ da tüzel kişilikleri Ticaret Sicili’ nden silinmiş, söz konusu

şirketler EBK Et ve Balık Ürünleri A.Ş. bünyesinde birleştirilerek tasfiye edilmiştir56. Ayrıca 7

giyim tesisi ve 34 gayrimenkulu özelleştirilen KÖYTEKS Yatırım Holding A.Ş. de, Aralık 1998

tarihinde Sümer Holding A.Ş. bünyesinde birleştirilerek tasfiye edilmiştir. Ayrıca ORÜS Orman

Ürünleri A.Ş.’ nin bünyesinde bulunan 21 işletmesi de özelleştirilmiş, kalan 2 işletme SEKA’ ya

devredilerek, kuruluş Mart 2000 tarihinde tasfiye edilmiştir.

1985 yılından itibaren 240 kuruluştaki kamu hisseleri, 22 yarım kalmış tesis, 5 taşınmaz,

4 elektrik santrali, 6 otoyol, 2 boğaz köprüsü, 48 tesis ve 1 hizmet birimi özelleştirme kapsamına

alınmıştır. 22 kuruluştaki kamu payı ile 4 elektrik santrali ve 4 taşınmaz daha sonra özelleştirme

işlemine tabi tutulmaksızın kapsamdan çıkarılmıştır.57 1989’ da Gübre Fabrikaları A.Ş.; 1998’ de

AKTAŞ, NURTEK, TGT ve SOYTEK Elekt. Sant. Tes. İşl. ve Tic. A.Ş., ETİTAŞ Elekt. Teç.

İmal. Tesisat A.Ş., MİTAŞ Madeni İnş. İşleri A.Ş. ile Kayseri ve Civarı Elekt. T.A.Ş; 2001’ de Eti

Holding A.Ş. kapsamdan çıkarılan kurumlardan birkaçıdır.

1986 yılından itibaren hız kazanan ve tamamı kamuya ait veya kamu iştiraki olan

kuruluşların kamu paylarının özelleştirilmesi ile ilgili çalışmalar sonucunda, bugüne kadar

56 T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı. (2003). Türkiye’ de Özelleştirme. Ankara.57 T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı. (2003). Türkiye’ de Özelleştirme. Ankara.

42

kapsama alınan 170 kuruluşun 159’ unda hiç kamu payı kalmamıştır. Geriye kalan diğer 11

kuruluşta ise kısmen özelleştirme işlemi gerçekleştirilmiştir. Bunun yanında bu kuruluşlarda kamu

payı halen bulunmaktadır.

31 Ocak 2002 tarihinde İSDEMİR, imzalanan devir sözleşmesi çerçevesinde tüm

varlıkları ile birlikte ERDEMİR’ e devredilmiş ve tüzel kişiliği sona ermiştir. Bunun yanında

ÇELBOR A.Ş.’ nin %100 oranındaki hisseleri de 31 Mayıs 2002’ de ERDEMİR’ e devredilmiştir.

T. Gemi Sanayi A.Ş. ise T. Denizcilik İşletmeleri A.Ş. bünyesinde birleştirilerek Mayıs 2002’ de

tüzel kişiliği sona ermiştir. İGSAŞ İstanbul Gübre San. A.Ş. ise 15 Nisan 2002’ de TÜGSAŞ

Türkiye Gübre San. A.Ş. bünyesinde birleştirilmiş ve TÜGSAŞ’ ın bağlı ortaklığı haline

getirilmiştir. DİTAŞ Deniz İşletmeciliği A.Ş.’de bulunan %50.98 oranındaki hisselerin tamamı 21

Kasım 2002 tarihinde TÜPRAŞ’ a devredilmiştir. Turban Turizm A.Ş., T. Zirai Donatım A.Ş. ve

TÜMOSAN Türk Motor Sanayi A.Ş. 7 Şubat 2003 tarihinde SÜMER HOLDİNG A.Ş. bünyesinde

birleştirilerek tüzel kişilikleri sona ermiştir.58

KARDEMİR özelleştirmesiyle ilk defa yöre halkı, sanayici ve çalışanlara bedelsiz devir

suretiyle gider tasarrufuna yönelik bir uygulama yapılmıştır. NETAŞ ve TOFAŞ’ da bulunan kamu

hisseleri ilk defa uluslararası piyasalarda halka arz edilmiş, böylece İMKB’nin yabancı borsalarla

entegrasyonunun sağlanmasında bir adım atılmıştır. 1990’lı yılların başında bir çok şirketteki

kamu hisseleri kısıtlı da olsa halka arz edilmiş, hisse senedinin kurumsallaşması ve sermayenin

tabana yayılmasında bir başlangıç yapılmış, 1998’ de de T. İŞ BANKASI’ ndaki kamu hisseleri ile

2000’ de TÜPRAŞ hisselerinin büyük bölümünün özelleştirilmesiyle yurtiçi ve yurtdışı

piyasalarda bugüne kadar yapılan en büyük halka arz gerçekleştirilmiştir. SÜMERBANK,

DENİZBANK, ETİBANK ve ANADOLUBANK’ ın özelleştirilmesi ile de kamu bankalarının özel

sektöre devredilmelerine ilişkin ilk adımlar atılmıştır. DENİZ NAKLİYATI T.A.Ş.’ nin

özelleştirilmesi, TDİ’ nin İzmir Körfez Hattı ile Şehir içi Yolcu ve Araç Taşımacılığı’ nın da devri

sonucunda devlet, deniz taşımacılığından da çekilmeye başlamıştır. Yine 2000 yılı içerisinde

58 T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı. (2003). Türkiye’ de Özelleştirme. Ankara.

43

POAŞ’ ın % 51 oranındaki hissesinin blok satış yöntemiyle özelleştirilmesi sonucunda bugüne

kadar yapılan en büyük özelleştirme uygulaması gerçekleştirilmiş, 2002 yılında ise kalan kamu

hisselerinin İMKB’de satışı sonucunda POAŞ’ da bulunan kamu hisselerinin tamamı

özelleştirilmiştir. Ayrıca bu süreç içerisinde devletin, turizm, tekstil ve hayvancılık sektörlerindeki

işletmelerinin yaklaşık % 90’ı da özelleştirilmiştir.59

Günümüzde ihale prosedürü devam eden kuruluşlar ise; Eti Krom A.Ş., Eti Gümüş A.Ş., T.

Denizcilik İşletmeleri A.Ş. (TDİ), Et ve Balık Ürünleri A.Ş (EBÜAŞ), Samsun Gübre San. A.Ş.,

Divriği Hekimhan Madenleri San. ve Tic. A.Ş. (DİV-HAN), Eti Bakır A.Ş.-KBİ (Samsun

İşletmesi), T. Selüloz ve Kağıt Fabrikaları A.Ş. (SEKA), Eskişehir Şehir içi Doğalgaz Dağıtım Tic.

A.Ş. (ESGAZ), Bursa Şehir içi Doğalgaz Dağıtım Tic. A.Ş. (BURSAGAZ), İstanbul Gübre Sanayi

A.Ş. (İGSAŞ), Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. (TÜPRAŞ), Sümer Holding A.Ş.’ dir.

2.7 Özelleştirme Gelir ve Giderleri:

Devlet 1985 yılından bugüne kadar geçen sürede özelleştirme uygulamalarından toplam 4

katrilyon TL gelir elde etmiştir. Bir bölümü vadeli ve döviz cinsinden gerçekleştirilen bu hisse

senedi ve varlık satış işlemlerinden, 31 Aralık 2002 itibariyle 2.5 katrilyon TL net giriş

sağlanmıştır. Yıl bazında uygulama tutarı ile net giriş tutarı arasındaki fark, vadeli işlemlere ilişkin

taksit ödemelerinden kaynaklanmaktadır60. Özelleştirme kapsamındaki kuruluşlardan elde edilen

525 trilyon TL’lik temettü geliri ve 1.9 katrilyon TL’ lik diğer kaynaklarla birlikte 1985 yılından

2002 yılının sonuna kadar geçen sürede toplam kaynakları 5 katrilyon TL düzeyine ulaşmaktadır.

Özelleştirme uygulamalarına ilişkin kullanımların % 97’lik bir bölümü, Hazine’ye aktarma,

özelleştirme bonolarına ilişkin borç ile kapsamdaki kuruluşlara sermaye iştiraki, kredi borçları ve

personel ödemeleri olarak aktarılan tutarlardır61.

59 T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı. (2003). Türkiye’ de Özelleştirme. Ankara.60 T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı. (2003). Türkiye’ de Özelleştirme. Ankara.61 T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı. (2003). Türkiye’ de Özelleştirme. Ankara.

44

Özelleştirme uygulamaları sonucunda elde edilen kaynakların kullanımı 4 ana başlık

altında toplanmaktadır. Bunlar sırayla62:

i. Özelleştirme kapsamındaki kuruluşlara yapılan ödemeler ilk kalemi oluşturmaktadır.

Bu ödemeler toplam kaynakların %48’ ini kapsamakta, kuruluşlara yapılan sermaye iştirakleri

(%33,3), kredi biçiminde verilen borçlar (%10,2), sosyal yardım zammı ödemleri (%0,5), iş kaybı

tazminatları (%0,4), özelleştirme sonrası tazminat ödemeleri (%0,7), erken emeklilik primi

ödemeleri (%0,1) ve özelleştirme gelirinden ilgili kuruluşlara ödemeler (%2,9) şeklinde alt

başlıklara ayrılmaktadır.

ii. Hazineye ve Hazine bünyesinde bulunan Kamu Ortaklığı Fonu’ na yapılan aktarmalar

ikinci kalemi oluşturmaktadır. Bunlar, toplam kullanımların % 31’ ini kapsamaktadır. Fonun

kullanım alanı ise baraj, otoyol ve içme suları gibi altyapı tesislerinin finansmanlarıyla

sınırlandırılmaktadır.

iii. Özelleştirme uygulamaları için çıkarılan bono ve tahvil ödemeleri gibi tutarlar üçüncü

kalemi oluşturmaktadır. Bu kalem özelleştirme bono/tahvil anapara (%10,1) ve faiz ödemesi

(%5,8) ve faiz, kur farkı, komisyon ve vergi ödemeleri gibi diğer borçları (%1,6) kapsamakta ve

toplam kullanımların %17’ sini oluşturmaktadır.

iv. Son kalem ise diğer giderler adı altında toplanmaktadır. Bu kalem sırayla, denetim

danışmanlık (%0,5), ihale ilanları giderleri (%0,4), reklam ve tanıtım giderleri (%0,1), IMKB’ de

hisse alım giderleri (%1,2), idari bütçeye aktarılan tutarlar (%0,5) ve diğer giderler (%0,6) olmak

üzere alt kalemlere ayrılmaktadır ve toplamda harcamaların (%3,3)’ ünü oluşturmaktadır.

3. BÖLÜM: KAMU İKTİSADİ TEŞEBBÜSLERİNDE VE ÖZELLEŞTİRMEDE

KARŞILAŞILAN BAŞLICA SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

3.1 Kamu İktisadi Teşebbüslerinde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri:

62 T.C. Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı. (2003). Türkiye’ de Özelleştirme. Ankara.

45

Türkiye’ de KİT’ ler ekonomiye büyük katkılar sağlamakta, istihdam, ihracat, sabit

sermaye yaptırımları ve alt sektör üretimlerinde oldukça önemli paylara sahip olmaktadır63. Bu

önemli katkılarına rağmen, çoğu ülkede olduğu gibi ülkemizde de kuruldukları günden itibaren

çeşitli sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Zaman zaman yapılan hukuki düzenlemelere, kalkınma

planları ve yıllık programlarla getirilen birçok tedbire rağmen, sorunların azaldığını veya tamamen

ortadan kalktığını söyleyebilmek imkansızdır64. Siyasal iktidarların uyguladıkları ekonomik

politika ve inandıkları ekonomik felsefe bu sorunların artmasında veya azalmasında oldukça etkili

olmuştur.

1980’ den sonra yeni bir ekonomik politika benimsenerek, ithal ikameye dayalı

sanayileşme politikası kaldırılmış, yerine ihracata dayalı bir sanayileşme ve kalkınma politikası

benimsenmiştir. Bu sayede, ekonomide geniş ölçüde bir dışa açılma olmuştur. Bu amaçla, ithalat

ve ihracat rejimleri büyük serbestlik kazanmış, faizler serbest kalmış, serbest kur politikası

uygulanmaya başlanmış ve koruma politikaları önemli ölçüde terkedilmiştir. Diğer bir yandan,

çoğu kamu iktisadi teşebbüsünün mali bünyesi, istihdam yapısı, teknolojisi, üretim hacmi,

maliyetlerin oluşumu ve teşkilatlanma biçimi bu yeni ekonomik politikalara ayak

uyduramadığından dolayı, özellikle üretim ve pazarlama fonksiyonlarında önemli darboğazlar

ortaya çıkmıştır.

Ortaya çıkan sorunların bir kısmı hukuki düzenlemelerin yetersiz kalışından

kaynaklandığı gibi, önemli bir kısmı da uygulamalar sonucu ortaya çıkmakta, çoğu zaman sorunun

çözümü yeni bir hukuki düzenlemeyi veya idari tasarrufu gerekli kılmaktadır65. Bu sorunlar;

organizasyon ve yönetimleri, mali yapıları, istihdam, yatırımlar ve işletme gibi başlıklar altında

sıralanabilir.

3.1.1 Organizasyonları ve Yönetimleri ile İlgili Sorunlar:

63 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.64 Atasoy, V. (1993). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme Sorunu. Ankara: Nurol Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.65 Atasoy, V. (1993). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme Sorunu. Ankara: Nurol Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.

46

Örgüt yapılarıyla KİT’ ler her türlü politik ve bürokratik baskıya açık durumdadır.

Genelde hükümetler, bu örgütlere ekonomik politikanın uygulanması ile ilgili olmayan, bu

kuruluşların yönetim özerkliğini oldukça zedeleyen, kısa vadeli, dar görüşlü, politik amaçlı

baskılar yapmaktadır.

Bunun yanında, örgüt yapılarının oldukça bürokratik tabana oturtuluşu, yöneticilerinin

sık değişmesi, çok çeşitli vesayete ve denetime tabi tutulmaları, bu kuruluşların üzerindeki

bürokratik baskıyı daha da artırmaktadır.

Yönetime atananların yetersiz kalması, çoğunlukla görevlere atanacak olanlarda ise

aranması gereken uzmanlık şartına pek dikkat edilmemesi nedeniyle bu kuruluşlar kötü

yönetilmektedir. Yöneticilerin sık değişmesi, uzun vadeli hedef ve politikaların tespitinde ve

uygulamasında zorluk çıkarmasının yanında, rutin işlerin yürütülmesini de olumsuz yönde

etkilemektedir.

Son olarak, bu kuruluşların teşkilatlandırılmasında modern teşkilatlanma biçiminden

yararlanılmaması da sorun yaratmaktadır. Teşkilat şemalarındaki birimlerin tespitinde bilimsel

araştırmalardan çok üst yöneticilerin kişisel düşüncelerine önem verilmekte, aynı zamanda

personel rejimiyle ve diğer genel düzenlemelerle ilgili olarak uygulanması gereken zorunluluklar

da tespitte etkili olmaktadır.

3.1.2 İstihdam Politikaları ile İlgili Sorunlar:

Bu kuruluşlarda uygulanan uzun dönemli istihdam politikaları sonucunda, aşırı bir işgücü

istihdamı ve işgücü dağılımında dengesizlik oluşmuştur. Bünyelerinde çok fazla eleman

bulunması, bu kuruluşların verimliliğinde ve işletme açıkları üzerinde olumsuz etki yaratmıştır.

47

Personel rejiminin modern yönetim ilkelerine uygun olarak düzenlenememesi sonucunda,

benzer görevlerin farklı istihdam statülerine ve ücret rejimlerine imkan tanıması ile sonuçlanmış,

bu da sorun yaratmıştır.

3.1.3 Mali Yapıları ile İlgili Sorunlar:

Burada yer alan sorunların başında, giderek artan ve kronikleşen öz kaynak yetersizliği

gelmektedir. Bu kuruluşlar sermaye ihtiyaçlarının artmasına karşılık, Hazine tarafından

gerektiğinde yeterli sermaye transferi yapamamaktadır.

Ayrıca sermayelerinin yetersiz kalışı, son yıllarda enflasyonun yüksek seyretmesi, buna

karşılık fiyat politikalarına yapılan müdahaleler sonucu gelir kaybına uğramaları, yatırım

maliyetlerinin her geçen gün yükselmesi, bu kuruluşları büyük bir finansman ihtiyacı içine

düşürmektedir66.

Son olarak, bu kuruluşlar finansman ihtiyacını iç ve dış piyasadan kısa vadeli ve yüksek

maliyetli kredilerle karşılaması ve bundan doğan faiz ve kur farkı yüklerinin dönem sonuçlarına

yansıması nedeniyle birçok KİT zarar etmiştir.

3.1.4 İşletme Faaliyetleri ile İlgili Sorunlar:

Bu kuruluşlar, alım ve stoklar, pazarlama ve üretim gibi faaliyetlerde sorunlar

yaşamaktadır. Fakat üretim sorunu daha ağır basmaktadır.

Üretimle ilgili sorunların başında, tesislerin büyük bir bölümünün yıllar önce

kurulmasından dolayı eski ve yetersiz teknolojiyle donatılmış olmasıdır. Ortaya çıkan bir başka

sorun da verimsiz çalıştıklarının ileri sürülmesidir. Gerçekten aşırı istihdam söz konusu olan ve

kullandıkları teknoloji eski olan kamu iktisadi teşebbüslerinde gerçek bir verim düşüklüğü söz

konusudur67. Zaman zaman bu kuruluşlarda oluşan stok fazlalarına karşılık, bazen mal ve hizmet

üretiminde yetersiz kalmaları da bir sorun yaratmaktadır.


48

3.1.5 Yatırımlar ile İlgili Sorunlar:

Bu kuruluşlara, yatırım yürütme ve gerçekleştirme güçleri yeterince geliştirilmeden yıllık

programlarla imkanlarının çok üzerinde görevler verilmiş olması, bu kuruluşların yatırımları

gerçekleştirmede güçlüklerle karşılaşmalarına yol açmaktadır. Yatırımların zamanında

gerçekleştirilememesi sadece bu kuruluşların faaliyet sonuçlarını olumsuz etkilemekle

kalmamakta, Türk ekonomisinin önemli sorunları arasında yer almaktadır.68

Türkiye’ de KİT’ lerin sorunları, yukarıda ana başlıklar altında özetlenmiştir. KİT’ leri ve

KİT sistemini eleştirirken, onların bugünkü ekonomik gelişme seviyesine ulaşılmasında oynadığı

rol ise unutulmamalıdır. Çünkü KİT’ ler 1930’ lu yıllardan bu yana Türkiye’ nin ekonomik

kalkınmasında, topluma belirli kalite ve fiyatta mal ve hizmet sunulmasında, bilgi, beceri ve

sermaye birikiminde ve ekonominin ihtiyaç duyduğu nitelikli elemanların yetiştirilmesinde

kendilerine düşen görevleri yerine getirmiştir69. Buna karşın yukarıda değinildiği gibi, birçok

sorunla da karşı karşıya kalmaktadır. Bu sorunlar için sunulan çözüm önerilerinden birkaçı şu

şekilde sıralanabilir70:

KİT’ lerin tamamına uygulanmak üzere karlılık ve verimlilik hedeflerine uygun,

liyakat ve eğitime önem veren bir personel rejimi düzenlenmelidir.

KİT’ lerin organizasyon yapılarında sık sık değişiklik yapılmamalı ve bu konuda

gerekli tedbirler hızla alınmalıdır.

Bilimsel kadrolar kullanılarak norm kadrolar belirlenmeli, gerçek personel ihtiyacı

tespit edilerek personelin ihtiyaca göre dağılımı sağlanmalıdır.

Toplu iş sözleşmelerinde maktu zamlardan kaçınılmalı, ücret artışları verimlilikle

ilgilendirilerek dengeli bir şekilde yapılmalıdır.

68 Atasoy, V. (1993). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme Sorunu. Ankara: Nurol Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş.69 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.70 Karluk R. (1994). Türkiye’ de Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Özelleştirme. İstanbul: Erter Matbaacılık.

49

Personel alımına ilişkin kısıtlamalar, üretimde çalışan kalifiye personel ihtiyacını

karşılamaya imkan sağlayacak şekilde düzenlenmeli, taşeron personel istihdamından ve daimi

kadrolarda geçici işçi çalıştırılmasından kaçınılmalıdır.

Hizmet içi eğitime önem verilerek personelin verimliliğini artırıcı tedbirler

alınmalıdır.

KİT’ ler yeterli öz kaynağı bulmadan yeni yatırımlara gitmemeli, mevcut

yatırımlarını öngörülen süreler içinde bitirerek yatırım maliyetlerindeki artışlar asgari seviyeye

indirilmelidir.

Satış fiyatlarının yurtiçi ve yurtdışı fiyatlarla karşılaştırılabilir seviyeye getirilebilmesi

amacıyla maliyetleri kontrol altına alınacak tedbirlere ağırlık verilmelidir.

Kamu payı %15 oranının altında bulunan şirketlerdeki iştirak paylarının

özelleştirilmesine öncelik verilmelidir.

Yerinden yönetimde yetki devrine önem verilmelidir.

3.2 Özelleştirmede Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri:

Ülkemizde özelleştirme çalışmaları büyük umutlarla başlatılmıştır. Fakat, zaman

içerisinde elde edilen sonuçlar hedeflenen amaçlara ulaşamayacak kadar yetersiz kalmıştır. Bu

sayede KİT sisteminin genel ekonomi içersindeki payında önemli bir değişiklik olmadığı gibi,

KİT’ lerin bütçe ve genel ekonomiye yükü devam etmiştir71. Sonuçların hedeflenen düzeyin çok

altında kalması, belli başlı sorunlardan kaynaklanmaktadır. Bu sorunlar, özelleştirmenin yapısal

sorunları, süreç ve uygulamalarında karşılaşılan sorunlar ve hukuki sorunlar olarak üçe

ayrılmaktadır.

3.2.1 Özelleştirmenin Yapısal Sorunları:

Bu sorunlardan bazıları şu şekilde sıralanmaktadır:

3.2.1.1 Siyasal İstikrarsızlık ve Belirsizlik:

71 Kilci, M. (1994). KİT’ lerin Özelleştirilmesi ve Türkiye Uygulaması. Ankara: DPT Yayınları. (Uzmanlık Tezi)

50

1991 yılından bu yana Türkiye’ de hiçbir parti tek başına iktidara gelememiş ve çok sık

değişen koalisyon hükümetleri kurulmuştur. Bunun sonucunda hiçbir parti kendi programını ortaya

koyamamıştır. Bu nedenle özelleştirme gibi siyasal istikrarsızlıktan en çok etkilenen bir konuda iç

ve dış yatırımcılar rahat karar verememektedir.

3.2.1.2 Sermaye Piyasasının Gelişmemiş Olması:

Türkiye’ de sermaye piyasasının mevcut yapısı, tasarruf kapasitesinin düşük olması,

mevcut tasarrufların çoğunun devlet borçlanması nedeniyle kamuya gitmesi yüzünden kapsamlı bir

özelleştirmeyi kaldıracak güçte değildir72. Türkiye’ de mevcut enflasyon ve faiz oranları ve hızla

artan döviz kurları nedeniyle menkul kıymetlere olan talep azdır. Bu da sermaye piyasasının

gelişmesini engellemektedir. Özelleştirmenin başarıyla gerçekleştirilebilmesi için gerekli

önkoşullardan birinin sermaye piyasasının gelişmiş düzeyde olması olduğundan, özelleştirmenin

tam olarak, istenilen düzeyde uygulanması pek mümkün olmamaktadır.

3.2.1.3 Genel Ekonomik Durum:

Özelleştirmenin uygulanabilmesi için istikrarlı ve güçlü bir ekonomik yapının varlığı

benimsenmelidir. Buna karşın Türkiye’ de böyle bir yapıdan söz etmek pek mümkün

olmamaktadır. Türkiye’ de enflasyon ve işsizlik oranı yüksektir, ekonomik belirsizlik kronik hale

gelmiştir ve dış ödemeler bilançosu sürekli açık vermektedir. Ayrıca iç ve dış borç durumu kamu

finansman dengesini olumsuz etkilemektedir. Bu sorunlara çözüm bulmak açısından istikrarlı

politikalar uygulanamamaktadır. Tüm bunlara bakıldığında KİT’ lerin alınıp işletilmesi özel kesim

için cazip hale gelmemektedir. Talip olmaları için bu kuruluşların cazip fiyatlarla öne sürülmeleri

gerekmektedir. Bu ise, bu kuruluşların gerçek fiyatının altında bir fiyata satılması anlamına

gelmektedir.

3.2.1.4 Tekelci Ekonomik Yapı:

72 Barlas, E. (2002). Türkiye’ de Kamu Malvarlığı: Özeleştirme Politikaları ve Sorunları. Bursa: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi. (Doktora Tezi)

51

Türkiye’ de KİT’ ler bazı sektörlerde hukuki tekel, bazı sektörlerde ise doğal tekel

konumundadır. Bu kurumların özelleştirilmesi ile birlikte özel tekelin ortaya çıkması muhtemeldir.

Kontrolsüz bir özel tekel, kamu tekeline göre gerek tüketiciler, gerekse genel ekonomi açısından

çok daha zararlı sonuçlar doğurmaktadır. Günümüzde birçok alanda hala özelleştirme çalışmaları

devam etmektedir. Dikkat edilmesi gereken nokta ise, tekel konumundaki kuruluşun

özelleştirilmesi için önce parçalara bölünüp işletilmesi, rakip firmaların piyasaya girmesinin

sağlanması ve sübvansiyonlardan vazgeçilerek bu kurumların piyasaya uyumu sağlanmalıdır.

3.2.2 Özelleştirme Süreç ve Uygulamalarında Karşılaşılan Sorunlar:

Özelleştirme uygulamalarında birçok ülkede çeşitli sorunlar ortaya çıktığı bilinmektedir.

Özelleştirmenin ne zaman yapılacağı, hangi kamu girişimlerinden başlanacağı, hisse senetlerinin

nasıl değerlendirileceği, özelleştirilecek işletmelerdeki çalışanların durumlarının ne olacağı,

özelleştirilen KİT’ lerle devlet ilişkilerinin ne olacağı, özelleştirme amaçlarına uygun bir şekilde

kapsamlı bir özelleştirme uygulanması sorunları önem arz etmektedir.73

3.2.3 Özelleştirmede Karşılaşılan Hukuki Sorunlar:

Türkiye’ de hukuki alt yapısı oluşturulmadan önce uygulanmaya çalışılan özelleştirme

kavramı zaman zaman hukuki sorunlara da yol açmaktadır. Anayasa’ da ve diğer kanunlarda

özelleştirmeye yönelik hükümlerin bulunmaması, başlangıçta özelleştirmeye yönelik özel bir

kanunun yokluğu bu konudaki sorunların odak noktasını oluşturmaktadır74.

Yukarıda değinilen özelleştirme konusunda karşılaşılan güçlüklerin çözümü için

düşünülen bazı öneriler, aşağıda sıralanmaktadır:

Özelleştirmenin gerçekleştirilmesinden sonra bu kuruluşlarda çalışan personelin

haklarının korunması yönünde yasal düzenlemelere gidilmelidir.

KİT’ ler asli fonksiyonları dışındaki faaliyetlerinden hızla arındırılmalıdır.

73 Barlas, E. (2002). Türkiye’ de Kamu Malvarlığı: Özeleştirme Politikaları ve Sorunları. Bursa: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi. (Doktora Tezi)74 Barlas, E. (2002). Türkiye’ de Kamu Malvarlığı: Özeleştirme Politikaları ve Sorunları. Bursa: T.C. Yükseköğretim Kurulu Dokümantasyon Merkezi. (Doktora Tezi)

52

Özelleştirme sonucunda işsizlik seviyesindeki artırmayı işsizlik sigortasıyla çözmek

geçici bir tedbirdir. Sorunu kökünden çözmez. Meslek kursları da nispeten genç olanların iş bulma

şansını artırır. Bu sebeple, özelleştirme ile birlikte ekonomide yeniden canlanmanın yaratılması,

bunun için yatırımların ve büyüme hızının artırılması sağlanmalıdır.

Kamu tekellerinin özel sektör tekellerine dönüşmemesi amacıyla alınacak

tedbirlerden birisi, özelleştirilecek kuruluşların önce küçük şirketlere bölünmesi ve özelleştirme

uygulamalarına bu birimlerden başlanmasıdır. Bu kuruluşların doğal tekel haline gelmesine yol

açan mevcut yasaların değiştirilerek güncelleştirilmesi, “altın hisse” olarak nitelendirilen ve kamu

yararını ilgilendiren konularda söz hakkının belli bir süre kamunun karar mekanizmalarında

kalmasını sağlayan yöntemlerin getirilmesi gereklidir.

Her KİT için farklı bir özelleştirme stratejisi belirlenmeli ve uygun yöntemler

seçilmeli ve özelleştirmede her kuruluş tek tek ele alınmalıdır.

Özelleştirmede amaç, çerçeve, kapsam ve model, ayrıntılarıyla belirlenmeli ve

uygulanabilir olmasına dikkat edilmelidir. Sonradan sorun olacak özelleştirme işlemlerinden

kaçınılmalıdır.

Özelleştirme çalışmalarının hangi sektör ve kuruluşları hedef alacağı belirlenmeli ve

çalışma programları buna göre yapılmalıdır.

Özelleştirmeye katkıda bulunabilecek kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyon ve

işbirliğinin etkin bir şekilde yürütülmesini sağlayacak önlemler alınmalıdır.

Uygulamalar sırasında veya özelleştirme sonrasında alıcı firmalara belli ilkeler içinde

teşvikler sağlanmalıdır.

Sadece karlı KİT’ ler değil, zararda olanlar da özelleştirilmelidir. Karlı KİT’ lerin

satışı kısa dönemde bütçeye fon sağlamakta fakat, uzun dönemde bütçeye ek yük getirmektedir.

Zarar eden KİT’ lerin çok düşük fiyatta gerektiğinde arsa ve bina fiyatına satılması kamu

53

ekonomisi için kısa dönemde kaybolan bir fırsat ve zarar olmasına rağmen, uzun dönemde

kamunun fonlarına yük olamayacağı için faydalıdır.

SONUÇ

Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren KİT’ ler Türkiye ekonomisinin kalkınmasında ve

sanayileşmesinde en önemli araç haline gelmiştir. Günümüzde KİT’ lerin mevcut durumları

değerlendirilmekte ve genel yargılara ulaşılarak genel çözümler üretilmeye çalışılmaktadır. Fakat

tüm KİT’ ler için genelle yapmak yanlış olacaktır. KİT’ lerin ekonomiye yük getirdikleri, verimsiz

54

çalıştıkları, aşırı işgücüne sahip oldukları gibi yapılan eleştiriler tüm KİT’ ler için geçerli değildir.

Bu nedenle KİT’ ler öncelikle sektörel olarak değerlendirilmeli, daha sonra tek tek ele alınıp

incelenmelidir. Elbette günümüzde ekonomimize katkısı bulunmayan ve yapılan eleştirilerin doğru

kabul edilebileceği KİT’ ler bulunmaktadır. Bu tür KİT’ ler özelleştirilmelidir. Fakat günümüzde

kuruluş gerekçelerini başarıyla yerine getiren, ekonomiye katkıda bulunan ve sosyal faydaları

sağlayan, karlı ve verimli çalışan KİT’ lerin bulunduğu da bir gerçektir.

Başarıyla yapılacak özelleştirme çalışmaları ise hem makro düzeyde kaynak dağılımını

sağlamaya, hem de gelir ve servet dağılımını düzenlemeye yönelik olması gerekmektedir. Bu da,

özelleştirmenin hiçbir şekilde tekelleşmeye meydan vermemesiyle ve hisselerin belli kişilerde

toplanmasının önlenmesiyle mümkündür.

Türkiye’ de kar getirecek KİT’ lerde özelleştirmeye başvurulması dikkati çekmektedir.

Bunun temel nedeni, bu kuruluşların yerli ve yabancı yatırımcılara daha cazip gelmesidir. Fakat

karlı KİT’ leri önce özelleştirmek, kamu maliyesi açısından bir yük oluşturacaktır. Ayrıca kamusal

görevler nedeniyle karsız ya da düşük karla çalışan KİT’ leri bu kuruluşların dengeleme şansı

ortadan kalkmış olacaktır.

Ülkemizde yapılan bazı özelleştirilmeler nedeniyle kuruluşların gerçek fiyatının altında

özel sektöre satıldığı ortaya konmuştur. Bunun önüne geçilebilmesi için fiyatların gerçekçi olarak

belirlenmesi gerekmektedir.

Ülkemizde zamanla bazı KİT’ lerde aşırı istihdam oluştuğu görülmektedir. Özelleştirme

yoluyla bu işgücünün azaltılması, artan işsizlik sorununu gündeme getirmektedir. Ortaya çıkan bu

sorunun çözümüne yönelik çözümler bulunması şarttır. İşten çıkarılanlar için açılan meslek

edindirme kursları, daha çok gençlere yönelik olup onların bilgi ve beceri kazanmalarını

sağlayarak yeni bir işe girmesini hızlandırabilmektedir. Geriye kalan kişiler için de, devlet

55

tarafından küçük faizli krediler sağlanarak, bu kişilerin istekli olanlarının kendilerine küçük

işyerleri açmaları sağlanması başka bir yöntem olarak görülebilir.

Özelleştirme uygulamaları zamana yayılarak hukuka uygun bir şekilde yapılmaktadır.

Çünkü özelleştirme uygulamalarının bazıları hukuka aykırı olduğu ya da hukuku ihlal ettiği

gerekçesiyle sonraları iptal edilebilmektedir. Bu ise o ana kadar yapılan çalışmaları boşa

çıkartmaktadır.

Özelleştirmeye hazırlık işlemleri mümkün olduğunca kısa sürede tamamlanmalı, bu

kuruluş özelleştirme kapsamı altında fazla uzun bırakılmamalıdır. Çünkü bu, çalışanların

motivasyonunu ve verimliliğini azaltmaktadır.

Sonuç olarak, KİT’ ler ve özelleştirme konusu gerek teknik gerekse ideolojik açıdan

oldukça karmaşık bir işlemdir. Ekonomik gerekçelerle yapılmak istenen özelleştirme bir araç

olarak görülmeli, amaç olmaktan çıkarılmalıdır. Bu sayede ekonomiye katkıda bulunan KİT’ lerin

faaliyetlerinin sürdürülmesine olanak sağlanması, devleti zarar ettiren ya da karsız faaliyetlerde

bulunan KİT’ lerin ise özelleştirme çalışmalarına en kısa sürede başlanması, ülkenin yararına

olacaktır.

56

Documents

GİRİŞ:gurayk/finpazcarsamba23.doc · Web viewBunun nedenleri, yatırımlar için uzun vadeli dış kredi kullanımının azalması, finansman açıklarının kısa vadeli krediler