SOCIOLOGIJA GRADA

1. METODE I TEHNIKE U SOCIOLOGIJI GRADA

Dinamička priroda fenomena grada, gradskih društava i gradskog života zahteva korišćenje više naučnih metoda. Postoje kvalitativne i kvantitativne metode, za koje se može reći da su komplementarne. Predstavnici Čikaške škole su primenjivali uglavnom kvalitativne metode. Oni su se služili uporednim metodom – ispitivali su npr porodice ili delikvente u jednom delu grada i monografskim metodom, tj studijom slučaja. I danas najveći broj urbano-socioloških istraživanja predstavlja studije slučaja. Kada je u pitanju kvantitativna metoda može se reći da je ona pogodna za interpretaciju sadašnjosti (2 osnovne vremenske presečne ravni su prošlost i sadašnjost).

Takođe, razumevanje društvenog kontexta nije moguće bez istorijskog pristupa, jer je tako moguće odgovoriti na pitanja kakve i kog obima društvene promene su uslovile razvoj grada. Smatra se da je prvi grad, Jerihon u današnjem Jordanu, star oko 10 000 godina. Socijalna segregacija, prostorna diferencijacija, urbana politika, uloga različitih dr. grupa, religijski, politički i ekonomski uslovi rasta i razvoja – sve su to činjenice istorijskog razvoja ljudskih društava.

Grad poseduje niz univerzalnih obeležja, ali i specifičnosti. Uporedni metod je veoma pogodan za utvrđivanje opštosti i posebnosti. Ova metoda omogućava poređenje u vremenskoj i prostornoj ravni. Primer beskućništvo – ono se razlikuje društveno, istorijski, kulturno, regionalno-geografski.

Važan je i statistički metod, često se govori da se grad ponaša po principu velikih brojeva. Ova metoda se najčešće odnosi na demografsku komponentu. Pri njenoj upotrebi treba imati u vidu da je ona pre pokazatelj posledica, nego što objašnjava uzroke, mada je veoma korisna pri izradi klasifikacija i tipologija.

Za izučavanje kompleksne gradske stvarnosti neophodna je i primena raznih tehnika. Za sociologiju grada su posebno važne: demografska analiza, participatorno posmatranje, dokumentaciona analiza i pregledna analiza.

Demografska analiza odgovara na pitanja kako se gradovi pune a kako prazne, koja su obeležja urbanizacije jednog područja, kakva je struktura stanovništva u kojim delovima grada itd.

Posmatranje sa učestvovanjem omogućava da se istraživač neposredno približi problematici. Npr. beskućništvo, maloletnička delikvencija.

Dokumntaciona analiza je analiza velikog broja izvora: knjige, časopisi, novine, istorijska arhivska građa, mediji, gradske odluke, razne vrste urbanističkih planova. Dnevne novine su posebno koristan izvor informacija.

Zatim su veoma bitni anketa i intervju, npr za zaključke o bespravnoj gradnji, kvalitetu života, učestvovanje u procesu odlučivanja itd.

1

Sledeće je mapiranje ili kartiranje koje omogućava da se uvidi prostorna distribucija neke društvene pojave ili procesa teritorijalno odredi na primer koja su područja koja se populaciono prazne, preko kojih područja prelaze migracijski talasi itd.

Empirijski put saznavanja društvene stvarnosti može biti raznovrstan: a) istraživanje urbanizma kao načina života b) socio-kulturni i ekonomski kontext života u gradu

2. i 3. PROCESI URBANIZACIJE, SUBURBANIZACIJE, DEZURBANIZACIJE I REURBANIZACIJE

Pojam urbanizacije može biti shvaćen na 3 načina: a) nastanak i exspanzija gradova b) proces širenja ideja, normi i životnih obrazaca iz gradskih centara na okolne zone c) proces promene stila života. Postoji nekoliko dimenzija urbanizacije – statistička (% gradskog stanovništva), demografska (npr. Prosečna starost pri sklapanju braka), prostorno-geografska (stepen koncentracije gradova), prostorno-arhitektnonska (vrsta i način gradnje), tehnička (infrastruktura), kulturna (kulturne usluge, norme, vrednosti, obrasci života), društvena (dr. Struktura, odlike tržišta rada)

Uobičajeno je da se razlikuju 3 faze procesa urbanizacije: a) prva faza je povezana sa procesom industrijalizacije kada se stanovništvo postepeno odvaja od zemlje ( poljoprivrede) i razvijaju se trgovačka središta b) druga faza je suburbanizacija, tj preseljavanje pripadnika više i srednje klase u prigradska područja. Tome su doprinele specifične karakteristike ranih industrijskih gradova c) treća faza je metropolizacija.

Urbanizacija i razvoje gradova najčešće se povezuju sa industrijalizacijom, koja je 19. i početkom 20. veka uslovljavala rast gradova.

Pojam suburbanizacije (lat. sub - pod, pre; urbs – grad) se u prostornom smislu odnosi na proces nastanjivanja slobodnog prostora van granica grada. Suburbija je prostor nastanjen ovim procesom. U periodu industrijalizacije postaje osnovni obrazac prostornog širenja velikih gradova. U demografskom smislu predstavlja početak dekoncentracije gradskog stanovništva , jer je populacioni rast suburbija praćen opadanjem broja stanovnika centralnih gradskih zona. Do postindustrijskog društva suburbije su bile isključivo rezidencijalne, a od tog perioda postaju multifunkcionalne zone. U sociološkom smislu suburbanizacija jeste specifičan vid projekcije socijalne stratifikacije u prostoru.

Razlikuju se evropski i američki model. Osnovne razlike su u dominantnom tipu stanovanja i vlasničkog statusa. U početku je u kapitalističkim zemljama to bilo individualno stanovanje u vlasništvu pripadnika viših klasa, da bi od ’40ih 20.veka postalo masovna pojava. U Evropi uz to postoji i kolektivni tip, u državnom vlasništvu. U socijalističkim društvima nosioci života u predgrađu bili su pripadnici nižih slojeva. Američki model suburbanizacije je socijalno najekskluzivniji, dok u Evropi obuhvata sve društvene grupe. Neomarksisti i neoveberijanci razlike između suburbanizacije u kapitalističkim i socijalističkim zemljama objašnjavaju osnovnim principima njihove ekonomske organizacije i političkim vrednostima.

Dezurbanizacija je pojam delimično suprotan pojmu urbanizacije, s obzirom da predstavlja urbanu decentralizaciju stanovništva, ali ne i smanjenje udela gradskog stanovništva u ukupnoj populacij. Ovaj pojam nastaje uopštavanjem iskustva razvijenih kapitalističkih zemalja čime se dezurbanizacija smatra jednom fazom univerzalnog modela urbanizacije, tj završnom fazom

2

industrijskog razvoja društva. Dezurbanizacija obeležava period stagnacije mehaničkog prirasta stanovništva uz nulti ili negativni prirodni priraštaj, ispoljila se u drugoj polovini ’70ih i početkom ’80ih u periodu ekonomske stagnacije industrijske osnove velikih gradova i začetaka njihovog restrukturisanja ka postindustrijskom modelu.

Reurbanizacija označava novu fazu prostorno-demografskog razvoja razvijenih kapitalističkih gradova. Teoretičari ekološkog pravca je smatraju fazom koja odgovara postindustrijskom razvoju društva. Reurbanizacije je suprotan trend od dezurbanizacije i suburbanizacije. Odnosi se na lagani porast stanovništva inner city-ja i u okviru sociologije grada se posmatra u uzročnoj povezanosti sa strukturnim karakteristikama postindustrijskog društva (globalizacija, promenjena uloga države blagostanja, promene stila života, deindustralizacija, džentrifikacija)

4.URBANA I REZIDENCIJALNA SEGREGACIJA

Urbana segregacija označava prostorno razdvajanje različitih gradskih funkcija kao što su na primer rad, zabava, stanovanje i/ili kvalitativno različitih aspekata određenih gradskih funkcija uz izražene razlike u socijalnom položaju gradskog stanovništva. Urbana segregacija je: a) prostorna manifestacija dostignute društvene podele rada i nejednakosti koje nastaju na osnovu toga b) mehanizam koji te nejednakosti reprodukuje i intenzivira. Prostorna udaljenost različitih funkcija određuje kvalitet života. Čikaška škola je razvila metod mapiranja gradskog prostora i definisanja gradskih zona u zavisnosti od funkcija. Za ovu školu je urbana segregacija tehnička posledica ekonomskog razvoja. Neomarxisti i neoveberijanci je posmatraju u kontextu produkcije i reprodukcije društvene moći. Najviše je proučavan aspekt stanovanja.

Rezidencijalna segregacija je pojam koji se odnosi na prostorno izolovanje određene grupe ljudi specifične po nekom društvenom obeležju – statusnom, klasnom, etničkom – radi sprečavanja ili kontrolisanja kontakata sa drugim grupama. Čikaška škola je shvata kao proizvod osnovnih ekoloških procesa, tj kompeticije, dominacije i sukcesije, kao nešto što je prirodno i funkcionalno. Za neomarxiste je rezidencijalna segregacija mehanizam urbane i stambene politike koji obezbeđuje dominaciju i regulaciju interesa vladajuće klase. Neoveberijanci je shvataju kao teritorijalizaciju socijalnih nejednakosti po osnovu položaja na tržištu rada, ali uzimaju u obzir i razne druge dimenzije socijalnog položaja i društvenih vrednosti koje operacionalizuju urbane politike u jednom društvu (npr razlike među socijalističkim i kapitalističkim zemljama, politička vs ekonomska moć).

Rezidencijalna segregacija može biti dobrovljna ili prisilna. Takođe postoje pozitivne i negativne funkcije, olakšavanje svaodnevnog života (npr kineska četvrt), ali može i da vodi ka izolacionizmu.

5.VIRTOVO SHVATANJE GRADA KAO STVARAOCA OSOBENOG STILA ŽIVOTA

Za Luisa Virta početak onoga što je izrazito moderno u našoj civilizaciji označen je porastom velikih gradova. Čovek modernog doba je deo ogromnog kolektiviteta i gradovi vrše veliki uticaj na društveni život ljudi. Prelazak iz ruralnog u urbano društvo je praćen promenama u svim fazama društvenog života. Pri tom treba imati u vidu da Virt grad i selo shvata kao dva povezana pola oko kojih se raspoređuju sva ljudska naselja.

Luis Virt grad smatra posebnim oblikom ljudskog udruživanja, kao i da je neophodno pronaći one elemente urbanizma koji grad obeležavaju kao jasno određeni način ljudskog grupnog

3

života, što je nemoće odrediti samo na osnovu veličine ili na osnovu gustine stanovništva, jer su i brojevi i gustina proizvoljni kriterijumi. Neophodno je uzeti u obzir i značajne društvene karakteristike. On takođe kritikuje i kriterijume kao što su: zanimanje stanovnika i neke institucije i oblici političke organizacije. Prema njegovom mišljenju prihvatljiva definicija ne bi trebalo da uzima u obzir samo bitne karakteristike koje su zajedničke svim gradovima, već da više pažnje trebalo posvetiti otkrivanju varijacija među njima (industrijski, trgovački, rudarski, ribarski, univerzitetki).

Urbanizam (skup osobenih crta koje odlikuju način života u gradovima) i urbanizacija (razvoj tih činilaca ) ne nalaze se isključivo u naseljima koja su u fizičkom i demografskom smislu gradovi.

Virt posebno naglašava da se urbanizam ne sme mešati sa industrijalizmom i modernim kapitalizmom, iako je nesumnjivo razvoj gradova u modernom svetu povezan sa pojavom tehnologije modernih mašina, masovne proizvodnje i kapitalističkog preduzeća. On daje sledeću definiciju grada: grad je relativno veliko, gusto naseljeno i stalno boravište socijalno heterogenih pojedinaca. U definiciju su dakle uključeni sledeći elementi a) broj stanovnika b) gustina naseljenosti i c) heterogenost stanovnika i grupnog života.

a) Veličina populacije – veliki broj ljudi obuhvata više individualnih varijacija, tj kada se broj stanovnika poveća iznad izvesne granice utiče na odnose među ljudima i na karakter grada. Što je više pojedinaca, veća je potencijalna razlika među njima. Porast broja stanovnika dakle menja karakter društvenih odnosa, tj daje im segmentarni i utilitaristički karakter. Onemogućeni su celoviti međuljudski odnosi, koji postaju na taj način segmentirani. Preovlađuju sekundarni kontakti. Urbane društvene odnose karakteriše površnost, anonimnost i prolaznost. Utilitaristički karakter proizilazi iz činjenica da poznanstva obično nečemu koriste, tj svaki od poznanika je sredstvo za postizanje određenog cilja.

b)Gustina – koncentracija ljudi na ograničenom prostoru. Povećanje brojnosti u oblasti čija se veličina ne menja vodi specijalizaciji. Gustina pojačava efekat brojnosti na pojavu raznolikosti među ljudima i njihovim delatnostima i tako se usložnjava društvena struktura. Grad tako liči na mozaik jer dolazi do grupisanja na osnovu ukusa, etničke pripadnosti, estetike. Sat i semafor su pri tom simboli osnove društvenog poretka modernog sveta.

c) Heterogenost – nema jedne grupe kojoj je čovek nepodeljeno privržen, već je istovremeno član vrlo različitih grupa i svaka mu je bitna za jedan segment ličnosti. Međutim veliki broj različitih grupa i osoba dovodi do procesa depersonalizacije. Tendencija nivelisanja je deo ekonomske baze grada. Grad je prilagođen upotrebi prosečne osobe. Usluge javnih sredstava, rekreativne, obrazovne i kulturne institucije moraju odgovarati masovnim zahtevima.

Urbanizam kao način života Virt analizira iz 3 perspektive. To su: a) fizička struktura koja obuhvata populacionu bazu, tehnologiju i ekološki poredak b) sistem društvene organizacije koji obuhvata karakterističnu društvenu strukturu, niz društvenih institucija i tipični model društvenih odnosa i c) niz stavova i ideja mnogih ličnosti uključenih u tipični oblik kolektivnog ponašanja i podvrgnutih karakterisitčnim mehanizmima društvene kontrole.

a) Urbanizam u ekološoj perspektivi – dominacija grada nad okolinom jasna je pomoću funkcionalnih karakteristika grada koje su posledica brojnosti i gustine. U gradu je

4

proporcionalno više stanovnika u najboljim godinama nego u seoskim oblastima, gde ima više starih i omladine, a tu je i etnička i rasna heterogenost. Pri tom je pad natalitet jedan od najbitnijih znakova urbanizacije.

b)Urbanizam kao oblik društvene organizacije – promene u porodici: porodica je izgubila svoje tradicionalne funkcije, takođe se odvojila od veće rodbinske grupe. Razvile su se veoma specijalizovane institucije. Zaoštrene su razlike među grupama sa različitim prihodima i statusom.

c) Urbana ličnost i kolektivno ponašanje – stvaraju se interesne grupe. Grad predstavlja seriju tananih segmentiranih veza. Niži nivo komunikacije, elementarni nivo.

ZAKLJUČAK: Virt grad sagledava kao oblik društvene organizacije surotstavljajući ga osobinama seoskog društvenog života. On uočava: a) učešće građana u velikom broju dobrovoljnih udruženja organizovanih zbog različitih potreba b) anonimnost pojedinca c) površni, segmentirani i bezlični karakter međuljudskih odnosa d) nestanak institucije susedstva e) opadanje društvenog značaja porodice i podrivanje tradicionalne osnove društvene solidarnosti f) racionalizam u mišljenju g) bezličnu i manje rigoroznu društvenu kontrolu.

3. OSNOVNE TEZE U PRILOG OBNOVE URBANE SOCIOLOGIJE I PROUČAVANJA POSTMETROPOLISA

6.KLASIČNA MARXISTIČKA MISAO O GRADU

Karl Marx i Fridrih Engels nemaju sistematske radove o gradu, njihova teorija nije sistematizovana, već se grad pominje u sklopu tema kojima su se inače bavili kao što su: podela rada, otuđenje, klasna borba, društveni razvoj, kritika političke ekonomije, višak vrednosti, analiza kapitala itd.

U ’Nemačkoj ideologiji’ smatraju grad subjektom istorije, jer se u njemu koncentrišu stanovništvo, sredstva za proizvodnju, kapital, porez, administracija, policija i politička organizacija. Po njima razdvajanje sela i grada narušava društveni totalitet, jer selu pripada materijalni, a gradu duhovni rad. To znači podelu među ljudima na klase, što je moguće zbog postojanja privatne svojine, i svođenje ljudi na specijaliste osakaćene podelom rada. Neophodno je da se prevaziđe podela selo-grad da bi bile ukinute negativne posledice podele rada. Suprotnost između sela i grada započinje sa prelaskom iz varvarstva u civilizaciju, iz plemenske organizacije u državu i provlači se kroz celu istorije civilizacije. Usavršavanje jedne delatnosti ima za posledicu gubitak svih ostalih sposobnosti.

Prema njihovom mišljenju grad je odigrao istorijsku ulogu u nastanku kapitalizma, ali ju je prevazišao i s pojavom industrije prestaje da bude subjekt istorije. Grad je mesto istorijske inicijative, jer je u njemu buržoazija odigrala svoju prvobitno revolucionarnu ulogu, a i proletarijat se nalazi u gradu i on će izvesti radikalnu socijalnu revoluciju.

Suprotnost selo-grad ima karakter osnovne suprotnosti za veliki broj društava u vreme formiranja buržoazije, kada dominiraju trgovački kapital i manufaktura.

5

Engels je u knjizi ’Položaj radničke klase u Engleskoj’ izdvojio osnovne karakteristike kapitalističke urbanizacije:

a) koncentracija (centralizacija)- relativno najbrži vid rasta stanovništva i ubrzana stihijska, prostorno-fizička expanzija grada

b) socijalna segregacija na klasnoj i etničkoj osnovi i začetak funkcionalne segregacije

c) klasna uslovljenost arhitekture i urbanizma; manipulacija radničkom klasom u prostoru

d) stambena oskudica u velikim gradovima

e) socijalno-devijantne pojave

f) ekološki problemi

g) nepovoljni uslovi kulturnog prilagođavanja gradskih stanovnika koji su došli sa sela i otuđenje svakodnevnog života

Engels razloge za exploataciju i degradaciju radničke klase nalazi u konkurenciji (rat svih protiv svih) i u ekonomskoj i socijalnoj strukturi kapitalizma. Kapital je ekonomska snaga koja vlada društvenim odnosima u gradskom društvu.

4. PARKOVI I BARDZSOVI PREDLOZI ISTRAŽIVANJA GRADA

Park i Bardžes – predstavnici Čikaške škole – oblikovali su svoja mišljenja pod praktičnim uticajem ubrzanog razvoja Čikaga i pod teorijsko-metodološkim uticajima darvinizma, Spenserovog organicizma, Zimela, Špenglera, Teniesa, Tomasa i Znanjeckog, Mida i Djuija. Sociologiju u svom delu Uvod u sociološku nauku definišu kao prirodnu nauku koja traga za prirodnim zakonima i uopštavanjima u odnosu na društvo i ljudsku prirodu – pozivistički organicizam. Predmet sociologije je organizacija zajednica i društava, njihovih međusobnih odnosa, sastavnih elemenata i procesa koji se u njima dešavaju.

Park: U društvima vladaju zakoni dominance i sukcesije. Područje dominance su zone visoke zemljišne vrednosti (centralna trgovačka zona i centralna bankarska zona), onda vrednosti naglo opadaju, pa se stabilizuju. Sukcesija je rezultat progresivne promene uslova života, u procesu sukcesije najniže grupe potiskuju one sa višim društvenim statusom. Postoje 3 ključna procesa: a) kompeticija b) dominanca i c) sukcesija.

Park izdvaja 3 poretka koji sačinjavaju grad: a) teritorijalno-geografski b) ekonomsko-konkurentski i c) kulturni. Njima odgovaraju organizacioni principi instinkt, konkurencija i komunikacija. Grad je jedinstvo ekološkog, prirodnog i moralnog poretka.

Pod uticajem dela Poljski seljak u Evropi i Americi Tomasa i Znaneckog Park i Bardžes su usvojili pojmove: temperament, karakter, životna organizacija, definisanje situacije, lična i društvena dezorganizacija, tipovi ličnosti, 4 želje (za novim iskustvom, sigurnošću, saosećanjem i priznanjem). Društvena dezorganizacija – slabljenje uticaja postojećih društvenih

6

pravila na ponašanje pojedinih članova grupe. Obično posle dezorganizacije dolazi do reorganizacije tokom čega se menjaju vrednosti, zatim ponovo usklađuju.

Bardžes : metropolitensko područje grada - tendencija velikih gradova da se šire. Najtipičniji obrasci širenja (fizički rast grada) mogu se predstaviti koncentričnim krugovima. Bardžes je napravio shemu koja prikazujetendenciju da svaka unutrašnja zona proširi svoju teritoriju osvajanjem sledeće spoljne zone. Taj vid expanzije se naziva sukcesija. Prva zona je loop – centralni poslovni deo, koji je okružen drugom zonom u kojoj se nalaze biznis i laka industrija. Treća zona je oblast u kojoj su naseljeni industrijski radnici, četvrta je rezidencijalna u kojoj su stanovi visoke klase, a peta zona prigradskih delova gde žive ljudi koji putuju na posao. U centralnom delu je koncentrisan ekonomski, politički i kulturni život. Ali, u zoni koja okružuje taj deo nalaze se i slamovi, loša zemlja, kvartovi siromaštva, degradacije, bolesti, kriminala, poroka. Slamovi su takođe prepuni doseljeničkih kolonija.

U drugoj zoni su doseljenici druge generacije, kvalifikovani fabrički radnici i prodavci (nemačka četvrt)

Preterani rast može da izazove poremećaje. Tokom naglog procesa širenja grada, odigrava se proces raspoređivanja pomoću kog se pojedinci i grupe odabiraju, grupišu ili premeštaju zbog stanovanja ili zaposlenja. Segregacija prža grupi i pojedincima mesto i ulogu u organizaciji gradskog života.

8.GANSOVA I KASTELSOVA KRITIKA LUISA VIRTA

Gans smatra da je potrebna revizija Virtovih teza zbog promena koje su nastupile od 1938. kada je članak objavljen. Gans zaključuje:

a) način života prigradskih naselja i predgrađa se razlikuje od Virtovog urbanizma

b) ekonomski uslovi, kulturne osobine, faze životnog ciklusa i prostorna pokretljivost bolje objašnjavaju način života nego brojnost, gustina i heterogenost

c) fizičke i ostale razlike između grada su često lažne i ne znače ništa za način života

Gansov generalni zaključak je da pojmovi grad, predgrađe, brojnost, gustina, heterogenost ekološki pojmovi koji opisuju prilagođavanje čoveka okolini i nisu dovoljni da objasne društvene pojave.

Prema Kastelsu u Virtovoj teoriji gradsko je objašnjavajuća promenljiva, jer ima specifičan kulturni sadržaj, a gradska kultura, tj urbanizam prestavlja način života. Kastels naprotiv tvrdi da urbana kultura odgovara načinu društvene organizacije povezanim sa kapitalističkom industrijalizacijom. Npr. segregacija uloga. Virt je dakle zamenio teze i određeni obrazac ponašanja karakterisitčan za kapitalističko društvo nazvao urbanom kulturom, pri tom smatrajući da grad proizvodi tu kulturnu formu. Okvir društvene proizvodnje, tj grad se uzima kao njeno izvorište.

9. i 10. ZIMELOVO GLEDIŠTE O DUHOVNOM ŽIVOTU VELIKIH GRADOVA I NJEGOV UTICAJ NA ČIKAŠKU ŠKOLU

7

Zimel analizira odnos između individualnih i nadindividualnih sadržaja života i prilagođavanje pomoću kog se ličnost miri sa spoljnim silama. Psihološka osnova individualnosti u velikom gradu je intenziviranje nervnog života usled brze i neprekidne izmene spoljnih i unutrašnjih utisaka. Veliki grad je duboka suprotnost životu u malom gradu. Za razliku od osećajnih veza u malom gradu, u velikom gradu postoji individualistički karakter duševnog života. Pojedinac reaguje razumom. Razumnost je zaštita subjektivnog života. Pri tom su vladavina razuma i novčana privreda blisko povezani, jer im je obema zajednička objektivnost u odnosu prema ljudima i stvarima. Moderni duh je sve više račundžijski, a uslovi života u velikom gradu su i uzrok i posledica toga. Ličnost koja živi u velikom gradz je blazirana. Blaziranost je nesposobnost da se na nove nadražaje odgovori adekvatnom energijom, a suština blaziranosti je otupelost u odnosu na razlike među stvarima, značaj i vrednost razlika među stvarima se osećaju kao nebitne. Ovakvo duševno raspoloženje je subjektivni odraz novčane privrede, novac preuzima ulogu zajedničkog imenitelja svih vrednosti. Duhovni stav stanovnika velikih gradova jednih prema drugima je uzdržanost. Stranac je za Zimela paradigma građanina, a njegova specifična odlika je pokretljivost.

Pod Zimelovim uticajem Park je razvio shvatanje o socijalnoj distanci, što je kasnije uticalo na Bogardusa da razvije svoju poznatu skalu za merenje socijalne distance.

11.VEBEROVO SHVATANJE GRADA

Glavni cilj Veberove sociološke misli je da objasni proces racionalizacije i originalnosti gradova. Veberov idealno-tipski grad je u funkciji objašnjenja racionalizacije svih vidova društvenog života i nastanka kapitalizma na Zapadu. Veber u poglavlju ’Nelegitimna vlast – tipologija gradova’ iznosi uporednu analizu sukoba u različitim tipovima gradovima. On proučava društveno-politički kontext kada je tradicionalni autoritet srušen, harizmatski autoritet odsutan, a legalni birokratski autoritet još nije uspostavljen. Tada su nove organizacione grupe preotimale vlast i tako zadobile autonomiju i autokefalnost grada.

A) pojam i tipovi gradova – grad je naseljeno mesto sa kućama koje su tesno zbijene i predstavljaju tako obimno povezanu naseobinu da se stanovnici međusobno ne poznaju, kao što je specifično za organizovanu grupu suseda. Grad kao ekonomska jedinica – je naseobina čiji pretežni deo stanovništva živi od nepoljoprivrede, nego od zanatskog ili trgovačkog sticanja.

B) Osobenost zapadnoevropskog grada – originalnost zapadno-evropskog grada se ogleda u tome što on predstavlja grad. Da bi naselje bilo gradska opština mora imati bar relativno snažan zanatsko-trgovački karakter i: 1) utvrđenje 2) tržište 3) sopstveni sud i bar delimično sopstveno pravo 4) karakter organizovane grupe 5) bar delimičnu autonomiju i autokefalnost. Pri tom je za Vebera najbitnija autonomna uprava. Azijski gradovi nisu znali ni za začetke samostalnosti u srednjem veku, dok je na Zapadu grad određivao svoje magistrate, imao autonomno sudstvo, ubirao porez, bio finansijski nezavisan, organizovao svoju odbranu i zaštitu.

12.BRODELOVO GLEDIŠTE O ORIGINALNOSTI ZAPADNIH GRADOVA

Zapad je s padom zapadnog rimskog carstva (5.v) izgubio svoju gradsku okosnicu i dolazi do potpunog zastoja, da bi od 11.veka došlo do preporoda gradova i to iz razloga povratka

8

povećanoj novčanoj ekonomiji. Tada nastaju hiljade gradova. Na području između Loare i Rajne i u gornjoj i srednjoj Italiji se pojavljuju trgovci, cehovi, industrije, prometne veze sa udaljenim mestima, banke i građanstvo. Oko tih gradova nije bilo država (Italija i Nemačka, Flandrija)! Međutim u Kastilji, Engleskoj i Francuskoj teritorijalna država nastaje dosta rano i koči gradove, zato se oni tu sporije razvijaju. S druge strane neki gradovi praktično postaju države-gradovi.

Gradovi organizuju porez, finansije, carine, narodne zajmove, industriju, trguju sa udaljenim krajevima. Prema Brodelu ti gradovi su prve domovine Zapada. Za njega su kapitalizam i gradovi isto. U gradovima se takođe javlja novi mentalitet.

Politički Brodel razlikuje glavne gradove, tvrđave, upravne gradove; ekonomski luke, karavanske gradove, trgovačke gradove, industrijske, novčana središta; u društvenom smislu one koji pripadaju rentijerima, crkvi, dvoru, obrtnicima. Ipak on posebno izdvaja 3 bitna tipa gradova na Zapadu. To su: otvoreni, zatvoreni i gradovi pod skrbništvom. A) Otvoreni gradovi – antički grad, grčki ili rimski, koji se otvara prema svojoj okolini i jednak je sa njom B) Zatvoreni grad je jedinica sama za sebe, to je srednjovekovni grad, u njemu su punopravni građani manjina, Venecija (signoria e cittadini, poslednji polis Zapada) C) Poslednja kategorija su gradovi pod starateljstvom, prvi moderni gradovi u stvari, npr Firenca Medičijevih od 16.v, do ovakvih gradova dolazi sa jačanjem države

Evolucije gradova van zapadne Evrope: A) gradovi kolonijalne amerike – garnizonski gradovi, obično malen, upravlja sam sobom, gospodari su mu zemljoposednici. Istorija zapadnih gradova u južnoj Americi je počela od nule. Između njih i njihove okoline nema razlike B) Ruski gradovi – posle mongolske najezde ne žive više na zapadni način. To su veliki gradovi, Moskva i Novgorod, ali držani u pokornosti. Zbog toga se ovi gradovi ne nameću svojoj okolini C) Carsku gradovi Istoka i Dalekog Istoka – u islamu se tek kad se ruše carstva javljaju gradovi jednaki evropskim, Kordoba npr. Ipak, to je po pravilu grad vladara (Kairo, Bagdad), veliki i parazitski. U Indiji i Kini društvene strukture ometaju slobodan razvoj gradova.

13. DRUŠTVENA MORFOLOGIJA I GRAD

Društvena morfologija je proučavanje koje se odnosi na materijalni oblik društva, to jest na broj i prirodu njegovih delova, i na način na koji su oni raspoređeni na zemljinoj površini, kao i na unutrašnje seobe i seobe iz zemlje u zemlju, oblik aglomeracija, stanovanja itd. Za Dirkema su veoma važne: veličina, broj, gustina, kretanje, kvantitativni aspekti, sve što može biti izbrojano i izmereno. Društvena morfologija se bavi materijalnim supstratom društvenog, ona je anatomija društva. Gustina – stepen koncentracije mase, materijalnu prati moralna, dinamička gustina koja označava zbližavanje ljudi i komunikaciju među njima.

Dirkem porast velikih gradova u 19.v povezuje sa svoja 2 osnovna tipa solidarnosti: mehaničkom i organskom. Grad je za njega centralna pojava koja objašnjava prelaz iz drzštva mehaniče u društvo organske solidarnosti. Grad je konkretizacija organskog tipa solidarnosti.

Albvaš razlikuje a) društvenu morfologiju u širem smislu u koju spadaju religijska, politička i ekonomska morfologija i b) društvenu morfologiju kao nauku o stanovništvu koja sadrži prostorne uslove (stanovništvo zemlje i kontinenta, gustina, migratorna kretanja) i prirodno

9

kretanje stanovništva (pol, starost, natalitet, mortalitet itd). Religijski grad – u antičko doba gradovi su nastajali i rasli oko hramova (Delfi, Korint), ali kako populacija raste verski centri se prilagođavaju novoj strukturi. Crkva se oslobađa svojih svetovnih nadležnosti, iako crkva na području grada dugo zadržava svoj vlastiti domen.

Grad je za Albvaša organ političkog života. Građanin je u srednjem veku nasuprot seljaku imao položaj određen statutom, imao je prava i privilegije. Grad je bio podeljen na kvartove – administrativne celine. Dosta rano nastaje razlika između grafa starog tipa (mesto komunalne uprave) i novih, širih, sa složenijim strukturama koje su odgovarale novom tipu političke organizacije (pokrajinski, a zatim nacionalni grad). Postoji i ekonomski grad – njegovo postojanje se opravdava potrebom da se udovolji neophodnim potrebama ili raskoši političkih i religijskih elemenata. Dalje, on razlikuje gradove potrošače i gradove proizvođače...

14.SHVATANJE GRADA KAO JEDINSTVA EKOLOŠKOG, PRIRODNOG I MORALNOG PORETKA

Grad – stanje duha, zbor običaja i tradicija, utvrđenih stavova i osećanja. On nije samo fizički mehanizam ili veštačka konstrukcija, već proizvod ljudske prirode. Grad je geografska, ekološka i ekonomska jedinica, prirodno boravište civilizovanog čoveka. Sve velike kulture su rođene u gradu, svetska istorija je istorija gradskih ljudi (Špengler). Treba izučavati fizičku organizaciju grada, zanimanja i kulturu.

I Plan grada i lokalna organizacija – većina američkih gradova liči na šahovsku tablu, jedinica razdaljine je blok. Međutim, grad nije tako jednostavan, jer je baziran na navikama i običajima ljudi koji u njemu žive, posledica toga je da grad ima moral. Zato je sem fizičke strukture grada, bitno izučavati i njegov moralni poredak. Lični ukusi, profesionalni i ekonomski intresi razdvajaju i klasifikuju stanovnike i grad tako dobija raspodelu stanovništva koja nije planirana i kontrolisana i vremenom svaka četvrt preuzima osobine svojih stanovnika. Susedstvo je lokalitet sa osećanjima, tradicijom i sopstvenom istorijom , ali i osnov političke kontrole, najmanja jedinica društvene i poltičke organizacije grada. Izolovanost doseljeničkih kolonija i rasnih kolonija pojačava solidarnost – mala sicilija, Kineska četvrt, Istočni London (grad u gradu, grad jedne klase, unutar kog je stanovništvo podeljeno rasnim, kulturnim i profesionalnim interesima)

II Industrijska organizacija i moralni poredak -

15POJMOVI GETA I SLAMA U URBANOJ SOCIOLOGIJI

Geto (ital. Ghetto, izvedeno iz hebrejskog ghet što znači razvod, razdvajanje) je pojam koji označava kvart u kom je prinudno ili dobrovoljno smeštena jedna etnička ili religijska grupa. Tako je bilo nazvano jedno ostrvo u Veneciji gde su od 1516. bili smešteni Jevreji. Oni su tokom srednjeg veka uglavnom bili asimilovani u društva u kojima su živeli, međutim u 13.v su proterani iz Francuske i Engleske, u 16.v počinju i progoni iz Španije, dok su u Italiji bivali prinudno smeštani u izdvojene delove grada. Na taj način su diskriminisani od strane većinskog stanovništva, ali su očuvali svoj identitet. Geta su u Evropi rušena u 19.v pod uticajem Napoleonovog zakonodavstva. Duže su se zadržala u Istočnoj Evropi, recimo u Budimpešti. Sem u Evropi, jevrejska geta su postojala i u Severnoj Africi i na Srednjem Istoku.

10

Ovaj pojam se danas koristi da označi svaku socijalnu segregaciju koja ima prostornu osnovu, za svaku urbanu koncentraciju manjinskog stanovništvo, zatim za izolovanje i zatvaranje jedne manje grupe. Prema Luisu Virtu geto može predstavljati i ravnotežu između 2 grupe, tj omogućava modus vivendi, međustanica ka potpunoj asimilaciji (Čikago, Njujork).

Slamovi se obično nalaze u centru grada koji najbrže propada i biva slamiran. Bilo ih je u srednjovekovnim, industrijskim, a ima ih i u današnjim gradovima. Odlike slama: a) fizički uslovi života u kvalitativnom i kvantitativnom smislu su ispod standarda b) socijalna struktura stanovništva ima dominantnu nijansu marginalizovanosti. Slamovi su veliki problem za gradske vlasti

ISPIT

17. Odnos industrijalizacije i urbanizacije u različitim društveno- istorijskim kontekstima

U knjizi Pravo na grad, Lefevr je izložio svoje ideje o urbanoj problematici. On kaže da je urbanizacija kraj i smisao industrijalizacije, a urbano totalitet koji se ne može obihvatiti putem parcijalnih nauka, urbanizam predstavlja mešavinu ideologija i prakse pod uticajem države i tržišta. Po Lefevru osvajanje urbanog implicira urbanu strategiju koja mora da savlada strategiju vladajuće klase.

Kada se raspravlja o urbanoj problematici, neophodno je rasvetliti proces industrijalizacije i njegov odnos prema urbanizaciji. Kakav je odnos između industrijalizacije i urbanizacije? Industrijalizacija proizvodi urbanizaciju. Lefevr objašnjava ono što prethodi urbanom. Tako on hipotetički predstavlja ''prostorno vremensku'' osovinu koja polazi od odsustva urbanizacije (0%- čista priroda, potpuna prevlast agrarnog života, sela, nepostojanje grada) i ide do potpune (100%- apsorbovanje sela gradom, potpune prevlasti industrijske proizvodnje čak i u poljoprivredi) urbanizacije. Na toj osovini se na početku pojavljuje plitički grad, zatim trgovački grad, i na kraju industrijski grad (deagrarizacija, beg sa sela). Tada dolazi do stvaranja kritične tačke ili kritične zone kada se grad razliva u periferije osvajajući sela. Lefevr razlikuje dve kritične faze kroz koje prolazi urbano u toku istorijskog razvoja. Prva faza obeležena je podređivanjem agrarnog industriji. Druga faza, koja traje do sada, obeležena je podređivanjem industrije urbanizaciji. Tu dolazi do podređivanja globalnog urbanom i urbanog stanovanju.

U 16. veku grad stiče prednost nad selom, što označava rađanje urbane stvarnosti. Dakle politički grad još nije ''urbano'', on je njegov nagoveštaj. Grad starog i srednjeg veka je bio organska celina- ljudi su živeli u i sa građevinama. Po Lefevru ovaj grad je sam po sebi delo (upotrebna vrednost), a ne proizvod- prometna vrednost. Početkom industrijalizacije, zemljište preuzima specifični sloj buržoazije koji se bogati trgovinom, bankarstvom.. Društvo teži da se konstituiše kao mreža gradova. Po Lefevru, treba razlikovati 3 pojma: grad, državu, društvo. Grad ulaže napor da se konstituiše kao zatvorena jedinica, sistem. Unutar grad se odvija klasna borba: moćni dokazuju svoje privilegije pred zajednicom trošeći na građevine, fondacije,

11

palate.. Društvene promene su obeležene time što proizvodnja dela ustupa mesto proizvodnji proizvoda. Industrijalizacija dovodi do poremećaja gradskih struktura, do razaranja krutog sistema korporacija. U početku industrija teži da se locira izvan gradova pored izvora energije, sirovina, saobraćajnica, rezervi radne snage. Ali pošto kapitalisti nisu bili zadovoljni lociranjem industrije van grada, industrija se približila starim gradskim centrima. Lefevr razmišlja o sudbini modernog industrijskog grada Lak Murana, centra petrohemije (ponos moderne Francuske), koji se nalazi usred tradicionalne ruralne sredine. To je grad bez prošlosti, ali i bez budućnosti (šta će se desiti sa njim kada budu iscrpljeni izvori sumpora i gasa). To je novi grad bez mladosti (nedostaju mu mladi ljudi), grad bez crkve, groblja, šetališta...Forma i struktura novog grada su svedene na: raditi, kretati se i razonoditi da bi se radilo, odnosno raditi da bi se razonodilo.

Suočavamo se sa dvostrukim procesom: industrijalizacija i urbanizacija, rast i razvoj, ekonomska proizvodnja i društveni život. Postoji, istorijski, žestok sudar između urbane stvarnosti i industrijske stvarnosti. Lefevr koristi termin ''impolzija- ekpolzija'' grada da bi označio tokove savremenog procesa urbanizacije. Urbani fenomen se proširuje i obuhvata velika prostranstva, prelazeći nacionalne granice. Urbana tkiva su sve gušća, stara urbana jezgra se rasprskavaju. Centri grada gube stambenu funkciju. Značajna su određenja pojmova: urbano tkivo (može se opisati pojmom ekosistema- koherentnog jedinstva sačinjenog oko jednog ili više gradova), urbano jezgro (urbano jezgro je postalo traženi proizvod potrošnje namenjen strancima, turistima, stanovnicima periferije)- centralnost, ruralnost, urbanost. Lefevr konstatuje krizu grada na teorijskom i praktičnom planu. Kritika savremenog grada je kritika savremenog društva. Lefevr traga za uzrocima svetske krize grada. Zbog toga on vrši komparativnu analizu tog fenomena u zenljama u razvoju, visokoindustrijalizovanim kapitalističkim i socijalističkim zemljama. Kako razumeti višestruke protivrečnosti urbanog društva koje se konstituiše na ruševinama grada? Odnos države i centara moći prema gradu doprinosi njegovoj krizi. Po Lefevru, vlast je oduvek gledala s nepoverenjem na grad, kao na društveni oblik koji teži autonomiji. Država i industrijsko preduzeće vrše pritisak na grad, nastoje da prisvoje gradske funkcije. Danas, bolje nego ikada grad služi stvaranju kapitala.

Lefevrova analiza industrijalizacije i urbanizacije (dvostruke krize grada), dostiže najveći teorijski domet kada osvetljava društveni sadržaj tih procesa (klasnu uslovljenost preobražaja grada). Klase i njihove frakcije aktivno intervenišu u gradskom socijalnom prostoru. Tako Lefevr na primeru Pariza pokazuje strategiju vladajuće klase u uređenju gradskog socijalnog prostora (''drama grada u tri čina''). Prvi čin- urbanističko rešenje barona Osmana u Parizu: dugim, širokim avenijama zamenio krivudave, uske ulice radničkih kvartova. Osmanizacija Pariza značila je i proganjanje radnika iz centra na periferiju i u predgrađa, tj. osvajanje centra od strane buržoazije. Dotad su radnici i buržuji zajedno stanovali u centru(radnici na višim spratovima, a buržuji na nižim spratovima kuća). Drugi čin- stvranje habitata od strane buržuja. Što znači izolovanje funkcije stanovanja od kompleksne celine kakav je grad. To znači prilagođavanje najamnog radnika svakodnevnom životu van radnog mesta, vezivanje radnika

12

za određeni lokalitet, njegovo pretvaranje u vlasnika stana, u potrošača, pokušaj njegove deproleterizacije. Treći čin- odvija se posle Drugog svetskog rata, kada stambena oskudica, odnosno stambeno pitanje dominiraju zbog demografskog pritiska na gradove i pritiska industrijalizacije.

Stambeno pitanje i pitanje industrijske organizacije su, po Lefevrovom mišljenju, maskirala probleme grada i urbanog društva. Kritička analiza prema Lefevru može da razlikuje 3 perioda u odnosima industrijalizacija- urbanizacija koji se u potpunosti ne poklapaju sa ''činovima'' drame grada. U prvom periodu industrijalizacija pustoši raniju urbanu stvarnost do njenog uništenja. Drugi period je obeležen širenjem urbanizacije i urbane stvranosti uprkos razaranju, stvara se sazananje da postoji rizik da se celo društvo razori ukoliko mu nedostaje grad i centralnost. U trećem periodu se ponovo konstituiše urbana stvarnost i centralnost. Strategija klase ne isčezava, već se modifikuje. Stara centralnost se zamenjuje centrom odluke.

Lefevr predlaže jednu periodizaciju koja nije apsolutna: ruralno, industrijsko i urbano polje. Ove tri epohe sadrže nejednakosti u razvoju i kritične faze. One su odvojene ''slepim poljima'', tako npr.: sudi se o industrijskom posredstvom pojma ruralnog, a urbano se prosuđuje pojmovima industrijskog (svodi se na industrijsko). Industrijsko polje domiinra projektom opšte racionalnosti koja se sastoji u primeni fabričke podele rada na sve delatnosti. Urbano polje kao poslednje nastalo otkriva, objašnjava, osvetljava protivrečnosti ruralnog i industrijskog polja.

Šta Lefevr zaključije o karakteru dvostrukog procesa industrijalizacije i urbanizacije? Rast se po njegovom mišljenju odnosi na industrijalizaciju, a razvoj na urbanizaciju.

18. Pojam urbaniteta

Pojam je potekao od latinskog izraza urbanitas (što je označavalo život u Rimu). Kasnije se značenje proširilo, i izraz je počeo da označava moralni kvalitet onoga ko pripada gradu. Zatim je urbanitet korišćen da označi učtivost, odnosno ''bonton''. Urbanitet nije samo označavao učtivost starih Rimjana, nego i svaku analognu formu (oblik) odnošenja prema nečemu što je ''drugo'' i ''drugačije''.

Postoji dosta određenja pojma urbaniteta od strane različitih autora. Tako Hegel smatra da je urbanitet ''najplemenitije gradsko ponašanje obrazovanih ljudi'', koje se ispoljava tako što ''ličnosti nastupaju kao ličnosti'', zatim „što se ne može olako tvrditi i drugome u reč upadati''. Po Hegelu, takav urbanitet predstavlja najveću otvorenost. Iz ovoga proizilazi da je urbanitet plemenito gradsko ponašanje obrazovanih ljudi koje odlikuju dijalog, tolerancija i empatija. U tom smislu urbanitet je više od puke pristojnosti i ili druželjubivosti. On predstavlja otvorenost, kao i raspoloživost da se sretnu druge i drugačije osobe i prihvati neočekivano. Kada ovako shvaćen pojam urbaniteta poredimo sa pojmom grada, onda se može reći da je grad ''iskustvo razlike'' ili ''protektivnog multikulturalizma''. Razlika (bilo da su one vezane za ponašanje ili se odnose kulturne ili etničke razlike) može biti posrednik za stvaranje uzajamnog razumevanja i

13

saosećanja. Hans Gadamer ovaj odnos naziva ''fuzija horizonata'' (spajanje horizonata), koji se može izraziti kao moralni krug.

Razumevanje gledišta drugih omogućava veće samorazumevanje, koje dovodi do povećavanja komunikacije sa drugim. Dijalog može u velikoj meri da zameni nasilje (koje je antipod urbaniteta), ali napredak dijaloške demokratije skoro uvek zavisi od procesa socioekonomske transformacije. Zato, možemo reći, da je dijaloška demokratizacija centralni proces formiranja građanskog kosmopolitizma u svetu kulturnih različitosti. Razlika može da bude sredstvo fuzije horizonata, ali nekada može biti i degenerativna.

Kada se pogleda istorijski urbanitet je građanska vrlina i socijalni ideal koji su ljudi u gradu samo ponekad uspevali da pounde i dosegnu. Antipod urbaniteta, nasilje, mnogo je češća pojava .

19.Osnovne teze u prilog obnove urbane sociologije i proučavanja postmetropolisa

Ovde ćemo pokušati da predstavimo ključne teme savremenih istraživanja urbane sociologije, kao i da pokažemo raskorak koji postoji između gradova razvijenog i ostalih delova sveta.

Istraživanja gradova razvijenih zemalja- Sa restrukturisanjem države blagostanja, talasom neolberalizma i globalne ekonomije, istraživanja socioprostornih nejednakosti dobijaju na značaju u razvijenim zemljama. Zahvaljući globalnoj ekonomiji i globalni gradovi stiču neka obeležja Trećeg sveta, ti gradovi postaju središte polarizacije dohotka. Kastels taj proces naziva dualizacijom 1 gradova . Vilson popularizuje pojam potklase da bi istakao poseban položaj žitelja geta, pokreće pitanje siromašnih susedstava. Takva istraživanja primenjuju mrežnu analizu ukupnih socijalnih odnosa. Merenjem socioprostorne nejedankosti (pomoću indeksa segregacije), utvrđeno je da je stepen socioprostorne segregacije u evropskim državama niži nego u SAD. Sektor potrošnje u postmodernom gradu ima novi sistem dominacije: represija zamenjena zavođenjem, autoritet reklamom. S tim u vezi imamo dva suprotstavljena lica grada: uspešno(restorani, zabavni centri, šoping molovi) i neuspešno(isključeni po kriterijumima potrošačkog društva- bez novca ). Edvard Soja izdvaja poseban diskurs koji pokazuje da globalizovani grad, grad izuzetne kulturne heterogenosti, opstaje kao celina uglavnom zahvaljujući tehnologiji nasilja i socijalne kontrole(lokalne zajednice bogatih pod stalnim nadzorom visoke tehnologije)-to je tzv. ekologija straha. Neke od tema koje se proučavaju u postmodernom gradu: kulturna i estetska dimenzija grada (pre bila ekonomka), zatim istraživanja rodne dimenzije grada kao specifične perspektive socioprostornih nejednakosti. Neki autori ukazuju na potrebu analize posledica koje pokretljivost (kapitala i ljudi) ima na urbanu politiku; neki govore o transnacionalnim akterima u globalnim gradovima. Urbani

1 Treba razlikovati isključeni od klasičnog geta: prvi odlikuje ekonomska i socijalna isključenost lokalnog stanovništva u odnosu na dominantno društvo, a drugi se prepoznaje po odnosu subordinacije

14

socijalni pokreti i dalje su predmet istraživanja, s tim što su oni danas dosta heterogeniji u odnosu na pređašnje2. Dolazi i do promene u terminologiji: umesto siromaštva govori se o ''društvenoj isključenosti'', umesto ''društvene jednakosti'' o ''društvenoj uključenosti'', a umesto ''integrisanja'' ističe se ''društvena kohezija''.

Istraživanja gradova Trećeg sveta- Neki od autora navode da sever postaje ''zelen'', a jug ostaje ''odbačen''. Proučavanja gradova Trećeg sveta usredsređuju se na hiperurbanizaciju i podeljenost urbanog društva duž nekoliko linija: formalna-neformalna ekonomija, grad- okruženje, socijalne, etničke podele (nasleđe kolonijalnog perioda). Tako Kastels 70-oh navodi podatak da 25% stanovništva gradova Latinske Amerike živi u slamovima, nehigijenskim naseljima, favelama, baroisima.. Odsustvo komunalne infrastrukture, opasna industrijska postrojenja u blizini mesta stanovanja uslovljavaju visok morbiditet, visoku smrtnost dece i stanovnika uopšte; siva ekonomija dominira. Neki autori ukazuju na još jedan proces koji pojačava segregaciju u latinoameričkim gradovima: povlačenje otmenih četvrti čiji se stanovnici sele u gradove Evrope i SAD-a, ali ipak njihova kultura ostaje dominantna. U razvojnim studijama gradova Trećeg sveta postavljaju se dve međusobno isključujuće pretpostavke: 1. da oni kopiraju iskustvo Zapada i 2. da koriste tzv. prednost zaostalog razvoja, to jest mogućnost učenja na greškama (više na str. 62 Urbana sociologija).

Israživanja (post)socijalističkih gradova- Rasprava o osobenostima urbanizacije u socijalističkim zenljama vodila se između pripadnika ekološko-evolutivnog i istorijskog pristupa. Prva struja je socijalističku urbabizaciju u Evropi označila kao zakasneli oblik opštevažećeg modela, s izraženijom suprotnošću urbano- ruralno, otežanim razvojem urbane srednje klase i podsticanom proleterizacijom, to zanči da će urbanizacija biti obeležena lako sprovodivim reformama. Druga struja povezana je sa tradicijom orijentalnog despotizma, koja kaže da postoji slaba uslovljenost urbanog razvoja i akumulacije kapitala, kao i manja uloga grada u nastanku modernog građanskog društva u presocijalističkom periodu, što je olakšalo socijalistički model urbanizacije (Selenji). Tip vlasničkog odnosa pokazao se kao presudan za mogućnost reforme urbanog razvoja socijalizma, pa samim tim ni veća ulaganja u infrastrukturu nisu mogla voditi kvalitativno drugačijem urbanom obrascu. Selenji se posebno bavio rezidencijalnim nejednakostima u socijalizmu koristeći neoveberijanske postavke. On iznosi zaključak da raspodela državnih stanova u socijalizmu ima regresivni učinak jer povećava dohodovne nejednakosti. Kada je reč o istraživanjima postsocijalističkog grada, uvažava se značaj pređenog puta, jer ne možemo zanemariti činjenicu da postoji dekompozicija socijalističke ekonomije i političkog sistema, i to zahteva postavljanje okvira za strateški izbor razvoja grada. Velika pažnja poklanja se komerciajlizaciji gradskog područja i uticaju novih obrazaca potrošnje na socijalnu stratifikaciju urbanog društva (npr. transformacija centralnih zona postsocijalističkih gradova u luksuzne četvrti, koje potiskuju usluge namenjene lokalnom stanovništvu). Česta je i tema sve veće rezidencijalne segregacije(pojave procesa

2 Pažnju privlače pokreti viših klasa koji se zalažu za očuvanje privilegija i kvaliteta života.

15

suburbanizacije i džentrifikacije nove srednje klase), koja se u ovim gradovima dešava po analogiji sa Zapadom.

20.KARAKTERISTIKE NEOMARXISTIČKE MISLI O GRADU

U pitanju je konfliktna teorija koja se fokusira na analizu sukoba na svim nivoima. Grad je prvenstveno mesto u kom se stvara i koncentriše višak vrednosti. Najznačajniji neomarxisti su Anri Lefevr i Manuel Kastels.

Lefevr smatra da grad projektuje celo društvo u prostoru, tj strukturu, institucije i vrednosti društva. Grad pri tom treba posmatrati na 3 nivoa, globalnom, mešovitom i privatnom. Osnovne ideje je izneo u knjigama Pravo na grad, Od ruralnog ka urbanom, Urbana revolucija, Prostor i politika i Proizvodnja prostora.

Istorijski razvoj grada on predstavlja kao dijalektičku sukcesiju agrarne, industrijske i urbane epohe. Politički grad je ustupio mesto trgovačkom, koji je ustupio mesto industrijskom, usled procesa industrijalizacije i opšte urbanizacije. Pri tom postoje 2 kritične faze: a) kada je industrijska stvarnost sebi podredila agrarnu i b) faza u kojoj se očekuje da urbano društvo preuzme dominaciju nad industrijskom urbanizacijom. Nastanak urbanog društva podrazumeva nestanak prepreka prethodnih perioda. To je proces u kom građanin zadobija pravo na grad.

Osnovni Lefevrov stav se odnosi na instrumentalizaciju prostora u kapitalističkom društvu. Prostor u sve većoj meri postaje roba i sve je značajniji za proizvodnju viška vrednosti (spekulacija nekretninama i izgradnjom nekretnina). Zato se urbanizam manifestuje kao urbanizam klase koja uspostavlja vlast nad prostorom. Prostor omogućava segregaciju društvenih grupa, funkcija i mesta.

Nastanak urbanog društva on povezuje sa urbanom revolucijom koja podrazumeva niz postepenih, ali i naglih promena, ona je sveukupnost preobražaja kroz koje prolazi savremeno društvo i njom se društvo oslobađa prevlasti rasta i industrijalizacije.

Manuel Kastels je drugi značajni neomarxista. On se na početku ’70ih zalagao za razmatranje sukoba i procesa odlučivanja kao određujućih elemenata gradske organizacije. On u svojoj knjizi Urbano pitanje tvrdi da je važno kako će stanovanje i infrastrukturna politika grada biti određeni odnosima između društvenih grupa strukturno određenih svojim interesima. Prema njegovom mišljenju gradski problemi su u monopolističkom državnom kapitalizmu povezani sa kolektivnom potrošnjom (stanovanje, saobraćaj, zelenilo). Grad je rezidencijalna jedinica u kojoj se proces reprodukcije radne snage odvija posredstvom dobara kolektivne potrošnje.

Predmet urbane sociologije: urbano planiranje. Urbano planiranje – intervencija političkog nad ekonomskim na nivou jedne posebne socio-prostorne jedinice, kako bi se regulisao proces obnove radne snage (potrošnja) i sredstava za proizvodnju (proizvodnja), nadilazeći nastale protivrečnosti u opštem interesu društvene formacije i tako joj garantujući opstanak.

16

Još jedna tema važna za Kastelsov rad jesu društveni pokreti kojima se bavi u knjizi Grad i društveni pokreti. Njihov nastanak nalazi u protivrečnosti između zahteva da se neophodna radna snaga koncentriše u određene gradske centre i nerentabilnosti izgradnje sredstava kolektivne potrošnje neophodnih za njenu reprodukciju.

Sanders smatra da je Kastelsova teorija ograničena jer je fokus na potrošnji, čime se zanemaruje značaj drugih procesa koji se odvijaju u gradovima. Sem toga on zanemaruje neprostorne aspekte potrošnje, kao i one čija je organizacija koncipirana na široj teritoriji. U kasnijim radovima on napušta shvatanje grada kao jedinice kolektivne potrošnje.

Treći važan neomarxista je Dejvid Harvi. On smatra da se dihotomija urbano-ruralno ne može poistovetiti sa dihotomijom moderno-tradicionalno, jer se gradski život tokom istorije na različite načine razlikovao od seoskog. Prema njegovom mišljenju urbanizam se može javljati u različitim oblicima unutar jednog načina proizvodnje, ali u sličnim oblicima u različitim načinima proizvodnje. Zato on predlaže da se pojam način proizvodnje zameni pojmom način ekonomske integracije.

Za njega je ključni pojam ipak višak vrednosti.

Smatra da se tržište zasniva na relativnoj retkosti dobara i usluga i da su iz tog razloga lišavanje, prisvajanje i exploatacija njegova nužna obeležja.

’80 – Granice kapitala; razvija tezu da koncept rente omogućava dopunu Marksove teze o krizi prekomerne akumulacije kapitala u industrijskom sektoru (posledica ulaganja u novu tehnologiju). Usled komparativnih prednosti industrijske firme se sele u novo okruženje. Međutim, zbog mehanizma rente privremene prednosti nove lokacije nestaju zbog veće rente.

Traga se za novim područjima. Prostor postaje presudan za vitalnost kapitalizma. Kad god se promene uslovi proizvodnje i cirkulacije kapitala stvara se nova socijalna geografija. Preusmeravanjem kapitala se protivrečnosti kapitalizma samo izmeštaju.

20A.Karakteristike neomarksističke misli o gadu

Neomarsksistička misao o gradu spada u Novu urbanu sociologiju (koju čine još dva pravca: struja koja se razvija iz ekološkog pristupa i neoveberijanska misao o gradu). Datira od kraja 60-ih i početka 70-ih godina 20. veka. Ekološki pristup naglašava restrukturisanje ekonomske osnove društva (nezavisna varijabla3) u procesu urbanizacije, a tip socioekonomske organizacije društva nezavisnom varijablom. Za razliku od njega neomarksistički (i

3 A tip socioekonomske organizacije društva zavisnom varijablom.

17

neoveberijanski) pravac socioekonomski tip organizacije smatraju nezavisnom varijablom, dok proces ekonomskog restrukturisanja uzimaju kao zavisnu varijablu.

Čaldarević naglašava konfliktni karakter ove teorije koja se fokusira na analizu različitih vrsta sukoba (klasa, deprivilegovanih grupa). Neomarksisti grad posmatraju kao mesto u kome se fokusira višak vrednosti, a urbanizam i urbano planiranje kao produžena ruka države, odnosno sredstvo socijalne kontrole i manipulacije. Analizom prostora (kroz analizu sukoba na relaciji rad- kapital), kao odraza kapitalističkog načina proizvodnje, neomarksisti su se koncentrisali na proučavanje društvene moći i politike kao zapostavljenih oblasti u urbanoj sociologiji. Neomarksisti smatraju da se u formi tehničke perfekcije i racionalnosti, kupovinom zemlje za potrebe razvoja grada, zoniranjem ili drugim merama prostor se priprema da obezbedi najoptimalniju dobit u skladu sa interesima kapitala, što uključuje i prinudno nametanje logike kapitala privatnim vlasnicima zemlje. A sa drige strane, regulisanjem kolektivne potrošnje (pre svega stanovanja, obrazovanja, zdravstva, transporta u javnom sektoru po subvencionisanim uslovima), pak, snižavaju se troškovi rada, i ostvaruje integracija i dominacija nad klasama kojima se vlada. Nemarksisti izražavajuu veliku kritičnost prema ideji da je urbanističko planiranje rukovodjeno pojmovima opšteg, zajedničkog ili javnog interesa, ova ideja karakteristična za poimanje društva kao statične celine bazirane na opštem konsenzusu. Među najistaknitije neomarksističke autore ubrajaju se: A. Lefevr, M. Kastels, D. Harvi.

Lefevr polazi od toga da grad projektuje u prosroru čitavo društvo: strukturu, institucije, vrednosti, pa je aprostorna sociologija neprihvatljiva. On grad posmatra na 3 nivoa: globalni (u društvu pod uticajem kapitalističkog načina proizvodnje), mešoviti (nivo grada kao posredničke sredine između društva, države i svakodnevice njegovih žitelja) i privatni nivo (svakodnevni život građana u konkretnim prostorima). Osnovne ideje o gradu izneo u knjigama: Pravo na grad, Od ruralnog ka urbanom, Urbana revolucija... Urbano ili postindustrijsko društvo, po Lefevru, predstavlja kraj i smisao industrijalizacije i industrijskog društva. Grad se razvija kroz smenu agrarne, industrijske i ubane epohe. Ovde postoje 2 kritične faze: 1. kada je industrijska faza podredila sebi agrarnu i 2. kada se očekuje da urbano društvo odnese prevagu nad industrijskim. Prostor je značajan segment za proizvodnju viška vrednosti. Zbog toga Lefevr kritikuje urbanizam, koji definiše kao spoj ideologije i prakse pod patronatom države i tržišta, otuda se urbanizam manifestuje kao urbanizam klase koja uspostavlja vlast nad prostorom. Po Lefevru, postoji ideološka dimenzija antisegregacionističkih nastojanja, koja u praksi vodi segregaciji, različitim tipovima geta: Jevreja, crnaca, radnika, intelektualaca.

Kastels je tvrdio da su gradski problemi u monopoloističkom državnom kapitalizmu vezani za kolektivnu potrošnju (stanovanje, saobraćaj, zelenilo, školska, zdravstvena i druga oprema). Kastels definiše urbano planiranje kao »intervenciju političkog nad ekonomskim na nivou jedne specifične socio-prostorne jedinice, u cilju regulacije procesa reprodukcije radne snage (potrošnja) i reprodukcije sredstava za proizvodnju (proizvodnja), nadilazeći nastale

18

kontradikcije u opštem interesu društvene formacije kojoj osigurava održavanje« (Castells, 1975: 153). Urbano planiranje locira u područje politike kojom državni aparat otklanja probleme reprodukcije radne snage nastale logikom krupnog kapitala, budući da se cena socijalne infrastrukture i usluga kolektivne potrošnje (stanovanje, zdravlje, obrazovanje, školovanje, transport) određuju ispod tržišne – u ovom smislu Kastels i definiše grad kao rezidencijalnu jedinicu radne snage odnosno jedinicu kolektivne potrošnje. Jedna od središnjih tema Kastelsovog proučavanja urbane politike jesu gradski socijalni pokreti. Sanders kritikuje Kastelsa, da je njegova teorija o gradu znatno ograničena jer je težište na potrošnji, a zanemaruje se važnost ostalih procesa koji se odvijaju u gradovima. Kastels je bio svestan tih manjkavosti, pa u kasnijim radovima napušta određenje grada kao jedinice potrošnje.

70-ih godina 20-og veka pojavljuje se knjiga Dejvida Harvija Društvena pravda i grad. On je jedan od najistaknutijih predstavnika neomarksističkog pristupa u SAD-u. Na Harvija je veliki uticaj imala Lefevrova misao. Smatra da je pojam način proizvodnje suviše opšti za ispitivanje odnosa urbanizma i društva, pa predlaže pojam način ekonomske integracije (reciprocitet, redistribucija i tržište). On ključnim smatra pojam višak vrednosti. Harvijev koncept rente4 omogućava dopunu Marksove teze o krizi prekomerne akumalacije kapitala u industrijskom sektoru (ulaganja u novu tehnologiju i rezultirajuće promene organskog sastava kapitala). Diferencijalna renta izražava se kroz to da lokacija može da smanjuje troškove i povećava dobit - što vremenom podiže vrednost lokacije odnosno utiče na porast rente. Postoje 2 tipa diferencijalne rente: Prvi tip – razlika dobiti koju proizvodjač može ostvariti na datoj lokaciji i dobiti koja se može ostvariti na najgoroj lokaciji; Drugi tip - razlike u nivou rente na istoj lokaciji pre i posle investicija (podižu uslove produktivnosti u odnosu na prethodno stanje). Tako je lociranje industrijskih firmi u novo okruženje motivisano ostvarivanjem viših profita, ali privremene lokacione prednosti (ušteda u transportnim troškovima, ceni rada i sl) uskoro nestaju zbog porasta rente (troškova nadoknade vlasnicima zemlje) odnosno porasta konkurencije na datoj lokaciji. U vremenima krize industrijskog sektora kapital se preusmerava iz primarnog toka (industrijske proizvodnje) u sekundarni (investicije u fiksni kapital - nekretnine) - olakšano politikom države – poreske olakšice, specijalni kreditni aranžmani - omogućilo nove investicije i pospešilo potražnju određenih industrijskih proizvoda.... fordistički model - uloga države kao kreatora tražnje da bi se rešio problemi prekomerne akumulacije u industrijskom sektoru .... doprinos i političkoj stabilnosti stvaranjem velikog dela stanovništva sa kreditnim obavezama. Primer velikog preusmeravanja kapitala na sekundarni tok - suburbanizacija u SAD nakon 1945, koju je politika države podržala sistemom poreskih olakšica na kupovinu kuće, što je uslovilo porast tražnje za industrijskim proizvodima poput kola, aparata za domaćinstvo i sl.. Kako dolazi do krize u

4 Renta - predstavlja pravo na budući prihod, zemljište ne stvara vrednost ali kao suštinski značajan faktor proizvodnje ono omogućava svom titularu da potražuje deo (viška) vrednosti od onoga ko proizvodi

19

strategiji sekundarnog toka investicija? Stvaranjem ogromne količine fiksnog kapitala čija se prometna vrednost smanjuje i koji možda neće odgovarati potrebama budućeg rasta kapitala. Kao što početak krize u primarnom sektoru proizvodnje zahteva masovno uništenje industrijskog kapitala isto je i sa devaluacijom fiksnog kapitala i potrošačkih fondova – prazni poslovni prostori i bankrot gradova su iste vrste posledica bazičnih protivrečnosti kapitalizma Potencijalno rešenje je u traganju za novim područjima u sve širim okvirima (svetski/globalni) koja su dobra za investicije kapitala, što uslovljava da gradovi i druge prostorne jedinice beleže ciklične uspone i padove Geografski prostor postaje centralan za vitalnost kapitalizma ali bez potencijala rešavanja suštinskih protivrečnosti - kontinuirana potraga za prostorom postavila svet na kurs nuklearne destrukcije, do tačke gde je samo totalna destrukcija masovnih razmera potrebna da bi se postigla potrebna devaluacija kapitala i (re)uspostavili uslovi profitabilnih investicija. Postoji i nešto pozitivnija interpretacija - iako tada dolazi do umanjene prometne vrednosti investicija, to ne mora da odgovara padu upotrebne vrednosti – to postaju jeftine premise daljeg razvoja kapitalističkih firmi (uključujući i investicije poput puteva, poslovnog prostora, mostova...). Harvijev doprinos urbanoj sociologiji-usmerio analitičku pažnju na vlasnike zemlje - borba nosioca upotrebne i prometne vrednosti, ukazao na potencijalno različite interese aktera koji prisvajaju značajan profit po osnovu lokacionih specifičnosti: vlasnika fabrike, bankara koji investira u nekretnine, developera koji kreira nov rezidencijalni ili komercijalni sadržaj grada (gradske vlasti).

21. BITNA OBELEŽJA NEOVEBERIJANSKOG PRISTUPA GRAD

Ovaj pravac se razvio u Velikoj Britaniji krajem ’60ih i početkom ’70ih godina. Često se naziva i urbani menadžerijalizam. Rej Pal je važan predstavnik ovog pravca. On u svojim knjigama Obrasci urbanog života i Čiji grad polazi od Veberovih pojmova moći i birokratije. Po njemu je grad skup resursa čija dostupnost značajno utiče na životne šanse stanovnika. Zato on analizira ulogu državne birokratije koja distribuira urbane resurse. Ključni resursi: zemljište, kapital (ljudski, socijalni, kulturni, ekonomski), izgrađena sredina (stanovi, poslovni i proizvodni objekti), socijalna infrastruktura (saobraćaj, zdravstvo, obrazovanje, rekreacione površine). Postoje vremensko-prostorna i socijalna ograničenja u pristupu resursima. Pri tom je retkost resursa univerzalno obeležje grada – uloga države je presudna. Urbana sociologija treba da se bavi radom urbanih menažera (posrednici između javnog i privatnog sektora) i socijalnim napetostima. Primedbe: ko su urbani menadžeri, koji stepen autonomije imaju, zatim tip vlasništva. Sanders ističe kao pozitivno što je Pal ukazao da država ne funkcioniše uvek u skladu sa kapitalističkom logikom.

Reks i Mur su analizirali ulogu urbanih planera, menadžera stanova u javnom sektoru i graditeljskih udruženja. Reks je uveo pojam stambene klase, na osnovu kog je dokazivao da različite društvene grupe nemaju jednak pristup određenim tipovima stanovanja. Ovaj pojam je važan jer dokazuje da klasne nejednakosti i borbe nisu isto što i socijalne nejednakosti i političke borbe za potrošačke resurse. Stan u privatnom vlasništvu je oblik imetka koji omogućuje dohodak na tržištu.

20

Sanders izdvaja značaj podela u sektoru potrošnje. Osnovna hipoteza: uloga države u britanskom društvu posle ww2 je uslovila novu društvenu podelu na aktere koji se u sferi potrošnje oslanjaju na javni sektor i na one koji se oslanjaju na tržište i samostalno zadovoljavaju potrebe. Vlasnici stanova i korisnici javnog rentalnog stanovanja su društvene grupe sa suprotstavljenim interesima – uzroci stvarnih političkih razlika. U knjizi Socijalna teorija i urbano pitanje iznosi da postoji razlika između manjine koja se oslanja na javni sektor i stigmatizovana je i većine oja se oslanja na tržište i individualnu potrošnju.

21A Bitna obeležja neoveberijanskog pristupa gradu

Socijalni nemiri tokom 1960-ih osnažili su nove pravce u sociološkoj teoriji grada, koji donose politizaciju urbanog pitanja i u fokus stavljaju modalitete i efekte državne intervencije na lokalnom nivou. Distribucija društvene moći postaje osnovni premet istraživanja, a tokom 1970-ih godina i početkom 1980-ih godina bilo je moguće govoriti o jasnoj diferencijaciji neoveberijanskog i neomarkističkog pristupa.

Neoveberijanski pravac se razvio pretežno u V. Britaniji krajem 60-ih i početkom 70-ih, a često se označava i kao urbani menadžerijalizam. Ovaj pristup primarno se usmerava na analizu rešavanja urbanih problema kroz urbani menadžment (političke reforme). Rej Pal kao najizrazitiji predstavnik ovog pravca u Velikoj Britaniji polazi od Veberovog pojma moći (sposobnosti da se nametne određena volja čak i protivno željama drugih) i birokratije (racionalni tip autoriteta koji proističe iz uloge koju pojedinac obavlja i pravnih normi koje tu ulogu određuju u administrativnom sistemu). On određuje grad kao skup resursa, čije je bitno obeležje retkost a čija dostupnost značajno određuje životne šanse stanovnika grada. On se fokusirao na ulogu lokalne državne birokratije koja, pored tržišta, kreira distribuciju urbanih resursa. Ključni resursi su: Zemljište; Kapital (humani, socijalni, kulturni); Izgrađena sredina (stanovi, poslovni i proizvodni objekti); Socijalna infrastruktura (saobraćaj, obrazovanje, zdravstvo, rekreacione površine). Ovim resursima inherentna je nejednaka prostorna dostupnost jer dvoje ljudi ne mogu u isto vreme zauzimati isti prostor. Vremensko-prostorna ograničenje određuje dostupnot ovih resursa. Takođe, socijalna ograničenja vode socijalnim sukobima. Dakle, univerzalno obeležje grada je retkost resursa, a uloga države je presudna za životne šanse stanovnika grada, kao u kapitalističkom, tako i u socijalističkom društvu.

Usled ovog stava, Pal smatra da težište urbane sociologije treba da bude na radu urbanih menadžera kao nosilaca odluka o gradskim resursima, i na socijalnim napetostima koja se na ovom području ispoljavaju (usled činjenice da se socijalne grupe razlikuju u pogledu moći da posredstvom tržišta ili države obezbede pristupnost retkim urbanim resursima).

Kritike- nedovoljno precizno određenje uloge menadžera, ciljeve i vrednosti kojima se oni rukovode - stepen autonomije njihove moći, neadekvatno povezivanje njihovog delanja sa sistemskim okruženjem. Analize su pokazale da su menadžeri pod pritiskom privatnog sektora, kao i da je njihova autonomija odlučivanja ograničena hijerarhijom državne organizacije. Postavlja se pitanje ko kontroliše menadžere (viši nivoi upravljanja, privatni sektor i

21

sl)...Sigurno je i da tip vlasništva bitno određuje količinu resursa pod njihovom ingerencijom, odnosno mogući vid redistributivne intervencije5.

Uvažavajući kritike, Pal je ulogu urbanih menadžera odredio kao posrednika između javnog i privatnog sektora, kao posrednike između centralne države i građana. Dodao je i da se u socio-prostornom sistemu neposredni kreatori i nosioci urbane politike moraju se posmatrati u kontekstu opštijih karakteristika državne moći i kapitalističke ekonomije.

Pored kritika, Sanders ističe da je Pal jasno ukazao da država ne funkcioniše nužno u skladu sa kapitalističkom logikom. Iako kao i neomarxisti pažnju posvećuju analizi urbane i stambene politike kao područja društvene moći, neoveberijanci dozvoljavaju mogućnost modifikacije socijalnih nejednakosti u sferi proizvodnje, naglašavajući značaj svojinskih odnosa u sferi potrošnje, nastale posredstvom ovih politika. Drugačije rečeno, država ne funkcioniše nužno i striktno u skladu sa kapitalističkom logikom jer se urbana politika posmatra (za razliku od neomarksističkog pristupa), kao područje u kome postoji mogućnost modifikacije socijalnih nejednakosti kreiranih po osnovu pozicije na tržištu rada (u sferi proizvodnje), nasleđenih privilegija i sl.

Posmatranjem državne intervencije u kontekstu klasnog naspram građanskog statusa naglašava se mogućnost da individue naprave izbor (u sferi potrošnje) i van limita klasne pripadnosti - dekomodifikacija različitih oblasti (stanovanja, školstva, zdravstva, transporta) čije usluge i dobra, ukoliko građani nisu u mogućnosti da plate njihovu tržišnu cenu, postaju dostupne po subvencionisanim cenama u javnom, neprofitnom sektoru, pa čak i u privatnom sektoru (potrošački krediti).

Rex i Mur su analizirali ulogu urbanih planera, menadžera stanova u javnom sektoru...Rex je uveo pojam stambene klase da bi dokazao kako različite grupe nemaju jednak pristup određenim tipovima stanovanja. Iako je ovaj pojam dosta konfuzan, Sanders smatra da je bitan jer dokazuje da se socijalne nejednakosti i političke borbe za potrošačke resurse, razlikuju od klasnih nejednakosti i borbi (nastalih iz proizvodnih odnosa).

Sanders izdvaja značaj podela u sektoru potrošnje. Osnovna hipoteza je da je uloga države u britanskom društvu posle rata uslovila novu društvenu podelu na aktere koji se u sferi potrošnje oslanjaju na javni sektor i na one koji se oslanjaju na tržište i samostalno zadovoljavaju potrebe. Vlasnici stanova i korisnici javnog rentalnog stanovanja su društvene grupe sa suprotstavljenim interesima. Prvima odgovaraju niske kamatne stope na hipotekarne kredite, poreske olakšice na njih i visok nivo inflacije cene stanova, a drugi podržavaju budžetska izdvajanja za subvencije i investicije u javni rentalni sektor. Ove razlike postaju uzročnici stvarnih političkih razlika.

U knjizi Socijalna teorija i urbano pitanje iznosi da postoji razlika između manjine koja se oslanja na javni sektor i stigmatizovana je, i većine koja se oslanja na tržište i individualnu potrošnju. Takva podela je suprotna klasnoj podeli gde manjina isključije većinu iz svoje moći i

5 Na primer, u sektoru stanovanja pored distribucije resursa u javnom sektoru dostupnost stanovanja i u privatnom

sektoru moguće je regulisati različitim subvencijama. Potom, javno stanovanje i stambene subvencije mogu biti u vlasništvu

odnosno nadležnosti lokalne vlasti i/ili centralne vlasti, i sl.

22

privilegija. Sanders je takođe smatrao da prostorna zajednica ne može biti teorijski predmet urbane sociologije, već da to mogu biti socijalni procesi koji su generisani različitim prostorima. Gradski prostor je dakle kontekstualna varijabla koja utiče na socijalne procese.

22.LEFEVROV POJAM URBANOG DRUŠTVA

U pitanju je konfliktna teorija koja se fokusira na analizu sukoba na svim nivoima. Grad je prvenstveno mesto u kom se stvara i koncentriše višak vrednosti. Najznačajniji neomarxisti su Anri Lefevr i Manuel Kastels.

Lefevr smatra da grad projektuje celo društvo u prostoru, tj strukturu, institucije i vrednosti društva. Grad pri tom treba posmatrati na 3 nivoa, globalnom, mešovitom i privatnom. Osnovne ideje je izneo u knjigama Pravo na grad, Od ruralnog ka urbanom, Urbana revolucija, Prostor i politika i Proizvodnja prostora.

Istorijski razvoj grada on predstavlja kao dijalektičku sukcesiju agrarne, industrijske i urbane epohe. Politički grad je ustupio mesto trgovačkom, koji je ustupio mesto industrijskom, usled procesa industrijalizacije i opšte urbanizacije. Pri tom postoje 2 kritične faze: a) kada je industrijska stvarnost sebi podredila agrarnu i b) faza u kojoj se očekuje da urbano društvo preuzme dominaciju nad industrijskom urbannizacijom. Nastanak urbanog društva podrazumeva nestanak prepreka prethodnih perioda. To je proces u kom građanin zadobija pravo na grad.

Osnovni Lefevrov stav se odnosi na instrumentalizaciju prostora u kapitalističkom društvu. Prostor u sve većoj meri postaje roba i sve je značajniji za proizvodnju viška vrednosti (spekulacija nekretninama i izgradnjom nekretnina). Zato se urbanizam manifestuje kao urbanizam klase koja uspostavlja vlast nad prostorom. Prostor omogućava segregaciju društvenih grupa, funkcija i mesta.

Nastanak urbanog društva on povezuje sa urbanom revolucijom koja podrazumevaniz postepenih, ali i naglih promena, ona je sveukupnost preobražaja kroz koje prolazi savremeno društvo i njom se društvo oslobađa prevlasti rasta i industrijalizacije.

22A. Lefevrov pojam urbanog društva

Glavne Levevrove ideje koje će kasnije biti razložene:

-urbanizacija je kraj i smisao industrijalizacije, urbano je totalitet koji se ne može obuhvatiti parcijalnim nukama

-značaj političke ekonomije prostora ili ’prostorne ekonomije’ (privatna svojina nad zemljom)-bez zapadanja u ekonomizam

-otkrivanje društvenih snaga, strategija i ideologije koji određuju tokove savremene urbanizacije manipulacijom radničke klase

-kritika birokratske i tehnokratske racionalnosti, ideologije, sociologije, urbanizma kao ideologije prakse

23

-razlikovanje diferencijalnog od segregacionističkog karaktera gradskog života i opredeljenje za diferencijalno

-shvatanje grada kao dela (umetničkog) i kao projekcije društva u prostoru-totalitet

-insistiranje na postojanju centra i centralnosti-urbanizam kao mesto susreta, dokolice, svečanosti nasuprot tom industrijskom centru u kome je bogatstvo, ekonomija...

-kritika zvaničnog urbanizma kao mešavine ideologije prakse (dirigovani urbanizam) politizacija urbanih pitanja (pravo na grad)

Lefevrova dela su: ''Pravo na grad'', ''Od ruralnog ka urbanom'', ''Proizvodnja prostora''. On smatra da GRAD projektuje čitavo društvo: strukturu, institucije i vrednosti (nadgradnju). Grad treba posmatrati na 3 nivoa: 1. Globalni nivo- dominantan uticaj kapitalističkog načina proizvodnje, 2. Mešoviti nivo- grad kao posrednik između društva, države, moći, znanja. 3. Privatni nivo- svakodnevni život građana, stambene četvrti...

U Lefevrovom delu postoje 3 epohe: agrarna, industrijska i urbana. Shodno tome postoje i 2 kritične faze (dvostruka kriza grada!):

I kada je industrija sebi podredila selo

II kada urbano društvo prevazilazi industrijsko (prevazilaženje prepreka prethodnih perioda)

U 16.v grad stiče prednost nad selom što označava rađanje urbane stvarnosti. Taj momenat neznatno prethodi pojavi industr. kapitala (dakle, politički grad još nije urbani, već mu prethodi). Srednjovekovni grad predstavlja upotrebnu vrednost, a ne prometnu. Kasnije, prometna vrednost, širenje robe dovode do toga da industrijalizacija podređuje sebi grad. Ona dovodi do poremećaja gradskih struktura. Industrija se pojavila kao ne-grad i anti grad. Ona je tu koristila izvor energije, radnu snagu, sirovine. Ona čini da gradovi rastu prekomereno, zemljište postaje roba. U početku je locirana izvan gradova (fabrike), a posle se približava centrima gde biva koncentracija kapitala. L. Kaže da se suočavamo sa dvostrukim procesima- industrijalizacija i urbanizacija; rast i razvoj; ekonomska proizvodnja i društv život. Konflikt je između urbane i društvene stvarnosti. U tome je smisao dijalektike, jer se uspostavlja grad na mnogo širem nivu nego pre, na nivu celog društva!

Levevr koristi pojam 'industrijsko društvo' (prisila, homogenost). Može se reći da industrijsko društvo prouzrokuje urbanizaciju. Pita se da li ta posledica (urbanizacija) postaje važnija od njenog uzroka.! Kvantitativni rast proizveo je kvalitativnu pojavu sa novom problematikom- urbanom problematikom. Dolazi do nove urbane racionalnosti. Izraz URBANO DRUŠTVO (diferencijalnost) se ne može upotrebljavati povodom bilo kog grada ili istorijskog naselja u određenoj perspektivi. Ono predstavlja stvarnost u nastajanju, delom stvarnu, delom virtuelnu. Urbano društvo se stvara i tek treba da se razvije!

Bilo je gradova i u ind. i u agr. dobu. Grad je od početka agrarnog doba bio ljudsko ostvarenje. Grad je prostorni objekat koji zauzima jedan teren i određen položaj i treba ga

24

proučavati kao predmet pomoću različitih tehnika metoda: ekonomskih, političkih, demogr. Razlika izmedju sela i grada je u proizvodnim odnosima i u podeli rada.

Grad je posredovanje između bliskog i dalekog poretka. Bliski je poredak okolnog sela koje grad eksploatiše, a daleki poredak je poredak društva u celini (robovski, feudalni, kapitalistički) Kao posrednik grad manifestuje razne protivurečnosti. Lefevr konstatuje krizu grada čiji je uzrok u odnosu centara moći prema gradu. Grad služi stvaranju kapitala jer najbogatije grupe danas određuju tokove urbanizacije. Kriza grada nastaje slomom konkurentskog kapitalizma. Grad nije posledica istorije, on se uvek nalazi u odnosu sa društvom u celini. Promena grada nastaje kada se društvo u celini menja, ali ni on nije pasivan u tome jer formira proizvodne i svojinske odnose. Grad je tako delo, slično umetničkom delu, a ne prostom materijalnom proizvodu, jer je prisvojen od strane određenih grupa i oblikovan shodno njihovoj estetici, navikama. Grad biva posrednik između porodica, susreta i države. On je i mesto konfliktnih odnosa između želja i potreba, zadovoljstava i nezadovoljstava.

Moderni grad pojačava eksploataciju radničke klase i svih nevladajućih klasa, jer je centar odlučivanja. Mešoviti nivo grada (posrednički) je specifičan urbani nivo. On sadrži trgove, ulice, zgrade. Privatni nivo nastaje u 19.v i označava prosto stanovanje gde je ljudsko biće ograničeno prostim funkcijama (jesti, spavati, množiti se). Čoveku je ipak svojstveno da stanuje poetično, a tu je utonuo u bedu. Urbani prostor je za razliku od ind diferencijalan, zato je ''urbano'' pogodniji izraz nego ''grad'' koji još samo ima istorijsko postojanje. Ono je bolji pojam jer nastaje rasprskavanjem grada (prostorno odvojeni elementi, segregacija). Cilj urbanog, koje postoji virtuelno, je ponovno prisvajanje od strane čoveka njegovih uslova u vremenu i prostoru. Urbano društvo je drugo ime za postindustrijsko društvo! Za novog urbanog čoveka bitna je upotrebna, a ne prometna vrednost. Urbano društvo je forma susreta i okupljanja svih elemenata društvenih života, simbola i kulturnih dela. Ono što je bitno je okupljanje i istovremenost mnoštva stvari, ljudi, znakova. Nameće se centralnost (trgovačka, simbolička...) Svaki centar se razara sam i sopstvenom zasićenošću i odbijanjem druge centralnosti.

Čitanje urbanog prostora nam omogućava objašnjenje posredstvom isprepletenih protivurečnosti i negacija. Vreme i prostor urbanog dr postaju diferencijalni. U tom prostoru se razlikuju 3 mesta:

1. Izotopije- homologni prostor koji ima analogne funkcije ili strukture2. Heterotopije-kontrastni prostori i napetosti3. Utopije—ostalih mesta i ne-mesta(znanja i moći)

Urbanom društvu se suprotstavlja i negira ga segragacija, prostorno izdvajanje svih elemenata i aspekata društvene prakse, rastavljeni jedni od drugih i pregrupisani političkom odlukom u središtu homogenog prostora.

ZAKLJUČAK: Lefevr smatra da je urbanizam čudna mešavina ideologije i prakse pod patronatom države i tržišta. Kritikuje funkcionalni grad i kaže da je to ZO tehnika primenjena na čoveka. Monotonija i dosada cirkulišu u tim zajednicama. Urbanisti zanemaruju funkcije ulice kao mesta susreta kao i njenu simboličku funkciju koju proizvode spomenici. Ne treba pomagati segregaciju odvajanjem mesta rada, života, saobraćaja, dokolice. Pravo na grad je pravo na urbani život, na urbano kao na obnovljenu centralnost (mesto susreta i razmene i prioriteta upotrebne vrednosti). Radnička klasa je nosilac urbane strategije, jer je žrtva

25

segregacije. Tu postoji problem pasivnosti jer je ona pod ideološkim pritiskom, kojim se kvantitativno nameće kao vrednost, a kvalitativno potiskuje.

24. Sandersova i Kastelsova gledišta o predmetu istraživanja urbane sociologije

Početkom 70-ih Kastels se zalagao za razmatranje sukoba i procesa odlučivanja kao određenih elemenata organizacije gradskog prostora. U protivstavu sa vladajućom ''urbanom ideologijom'', Kastels je u delu Urbano pitanje (1975) tvrdio da su gradski problemi u monopolističkom državnom kapitalizmu vezani za kolektivnu potrošnju (stanovanje, saobraćaj, školska i zdravstvena usluga, zelenilo..).

On je grad (prostornu jedinicu) definisao kao rezidencijalnu jedinicu u kojoj se proces reprodukcije radne snage odvija posredstvom dobara i kolektivne potrošnje. Državni aparat na ovaj način direktno interveniše u korist kapitalističkog monopola (budući da se cene infrastrukture i usluga kolektivne potrošnje određuju ispod tržišne), otklanjajući probleme reprodukcije radne snage (nastale logikom krupnog kapitala) i preuzimajući brigu o njenom zdravlju, stanovanju, obrazovanju...

Po Kastelsu, pravi predmet urbane sociologije jeste urbano planiranje koje definiše kao ''intervenciju političkog nad ekonomskim na nivou jedne specifične socio-prostorne jedinice, u cilju regulacije procesa reprodukcije radne snage (potrošnja) i reprodukcije sredstava za proizvodnju (proizvodnja), nadilazeći nastale kontradikcije u opštem interesu društvene formacije kojoj osigurava održavanje''

Na taj način on urbano planiranje locira u područje politike i zalaže se za prelaz od evidencije potreba ka sociologiji političkih procesa ugrađenih u upravljanje kolektivnom potrošnjom.

Taj tip inervencije zavisi od aktera, tj. društvenih klasa koje su u igri. Jedna od središnjih tema proučavanja su mu gradski i socijalni pokreti. U knjizi Grad i društveni pokreti, Katels njihovo ishodište vidi u protivrečnosti između zahteva da se neophodna radna snaga koncentriše u gradske centre i nerentabilnosti sredstava kolektivne potrošnje koji su neophodni za njenu reprodukciju. Ipak, ove protivrečnosti su sekundarne jer ne dovode u pitanje postojeći način proizvodnje. Zato i smatra da učesnici urbanih socijalnih pokreta mogu biti i slojevi koji su udaljeni od radničkog pokreta jer su korisnici kolektivne potrošnje svi u najamnom položaju. Značaj pokreta video je u njihovom doprinosu svesti o tome da se na području socijalizacije potrošnje interesi različitih društvenih slojeva podudaraju sa radničkom klasom.

Kritike- Ograničenja zbog krutosti Altiserovog tumačenja Marksa i zadatka da, nasuprot shvatanju Čikaške škole, ustanovi teorijski predmet urbane sociologije, Kastels je donekle suzio svoju analitičku optiku. Sanders je smatrao da je njegova teoprija o gradu ograničena jer težište na potrošnji zanemaruje važnost drugih procesa. Problematična je i sama teorija potrošnje jer

26

fokus na urbanom prostoru zanemaruje druge aspekte bitne za državni kapitalizam koje nisu prostorne (npr.subvencije i poreske olakšice). Sanders je rekao i da se njemu, kao i Čikaškoj školi, mogu uputiti primedbe da se neopravdano ograničila na biotički nivo organizovanja ljudi. Svestan nekih od primedbi, Kastels je kasnije napustio određenje grada kao jedinice kolektivne potrošnje i druga strukturalistička ograničenja, iako je zadržao naglasak na determinističkom primatu kapitalističkog načina proizvodnje.

Sanders smatra da bi se urbano pitanje moglo definisati kroz tenzije koje nastaju između interesa baziranih na proizvodnji i onih na potrošnji, lokalnih i centralnih nivoa vlasti, potreba i socijalnih prava naspram profita i privatnog vlasništva.

Promenjivost balansa između tržišta i državne regulative inherentna je karaktersitika kapitalističkog društva - značajne razlike ne samo u različitim periodima razvoja kapitalizma (fodistički / postfordistički; organizovani/ dezorganizovani i sl.) već i među pojedinim zemljama.

Koncept dualističke politike u razumevanju promena savremenog grada (Saunders)

Idelano-tipski suprotstavlja interese potrošnje i proizvodnje u nekoliko dimenzija:

1. Tip politike kojom se mobilišu interesi potrošnje odnosno proizvodnje2. Oblik državne intervencije i nivo upravljanja na kome se određena politika sprovodi3. Dominatna ideologija (neoliberalna vs socijaldemokratska) i vrednosti (solidarnost,

socijalna pravda, socijalna prava) koje oblikuju odrgovarajuće politike

Tip politike kojom se mobilišu interesi potrošnje odnosno proizvodnje

1) Politika zasnovana na izbornoj demokratskoj proceduri (svet parlamenta, peticija, grupe za pritisak) usmerena prvenstveno na interese potrošnje i kvaliteta života

2) Zatvorenije sfere korporativnog posredovanja, sa ključnim interesima proizvodnje, direktno predstavljene i involvirane u kreiranje države politike

Druga dimenzija - nivo upravljanja na kome se određena politika sprovodi, sa ključnim pitanjem kako uskladiti korporativističke ekonomske strategije i pritisak građana.

Efikasan način je pomeranjem ključnih servisa za proizvodnju na više nivoe upravljanja a resurse potrošnje na niže nivoe.

27

Usled toga, korisnici državnih servisa imaju uspešnije strategije polaganja prava na određene resurse na nižim nivoima vlasti kroz neposrednije obraćanje onima ko obezbeđuje servise, te je efektivno organizovanje interesnih grupa jedino moguće na lokalnom nivou.

Logika decentralizacije socijalnih usluga proizlazi iz činjenice da država ima manje inherentne kontrole nad građanima kada im daje novac a ne specifične servise ili dobra, iako se davanja u novcu lakše centralizuju.

Menadžerska autonomija (o kojoj je Pal govorio), pak, najveća je u distribuciji servisa koji su od malog interesa za osnovne aktere u proizvodnji, i to na nivou na kome oni (menadžeri) delaju izvan dosega direktnog uticaja potrošača (dakle, ne na neposredno lokalnom nivou).

Sanders je smatrao da prostorna zajednica ne može biti teorijski predmet urbane sociologije, već da to mogu biti socijalni procesi koji su generisani različitim prostorima. Gradski prostor je dakle kontekstualna varijabla koja utiče na socijalne procese. Odsustvo teorijskog predmeta može biti problem za urbanu sociologiju, ali značaj koji prostor ima čini neosnovanim svaki neprostorni sociološki pristup.

Sevidž i Vord smatraju da poređenje Sandersovog i Kastelsovog rada ukazuje na promenu predmeta istraživanja urbane sociologije- od kolektivne ka privatizovanoj potrošnji. Osim razlika u teorijskom pristupu, Kastels nastoji da teorijski osvetli urbanu politiku u periodu relativno jake države blagostanja tokom 70-ih, dok Sanders reflektuje promene urbane politike s restrukturisanjem države blagostanja.

25.HARVIJEVO TUMAČENJE TOKOVA KAPITALA I NOVE SOCIJALNE GEOGRAFIJE

Prema njegovom mišljenju urbanizam se može javljati u različitim oblicima unutar jednog načina proizvodnje, ali u sličnim oblicima u različitim načinima proizvodnje. Zato on predlaže da se pojam način proizvodnje zameni pojmom način ekonomske integracije.

Za njega je ključni pojam ipak višak vrednosti.

Smatra da se tržište zasnia na relativnoj retkosti dobara i usluga i da su iz tog razloga lišavanje, prisvajanje i exploatacija njegova nužna obeležja.

’80 – Granice kapitala; razvija tezu da koncept rente omogućava dopunu Marksove teze o krizi prekomerne akumulacije kapitala u industrijskom sektoru (posledica ulaganja u novu tehnologiju). Usled komparativnih prednosti industrijske firme se sele u novo okruženje. Međutim, zbog mehanizma rente privremene prednosti nove lokacije nestaju zbog veće rente.

Traga se za novim područjima. Prostor postaje presudan za vitalnost kapitalizma. Kad god se promene uslovi proizvodnje i cirkulacije kapitala stvara se nova socijalna geografija. Preusmeravanjem kapitala se protivrečnosti kapitalizma samo izmeštaju.

Alternativne strategije upravljanja gradom: prema Harviju postoje 4 osnovne opcije.

28

A) Konkurencija unutar međunarodne podele rada stvara i iskorišćava određene prednosti za proizvodnju roba i usluga. Postoje različite prednosti: prirodna bogatstva, položaj, većina nastaje investiranjem u fizičku i društvenu infrastrukturu. Takođe, međunarodna konkurentnost zavisi od kvaliteta, kvantiteta i cene lokalne ponude radne snage. Veoma je isplativo investiranje u visokoobrazovan, stručan kadar koji j prilagođen novim procesima rada.

B) Gradsko područje može tećiti da poboljša svoju konkurentsku poziciju u pogledu potrošnje prostora. Kvalitet života – džentrifikacija, inovacije u kulturi, fizičko poboljšanje gradske sredine, atrakcije za potrošače, zabavni sadržaji. Grad treba da izgleda kao uzbudljivo, kreativno i bezbedno mesto za život, posetu ili zabavu. Turizam je recimo koristan za opšte unapređenje životne sredine. Festivali i kulturni događaji.

C) Borba za ključne funkcije upravljanja i kontrole krupnim finansijskim poslovima, vladom ili prikupljanjem i obradom informacija. Za to je neophodna skupa infrastruktura. Presudno je mesto u okviru svetske mreže komunikacija.

D) Konkurentska prednost u pogledu preraspodele viškova preko centralne vlade. Gradsko preduzetništvo ipak podrazumeva izvestan stepen takmičenja gradova. Male razlike između ponude radne snage, infrastrukture i resursa, državnih propisa i oporezivanja postaju veoma značajne. Zato je zadatak gradskih vlasti da privuku finansijska sredstva i potrošnju.

25A. Harvijevo tumačenje tokova kapit. i nove soc. geografi

Na Dejvida Harvija veliki uticaj imala je Lefevrova misao. Za razliku od Kastelsa koji odbacuje pojam urbaniteta kao ideološki obojen, Harvi ga, poput Lefevra, posmatra iz šire istorijske perspektive smatrajući da se dihotomija urbano-ruralno ne može poistovetiti sa dihotomijom moderno-tradicionalno, jer se gradski život tokom istorije na različite načine razlikovao od seoskog. On izražava sumnju da je pojam ''način proizvodnje'' suviše opšti za ispitivanje odnosa urbanizma i društva i predlaže pojam ''način ekonomske integracije'' u cilju konkretizacije istraživanja. Ipak, ključan pojam jeste ''višak vrednosti'' jer pojmu urbanizma daje dovoljno širok okvir zbog činjenice da su gradovi nastali koncentracijom proizvedenog viška. Harvi je smatrao i da se tržište zasniva na relativnoj retkosti dobara koja se velikim delom društveno stvara. Stoga su lišavanje, prisvajanje i eksploatacija njegova nužna obeležja. Iako je smatrao da je državna intervencija neophodna radi ublažavanja destruktivnosti, za razliku od Kastelsa, on nije posebno proučavao kolektivnu potrošnju.

U delu Granice kapitala početkom 80-ih razvija stav da koncept rente omogućava dopunu Marksove teze o krizi prekomerne akumalacije kapitala u industrijskom sektoru (kao posledice ulaganja u novu tehnologiju i rezultirajuće promene organskog sastava kapitala).

Renta - predstavlja pravo na budući prihod, zemljište ne stvara vrednost ali kao suštinski značajan faktor proizvodnje ono omogućava svom titularu da potražuje deo (viška) vrednosti od onoga ko proizvodi

Diferencijalna renta - lokacija može da smanjuje troškove i povećava dobit - što vremenom podiže vrednost lokacije odnosno utiče na porast rente. Imamo 2 tipa:

29

Prvi tip – razlika dobiti koju proizvođač može ostvariti na datoj lokaciji i dobiti koja se može ostvariti na najgoroj lokaciji

Drugi tip - razlike u nivou rente na istoj lokaciji pre i posle investicija (podižu uslove produktivnosti u odnosu na prethodno stanje)

Lociranje industrijskih firmi u novo okruženje motivisano ostvarivanjem viših profita, ali privremene lokacione prednosti (ušteda u transportnim troškovima, ceni rada i sl) uskoro nestaju zbog porasta rente (troškova nadoknade vlasnicima zemlje) odnosno porasta konkurencije na datoj lokaciji.

U vremenima krize industrijskog sektora kapital se preusmerava iz primarnog toka (industrijske proizvodnje) u sekundarni (investicije u fiksni kapital-nekretnine)6. Ipak, ova strategija ima ograničenja. Prekomerna količina fiksnog kapitala, ne odgovara potrebama budućeg rasta kapitala. Kao što kriza prvog sektora uslovljava masovno uništenje industrijskog kapitala, i u sekundarnom se obezvređuju fiksni kapital (primer su napušteni lokali i bankrot gradova). Rešenje se pokušava naći u novim područjima za investiranje što uslovljava da gradovi i druge prostorne jedinice beleže ciklične uspone i padove. Otuda geografski prostor postaje presudan za vitalnost kapitalizma. Harvi tvrdi da uvek kada se promene uslovi proizvodnje i cirkulacije kapitala (nove tehnologije, nove mogućnosti prevoza...), stvara se i nova socijalna geografija. Time se protivrečnosti kapitalizma samo izmeštaju, a ne i rešavaju. Otuda on pesimistički zaključuje da upotreba kreditnih kartica i teritorijalne ekspanzije dovode do potpunog razaranja koje se nameće kao rešenje tj. do tačke gde je samo totalna destrukcija masovnih razmera potrebna da bi se postigla potrebna devaluacija kapitala i (re)uspostavili uslovi profitabilnih investicija. Nešto pozitivnija interpretacija - iako tada dolazi do umanjenja prometne vrednosti investicija to ne mora da odgovara padu upotrebne vrednosti – to postaju jeftine premise daljeg razvoja kapitalističkih firmi (uključujući i investicije poput puteva, poslovnog prostora, mostova, itd.)

6 Primer velikog preusmeravanja kapitala na sekundarni tok - suburbanizacija u SAD nakon 1945, koju je politika države

podržala sistemom poreskih olakšica na kupovinu kuće, što je uslovilo porast tražnje za industrijskim proizvodima poput kola,

aparata za domaćinstvo i sl... - olakšano politikom države – poreske olakšice, specijalni kreditni aranžmani - omogućilo nove

investicije i pospešilo potražnju određenih industrijskih proizvoda.... fordistički model-uloga države kao kreatora tražnje da bi

se rešio problem prekomerne akumulacije industrijskom sektoru....doprinos i političkoj stabilnosti stvaranjem velikog dela

stanovništva sa kreditnim obavezama

30

Poslednjih godina Harvi se usmerava na učinak nove informacione tehnologije koja je od sredine 70-ih uslovila takvu vremensko-prostornou kompresiju da je drastično smanjila vreme cirkulacije kapitala u prostoru i omogućila njegov neprestani protok u globalnim razmerama.

Harvijev doprinos je u tome što je usmerio analitičku pažnju na vlasnike zemlje-borba nosioca upotrebne i prometne vrednosti, ukazao na potencijalno različite interese aktera koji prisvajaju značajan profit po osnovu lokacionih specifičnosti: vlasnika fabrike, bankara koji investira u nekretnine, developera koji kreira nov rezidencijalni ili komercijalni sadržaj grada (gradske vlasti)

26.POJAM GLOBALNOG GRADA I KONCEPT SVETSKIH GRADOVA

Globalni grad: Milton Fridman – veliki finansijski centar i mesto koje ujedinjuje društvena sedišta multinacionalnih kompanija. Takođe okuplja političke, ekonomske i kulturne međunarodne organizacije. Veliki je centar međunarodnog transporta. Ima više od milion stanovnika i funkcije su mu veoma diferencirane. Prema Saskiji Sasen grad je globalan ukoliko su njegove firme i banke aktivne na svetskoj sceni – Njujork, London, Tokio, HongKong.

Urbane studije su utvrdile da pod uticajem globalizacije (ekonomske, političke i kulturne) gradovi imaju sve veću važnost. Gradovi dobijaju sve veći stepen autonomije u odnosu na nacionalnu državu. Urbana sociologija zato istražuje gradove kao čvorišta tokova kapitala, rada, robe, informacija, upravljanja. Proučavanje gradova u perspektivi svetskog sistema je veoma rašireno. Do ’80ih su dominirale teorije modernizacije (isti prostorni model, utemeljen na univerzalizaciji iskustva Zapada). Svaki urbani rast koji odstupa od tog pravila smatran je nenormalnim. Zato su smišljeni pojmovi hipo i hiperurbanizacija. Marxistička teorija svetskog sistema čiji je predstavnik Manuel Kastels ukazivali su na fenomen zavisne urbanizacije. Prema Kastelsu pojam hiperurbanizacije zanemaruje osobenost konjukture zemalja u razvoju, jer je nivo urbanizacije u nerazvijenom delu sveta sistemska posledica kapitalističkog načina proizvodnje, koja dovodi do podele na gradove zemalja centra, periferije i poluperiferije.

Koncept svetskog grada pojavio se sredinom ’80 i odnosi se na proces umrežavanja gradova, mada ne isključuje principe nejednakosti i hijerarhizovanog odnosa. Prema Fridmanu kriterijumi na osnovu kojih se određuje mesto grada su: status grada kao finansijskog, prizvodnog i upravljačkog centra, koliko se sedišta transnacionalnih korporacija i međunarodnih institucija nalazi u njemu, stopa rasta poslovnih usluga u broja stanovnika. Kastels smatra da tokovi globalne ekonomije reprodukuju asimetrične odnose i nejednaku integraciju gradova u globalni sistem, tj da vode ka novoj formi reprodukcije zavisne urbanizacije u kapitalizmu. Nova međunarodna podela rada na svetskom nivou uzrokuje 3 simultana procesa: a) osnaživanje metropolske hijerarhije uz pomoć postojećih uporišnih centara b) opadanje starih industrijskih regiona koji se nisu uspešno uklopili u postindustrijsku ekonomiju i c) pojava novih regiona kao dinaičkih ekonomskih centara (azijski Pacifik). Saskija Sasen smatra da nastaje transnacionalni urbani sistem u kom vodeću ulogu imaju globalni gradovi. Prema njenom mišljenu koncentracija produkcionih servisa i infrastrukture stvara sposobnost za globalnu kontrolu. Tako su određeni gradovi centri moći multinacionalnog kapitala. Položaj globalnih gradova počiva na industrijskoj ekonomiji koja nije nužno jednonacionalna, pa na taj način zadobijaju samostalnost u odnosu na ekonomsku politiku nacionalne države. Da li gradovi manje razvijenih zemalja mogu zauzeti znatno viši položaj u

31

svetskoj hijerarhiji gradova nego država u kojoj se nalaze na listi nacionalnih ekonomija? Beograd? Gradovi 3.sveta – veliki, ali ne i moćni (Cairo) + klonirani i haotični gradovi.

Informacioni grad: nastaje usled razvoja tercijarnih i kvartarnih aktivnosti. To je prema Kastelsu i Basanu urbani izraz aktuelnog informacionog društva, kao što je industrijski grad bio prostorna projekcija industrijskog društva. Informacioni grad je primarno mesto upravljanja, finansijske aktivnosti, istraživanja, visokog obrazovanja, grad intenzivnih kontakta. Globalni grad mora da: a) okuplja internacionalne, nacionalne i regionalne organizacije sposobne da donose značajne odluike političkog, diplomatskog, pravnog, ekonomskog, vojnog karaktera b) da raspolaže mogućnostima direktnog kontakta sa organizacijama takve vrste i adekvatnom infrastrukturom c) da nudi visok nivo pristupačnosti drugim komandnim centrima u svetu d) da raspolaže sopstvenom strukturom, razvoj poslova etc. Odvajanje od države i formiranje svetske armature metropola.

Kastels prihvata koncept globalnog grada za najveće gradove najrazvijenijih zemalja, ali prema njegovom mišjenju oni postaju informatički. Informatički grad je urbani izraz informatičkog društva.

Manuel Kastels: u gradovima na Zapadu se odvijaju fundamentalne transformacije: pojava tehnološke revolucije, informaciona tehnologija, nastanak globalne ekonomije, tranzicija ka informacionom društvu, koje potiskuje industrijsko društvo kao okvir socijalnih institucija. Dezindustrijalizacija Njujorka i Londona, industralizacija azijskog Pacifika (kapitalističko restruktuiranje), porast neformalne ekonomije i urbanog dualizma. Kastels analizira urbane trendove koji su u osnovi tekuće transformacije evropskih gradova. Manuel Kastels u svom radu polazi od tvrdnje da su gradovi socijalno određeni ne samo svojim oblikom, već i procesima koji se u njima odvijaju. Među pomenutim trendovima od presudnog značaja je tehnološka revolucija čiji su efekti totalni, tačnije koja transformiše sve bitne aspekte stvarnosti, od proizvodnje i potrošnje do obrazovanja. Tehnološka revolucija, koja je nastupila 1970-ih godina, predstavlja osnov svih drugih strukturnih transformacija koje determinišu promene gradova. Zahvaljuci njoj došlo je do nastanka informacionog društva. Sledeći važan strukturni trend jeste formiranje globalne ekonomije – tj. ekonomije koja ‘funkcioniše kao celina u realnom vremenu i na planetarnom nivou’. Ideja evropske integracije jeste posledanji strukturni trend karakterističan za sadašnjicu. Ovi strukturni trendovi pretvorili su određene velike gradove, među kojima se London posebno izdvaja, u uporišne tačke nove globalne ekonomije. Kako Kastels kaže: ‘Najveći gradovi u čitavoj Evropi zapravo čine nervnu strukturu i ekonomskog i političkog sistema kontinenta. Što više slabi uloga nacionalnih država, gradovi se sve više pojavljuju kao vodeće snage u stvaranju novog evropskog društva’. Njujork, London i Tokio predstavljaju poslovne centre globalne ekonomije (specijalizovane usluge i finansije). U njima je skocentrisana glavnina nove menadžersko-tehnokratsko-političke elite, tu se vrši najveći deo procesiranja informacija i stvaraju se ekskluzivna rezidencijalna područja. Ova nova, ‘bela’, visokostručna elita kosmopolitska je u svojoj suštini. To u stvari znači da je svakodnevno u kontaktu sa različitim delovima sveta u poslovnom, ali i kulturnom i društvenom smislu.

Sa druge strane, upravo su ovi gradovi apsorbovali najveći broj imigranata iz Trećeg sveta. Imigranti dolaze u London iz najrazličitijih kulturnih miljea i većinom bez potrebnih radnih kvalifikacija i stručnih znanja. Populacije pridošlica su uglavnom mlade, uspevaju da pronađu manje vredne poslove i samim tim stanuju u lošijim delovima grada. Sve ovo se reflektuje na

32

njihovo zdravstveno stanje, stanovanje, ishranu, opšti kvalitet života, ali i na šanse njihove dece kojoj su mnogi sadržaji koje grad poput Londona nudi, a posebno dobro škole, nedostupni. Tako se dolazi u situaciju u kojoj su dva krajnja segmenta građanstva suprotstavljena jedan drugom u pogledu materijalnog položaja, ali i obrazovanja, starosti, religijske pripadnosti i etniciteta. Prema Kastelsovom mišljenju, to je suštinski dualizam savremenosti.

Saskija Sasen: 2 glavna transnacionalna aktera: globalni kapital i nova iseljenička radna snaga. Vodeći sektori kapitala su globalno organizovani, pa tako i funkcionišu. Uspon subnacionalnih jedinica (globalni gradovi). Globalni gradovi su centri servisiranja i finansiranja internacionalne trgovine, investicija i kontrolnih funkcija. Informaciona tehnologija je faktor koji tome doprinosi. Nova urbana ekonomija pokreće novu dinamiku nejednakosti. Globalna ekonomija materijalizuje se mrežom strateških mesta svetskih razmera, nova ekonomska geografija centralnosti. Radzvajaju se od regiona, pa čak i od država. Investicije odlaze u centralna područja globalnih gradova. Nova geografija centralnosti je transnacionalna i funkcioniše posredstvom elektronskog prostora. Deregulacija;

26A. Pojam globalnog grada i koncept svetskih gradova

Teorije globalnog grada i svetskog grada, se uopšteno usmeravaju na Zapad pa se i njihovo shvatanje urbaniteta zasniva na iskustvu male grupe, uglavnom zapadnih gradova. Gradovi koji se nalaze izvan Zapada procenjuju se u odnosu na unapred određene standarde. To je pogled odozgo.

Koncept svetskih gradova sugeriše veći stepen međuzavisnosti gradova u raznim delovima sveta po principu horizontalnog umrežavanja, s tim što principi nejednakosti i hijerarhijskog odnosa među njima nisu isključeni.

Svetski gradovi spajaju regionalne, nacionalne i internacionalne ekonomije u globalnu ekonomiju.

Svetski gradovi se mogu poređati po hijerarhiji u skladu sa ekonomskom moći kojom raspolažu. Međusobna konkurencija i spoljašnje okolnosti oblikuju njihovu poziciju na lestvici.

Populacije koje su isključene iz područja svetskih gradova i globalnog kapitalizma su “ekonomski irelevantne”. Ovaj koncept blisko je povezan sa teorijom svetskog sistema, samo što je kategorizacija zemalja na centar, periferiju i poluperiferiju u ovom slučaju preneta na analizu gradova. Takođe, na ovaj koncept značajno je uticala studija Saskije Sasen koja je ponudila termin ''globalni gradovi'' kojim nastoji da obuhvati ključne karakteristike savremene faze svetske ekonomije: globalno organizovanje i sve transnacionalniju strukturu ključnih elemenata globalne ekonomije. ''Globalni gradovi su centri servisiranja i finansiranja internacionalne trgovine, investicija i kontrolnih funkcija''.

Intenzitet interakcija između ovih gradova i ostvareni obim razmene su u porastu naročito putem finansijskih tržišta, trgovine uslugama i investicija. Istovremeno povećavaju se nejednakosti u koncentraciji strateških resursa između ovih i drugih gradova u zemljama na čijim se teritorijama nalaze.

33

Prema Saskiji Sasen, ključni momenti savremene ekonomije su karakteristični po tome što su locirani u više zemalja pa su u tom pogledu transnacionalni. Stoga, to ukazuje na nastanak, makar u začetku, transnacionalnog urbanog sistema.

Paralelno sa ovim procesima, postoji ogromna teritorija koja postaje sve više periferna, sve više isključena iz glavnih ekonomskih procesa- propadanje nekada važnih industrijskih i lučkih gradova.

Ono što je takođe značajno jeste da se i unutar globalnih gradova uočava nova geografija centralnosti i marginalnosti. Velike investicije u nekretnine i telekomunikacije odlaze u centralna područja globalnih gradova, dok su gradska područja s niskim dohotkom lišena resursa. Raste jaz u visini prihoda između visoko obrazovanih i niže obrazovanih čak i kada rade u istim sektorima ekonomije. Finansijski sektori ostvaruju superprofite, dok industrijski jedva preživljavaju....Na kraju kaže da su ovi trendovi prisutni u većem broju velikih gradova nekih od zemalja u razvoju koje su integrisane u globalnu ekonomiju.

27.. Razlike u konceptima globalnog i informatičkog grada7

Kastels šire od globalnog grada određuje koncept informatičkog grada i kaže da je to je urbani izraz cele matrice determinanti informatičkog društva (kao što je i industrijski grad izraz ind. društva)8. Na taj način Kastels postavlja značaj tehnoloških promena u širi kontekst socioprostornih struktura (tehnološka revolucija omogućava suštinski novu strukturnu komponentu društva). Globalna ekonomija reprodukuje nejednaku integraciju gradova u globalni sistem, tj. vodi ka novoj formi reprodukcije zavisne urbanizacije u kapitalizmu. Nova internacionalna podela rada koja nastaje u informatičkom društvu vodi na svetskom nivou ka 3 stimulativna procesa:

1) Osnaživanje metropolitenske hijerarhije u čitavom svetu uz pomoć postojećih uporišnih centara;

2) Opadanje starih industrijskih regiona koji nisu bili uspešni u transformaciji ka postindustrijskoj (informacionoj) ekonomiji. To ne znači da su svi stari industrijski centri osuđeni na propast. Primeri Dortmunda i Barselone to negiraju.

3) Pojava novih regiona (Andaluzija) ili novih zemalja (poput azijskog Pacifika) kao dinamičkih ekonomskih centara, koji privlače kapital, ljude i robe stvarajući novu ekonomsku geografiju.

7 Izvucite ralike sa globalnim....ako možete...8 U informatičkom društvu izvori političko-vojne moći, ekonomske produktivnosti i kulturne hegemonije sve više zavise

od sposobnosti da se generišu, procesuiraju i skladište informacije i znanja - direktne proizvodne snage

34

U novoj ekonomiji produktivnost i konkurentnost gradova i regiona zavise od njihove sposobnosti da kombinuju informacione kapacitete, kvalitet života i povezanost u mreži glavnih metropolskih centara na svetskom nivou. Nova prostorna logika, koja je karakteristična za informatički grad, je određena dominacijom prostora tokova (roba, informacija, kapitala) pre nego dominacijom mesta. Proces usled koga prostor tokova potiskuje prostor mesta simbolizuje sve veću diferencijaciju moći i iskustva, sve veće razdvajanje značenja i funkcije.

Informatički grad je istovremeno i globalni grad jer artikuliše upravljačke funkcije globalne ekonomije u mreži centara procesiranja informacija.

Informatički grad je i dualni grad. Uzrok ove pojave je tendencija informacione tehnologije koja zanimanja generiše u skladu sa informatičkim sposobnostima različitih socijalnih grupa. Npr. angažovanje iseljenika na manje vrednim poslovima ima tu tendenciju da osnaži dualizaciju urbane socijalne strukture. Takođe sukob mlađi-stariji, po etnicitetu, obrazovanju...sve to može stvoriti talas socijalnih tenzija. Time dolazimo do dualizma našeg doba, tj. kosmopolitizam elite koja je povezana sa celim svetom nasuprot tribalizmu lokalnih zajednica. Iako obe grupe pripadaju globalnom gradu, drugi su isključeni iz kontrole tokova...Na taj način su informatički, globalni i dualan grad čvrsto povezani, čineći tako pozadinu urbanih procesa u glavnim metropolskim centrima. Osnovni problem je nedostatak komunikacije informacione elite i ostalih, kao i postojanje sve dublje krize identiteta. Odvajanje funkcija i značenja, preneto na tenziju prostora tokova i prostora mesta, moglo bi postati izvor novih urbanih kriza.

Kastels prihvata koncept globalnih gradova, ali ističe da su informatički ujedno i globalni u tom smislu što najveći gradovi najrazvijenijih zemalja postaju inf. gradovi, čime se pojačava njihov globalni značaj i upravljačka funkcija. Važno zapažanje Sasenove je da položaj globalnih gradova počiva na industrijskoj osnovi koja nije nužno nacionalna daje ovim gradovima ekonomsku samostalnost u odnosu na državu. U tom pogledu oni se razlikuju od ostalih gradova urbanog sistema zemlje na čijoj se teritoriji nalaze, jer nekada važni industrijski centri gube značaj i ekonomski propadaju i u najrazvijenijim zemljama.

28.KONCEPT OBIČNIH GRADOVA

Dženifer Robinson kritikuje pojmove globalni grad i svetski grad i predlaže upotrebu pojma običan grad. a) Svetski gradovi spajaju regionalne, nacionalne i internacionalne ekonomije u globalnu ekonomiju. Oni vrše funkciju obrazovanja globalnog ekonomskog sistema b) svetski gradovi se mogu poređati po hijerarhiji, u principu u skladu sa ekonomskom moći kojom raspolažu c) mnoge populacije su isključene iz prostora globalnog kapitalizma i iz područja svetskih gradova i ekonomski su irelevantne. Najviši svetski gradovi su globalni gradovi. Ovaj pristup je povezan sa teorijom svetskog sistema prema kojoj zemlje širom sveta zauzimaju mesto u okviru hijerarhije svetske ekonomije i napreduju po kategorijama (centar, periferija, poluperiferija). Kategorizacija država je dakle preneta na gradove. Saskija Sasen koristi termin globalni grad da bi analizirala ono što je prema njenom mišljenju posebno obeležje sadašnje faze svetske ekonomije: globalno organizovanje i sve transnacionalnija struktura ključnih

35

elemenata globalne ekonomije. Kategorija globalnog grada je bazirana na nekoliko ekonomskih aktivnosti prisutnih u nekolicini gradova. Problem sa ovom teorijom je što izbacuje iz analize većinu svetskih gradova. Saskija Sasen smatra da se funkcije upravljanja i kontrolisanja globalne ekonomije takođe odvijaju i u nekada perifernim gradovima koji koordinišu globalno investiranje, finansijske i poslovne usluge na regionalnom nivou. To je nova geografija na periferiji – Toronto, Sidnej, Majami, Meksiko Siti, Sao Paulo.

Primer Lusake (glavni grad Zambije) – nije akter važnih ekonomskih procesa, ali je i dalje nacionalno i regionalno središte, kao i značajno tržište. I oni gradovi koji su izvan mape su povezani sa globalnom ekonomijom i ona ima ogroman uticaj na njih. Iako odsutna iz globalne ekonomije, neka mesta su ključna za njeno održavanje (primer Konga i mobilne telefonije). Mnogi gradovi imaju uticaj na nacionalnom nivou, ili su pokrajinski centri, simbolička ili politička središta. Globalizacija je proces koji utiče na sve gradove, ne samo one na vrhu globalne hijerarhije. Globalna ekonomija, koja je postavljena kao osnov za određivanje mesta grada u hijerarhiji, je u stvari samo jedan od oblika globalne i transnacionalne ekonomske povezanosti. Kriterijumi mogu biti i drugačiji. Teorija globalnog grada generalizuje uspešna mesta gradskog života s krupnim finansijskim obrtom i korporacijama

Konvergencija – 1880-1930; Divergencija – 1940-1970 (Dik i Rimer)

Obični gradovi –raznoliki, savremeni, posebni, sposobni da smisle sopstvenu budućnost i posebne oblike urbaniteta. Globalni grad kao koncept postaje regulativna fikcija, opšta težnja.

28A. Koncept običnih gradova

Umesto pojmova globalni i svetski grad, Robinsonova predlaže upotrebu pojma običan grad. Ako se globalni grad postavi kao cilj, to može lako predstavljati propast za većinu gradova. Obični gradovi shvataju se kao raznoliki, kreativni, savremeni i osobeni, s mogućnošću da osmisle svoju sopstvenu budućnost i karakteristične oblike urbaniteta. Kategorizacija gradova i podela oblasti urbanih studija imale su priličan uticaj na način shvatanja svih gradova sveta i doprinele su da se ograniči delokrug imaginacije u odnosu na moguću budućnost gradova. Ovo važi i za one gradove koji su označeni kao globalni i za one koji su van mape urbanih proučavanja.

Smatra se da su najveći svetski gradovi globalni gradovi. Ovaj pristup je povezan sa teorijom svetskog sistema prema kojoj zemlje širom sveta zauzimaju mesto u okviru hijerarhije svetske ekonomije i napreduju po kategorijama (centar, periferija, poluperiferija). Kategorizacija država je dakle preneta na gradove. Međutim, moguće je da bi i ti gradovi, navodno na vrhu globalne hijerarhije, takođe imali koristi da su ih zamišljali kao obične. Višestrukost ekonomskih, društvenih i kulturnih mreža, koje čine ove gradove, mogla bi se iskoristiti da se osmisle mogući putevi unapređenja uslova života i ekonomskog rasta u celom gradu.

***

36

Sasen koristi termin globalni grad da bi analizirala ono što je prema njenom mišljenju posebno obeležje sadašnje faze svetske ekonomije: globalno organizovanje i sve transnacionalnija struktura ključnih elemenata globalne ekonomije. Kategorija globalnog grada je bazirana na nekoliko ekonomskih aktivnosti prisutnih u nekolicini gradova. Problem sa ovom teorijom je što izbacuje iz analize većinu svetskih gradova. Saskija Sasen smatra da se funkcije upravljanja i kontrolisanja globalne ekonomije takođe odvijaju i u nekada perifernim gradovima koji koordinišu globalno investiranje, finansijske i poslovne usluge na regionalnom nivou (Toronto, Sidnej, Mexico City…)

32.REGULACIONA TEORIJA I URBANA POLITIKA (Harvi, Stoker, Margit Mejer)

Neoliberalni pristup u urbanoj sociologiji – globalizacija podriva moć nacionalnih država, ali i lokalne socijalne sisteme. Odluke koje su važne za lokalno tržište se donose tako da bi zadovoljile potrebe transnacionalnih kompanija. Harvi: u postmodernom gradu je neophodno da se stvori takva poslovna klima i politika da se čine ustupci bogatim potrošačima. Regulaciona teorija ukazuje na različite načine uređenja kapitalizma. Prema ovoj teoriji održiva usklađenost proizvodnje i potrošnje nije obeležje kapitalizma, već je stvaraju socijalne i političke institucije, kulturne norme i moralni kodovi. Ova teorija potiče iz strukturalističke struje u Francuskoj i predstavlja približavanje neomarxističkog i neoveberijanskog pristupa. Margit Mejer ističe 3 značajne i međusobno povezane promene u upravljanju gradom u postfordističkom režimu: 1) zamena tradicionalne redistributivne politike zahtevom za prilagodljivom radnom snagom i redefinisanjem socijalne politike (od masovne potrpšnje ka sistemu provizije socijalne potrošnje) 2) lokalna vlast uključuje aktere iz nevladinog i privatnog sektora 3) nestanak nekada jasnih razlika između različitih oblasti politike, jer su one sve obuhvaćene strategijom ekonomskog razvoja. Ona ističe da se proces odlučivanja sve češće odvija van institucionalne strukture lokalne vlasti.

Dejvid Harvi: tranizicija od menadžerske (’60) ka preduzetničkoj lokalnoj vlasti (’70 i ’80). Moć nacionalne države slabi, pa je akcenat na lokalnom delovanju, tako da investiranje u stvari jeste oblik pregovora između međunarodnog finansijskog kapitala i lokalnih vlasti. Transformisanje gradske vlasti je imalo suštinske makroekonomske uzroke i implikacije. U središtu novog preduzetništva je a)partnerstvo javnog i privatnog b) ovo partnerstvo je preduzetničko jer je proračunato u osmišljavanju i izvršenju tj nije u pitanju racionalno isplaniran i koordinisan razvoj c) preduzetništvo se usmerava na političku ekonomiju mesta, a ne teritorije. Pod teritorijom se podrazumevaju ekonomski projekti usmereni ka poboljšanju uslova života ili rada u okviru određene upravne oblasti, dok mesta imaju samo lokalni značaj, ne utiču na primer na život celog grada.

Tipično novo gradsko preduzetništvo počina na partnerstvu javnog i privatnog usredsređujući se na svoj neposredni politički i ekonomski cilj – investiranje i privredni razvoj koji špekuliše izgradnjom mesta, umesto da poboljša životne uslove na određenoj teritoriji.

Alternativne strategije upravljanja gradom: prema Harviju postoje 4 osnovne opcije.

A) Konkurencija unutar međunarodne podele rada stvara i iskorišćava određene prednosti za proizvodnju roba i usluga. Postoje različite prednosti: prirodna bogatstva, položaj, većina nastaje investiranjem u fizičku i društvenu infrastrukturu. Takođe, međunarodna konkurentnost

37

zavisi od kvaliteta, kvantiteta i cene lokalne ponude radne snage. Veoma je isplativo investiranje u visokoobrazovan, stručan kadar koji j prilagođen novim procesima rada.

B) Gradsko područje može tećiti da poboljša svoju konkurentsku poziciju u pogledu potrošnje prostora. Kvalitet života – džentrifikacija, inovacije u kulturi, fizičko poboljšanje gradske sredine, atrakcije za potrošače, zabavni sadržaji. Grad treba da izgleda kao uzbudljivo, kreativno i bezbedno mesto za život, posetu ili zabavu. Turizam je recimo koristan za opšte unapređenje životne sredine. Festivali i kulturni događaji.

C) Borba za ključne funkcije upravljanja i kontrole krupnim finansijskim poslovima, vladom ili prikupljanjem i obradom informacija. Za to je neophodna skupa infrastruktura. Presudno je mesto u okviru svetske mreže komunikacija.

D) Konkurentska prednost u pogledu preraspodele viškova preko centralne vlade. Gradsko preduzetništvo ipak podrazumeva izvestan stepen takmičenja gradova. Male razlike između ponude radne snage, infrastrukture i resursa, državnih propisa i oporezivanja postaju veoma značajne. Zato je zadatak gradskih vlasti da privuku finansijska sredstva i potrošnju.

Geri Stoker: razrađuje regulacionu teoriju kroz koncept urbanog režima. Režim je nezvanična, a ipak relativno postojana grupa sa pristupom institucionalnim resursima, koji joj omogućavaju kontinuiranu ulogu u upravnom odlučivanju. Režim se formira kao nezvanični temelj koordinisanja, ne funkcioniše na osnovu zvanične hijerarhije. Saradnja se ostvaruje na osnovu solidarnosti, lojalnosti, poverenja i uzajamne podrške. Moć se stvara okupljanjem aktera koji sarađuju. Da bi akteri bili delotvorni u režimu oni moraju a) imati strateško poznavanje društvenih transakcija i mogućnost delanja na osnovu tog znanja i b) kontrolu sredstava. Najčešći kjlučni učesnici su izabrani politički funkcioneri i poslovni krugovi.

32A. Regulaciona teorija i urbana politika

Regulaciona teorija postulira postojanje različitih načina na koje je kapitalizam regulisan. Održiva kompatibilnost proizvodnje i potrošnje generisana je kroz socijalne i političke institucije, kulturne norme, čak i moralne kodove koji mogu produkovati takav efekat. Kada se to dogodi oni čine režim regulacije. Reg. teorija potiče iz strukturalističke struje marksizma kao pokušaj ublažavanja rigidnosti ekonomskog determinizma, što rezultira približavanju neoveberijanskom pristupu.

Primena regulacione teorije najzastupljenija je u istraživanjima novih izazova lokalne/ gradske vlasti. Majer ističe tri značajne i međusobno povezane promene u upravljanju gradom u postfordističkom režimu9. Prva je da su tradicionalne redistributivne politike zamenjene politikom tržišta rada, dizajniranim da promoviše fleksibilnost radne snage, a da se principi socijalne politike redefinišu od univerzalnih normi masovne potrošnje ka fragmentovanom

9 Fordistički režim-karakteristike (vidi power point)a) proizvodnja standardizovanih robab) ekonomija obimac) masovna potrošnjad) jaka socijalna država i značajna kolektivna potrošnja

38

sistemu provizije socijalne potrošnje, sa značajnim naglaskom na formama samopomoći. Druga promena je da lokalna vlast u svoje aktivnosti uključuje i druge aktere iz nevladinog i privatnog sektora, a treća proizilazi iz prve dve, i tiče se nestajanja tradicionalno jasnih razlika između socijalne i ekonomske politike.

Preduzetnički grad- proaktivna promocija lokalnog ekonomskog razvoja od strane lokalne vlasti u savezništvu sa drugim agentima privatnog sektora.

Harvi priča o tranziciji od menadžerske ka preduzetničkoj lokalnoj vlasti, koja radi na iznalaženju novih formi kompetitivnog kapitalizma. U iskustvu gradova razvijenog sveta primetan je pomak od tradicionalnih mera ka subvencijama koje se usmeravaju u većoj meri na inovativne kapacitete lokalne industrije, na istraživanja, kao i na poslovne projekte. Zemljište grada više se ne nudi kao subvencija već se stratečki razvija sa značajnim fokusom na potencijalne domaće resurse. Redefinisanje gradskog imidža postaje primarni zadatak, obeležen brisanjem svih potencijalno negativnih elemenata njegove ikonografije (fizičkog propadanja, militantnosti industrijskog grada). Sve to vodi ka umanjenju tradicionalno jasnih razlika između različitih oblasti politike (ekonom, socijalne, ekološke, kulturne).

Promocija partnerstva javnog i privatnog sektora zahteva novi sistem pregovaranja i koordinisanja različitih interesa. Majer ističe da se proces odlučivanja sve više događa van tradicionalne institucionalne strukture lokalne vlasti, a da na upravljanje gradom sve veći uticaj imaju različiti akteri (predstavnici transnac. kapitala, poslovne asocijacije, lokalna preduzeća, banke, sindikati, univerziteti...)

Mišel Basan navodi četiri tipa aktera bitnih za urbanu politiku, ne ograničavajući prostorni nivo i opseg njihovog delanja:

1) političari— određuju strateške ciljeve urbanog razvoja težeći optimalnoj ravnoteži između preduzetničkih ciljeva ekonomskog rasta i opštijih ciljeva društvenog razvoja,

2) ekonomski akteri—primarno iz privatnog sektora, zahtevaju odgovarajuće urbane resurse za obavljanje svojih aktivnosti;

3) stručnjaci — operacionalizuju strategije urbanog razvoja kroz prakse urbanog planiranja imajući u vidu potrebe svih aktera urbanog razvoja;

4) građani—kao multifunkcionalni korisnici grada

Geri Stoker ponudio je razradu pristupa regulacione teorije urbanom pitanju i koncepta urbanog režima koji je iz toga ishodio. Primena regulacione teorije u istraživanju urbane politike pružila je mogućnosti razumevanja različitih odgovora na urbane promene pod uticajem globalne ekonomije, a Stoker posebno naglašava da je koncept urbanog režima izazov ekonomskom determinizmu.

39

33.KONCEPT URBANOG REŽIMA

Teorija režima ima veliki značaj za proučavanje urbane politike od ’80ih godina. Ova teorija daje novi pojmovni okvir. Ona nastoji da obuhvat mnoštvo reakcija na urbane promene i stavlja naglasak na međusobnu zavisnost državnih i nedržavnih aktera, usredsređujući se na pitanje saradnje i koordinacije. U svim razvijenim kapitalističkim zemljama je uočeno da neophodna saradnja javnog i privatnog sektora. Teorija režima omogućuje nov način razmatranja pitanja moći. Moć – omogućava određenim krugovima da udruže svoje sposobnosti da bi ostvarili zajedničke ciljeve.

Osnovno mesto u konceptu urbanog režima ima složenost. Različite institucije i akteri se nalaze u složenoj mreži uzajamne zavisnosti. Ovakav tip društva nije pogodan da se uspostavi neposredna i snažna kontrola nad njim, moguće je vladati samo određenim aspektima ili segmentima društva. Složenost i fragmentiranost ograničavaju moć države kao aktera vlasti ili kontrole. Zato vlade moraju udružiti svoje sposobnosti sa sposobnostima različitih nevladinih aktera kako bi bile delotvorne. Režim je nezvanična, a ipak relativno postojana grupa sa pristupom institucionalnim resursima, koji joj omogućavaju kontinuiranu ulogu u upravnom odlučivanju. Režim se formira kao nezvanični temelj koordinisanja, ne funkcioniše na osnovu zvanične hijerarhije. Saradnja se ostvaruje na osnovu solidarnosti, lojalnosti, poverenja i uzajamne podrške. Moć se stvara okupljanjem aktera koji sarađuju. Da bi akteri bili delotvorni u režimu oni moraju a) imati strateško poznavanje društvenih transakcija i mogućnost delanja na osnovu tog znanja i b) kontrolu sredstava. Najčešći kjlučni učesnici su izabrani politički funkcioneri i poslovni krugovi.

Teorija režima se bavi procesom posredovanja između vlade i interesnih grupa. Ključna pokretačka sila je unutrašnja politika formiranja koalicija. Svi režimi moraju da razviju strategije manipulisanja širim političkim okruženjem. Gvozdeni zakon: da bi vladajuća koalicija bila održiva, ona mora biti u stanju da mobiliše resurse koji su proporcionalni njenom političkom programu. Stoun je u američkim gradovima uočio 4 tipa režima: a) režimi koji st za održavanje postojećeg stanja b)režimi koji se zalažu za razvoj c) progresivni režimi srednje klase d) režimi koji se bore za poboljšanje uslova života niže klase. Teorija režima se dakle može odrediti kao model izbora političkih smernica u urbanoj sredini. Prema Stounu teorija režima zastupa mišljenje da državnu politiku oblikuju 3 faktora: a) sastav vladajuće koalicije u zajednici b) priroda odnosa između pripadnika vladajuće koalicije i c) resursi kojima članovi doprinose vladajućoj koaliciji.

Kritike: postoje najmanje 4 oblika moći: a) sistemska – njom raspolažu određene grupe zbog svog položaja u društveno-ekonomskoj strukturi b) moć vladanja ili društvene kontrole – podrazumeva aktivno mobilisanje resursa da bi se ostvarila dominacija nad drugim interesnim grupama c) koaliciona moć – podrazumeva aktere koji se dogovaraju na osnovu svojih posebnih autonomnih temelja moći d) moć brzog delanja ili moć društvene proizvodnje – presudna za teoriju režima, ona je rezultat sposobnosti određene grupe da reši probleme kolektivnog delanja i da osmisli strukturu koja može obavljati neophodne dužnosti. Da bi se postigli rezultati neophodna je sposobnost kolektivnog delovanja. Režime je neophodno postaviti u kontext, kao i objasniti kontinuitet i promenu režima.

33A. Koncept urbanog režima Režim se definiše kao neformalna, ali stabilna koalicija kojoj pristup institucionalnim resursima omogućava značajnu ulogu u donošenju uloga. Njeni članovi

40

imaju komandne moći, ali funkcioniše zahvaljujući svesti o nužnosti saradnje i međusobne zavisnosti. Okreće se od uskog fokusa na moć kao na pitanje socijalne kontrole ka razumevanju moći ispoljene kroz socijalnu produkciju. Dolazi do promene fokusa sa pitanja dominacije ko vlada?, na pitanje sposobnosti kolektivne akcije i ostvarivanja ciljeva.

Da bi nam neki akteri bili efikasni partneri urbanog režima, moraju posedovati strateško značenje o socijalnim transakcijama tj sposobnost delanja na bazi tog znanja i kontrolu resursa koja ih čini atraktivnim koalicionim partnerom. Dva ključna partnera su predstavnici lokalne vlasti i biznisa, ali se po potrebi uključuju i nosioci drugih interesa u lokalnoj zajednici- manjine, organizovani rad... Ako je sposobnost upravljanja postignuta, moć se može uspešno praktikovati bez obzira da li postoji masovna politička podrška političkim inicijativama ili ne. Građani se takođe mogu uključiti kada interesi projekta to nalažu.

4 tipa režima:

1. Režim održavanja postojećeg stanja,

2. Razvojni režim

3. Progresivni režim sr klase (briga o zaštiti sredine),

4. Režimi koji se bore za poboljšanje uslova života niže klase

Urbana kriza je posledica neminovnog razvoja i sa njom se svi akteri podjednako suočavaju i prilagođavaju razvojem svog dr kapitala.

Kritika

Evr autori- reflektuje američki neoliberalizam i zapostavlja razlike urbanih politika zavisno od pojedinih tipova država blagostanja.

Postoji problem da se uspešno povežu lokalni i viši nivo moći i uticaj na lokalne aktere. U određenim oblastima neke političke ideje postaju toliko dominantne da urbani režimi bivaju potpuno određeni uticajem nacionalnih aktera.

34. Demokratski-akcioni potencijal lokalne vlasti u kontekstu globalizacije

Globalizacija nije nov proces, ali novinu predstavlja promena značaja i uloge nacionalnih i lokalnih institucionalnih nivoa društvene organizacije, što je značajno za proučavanje gradova. Bitni elementi globalizacije (Markuze) su kvalitativni skok u infornacionoj i transportnoj tehnologiji, porast koncentracije ekonomske moći privatnog kapitala na svim nivoima, opadanje nivoa javne kontrole nad ekonomskim aktivnostima privatnog kapitala.

Na nivou posmatranja gradova kao socijalnih aktera, povećana mobilnost kapitala i proces globalizacije imaju višestruke posledice. Odnos globalnog i lokalnog sa stanovišta moći je

41

asimetričan, a uloga lokalnog nivoa u datim odnosima u značajnoj meri je svedena na reaktivu. S jedne strane, povećana je konkurentnost između gradova u privlačenju nacionalnog i internacionalnog kapitala, što lokalalna vlast postiže politikom snižavanja poreza i preusmeravanjem budžetskih ulaganja u infrastrukturne pretpostavke uspešnog poslovanja kapitala na svojoj teritoriji. S druge strane, to ima direktne posledice na smanjenje raspoloživih budžetskih sredstava koja omogućuju adekvatnu kontrolu i amortizaciju socijalnih posledica ekonomskog restruktuiranja. Stvara se podela između interesa lokalnog stanovništva i lokalnog kapitala, s jedne strane, i kreatora urbane politike grada, s druge, tj dok prvi očekuju adekvatne gradske usluge, interes drugih okrenut je privlačenju različitih korisnika grada.

Restruktuiranje programa države blagostanja u oblasti urbane i stambene politike obeležio je proces decentralizacije tj jačanja kompetencije lokalnih nivoa vlasti upravo da bi se nivo odlučivanja o potrebnim resursima približio realnim korisnicima. Restruktuiranje ekonomije i proces globalizacije uslovio je značajne razlike u potencijalu razvoja pojedinih gradova. Nekadašnji centri ind proizvodnje suačavaju se sa problemom stagnacije i nezaposlenosti, dok gradovi čije infrastrukturne pretpostavke omogućuju razvoj servisnih delatnosti beleže izrazit ekonomski rast. Takođe, gradovi koji su snažnije izloženi uplivu globalnog kapitala postaju ekonomski centri u velikoj meri nezavisni od ekonomske politike nacionalnih država.

Sve u svemu, urbanizam i država nastavljaju da budu tesno povezani sa socio-prostornim procesom, i neosporno je da je grad kao društveni podsistem sa razvojem servisne ekonomije dobio na značaju u nacionalnim i internacionalnim okvirima.

Kada je u pitanju proces globalizacije, pristalice ekološke tradicije vide u tehnološkim inovacijama glavne uzročnike stvaranja novih prostornih formi, tzv globalnih gradova, koji postaju centri finansijske i korporacijske moći u svetskim razmerama. Neki autori izbegavaju upotrebu pojma globalni grad, dok neomarksisti insistiraju na odsustvu kvalitativnih prostornih promena na šta se ukazuje upotrebom pojma globalni gradovi, jer im je u osnovi isti princip kapitalističkog načina proizvodnje.

35.URBANI SOCIJALNI POKRETI

Urbani socijalni pokreti se pojavljuju ’60ih i tokom ’70ih doživljavaju kvantitativni i kvalitativni razvoj. Ova pojava obeležava razdvajanje političke države od civilnog društva. Urbani socijalni pokreti i borbe se razvijaju pod dvostrukim uticajem: a) globalni društveno-istorijski kontext – revolucija u Kini, proleće 1968. u Francuskoj i studentski protest, invazija na Čehoslovačku, svetska kriza od 1972. do 1974. b) konkretna društveno-ekonomska, politička i kulturna situacija u datoj zemlji: kvalitet građanskog svakodnevnog života, stepen i oblici stambeno-komunalne krize, neuspeh reformi u zdravstvu i obrazovanju, kriza tradicionalnih institucija, tj kao što kaže Vukašin Pavlović prelaz iz prosperitetne u kriznu fazu. Osnovna pretpostavka za pojavu pokreta je politički pluralizam. V. Pavlović tvrdi da su novi društveni pokreti jedan od najširih i najznačajnijih oblika društvene participacije i društvenog angažovanja u razvijenim zapadnim društvima.

42

Osobine (Feher i Helerova): transfunkcionalnost, javni karakter (javni ciljevi i strategije), ne teže za dominacijom nad celom ličnošću sledbenika, pokreti se organizuju oko jednog ili malog broja pitanja, prvenstveno društveni a ne politički karakter, disfunkcionalnost, krucijalni društveni ćinilac za samoodređivanje građanskog društva.

Specifičnost urbanih socijalnih pokreta u odnosu na nove društvene pokrete (mirovni, feministički, ekološki) – urbani socijalni pokreti borbe se mogu odrediti kao sukobi koji unutar industrijalizovanih i urbanizovanih društava suprotstavljaju interese vladajućih klasa i korisnika s globalne tačke gledišta prava na grad. To su dakle pokreti i borbe koji se odnose na grad – stanovanje, prevoz, kolektivna oprema raznih vrsta, okolinu, odnose se na urbano plairanje, urbanu politiku i urbani način života. Kastels proučava urbane pokrete kao specifične oblike društvenih sukoba i društvenog delovanja. Grad je za njega jedinica reprodukcije radne snage, odnosno svakodnevnog života i razlikuje 2 tipa procesa reprodukcije radne snage: kolektivnu potrošnju i individualnu potrošnju. Kolektivna potrošnja se održava posredstvom državnog aparata, kolektivna dobra nemaju tržišnu cenu. Urbani pokreti su vezani za pitanja potrošnje, komunikacije i moći. Oni su višeklasni, lokalno i teritorijalno određeni i usredsređeni na kolektivnu potrošnju, kulturni identitet i političko samoupravljanje. U analizi urbanih pokreta treba voditi računa o cilju, unutrašnjoj strukturi, strukturalnim interesima suprotstavljenim pokretu, posledicama pokreta po urbanu strukturu. Edi Šerki i Dominik Mel su uočili da se urbani pokreti i borbe koncentrišu oko 3 osnovna interesa. To su: a) potrošnja b) direktan uticaj na opštinske vlasti c) odbrana uslova života i kupovne moći.

35A. Urbani socijalni pokreti (usp)

1. UVOD

Kada se govori o usp neophodno je ukazati :

- na njihove specifičnosti u odnosu na nove društv pokrete (mirovne, ekološke, feminističke)

- na ciljeve u.s.p, aktere

- kako se odnose prema radničkom, studentskom i sindikalnom pokretu

- kako se odnose prema partijama levice, desnice i prema tradicionalnom političkom aparatu (državi i lokalnoj upravi)

- kakav je stav i držanje stručnjaka (urbanista, sociologa) prema organizaciji i akterima pokreta

Cilj je da se pokaže njihova uloga u modernizaciji savr. društva u pravcu sadržajnijeg kvaliteta svakodnevnog urbanog života. Urbani socijalni pokreti i borbe se razvijaju pod dvojakim uticajem: I dolazi od globalnog društv.-istorijskog uticaja (npr svetska kriza ’30....) II uticaj vezan je za konkretnu društv., ek., političku situaciju datoj zemlji i gradu (stambena kriza, neuspeh nekih reformi...)

43

VUKAŠIN PAVLOVIĆ je u pravu kada kaže da je prelaz iz prosperitetne u kriznu fazu povoljno socijalno tle za afirmaciju novih društvenih pokreta. Oni se i pojavljuju i u modernim zap. zemljama što ukazuje da su demokratski organizovana i otvorena društva mnogo pogodnija za društv pokrete od diktatorskih. Pojava društv. pokreta obeležava dovršenje procesa razdvajanja političke države od civilnog društva i, istovremeno, uspostavljanje mosta među njima. Državno partijski monopol vlasti je u socijalističkim zemljama isključivao postojanje društv. pokreta. Postavlja se pitanje čenu pokreti u otvorenom društvu. Pojedinci nezadovoljni nekim državnim institucijama i administracijom stvaraju nove oblike društvenog, političkog i kulturnog organizovanja. Novi društveni pokreti i borbe nastoje da budu politički autonomni, a političke stranke zavisno od konjukture, moraju sa njima da uspostavljaju nove odnose i prave kompromise. Prema Pavloviću ovi pokreti su jedni od najširih i najznačajnijih oblika društvenog angažovanja u razvijenim ind. društvima Zapada. Oni razvijaju 'opozicionu političku kulturu'.

FEHER I HELEROVA ukazuju na osobine modernih društv. pokreta:

1. transfunkcionalnost- pristalice se ne biraju na osnovu njihovih funkcija2. javni karakter ciljeva, strategija3. ne teže za dominacijom nad celom ličnošću svojih sledbenika, ali postoji solidarnost4. organizuju se oko jednog ili manjeg br. pitanja ne pretenduju na totalitet razumevanja

društva5. prvenstveno društveni, a ne neposredno politički karakter- njihov cilj je mobilisanje

građ. društva, a ne osvajanje vlasti.6. disfunkcionalnost- nestaju kad njihov problem dobije rešenje7. krucijalni su činilac za samoodređivanje građanskog društva.

ALEN TUREN- novi društv. pokreti su manje društveno-politički, a više društveno-kulturni! Govori o glavnim sociološkim školama i tako analizira koncept društvenog pokreta:

I SISTEM-

FUNKCIONALIZAM- jedinstvo sistemaSTRUKTURALNI MARKSIZAM-nejednakost

II AKTER-

NEORACIONALIZAM- strategije upravljanja promenom SOCIOLOGIJA DELOVANJA- ističe se i akter i konflikt, društveni život

analizira kroz društv pokrete. To stanovište zastupa A.T.

2. ŠTA SU U.S.P. I BORBE?

44

Učestalost i snaga novih pokreta zavisi od veličine grada i što je grad veći, raste i br. akcija građana. To su sukobi koji unutar industrijalizovanih i urbanizovanih društava suprotstavljaju interese vladajućih klasa i korisnika. To su borbe koje se odnose na grad (stanovanje, prevoz...) a ne samo na pojave koje se dešavaju u gradu. Opštije rečeno, oni se odnose na urbano planiranje, urbanu politiku i urbani način života. Neki autori tvrda da su svi moderni pokreti isti i da u u.s.p spadaju: ekološki, skvoting, kulturni pokret i dr.

KASTELS se bavio u.s.p. i kaže da su oni specifičan vid društvenih sukoba i delovanja. Po njemu, grad je jedinica reprodukcije radne snage i postoje 2 tipa procesa reprodukcije radne snage: 1. kolektivna i 2. individualna potrošnja. Kolektivna se održava pomoću državnog aparata, a ne posredstvom tržišta. Državni aparat pomaže kapitalističkom monopolu pruzimajući brigu o zdravlju, obrazovanju, stanovanju...i tako stimuliše moćne ekonomske grupacije da vode odgovarajuću urbanu politiku. Dakle, kod Kastelsa usp su vezani za potrošnju, a ne proizvodnju. To su višeklasni pokreti, ali se suprotstavljaju kapitalističkoj logici i doprinose stvaranju demokratskog puta u socijalizam. Kastels predlaže 4 plana u stalnoj interakciji o kojima treba voditi računa kada se analiziraju u.s.p:

1. cilj pokreta

2. unutrašnja struktura pokreta- interesi i akteri u u.s.p

3. strukturalni interesi suprotstavljeni pokretu- organizacioni izraz tih interesa4. posledice pokreta na urbanu strukturu

Prema ovom autoru neophodno je zajedničko delovanje usp i drugih pokreta, posebno radničkog. Subjekt mora biti pluralistički!

EDI ŠERKI I DOMINIK MEL-takođe strukturalni marksisti. U.s.p. i borbe se koncentrišu oko 3 osnovna interesa:

d) potrošnja, životni okvir- osnov za savez klasae) direktan uticaj na opštinske vlastif) potencijalno preobražavaju naš život- dovode u pitanje kapitalistički grad.

Tek kada su u.s.p. postali masovni, od 60-ih godina, osetio se njihov uticaj na urbanu politiku, njene logike i ciljeve. Ovi španci tvrde da su ovi pokreti legitimisali skup socijalnih prava: pravo na stan koji ne košta više od 10 posto mesečnih primanja, besplatno školovanje, javni prevoz...

O tome koji slojevi učestvuju u u.s.p. i borbama i koji su njihovi glavni zahtavi i koje organizacije im pomažu i kakvi su efekti može se saznati kroz njihov prikaz u pojedinim zemljama.

45

3. ISKUSTVA NEKIH ZEMALJA

BRISEL- od kraja '50-ih centar grada je ispražnjen u korist birokratskih zgrada i grad biva podvrgnut zakonima profita. Stvoreno je 50-ak komiteta za lokalne akcije, a najstariji je osnovan od strane ljudi iz narodnog kvarta Marole koji su zahtevali vraćanje organizacije rada otuđenom čoveku. Marole nije običan kvart, to je neka vrsta simbola grada, sastavljena dobrim delom i od radnika imigranata. Stanovništvo je uglavnom siromašno. Lokalne vlasti su nameravale izgradnju novog centra tu, ali je '69. formiran novi komitet i Marole je uređen prema potrebama lokalnog stanovništva. Drugi slučaj u Briselu je u kvartu žel. stanice Sever, a tu su gradske vlasti učinile da pobedi logika profita, i zavadili su članove komiteta međusobno (stare protiv mladih imigranata, Belgijce protiv stranaca...)

ITALIJA - u.s.p i borbe su ovde pod snažnim uticajem radničkog i sindikalnog pokreta, stare i nove levice. Usp u Italiji je imao više faza: 1. od ’69. do '70.usp i borbe u rukama marginalaca i ističe se skvoting, a traje dok ne stigne milicija. 2. do ’72. veliki pokret zauzimanja praznih kuća, a ističe se vanparlamentarna ekstremna levica. Zauzeti stanovi su se branili na vojni način. Komiteti posle postaju stabilne strukture i uspostavljaju odnos sa stručnjacima. 3. priključuju se radnici, službenici, porodice iz narodnih kvartova. 4. godina '73. se smatra čvornom-povezuje se pokret u fabrici sa urbanim pokretom, počinje i borba protiv povećanja cena prevoza i struje. Naređeno je da im se seče struja u zgradama, ali su se radnici elektroprivrede odbili taj zahtev i solidarisali se sa pokretom.

U.S.P. u Italiji daje podsticaj i feminističkom pokretu koji se borio za pravo razvoda braka i abortusa.

Krajem '70-ih god se javila rasprava o načinu opštinskog upravljanja, odnosno, o administrativnoj decentralizaciji. Levica namerava da u kvartovima legalizuje izbore. Javlja se problem gubitka autonomije i konfuzije između struktura urbanih pokreta i borbi, a neki su i protiv legalizacije kvartovskih komiteta.

PARIZ - '66 razmnožavaju se usp u Francuskoj. '70. počinje da deluje u.s.p u vezi sa problemom gradskog prevoza: smanjenje cena prevoza, izgradnja novih linija... '72. Studenti podstiču beskućnike na zauzimanje praznih stanova-skvoting. Dolazi do neznatnog uspeha u ovome.

U.s.p i borbe su otkrile širinu urbane krize: stambena oskudica, nehigijenska stanovanja, slabost gradskog prevoza...Nosioci pokreta su uglavnom radnici imigranti, a podržavaju ih mladi revolucionarni intelektualci da izraze neprijateljstvo prema vlasti i solidarnost sa eksploatisanim slijevima. Većina u.s.p u Parizu ima međuklasni karakter u odnosu na mesto i u potrošnji i u proizvodnji.

46

SAD- iskustvo zastupničkih i radikalnih planera je ostavilo traga na u.s.p u SAD. Sociološki, ovo je zanimljivo jer se tiče odnosa stručnjaka i siromašnih i nemoćnih. Pol Davidov je '65. formulisao osnove zastupničkog planiranja- razmatranje urbanističkih planova koji se odnose na porodice sa niskim primanjima, da se vodi računa o tim potrebama njihovim i podržavanje akcija građana. Davidov smatra da siromašni nisu nikad mogli da utiču na stanovanje. UPA- grupa planera-urbana planerska pomoć. Ova grupa pripada srednjim slojevima i mnogi bivaju optuženi za paternalizam i manipulaciju-razlike u sistemu vrednosti, klasnom poreklu, kulturi stvaraju nelagodnost kod ljudi iz kvarta. Neki kritičari smatraju da se tako potiskuje i direktna akcija korisnika. UPA tada dopunjuje svoj program: obavestiti porodice sa niskim primanjima o problemima koji ih se tiču (npr subvencije); naučiti ih da sami prave kontraplanove...UPA zapošljava tada i člana iz ovih kvartova da sarađuje sa njima. Čaldarović smatra da postoji vrednost u svemu ovome, jer postoji usmerenost na svakodnevne probleme, ali potrebno je i istaći probleme na drugim nivoima, a ne samo na nivou urbanog planiranja.

LATINSKA AMERIKA – Ovde u.s.p i borbe imaju karakter vrlo žestokih klasnih borbi-borba beskućnika za krov nad glavom stvorila je kontragradove- marginalni univerzum u latinoameričkim gradovima. Zauzimanje terena se izvodi za jednu noć, datog momenta.

PORATNA JUGOSLAVIJA- zbog političkog monopola državne partije nije moglo doći do formiranja i delovanja u.s.p. To nije značilo da su ljudi zadovoljni kvalitetom života, ni u gradu, ni na selu. Studentski pokreti, brojni štrajkovi otkrivaju nezadovoljstvo znatnog dela građana. Urbana kriza se prvenstveno ogleda u podurbanizovanosti-nedovoljan br. i nizak kvalitet sredstava za kolektivnu potrošnju (stanovanje, javni prevoz, škola, gradsko zelenilo...) i neravnomeran raspored istih. Stambena kriza se ispoljava i u kvalitativnom i u kvantitativnom vidu i u nejednakostima među društvenim slojevima.

Bespravna gradnja je kod nas masovna pojava-prvo se izgrade objekti, pa infostruktura, pa urbanistički plan. Do '89. 10-25% takvih stanova od ukupnog broja koji se tad gradio. To nije u.s.p, jer nema organizacije, ciljeva, programa. Bespravni graditelji su pretežno radnici.

Skvoting je kod nas postupak na koji se odlučuju pojedinci, izgubivši nadu da reše svoje stambeno pitanje..ništa od pokreta...

Iskustvo zastupničkog planiranja kod nas može se videti u istraživanju svakodnevnog života Roma u Surdulici i Beogradu, jer je vremenom došlo do poboljšanja uslova svakodnevnog života.

Prva iskustva ekološkog, neofeminističkog i mirovnog pokreta srećemo u Sloveniji. Kasnije je u Bg osnovano uduženje podstanara, udruženje stanarskog prava...Od '90-e uspeh na

47

lokalnim izborima zavisi od obećanja stranaka šta će tu konkretno učiniti. Ali građanski rat, izbeglice, poginuli i ranjeni zaustavili su demokratizaciju i modernizaciju društva.

g) ZAKLJUČAK Zbog značaja koji ima kvalitet života, pre svega potrošnja, a kojim upravlja država, došlo je do u.s.p. Akteri ovih pokreta nastojali su da za sve što se tiče samih korisnika ne odlučuje država bez njih. Pokazalo se da u.s.p imaju ograničeni domet, i da pre svega imaju reformski karakter. Danas se oni na zapadu više tiču ekoloških pitanja. I urbana sociologija i urbanizam nastaju kao odgovor na krizu grada, na društvenu i prostornu dezorganizaciju- cilj je da leče grad i društvo u njemu. To su deskriptivno analitičke discipline i tako svojim zapažanjima mogu da leče...

36. Koncept soc. kapitala i urbani soc. pokreti

Definicija socijalnog kapitala:

Socijalni kapital opisuje značajne društvene procese i mreže – neformalne mreže podrške, prijateljstva, susedsku saradnju, poverenje i dobrovoljne aktivnosti, ali i aspekte lokalnog razvoja zajednice, partnerstva javnog, privatnog i dobrovoljnog sektora kao i razvoja građanskog duha. Inače, ne postoji konsenzus oko krajnje definicije ovog pojma, zbog njegove krajnje neodređenosti. Tako da Vulkok razlikuje 3 vrste socijalnog kapitala: primarni (vezujući), premošćujući i povezujući. Burdije razlikuje: ekonomski, kulturni, socijalni ali i simbolički.

Definicija urbanih pokreta:

To su pokreti i borbe koje se odnose na grad, a ne samo na pojave koje se dešavaju u gradu. Urbani socijalni pokreti se odnose na stanovanje, prevoz, kolektivnu opremu svake vrste, okolinu i odbranu životnog okvira. Opštije rečeno, oni se odnose na urbano planiranje (urbanizam), na urbanu politiku ili politike, i na ono što se zove ''urbani način života'' (Više o urbanim pokretima u 26. pitanju).

Veza soc. kapitala i urbanih pokreta

I dok su 70-ih bili u sastavu širih socijalnih pokreta, današnji urbani pokreti su znatno heterogeniji i nastaju u kontekstu narušavanja socijalnih prava i promene lokalne uprave ka vidu urbanog režima. Pažnju Margit Mejer su privukli pokreti viših klasa poznatih po svojim naporima da sačuvaju privilegije i kvalitet života, koji su veoma uspešni u svojim naporima da se neželjeni sadržaji ne smeste u njihovo susedstvo ili izmeste u siromašne krajeve (NIMBY – ''ne u mom susedstvu''). Koncept socijalnog kapitala zauzima značajno mesto u istraživanjima i praksi urb.socijalnih pokreta. Mejerova smatra da se upotrebom ovog koncepta izbegavaju tradicionalni pojmovi (uoči dominacija, eksploatacija) pa se problem svodi na nezainteresovanost građana za rešavanje problema njihovih lokalnih zajednica. Autorka ukazuje kako je koncept socijalnog kapitala omogućio da se neki zahtevi nekadašnjih urbanih

48

socijalnih pokreta uključe u urbanu politiku, što ilustruje rasprostranjenošću nove terminologije: umesto siromaštva – druš. isključenost, umesto druš. jednakosti- uključenost, umesto integrisanja- dr. kohezija.

Najznačajniju ulogu u ekspanziji stanovišta društvenog kapitala širom sveta odigrala je Svetska banka.

Istraživanje grada i zajednice koje koristi pojam društvenog kapitala empirijski se bavi spektrom inicijativa i aktivnosti građana u trećem sektoru, ali se izostavljaju protivnički/opozicioni pokreti i podsticanje pokreta. Ta slaba tačka stanovišta druš. kapitala u vezi je sa ambivalentnošću protestnih krugova: predstavljaju dr. mreže koje oblikuju poverenje i saradnju ali prema spoljašnjem svetu ispoljavaju konflikt. Pokreti kao grupe postavljaju pitanje za koga je druš. kapital i koja je njegova svrha, što zastupa pogled da je društvo neutralno i bez konflikta. Ali, autorka kaže da se ipak u takav stav prema društvu, a koji je svojstven konceptu dr. kapitala, ne uklapaju svi pokreti, tj. kritikuje ovo stanovište koje posmatra društvo kao uređeno i harmonično.

Diskurs o društ. kapitalu bavi se institucionalizovanim organizacijama, utemeljenim u lokalnoj zajednici, koje su uspostavile rutinsku saradnju s lokalnom vladom i drugim nivoima upravljanja - ili finansijskim organizacijama. Pokreti nezaposlenih ili onih sa nesigurnim zaposlenjem, imigranata... svi oni ostaju van vidokruga koncepta, druš. kapitala. A upravo ovi pokreti, koji se zauzimaju za zahteve zapostavljenih i potlačenih pokazuju da u društvu nije sve tako harmonično kao što se nagoveštava.

Sa rekonstrukcijom države blagostanja dolazi do transformacije projekata i inicijativa namenjenih marginalizovanom stanovništvu, u pogledu usmerenja i načina delovanja. Primer: organizacije građana koje su usmerene na usluge, pružaju klijentima podršku u smislu snalaženja (kako izaći na kraj) a ne napredovanja (da prevaziđu položaj marginalizovanosti), što još više marginalizuje već isključeni deo stanovnika. (Doseljenike ćemo obučiti za nadničara, ali nema usmeravanje na programe dodatne obuke).

Sticaj trenutnih okolnosti (ekonomsko restrukturisanje i paralelno rekonstruisanje države) podrazumeva da je ona iznova odredila svoje dužnosti prema mnogim društvenim i eko. problemima gradova i siromašnih zajednic. Ona se ili odrekla ili prebacila na lokalni i podlokalni nivo politiku i službe, koje su pre bile centralizovane: Institucionalno reorganizovanje – sve veća uloga podnacionalnih nivoa i nedržavnih aktera; politika – akcenat na jačanje konkurencije. Pokreti koji nastaju usled ovih takmičarskih strategija sve više odražavaju razdor. Na taj način upravo nastaju pokreti, kao što je NIMBY, koji ne doprinose rešavanju problema čitave zajednice, već omogućavaju stvaranje kapitala za njihove pojedinačne članove, siromašni ostaju po strani. Primer: srednja klasa – „izbaci“ iz susedstva siromašne, koji se premeštaju u sirotinjske lokacije čiji stanovnici ne poseduju kapital kako bi pružili otpor.

49

U ugroženim područjima i problematičnim četvrtima nastanak lokalnih pokreta je od presudnog značaja za pokretanje i delovanje lokalnog samoorganizovanja. Usredsređivanje na ovu grupu stanovništva i saznanje da su oni akteri svog opstanka, ali se podstiču da rade na integrisanju u tržište radne snage, gde se primenjuju kriterijumi tržišta, umesto kriterijuma države blagostanja.

...Danas se lokalne delatnosti osmišljavaju tako da se podrede tržišnim prioritetima i podstiču nastanak konkurencije, kao što čini veći deo društvenih i političkih ciljeva...

Da bi današnji oblici lokalnog aktivizma i angažovanja građana zaista doprineli napretku demokratije, umesto novim oblicima isključivanja, treba uzeti u obzir pritisak i dejstvo koje takav kontekst vrši na njihov razvoj. Autorka, kritikuje koncept socijalnog kapitala, i njegovog zagovornika Patnama. Neposedovanje ekonomskog i kulturnog kapitala važne su odrednice beskućništva.

37.SOCIO-PROSTORNE NEJEDNAKOSTI TOKOM SOCIJALIZMA I U POST-SOCIJALISTIČKOM PERIODU

Teoretičari modernizacije su tvrdili da je ekonomski razvoj Zapada koji karakteriše proporcionalni, pozitivan odnos između indutrijalizacije i urbanizacije. Dejvis i Goulden su uveli termin hiperurbanizacija da bi opisali društva u kojima je stepen urbanizacije viši nego sto je opravdano stepenom industrijalizacije. Hipourbanizacija – oblik urbanog razvoja u državnom socijalizmu se odnosi na situaciju kada je stepen urbanizacije niži nego u zapadnim društvima na istom stupnju ekonomskog razvoja. Hipourbanizacije socijalističkih društava se objašnjava time što je primarno investirano u proizvodnu, naročito tešku industriju, uz nisak stepen potrošnje i male investicije u infrastrukturu, nizak nivo transporta, komunikacijskih veza, stambenog prostora, zdravstvene nege i obrazovanja.

Prema Oferu politika državnog socijalizma je bilo ekonomično upravljanje urbanizacijom,što znači da se maximalno investira u industriju na račun infrastrukture: a) ograničavanje sredstava za infrastrukturu i usluge po glavi stanovnika grada b) manja proporcija neproduktivnih u odnosu na produktivne radnike u gradu c) ograničavanje broja ruralnih u odnosu na urbane migrante.

Posledice hipourbanizacije: a) gradski stambeni prostor nije dovoljan za smeštaj svih zaposlenih u gradskom području b) porast broja svakodnevnih putovanja na posao iz seoskih područja c) razvijen je sistem kontrole koji je sprečavao preseljenje seoskog stanovništva u gradska područja (interni pasoš)

Mari i Selenji su identifikovali 4 zasebne faze urbanizacije u socijalističkom svetu. To su: deurbanizacija, nulti urbani rast, hipourbanizacija i intenzivna socijalistička urbanizacija (kvota zaposlenosti u industriji počinje da opada i povećava se ulaganje u infrastrukturu) izlaz iz etape prinudnog rasta VS korak ka kapitalizmu

Raspodela stambenog prostora: Selenji je identifikovao 3 osnovne kategorije gradskog stambenog prostora - a) stambeni prostor u vlasništvu države b)zadružni stambeni prosstor c) privatni stambeni prostor. Za socijalizam je karakterističan regresivni obrazac raspodele, pošto

50

oni s najvećim prihodom dobijaju najviše u pogledu subvencija, a oni sa najnižim prihodima najmanje. 3 objašnjenja: a) slučajnost b) posledica korupcije državnih službenika c) sistemski rezultat državnog socijalizma. On smatra da je reć o proizvodu državnog socijalizma suočenog sa ogromnom nestašicom, pa je pronađen kriterijum ’društvene zasluge’ za dodelu stanova. Po njemu je državni socijalizam sistem koji raspodeljuje resurse na suštinski regresivan način.

Rezidencijalni obrazac: a) u periodu državnog socijalizma postojala je rezidencijalna segregacija, ali je njen stepen bio niži nego u predsocialističkom periodu između 2 svetska rata (Prag, Pešta) b) U Pešti i Varšavi su društvene grupe sa najvišim obrazovanjem bile najizdvojenije, one sa srednjim najmanje, a zatim najmanje obrazovane takođe izdvojene c) nivoi segregacije su opali između 1970. i 1980. d) U Moskvi i Varšavi je postojao obrazac segregacije po stambenom bloku ili zgradi e) u Moskvi je postojala i segregacija po sektorima.

Sredstva za izgradnju stanova su usmeravana na ministarstva i državna preuzeća (prioritet)i na opštine, te je mesto gde će ljudi živeti i kako zavisilo od toga gde su zaposleni. Pozicija moći državnih preduzeća su neposredan uzrok segregacije (strukturna moć)

Postsocijalizam: uloga nasleđa starog sistema (matrice raspodele kapitala, modeli vrednosti, obrasci ponašanja); Niova teorija tržišne tranzicije VS Starkova teorija re-kombinovanja resursa. Prema Niovom mišljenju u tržišnoj ekonomiji birokrate imaju manje, a radnici u indistriji i poljoprivredi više moći da dodeljuju resusre i onda su im i plate srazmerno veće i imaju više prilika za društvenu pokretljivost. Osnov analize su promene prihoda u domaćinstvima i radnih mesta, i on pretpostavlja veoma nagle promene. Stark nasuprot ističe kontunitet stratifikacije i struktura moći. Do promena dolazi zbog ponovnog kombinovanja i pregrupisanja postojećih resursa. Stark smatra da će ljudi koji već poseduju ekonomski, društveni i politički kapital moći da tu prednost iskoriste u postsocijalizmu. Nove forme prikrivaju stare strukture. 1993. elite u Češkoj, Poljskoj i Mađarskoj su doživele ogroman pad, najgore je prošao politički vrh, a najbolje ekonomska i kulturna elita.

Privatizacija stambenog prostora: za vreme socijalizma tipičan obrazac nejednakosti, domaćinstva sa većim prihodima su dobijala najbolje državne stanove. Rusija VS Mađarska, Bugarska; besplatna privatizacija, otkup stanova. Stepen obrazovanja je imao neposredan uticaj na privatizaciju. Stambena privatizacija je reprodukovala status quo, tj omogućila je ljudima koji su živeli u najboljim stanovima da ih i zadrže.

37A. Socio-prostorne nejednakosti u razvijenim zemljama

Programi države blagostanja imali su veliki uticaj na oblikovanje prostorne strukture, posebno evropskih gradova. Njihova uloga je najznačajnija u oblasti stanovanja kao ključnog elementa prenosa socijalnih nejednakosti u prostorne.

Nakon II sv. rata došlo je do ekspanzije nestašice stanova, ali se pristupilo masovnom programu izgradnje stanova u državnom vlasništvu (zbog održavanja dotadašnjeg sistema i državne investicije u stanovanje bile su značajni element eko modernizacije i urbanizacije). Zamah procesa suburbanizacije u evropskim zemljama zabeležen je '60-ih kada su u kreiranju urbane i stambene politike značaj dobile stambene preferencije odnosno kvalitativna dimenzija!

51

U periodu intenzivne suburbanizacije većina pripadnika srednje klase uspela je da obezbedi sebi kvalitetno stanovanje u vlasničkom sektoru. Na taj način kao posledica nastaje filtracija stanova u javnom sektoru. Filtracija – promena socijalnog sastava korisnika određenog stambenog fonda bez promene njegovih fizičkih karaktristika, pri čemu se novi korisnici nižeg socijalnog statusa od prethodnih, koji se prostorno pomeraju u kvalitetniji sektor stanovanja. Ovaj proces socijalnog stanovanja (za najsiromašnije) je bio najizraženiji u 80-im a prati ga i politika privatizacije stanova. Privatizacija nije samo promena vlasničkog statusa, već čitav niz mera kojim se funkcionisanje javnog sektora stanovanja usmerava ka tržišnim principima, a deo odgovornosti se prenosi na privatni sektor. Privatizacija je najzastupljenija u zemljama liberalnih sistema države blagostanja (najbolji primer Engleska). Princip filtracije stambenog fonda je dominantan u stambenoj politici razvijenih zemalja, a državna intervencijau stanogradnji se okreće potrebama viših socijalnih slojeva. Sužavanje ponude u okviru javnog stanovanja predstavlja problem za neke (ali brojne) kategorije stanovništva koji nisu platežno sposobni da plate kvalitetnije i sigurnije stanove (nezaposleni, neobrazovani, samačka domaćinstva...).

Kako je proces suburbanizacije uslovio odliv viših dohodovnih grupa iz centralnog područja grada (dolazi do dekoncentracije stanovništva, jer populacioni rast suburbija prati opadanje broja stanovnika centralnih gradskih područja), proces džentrifikacije povezan je sa merama stambene politike u cilju iniciranja porasta pripadnika viših slojeva na centralnim lokacijama, s ciljem obezbeđivanja povoljne poreske osnove kao budžetskog prihoda lokalne vlasti. Džentrifikacija – promena kako fizičkih struktura stambenog fonda tako i socijalnog sastava njegovih korisnika odnosno izgradnja luksuznih stanova na lokacijama, do tada, siromašnog stanovanja, pri čemu se pređašnje stanovništvo izmešta u korist viših socijalnih grupa. Džentrifikacijom se naziva i gradnja luksuznih stanova na lokacijama koje su procesom dezindustralizacije grada napuštene izmeštanjem industrijskih postrojenja i sa njima povezanih funkcija. Otuda ovaj proces označava povratak pripadnika srednje klase na centralna gradska područja, ali ne isključivo putem izmeštanja grupa nižeg socijalnog položaja, te se ovaj proces smatra važnim aspektom reurbanizacije (zaustavljanje pada brojnosti stanovništva centralnih gradskih područja).

Proces džentrifikacije postoje i predmet diskusije različitih autora. 1. Predstavlja izazov tradicionalnim postavkama susedske dinamike i urbane socijalne strukture koje obeležava teorija sukcesije – pravilnost izmeštanja bogatih stanovnika u sve kvalitetnija susedstva te nastanjivanje nižih socijalnih grupa u susedstva koja su ima na taj način postala dostupna. Prema ovoj teoriji dobro susedstvo je suburbano susedstvo jer su prostornost i niska gustina naseljenosti, a ne blizina centra, dominantni kriterijumi. 2. Marksisti – i suburbanizacija i džentrifikacija su odraz pomeranja kapitala između različitih sektora ekonomije i delova grada (ekonomska teorija raskoraka rente) te se promenom profitabilnosti lokacija objašnjavaju ovi procesi. 3. Nominalistički pristup – dominantni uzrok ovog procesa nalazi u promenama životnog stila, vrednosti, potrošačkih modela nove servisne klase, kao kreatora tražnje za

52

džentrifikovanim oblicima stanovanja; nju obeležava: veća potrošnja no štednja, velika prostorna mobilnost, uključujući i stambenu, hedonistički individualizam, negacija ili odlaganje braka, kao i roditeljstva).

Deindustrijalizacija gradova podrazumeva fizičko izmeštanje industrijskih sadržaja na suburbane lokacije, a sa pomakom ka servisnoj ekonomiji dolazi do prostorne dislokacije i servisnih poslova, te se na centralnim gradskim lokacijama koncentrišu samo najznačajniji produkcioni servisi, dok se ostali izmeštaju u suburbiju. Pomak ka različitim modelima potrošnje u velikim gradovima doprinosi očuvanju centra grada kao arene spektakla, ali šta je sa onim delom stanovništva koji se nalaze na nižem položaju, a žive u samom centru?

Ekološki pristup (čikaška škola) prepoznaje ove marginalizovane urbane zone i razvija tezu prema kojoj su ove posledice prostorne nedostupnosti adekvatnih poslova koji bi omogućili uključivanje lokalnog stanovništva u dominantne ekonomske i društvene tokove. S druge strane, Sasensova govori o razvoju neformalne i ilegalne ekonomije, jer siromašni slojevi uslovljavaju nestandardizovanu tražnju jer svoje potrebe ne mogu zadovoljiti luksuznim dobrima.

Markuze, praveći razliku između uspešnih lokalnih zajednica (koji obezbeđuju zaposlenje stanovništvu) i one koji to nisu uvodi pojam enklave naspram geta (savremeni geto karakteriše eko. i soc. isključenost lokalnog stanovništva u odnosu na dominantno, u klasičnom pre je bilo reči o odnosu subordinacije). Pojam isključenosti, kako sa formalnog težišta rada tako i iz ostalih procesa važnih za integraciju u društvo, postoje bitna odrednica socijalnog položaja urbanog stanovništva na dnu socijalne stratifikacije.

Baveći se problemom samoreprodukcije socio-ekonomske isključenosti, Vilson reafirmiše pojam potklase, jer se ovaj problem ne uočava ako posmatramo samo uže uloge (geto napuštaju uspešni pojedinci, pa tako instutucije ostaju hendikepirane, ali nema više ni uzornih modela). Gans, umesto pojma potklase, predlaže pojam potkaste kako bi se istakao stepen isključenosti dela stanovništva koji produkuje savremeno društvo.

Neposedovanje eko. i kult. kapitala, kao i demografske promene, određuju siromaštvo i bekućništvo, koje je u porastu bez obzira što zemlje razvijenog sveta beleže ekonomski rast.

Markuze razlikuje 2 tipa državne intervencije u domenu urbane politike: 1) tip države blagostanja (korisnici su obični ljudi i sa njima se svi identifikuju) i 2) represivni (rezidualni) tip (stigmatizacija korisnika, po bilo kojoj osnovi, tako što se definišu kao posebna grupa korisnika). Harloe i Fainstain – smatraju da donja klasa je ključna za urbane procese, jer urbane politike služe njihovim ciljevima. Zajedno sa najvišim stratumom srednje klase, postaju veoma značajni za promene na tržištu stanovanja, nosioci procesa urbanizacije... Ostali pripadnici srednjeg sloja i dalje slede suburbani model. A najniži stratumi su najviše koncentrisani u rentalnom sektoru. Centralni delovi nastanjeni su najsiromašnijima...

53

Kastels – ukazuje na proces dualizacije gradova u poslednjim decenijama. U centralnim zonama grada dualizacija je najuočljivija, jer se ekskluzivni, produkcioni i rezidencijalni sadržaji mogu locirati kao izdvojena ostrva ne zahtevajući urbanu obnovu neposrednog okruženja. Markuze, na sličan način poima dualni grad ističući da njegovi socijalni delovi postaju totalizovane zajednice, te se svakodnevniživot odvija na taj način što čini pripadnike drugih soc. slojeva nevidljivim, i odlikuje se na taj način mogu donositi na štetu drugih.

Neomarksisti – proces usložnjavanja soc. strukture nazivaju polarizacijom (rast i na dnu i na vrhu lestvice). Harloe i Fainstein su kritični prema pojmu dualizacije jer ne izražava kompleksnost procesa. Kastels i Markuze takođe su kritični prema pojmu dualnog grada, ali ga upotrebljavaju metaforički. Neovebenjanci - naglašavaju proces demonpozicije socijalnog statusa (da osobe sličnih sposobnosti i zanimanja imaju različite uslove života i životne šanse).

Hamnet je kritičan prema Sasenovoj (ekološka teorija): koja procese soc. polarizacije zasniva na porastu nejednakosti u dohocima zaposlenih.

38. Socioprostorne nejednakosti u zemljama u razvoju

Proučavanja gradova III sveta usredsređuje se na hoperurbanizaciju i na podeljenost urbanog društva duž nekoliko linija: 1) formalna-neformalna ekonomija; 2)grad-okruženje; 3)socijalne i etničke podele.

Proučavajući proces urbanizacije u L.Americi, Kastels je 70-ih godina naveo da 25% stanovništva živi u slamovima i nehigijenskim naseljima i bariosima. Krajem prošlog veka njihov udeo se popeo na 50% ( najviše u Adis Abebi 85%, a najmanje u Sao Paolu32%).

Odsustvo komunalne infrastrukture, prenaseljenost, opasna industrija u blizini mesta stanovanja uslovljavaju visoku stopu smrtnosti stanovništva.

Tu dominira siva ekonomija (70% stanovnika Losake zavisi od sive ekonomije-Robinson). Siva ek podstiče inostrani kapital najčešće kroz eksploatisan rad žena. Budući da je pre reč o tradicionalnim društvima (rodna podela rada), ove analize se usmeravaju ka rodnoj dimenziji.

Pedrazini i Sančezova (barios) ukazuju na još jedan proces koji pojačava segragaciju u latinskoj Americi-povlačenje otmenih četvrti...(pitanje 34) doživljaj drugog kao pretnje bitan je element socijalizacije mladih iz siromašnih četvrti, koji nije usmeren samo na socijalno udaljene grupacije, već i na stanovnike drugog bariosa. Socijalni kapital u strategijama lokalnih

54

zajednica ima ograničenu ulogu u organizaciji njihovog razvoja, ali i proučavanja na nivou susedstva imaju veliki značaj za reprodukovanje socioprostornih nejednakosti.

U studijama gradova III sveta imamo 2 međusobno isključujuće predpostavke:

1. da oni kopiraju iskustvo zapada (veći troškovi socijalne politike) ili

2. da koriste prednost zaostalog razvoja (učenje na greškama drugih)

Lokalna vlast u ovim gradovima se oslanja na tradicionalne mere privlačenja stranog kapitala, strategije socijalnog dampinga i slabljenje nacionalističkog lokalnog fiskalnog kapaciteta. Realni rezultat je slaba ili potkupljiva lokalna vlast koja je brana stranim ulaganjima i reprodukuje zatvoreni krug zavisne urbanizacije. Ovi gradovi nisu nastali postepenim razvojem, već osvajanjem (domorodačke kulture strmoglavo pozapadnjačene).

Problem proučavanja gradova zemalja u razvoju odvija se pod kapom održivog razvoj.

Mina Petrović: osnovna razlika između socijalističkih i gradova III sveta leži u činjenici da je socijalistička država uspevala da spreči prekomernu imigraciju u gradove, preteranu urbanu koncentraciju u pojedinim gradovima i izrazite urbane nejednakosti u poređenju sa prekomernom urbanizacijom gradova III sveta.

POVEZATI SA PITANJIMA

39. Socio-prostorne nejednakosti tokom socijalizma i u post-socijalističkom periodu

Socijalizam

Moglo bi se reći da je socijalizam karakterisala veća stabilnost stambenih karijera zbog veće stabilnosti ostalih karijera sa kojima je povezana(puna zaposlenost i statična radna karijera). Kontrola transakcije stanova i stambena nestašica uslovile su nizak nivo stambene mobilnosti.

Jedno od retkih istraživanja bavi se stambenim preferencama na stambenom nivou (Mandič i Clapham). Oni su došli do zaključka da su preference ka određenom tipu stanovanja (kolektivno/individualno) ili vlasničkom statusu (državno/privatno) bile oblikovane pode neposrednim uticajem koncepta stambene politike i u socijalističkim društvima. Iako se građanima ne može osporiti preduzimljivost, lojalnost prema državi svakako da može jer se teži da se od države uzme što više resursa (otuda i pojava bespravne gradnje, koji započinju zaposleni u industriji, koji koriste i svoje znanje i materijalne resurse preduzeća).

Osnovne karakteristike socijalističke stambene politike uslovile su i specifičnu suburbanizaciju, rezidecijalnu segregaciju i lokacione karakteristike u odnosu na kapitalističke zemlje. Podurbanizovanost se u socijalizmu ispoljava u 2 vida: kvalitativnom i kvantitativnom.

55

Kvantitativni se odnosi na spoljni rast gradskog stanovništva u odnosu na porast zaposlenosti u industrijskom sektoru (deagrarizacija). (Nema dovoljno stanova za migrante). Usled administrativne kontrole migracija stanovnika u gradove nastaju mešovita domaćinstva i postaju trajni model. Zemlje koje nisu vršile kontrolu, suočile su se sa problemomm paraurbanizacije (naseljavanje imigranata na obodima velikih gradova).

Kvalitativna se odnosi na niske standarde opremljenosti stanovanja u odnosu na potrebe stanovništva u užem (unutrašnjost stana) i širem (opremjenost lokacija). To je bila posledica razvojne strategije koja je promovisala industriju u osnovno sredstvo urbane promene. Tako je došlo do situacije bespravne gradnje u uslovima planske kontrole, a u sadejstvu sa ekonomskom neefikasnošću državne provizije stanova.

Jedan od autora smatra da stanovanje i grad bi trebalo da budu određeni kao javna dobra ali na način koji ukazuje na autonomiju u odnosu na pojedinačne interese. To znači da javna dobra definišu skup uslova koji su nužni za reprodukciju opstanka svih članova zajednice bez posebnog rizika! U socijalizmu nije bilo aktera koji bi bio zainteresovan (elita) ili sposoban (ostale grupe) za operacionalizaciju tako shvaćene autonomije javnog dobra. Država je predstavljana kao subjekat i zastupnik interesa apstraktnog rada.

Suburbanizacija- Suburbije socijalističkih gradova nisu specifične, ali dominantan tip stanovanja i prostorna disribucija viših slojeva unutar suburbije jeste. Suburbanizacija u socijaliznu obeležena je širenjem novih stambenih naselja, kolektivnog tipastanovanja u državnom vlasništvu po obodima gradova. U socijalističkim suburbijama individualni tip stanovanja u privatnom vlasništvu javljao se primarno kao nuzprodukt socijalističke stambene politike, na najudaljenijim i infrastrukturno neopremljenim lokacijama, niskog kvaliteta gradnje, neretko ilegalnog statusa, čiji su nosioci/korisnici bili najnižeg socijalnog statusa. Viši društveni slojevi gradili su suburbane individualne kuće (vikendice).

Proces suburbanizacije soc. gradova nije bio praćen demografskim pražnjenjem centralnih gradskih lokacija. Ali izgradnjom tih novih naselja kolektivnog stanovanja (Novi Bg.), pravi se razlika između kapitalističkih gradova: u kapitalističkim gradovima opada gustina naseljenosti od centra ka periferiji, a kod onih obrnuto. U socijalističkim gradovima socio-ekonomski status opada od centra ka periferiji. Opet, rezidencijalna segregacija socijalističkih gradova, u odnosu na kapitalističke, je generalno niža i izražena u manjim prostornim celinama. Ekološki faktor: nova naselja naseljavaju mlada domaćinstva, a stara, bliža centru i u centru, straija domaćinstva, pa otuda i opadanje gustine naseljenosti u centru!

Smit izdvaja tipična područja socijalističkog grada u pogledu socioekonomskih i prostornih karakteristika: 1) centralne zone, stanovi visokog kvaliteta, dobra dostupnost servisa, naseljeni stručnjacima i rukovodiocima; 2) centralne lokacije sa stanovima niskog kvaliteta i zgradama koje propadaju, ali dobra dostupnost servisa; 3) spoljne zone, stanovi visokog kvaliteta, dobra opremljenost servisima, blizu centra dobra povezanost sadržaja, naseljene

56

stručnjacima i službenicima; 4) spoljne zone, stanovi niskog kvaliteta, nema razvijenih servisa, naseljene radničkom klasom; 5) peri-urbana područja i suburbane enklave, privatne kuće niskog kvaliteta, nema servisa, tu žive imigranti.

Tokom '70 i '80 ih dolazi do učestalijih intervencija u centralnim zonama grada, počinje gradnja kvalitetnijih stambenih zgrada, što povlači proces džentrifikacije. No za džentrifikaciju većih razmera nije bilo uslova jer su se nametali veliki problemi raseljavanja stanovništva.

Postsocijalizam

Postoje 3 mehanizma koji doprinose porastu socioprostorne diferencijacije u postosocijalističkim gradovima. Prvi se odvija u okviru nasleđenih socioprostornih razlika, bez prateće mobilnosti. Usled uspešne konverzije socijalnog/političkog u ekonomski kapital, područja stanovanja pripadnika višeg socijalnog statusa i dalje ostaju elitna i obrnuto. Drugo, dolazi do promene nasleđenih rezidencijalnih modela, tako što pripadnici viših dohodovnih grupa teže da napuste lokacije u kojima su stanovali tokom socijalizma a čija vrednost opada, a niži slojevi imaju tendenciju premeštanja u manje stanove i na lošije lokacije. To uslovljava socijalnu homogenizaciju gradskih područja. Novi obrasci stambene i prostorne mobilnosti podrazumevaju i da viši socijalni slojevi potiskuju niže sa lokacija koje postaju atraktivne. Treći mehanizam odnosi se na pritisak stanovništva koje imigrira u gradove pod dejstvom procesa globalizacije i zakesnele urbanizacije. U prvom slučaju imigranti su pretežno višeg socijalnog statusa i mogu biti nosioci specifičnih rezidencijalnih obrazaca koji zahtevaju finansijska sredstva kojima ne raspolaže dovoljan broj pripadnika domicilnog stanovništva. U drugom slučaju uglavnom je reč o pripadnicima najnižih socijalnih pozicija koji nastanjuju stanove najnižeg kvaliteta i postaju akteri ilegalne gradnje substandardnog tipa.

U analizi novih rezidencijalnih preferenca koje utiču na promene prostornog modela grada, pažnja je usmerena na pripadnike viših slojeva (kapitalistička uloga u nastajanju, politička elita). Ipak promene se odvijaju sporo (jer je mali broj stanovnika koje pripadaju najvišim slojevima) jer se srednja klasa (koja trebalo da bude nosilac) još uvek nije konsolidovana. Tako da stambene preference najviših slojeva uslovljavaju nastanak malih suburbanih naselja luksuznog stanovanja kao i enklava skupog stanovanja u centralnim gradskim zonama, a to za sobom povlači proces džentrifikacije...

Ima autora koji tvrde da je oblikovanje nove socijalne segregacije uočljivo u socijalnom i fizičkom prostoru grada: nastaju rezidencijalna naselja sa kućama opremljene bazenima, saunama, teniskim terenima, a nasuprot njima rastu naselja loše reputacije naseljena postsocijalističkom potklasom: izbeglice, kriminalci, nezaposleni. U suburbijama postsocijalističkih zemalja razlikujemo 2 rezidencijalna modela: nasleđeni (kolektivna stambena naselja i podstandardna često ilegalna individualna naselja) i novi (lukszna individualna gradnja). Lokalne vlasti doprinose socio-prostornoj diferencijaciji jer se ponašaju preduzetnički i teže da na svojoj teritoriji ostvare adekvatne budžetske prihode i male rashode.

57

Primer Praga

U Pragu suburbanizacija je dostupna samo najbogatijima a platežnu moć srednje klase u ovom kontekstu nisu podstakli ni hipotekarni krediti. Pripadnici viših slojeva u Pragu preferiraju centralne gradske lokacije na kojima je došlo do značajne promene socijalnog sastava stanovništva (usled restrikcije). Strani investitori stkupljuju stanove, obnove ih i prodaju po većoj ceni, slično se ponašaju i opštine. Ta velika zainteresovanost investitora i divelopera za otkup stana koji se nije obnavljao tokom socijalizma posledica je razlike u realnoj vrednosti tog stana na tržištu. Tako da je u Pragu (Budimpešta i Varšava) porastao broj agencija za promet nekretnina. Radikalno sprovedena restitucija i veliki deo stambenog fonda koji je njome obuhvaćen specifičnost je Praga, što je uslovilo i konverziju stanova u poslovni prostor. Kao osobenost postsocijalističkih zemalja jedan autor navodi pojam funkcionalnog raskoraka – redukcija stambene funkcije na centralnim gradskim lokacijama odvija se nekontrolisano odnosno bez planske regulative koja bi sprečila drastično opadanje stanova.

U drugoj polovini '90-ih u Pragu dominira izgradnja luksuznih stanova u višespratnicama, oblasti bliže centru, višeg stambenog i socijalnog statusa i ne podrazumevaju džentrifikaciju – kupci su bogati Česi, dok će mladi, zaposleni u privatnom sektoru i produkcionim servisima, činiti novu servisnu ulogu. Komercijalizacija centralnih gradskih lokacija pored porasta socijalne segregacije uslovljava i problem dosupnosti urbanih servisa preostalom lokalnoom stanovništvu koje ne pripada višim socijalnim slojevima.

Primer Budimpešte

Džentrifikacija u Budimpešti je znatno manje zastupljena no u Pragu jer proces restitucije nije radikalno sproveden. To je doprinelo da proces suburbanizacije nude zastupljeniji nego u Pragu...

40REPRODUKCIJA SOCIJALNE ISKLJUČIVOSTI NA NIVOU SUSEDSTVA

Da li siromašni delovi grada čine lokalno stanovništvo još siromašnijim? Vilijam Vilson pretpostavlja da visoka stopa siromaštva u lokalnoj gradskoj četvrti dovodi do još veće društvene devijacije. Hipoteze: a) Lokalna gradska četvrt utiče na obrasce ponašanja jer se oni uče u društvu b) u siromašnim četvrtima je veći procenat osoba čije ponašanje i norme nisu saglasni sa društveno dominantnim c) odstupanje od društveno prihvatljivog se ne opaža kao dominantno d) devijantne norme i ponašanje se šire među stanovništvom i postaju dominantni, tj pravilo ponašanja većine f) diskriminacija četvrti g) rezigniranost i izolacija zbog uskraćenih mogućnosti

*poseban problem imaju devojke: h) partner sa niksim prihodima i) povećano siromaštvo žene j)sistem socijalnih davanja umanjuje odgovornost muškarca prema ženi i detetu k) visoka stopa trudnoće kod adolescentkinja i vanbračne dece mogu se delimično objasniti sistemom socijalne pomoći

58

Osnovno pitanje: kako društveni kontekstii mogu uticati na stavove i ponašanje ljudi koji žive u njima. a) definicija kontexta b) ocrtavanje kontexta c) specifikacija kontexta

A) DEFINICIJA KONTEXTA – kontext je skup mogućnosti i ograničenja koja su pojedincu na raspolaganju.

B) OCRTAVANJE KONTEXTA – problem prostorne granice, stanovnici jednog istog područja se razlikuju u pogledu ocrtavanja svog kraja

C) SPECIFIKOVANJE DEJSTVA KONTEXTA – dejstvo kontexta je učinak skupa opcija i ograničenja na ponašanje i stavove individua. Erbing i Jing smatraju da postoje 4 mehanizma koji povezuju kontext sa individuom. To su: 1) društvena telepatija (prenošenje) 2) zajednička sudbina 3) grupne norme i 4) endogena reakcija. U principu, glavni mehanizmi koji bliže određuju uticaj kontexta su međusobno delovanje (funkcija prostorne blizine) i društveno učenje.

Opšti stavovi: a) gradska četvrt bar delimično određuje kontakte lokalnih stanovnika b) prostorna blizina podstiče društvene kontakte c) dostupni modeli ponašanja i stavovi utiču na pojedince d) mehanizmi prihvatanja normi i ponašanja jesu uzajamno delovanje i vidljivo ponašanje (isključuje se dejstvo medija) e) ograničenost kontakata na četvrt povećava njen uticaj na stanovnike f) društvene mreže siromašnih su manje i prostorno ograničenije

1.Neki pojedinci i li domaćinstva mogu pre da posluže kao modeli ponašanja 2. Krucijalnu ulogu ima selektivno useljavanje u i iseljavanje iz 3. Pojedinci imaju svoj prag procene

Zaključak: siromašni krajevi zaista pooštravaju siromaštvo lokalnog stanovništva, ali taj zaključak važi pod određenim uslovima: a) delatni prostor stanovnika i njihove društvene mreže moraju biti ograničeni na lokalnu četvrt. Što su oni više ograničeni, veća je verovatnoća da će kraj grada uticati na stavove i ponašanje b) društvene grupe – deca, domaćice, nezaposleni

40A. Reprodukcija socijalne isključenosti na nivou susedstva

Autor: J. FRIDRIH

Specifično dejstvo siromaštva može se izraziti pitanjem: da li siromašni delovi grada čine lokalno stanovništvo siromašnijim? Odgovor vodi do teorijskih i metodoloških problema.

DEJSTVO SIROMAŠTVA- RAZJAŠNJENJE VILSONOVE TEORIJE

Vilson (''Stvarno deprivilegovani'')-rasprava o najnižoj klasi. On ispituje stepen siromaštva u gradovima SAD, u delovima gde pretežno žive crnci. Ovi delovi grada ispoljabžvaju najviše stope:

Napuštanja škole Trudnoće adolescentkinja Vanbračne dece

59

Nezainteresovanosti za traženje posla Odstupanja od dominantnih društvenih normi Devijantnog ponašanja Fizičkog propadanja zgrada

On pretpostavlja da je sve to posledica života u siromašnom području i zato se javljaju devijacije. Neke njegove formalnije hipoteze:

1. lokalna četvrt utiče na ponašanje na osnovu učenja prema modelu2. postoji pravilo ponašanja većine- devijantno ponašanje se širi3. ako u nekom kraju grada postoje devijacije on će biti diskriminisan

Mlade stanovnice tih krajeva suočene su sa ograničenim brojem partnera, tako da se ne zatvara lanac siromaštva. To pospešuje izolovanost. Vilson ne obrazlaže sistematski mehanizam koji izaziva pretpostavljene kontekstualne posledice. Dalje, to je severnoamerički model, ali nijedna evropska zemlja nema tako dugu tradiciju diskriminacije kao što je slučaj sa crncima tamo.

DEJSTVO LOKALNE GRADSKE ČETVRTI : TEORETSKI TEMELJI

Koliko društveni kontekst utiče na stavove i ponašanja? Postoje 3 metodološka problema :

I definicija konteksta- mogućnost i ograničenja pred pojedincem. Najbolje je da se on definiše sa obzirom na društvene mreže. To je bolje nego delovanje npr. prostora, četvrti.

II ocrtavanje konteksta- ako se za kontekst izabere gradska četvrt, a ne mreža, javlja se problem njene prostorne granice. I stanovnici jednog istog područja se razlikuju u pogledu ocrtavanja svog kraja, što se pokazalo u više istraživanja

III specifikovanje dejstva konteksta- to je krucijalni problem analize. Dejstvo konteksta je učinak skupa opcija koji utiču na ponašanje i stavove individua.

Glavni mehanizam koji bliže određuje uticaj konteksta su međusobno delovanje i društveno učenje. Međusobno delovanje je funkcija prostorne blizine. Partnerski odnos iziskuje uzajamnu privlačnost! Ona je pak najsnažnija među osobama sličnog statusa, što važi za sve sociodemografske grupe. To se može objasniti stavovima o uticaju lokalnih četvrti:

gradska četvrt barem delimično determiniše kontakte prostorna blizina podstiče društvene kontakte dijapazon dostupnih ponašanja obogaćuje ili ograničava ponašanje stanovnika

60

Međutim, kontakti zasnovani na prostornoj blizini čine samo deo naših odnosa. Nije obuhvaćeno ni dejstvo masovnih medija u ovim pretpostavkama. HERŠL I RENK daju objašnjenje govereći o društvenom učenju

- postoje porodice i modeli koji mogu pozitivno uticati na druge tako što su npr. pobegli od bede i siromaštva

- stanovništvo sa mešovitijim stanovnicima imaće više pozitivnih modela.- mora se utvrditi koji je to broj osoba zbog kojih bi neko nešto uradio, npr. koliko njih

mora biti devijantno da bi se neki pojedinac odlučio da i on to bude.

ZAKLJUČAK - DA LI SIROMAŠNI DELOVI GRADA ČINE LOKALNO STANOVNIŠTVO SIROMAŠNIJIM?

Siromašni krajevi grada zaista pooštravaju siromaštvo lokalnog stanovništva, ali to važi samo pod određenim uslovima. Delatni prostor stanovništva mora biti ograničen smo na lokalnu četvrt. Dalje, uticaj lokalne četvrti može se razlikovati i u zavisnosti od društvene grupe- deca, domaćice, nezaposleni.. Neophodna su sistematična istraživanja da bi se to utvrdilo. Treba razmotriti i druge definicije konteksta, kao što su mreže.

44ROMI I STANOVANJE

Stanovanje je jedan od najznačajnijih elemenata kvaliteta svakodnevnog života. Stan je materijalno dobro koje ima svoje kvantitativne osobine (površina, broj soba), kvalitet (vrsta materijala, oprema), formu (individualno i kolektivno stanovanje) i institucionalni status (privatna svojina, društvena, zakup, bez pravne osnove). Stanovanje je određeno mestom pojedinca i društvenih grupa u društvenoj podeli rada, u proizvodnji i raspodeli materijalnih dobara, društvene moći i ugleda. Kada su Romi u pitanju neophodno je razmotriti njihov položaj kao etničke manjine,odnosno opšti društveni okvir njihovog stanovanja. Društveni položaj Roma koji određuje njihov stambeni standard povezan je sa problemom njihove integracije u globalno društvo.

Luis Virt: a) broj i veličine određenih manjina u društvu b) stepen u kom manjinski status obuhvata sukob sa većinskom grupom ili isključenje c) priroda društvenog uređenja. Virt razlikuje pluralističke, asimilanionističke, secesionističke i borbene manjine.

Stambena situacija Roma je najvidljiviji pokazatelj njihovog siromaštva. *etnosocijalni staus. Romska naselja su najčešće nesigurna, segregirana, nehigijenska, sa slabom ili nikakvom komunalnom infrastrukturom i oni su loše integrisani u društvo. Izloženi su prinudnoj rezidencijalnoj segregaciji. Na Balkanu su još Turci zakonom propisali segregiranje Roma po određenim mahalama. Beograd ni danas nema celovit program deslamizacije ili urbane obnove. Do sad se to dešavalo samo zbog velikih građevinskih projekata. Lazarevačka padina, Zidane batake, Orlovsko naselje, Ledine, Staro sajmište.

Kako bi se mogli poboljšati uslovi: uslovi u stanovanju se ne mogu poboljšati dok postoji marginalizacija i diskriminacija u zapošljavanju, školovanju i političkom životu. Pobljšanje stambenih i komunalnih uslova u legalnim, ali zapuštenim kućama i naseljima, obnova divljih

61

naselja i kuća i njihova legalizacija, izgradnja novih kuća i naselja, rušenje onoga što je nemoguće poboljšati. Korisno bi bilo osnivanje posebnog gradskog fonda za rešavanje problema nehigijenskih naselja.

45RODNA DIMENZIJA KAO SPECIFIČAN ASPEKT SOCIO-PROSTORNIH NEJEDNAKOSTI

Sofi Votson u svom tekstu Rodna dimenzija grada analizira značaj prostora za konstruisanje roda u stvarnom i simboličkom smislu. Način na koji je grad organizovan ima posledice o život žena. Prema njenom mišljenju urbanističko planiranje i razvoj grada imaju tendenciju da održavaju i jačaju tradicionalne pretpostavke roda. Ona navodi da su mesta zaposlenja uglavnom u centru, dok se stanuje u predgrađu, zatim je saobraćaj organizovan tako da odgovori na potrebe zaposlenih, tj povezani su centar i predgrađe, a ne i predgrađa među sobom, mada se u njima nalaze različite službe. U osnovi takve prostorne organizacije je dakle pretpostavka da muž odlazi na posao, a žena ostaje kod kuće i brine se o deci.

Problem je sem toga i nedostatak bezbednosti što ograničava slobodu kretanja ženama. Zatim dom u kom svi članovi porodice imaju svoj prostor, sem žene. Sofi Votson misli da su predgrađa određena i u simboličkom smislu – dom, lokalno, pasivno, osećajnost nasuprot industralizaciji, poslu, javnom životu, aktivnosti.

Veberijanski pristup isključenost ili marginalizaciju žena shvata kao institucionalni propust (favorizovanje muških obrazaca rada), ali i da je problem u menadžerima javnog sistema koji dodeljuju javna dobra (stambeni prostor, novčana sredstva), jer su recimo u Britaniji mnoge samohrane majke smeštane u nekvalitetne državne stanove, a takođe imaju i poteškoća da dobiju zajmove.

Marxistički orijentisane feministkinje smatraju da prostorna marginalnost ili isključenost žena imaju uzroke u patrijarhalnom kapitalizmu koji grad čini takvim da učvrsti položaj žena kao radnica u kući, a muškaraca kao plaćenih radnika. Tako žene obavljaju neophodne reproduktivne aktivnosti besplatno, a plate se održavaju na niskom nivou.

Slično radikalne feministkinje tvrde da grad funkcioniše u interesima muškaraca, da oni upravljaju prostorom i novčanim sredstvima.

Dolores Hejden u knjizi Velika revolucija u kući tvrdi da je reorganizacija prostora put ka slobodi žena i rušenju rodnih podela. Matrix je grupa koju su osnovale arhitektice i graditelje i cilj im je bio da ispitaju kako prostorne forme ograničavaju i određuju život žena. One su pretpostavile da bi promena u izgrađenoj okolini uslovila izmenu društvenih odnosa.

’70 feministički orijentisani sociolozi, istoričari kulture, antropolozi analiziraju predgrađa iz diskursa koji predstavljaju binarni skup potrošnja-proizvodnja: žensko, bezbedno, sklonište, sexualno VS muško, agresivno, samouvereno. Feministički orijentisani geografi su se bavili pitanjem kako se kapital prebacuje na mesta gde se može exploatisati poslušna i jeftina ženska radna snaga.

Novija feministička teorija o gradu se nadovezuje na poststrukturalističe i postmodernističke ideje i teorije subjektivnosti, identiteta i značenja. U postmodernizmu prostor je shvaćen kao fragmentaran, subjektivan, imaginativan i povezan sa moći i razlikom. Tako prema Suzan

62

Tompson dom je za imigrantkinju mesto moći, nadoknada za gubitak, simbol uspeha. Ona ukazuje da je diskurs o predgrađu heterogen (kritikuje prethodnu analizu)

Zatim, Elizabet Vilson ističe presudan uticaj sexualnosti na prostornu strukture, uređenost i ponašanje. Time što su recimo u 19.v prostitutke bile prisutne kao javni lik u gradu, poštenim ženama je uskraćivana urbana društvenost. Važno je i to da se homosexualnost smešta na određenim mestima.

Savremeno interesovanje feministkinja za telo je takođe dovedeno u vezu sa prostorom. Tako Elizabet Gros u knjizi Prostor, vreme i izopačenost tvrdi da se razumevanje načina na koji žena zauzima prostor zasniva na istraživanju prisvajanja i negiranja ženske prirode u okviru dominantnih sistema znanja. Grad je mesto proizvodnje i cirkulacije moći i ostavlja tragove na telesnost subjekta.

Zaključak: feministkinje su u ranim radovima bile fokusirane na rodno određene vidove isključenosti i marginalnosti, diskursi su bili binarni, dok u novijem periodu u prvi plan izbijaju subjektivnost, sexualnost, telo, imaginarno.

44A. Romi i stanovanje

Stanovanje je jedan od najznačajnijih elemenata kvaliteta svakodnevnog života pojedinca, porodica etn grupa. Stan je materijalno dobro koje ima kvantitativne osobine (površina, br soba), kvalitativne (vrsta materijala, oprema), formu (individualno ili kolekt stanovanje) i institucionalni status (privatna ili dr. svojina). Ove osobine određene su ulogom, dr položajem i simbol pripadnostima stanara. Stambena kriza najteže pogađa najniže dr slojeve tj. sirotinju u koju spadaju i pripadnici etn. manjina.

- Dr. položaj Roma koji određuje i njihov stambeni i naseljski standard povezan je sa problemom njihove integracije u glob društvo kao i na nivou lokalne zajednice. Ističe se značaj socijalne integracije Roma, govori se o ekonomskoj, civilizacijskoj, međunarodnoj integraciji.

Virt: manjinske grupe- pluralističke, asimilacionalističke, secesionističke, borbene manjine

Romi su pluralistička manjina jer oni od dominantne grupe zahtevaju trpeljivost prema svojim različitostima. S druge strane, odbija i traži zaštitu protiv prinudnog asimilovanja od strane dominantne grupe. Ona iznad svega želi da očuva svoj kulturni identitet. Međutim, Romima nisu ponuđeni ni asimilacija ni kult. pluralizam, već se od njih očekuje samo delimična akulturacija koja ne vodi ka integraciji.

Društveni okvir stanovanja Roma

Stambena situacija Roma najvidljiviji je oblik njihovog siromaštva. Najčešće divlje podignuta i zapuštena romska naselja su nesigurne i nehigijenske segregirane naseobine, od slabog, otpadnog materijala, sa nikakvom ili slabom infrastrukturom. Način života u sirotinjskim naseljima su u znaku kulture bede, povezano sa tim, imamo slamove očaja. Tamo

63

gde postoji neki angažman da se izmeni situacija, zovu ih slamovi nade. Integracija Roma u društvo kome pripadaju počinje njihovim stalnim nastanjivanjem na određenom mestu. Stacioniranje Roma je neophodan ali ne i dovoljan uslov njihove integracije. Romi čergari jesu sve ređi, ali trajno nastanjivanje još uvek nije potpuno i stabilno. Romska zanimanja i specifičan način života utiču na to da su neki članovi domaćinstva u pokretu. Danas u 70 % slučajeva, Romi čine gradsko stanovništvo. Pored perifernih lokacija, zaglavljeni su i u centru, zbog ubrzane urbanizacije. Retka su višeetnička naselja i svi se sami razdvajaju u svoja hom etnička naselja. Ta prostorna distanca je dvojaka jer ni neromsko stanovništvo ne želi da sa njima živi.

Etnička i prostorna distanca: povodom ove pojave može se govoriti o prostornim stereotipim koji se formiraju percepcijom Roma o svojoj naseobini, kao i percepcijom te naseobine od strane neromskog stanovništva (tj etničkim razlozima sugrađana koji žive u drugim delovima grada).

- Ostvarivanje soc integracije zavisi od stepena slojne, etničke i religijske homogenosti. Da bi se uspostavila integracija, neophodno je da postoje: 1. pozitivna slojna adaptiranost na situacije 2. zadovoljavajući nivo zadovoljenosti osn potreba, 3. identičan osećaj stepena ugroženosti članova, 4. identičan osećaj stepena realne ugroženosti članovaFragmenti o stanovanju Roma u Beogradu

-Na osnovu imena Ada Ciganlija, Ciganska bara, Ciganska česma, možemo zaključiti da su oni živeli još odavno na našim prostorima.

-Beograd još uvek nema celovit program urbane obnove

Kako poboljšati:

3. Obnova divljih naselja i legalizacija4. Poboljšanje stambenih i komunalnih uslova u zapuštenim kućama5. Izgradnja novih kuća i naselja6. Rešenje bez odlaganja

Takođe je potrebno osnivanje posebnog gradskog fonda za rešavanje problema nehigijenskih stanova i naselja.

45A. Rodna dimenzija kao specifičan aspekt socioprostornih nejednakosti

Autor- SOFI VOTSON

Na makro nivou način na koji je grad organizovan ima stvarne posledice po život žene, jer se održavaju tradicionalne pretpostavke roda. Mesta zaposlenja su tradicionalno koncentrisana u centru grada, odvojena od mesta stanovanja-predgradja. Kompleksni proces vođenja domaćinstva i odgajanja dece onemogućava učestvovanje u radnoj snazi, barem u

64

smislu zaposlenja sa punim radnim vremenom. Muškarac iz domaćinstva odlazi na posao, dok žena ostaje da brine o deci, pa zbog toga je evidentna činjenica da su žene koncentrisane na poslovima sa skraćenim radnim vremenom, ili na onim poslovima koje mogu raditi kod kuće. Bezbednost grada je takođe mala i ulice je teško preći sa kolicima sa bebom, a javna mesta su više prilagođena potrebama muškaraca nago žena.

Dom- deci pripada soba za igranje, u spavaćoj sobi vlada muškarac, a ženi pripada kuhinja.

Predgrađa su rodno određena, jer je ženska priroda dovedena u vezu sa domom, lokalnim i osećajem za mesto. Kuća u predgrađu je postala simbol skloništa u bezdušnom svetu, toplo i udobno mesto kome se muškarac iz gradskog meteža vraća posle teškog dana na poslu.

FEMINISTIČKA TEORIJA O GRADU

Feministkinje su u početku nastojale da se pozabave odsustvom žena iz teorije i politike urbanističkog planiranja. Naglasak je stavljen na nedostatak pristupa robi i uslugama. Ženama urbanističke institucije onemogućavaju u potpunosti stupanje u javni prostor i život.

Smatra se da problem, sa druge strane, leži u menadžerima gradskog sistema, koji dodeljuju javna dobra, kao što je stambeni prostor, u skladu sa predrasudama i diskriminacijom. Tako se jednoroditeljskim porodicama dodeljivao lošiji stambeni prostor nego nuklearnim, a žene teže dobijaju hipotekarni zajam, jer se smatra da ga teško mogu otplatiti.

Radikalna kritika potekla je od marksistički orijentisanih feministkinja. One govore o patrijarhalnom kapitalizmu-grad strukturisan tako da je ž. radnica u kući, a m. plaćeni radnik. Boravak žena kod kuće znači da gradovi mogu funkcionisati bolje, jer one obavljaju neophodne reproduktivne delatnosti besplatno. Krajnje političko rešenje je rušenje kapitalizma.

Tokom '80-ih godina sve više žena počelo je da se bavi poslovima arhitekture i urbanističkog planiranja. Reorganizacija prostora je put ka slobodi žena i rušenje rodnih podela kaže Dolores Hajden. Jedna grupa žena arhitekata je osnovala lolektiv matrix, čiji je cilj ispitivanje kako prostorne forme ograničavaju ili određuju život žena. Tu je pretpostavka da do promene u okolini dolazi promenom u društvenim odnosima. Uvodjenje žena u poslove urbanističkog planiranja počiva na pretpostavci fa će žene bolje razumeti sopstvene potrebe.

Do kraja '80-ih godina dolazi do novih razmišljanja, ponovnog promišljanja prostora. Ispostavilo se da nastojanje da se urbani sistem prilagodi ženama ili da se razori, ne vodi nikuda.

65

Novija feministička teorija se nadovezuje na poststrukturaliste i postmoderniste, a prostor se shvata kao fragmentiran, subjektivan, nespoznatljiv, fantastičan. Prostor je povezan sa moći i razlikom. Suzan Tompson ukzuje da je diskurs o predgradju heterogen, a na kako se smatralo ranije kontrola žena. Dom je mesto moći ili simbol uspeha. Stereotipne predstave o predgrađu prikazuju samo pola istine.

Sexualnost se ponovo pojavljuje u analizama i Elizabet Vilson ističe njen presudan uticaj na prostornu strukturu, uređenost i ponašanje. Označivši prostitutke kao jani lik žene u gradu, ranije je i kretanje pristojnih žena postalo predmet regulisanja. Ženama je bila uskraćena urbana društvenost.

Elizabet Gros takođe dovodi telo u vezu sa prostorom. Ona smatra da za telo nema idealnog okruženja, niti postoji grad koji bi pružio blagostanje. Pitanje je kako povoljna ili nepovoljna okruženja proizvode različita tela, jer grad ostavlja tragove na telesnost subjekta.

Dakle, dolazi do novih mogućnosti za feminističke strategije u tom smislu što urbanističko planiranje može biti fleksibilno i dopuštati promene. Pomak je važan budući da je dopuštena politika razlike u odnosu na rasu, rod, sexualnost i ne postoji samo jedna strategija koja će dovesti do rešenja! Ni pojmovi javno i privatno nisu fiksni, već se menjaju!

46 ENOMEN BARIOSA KAO TOTALNE DRUŠTVENE POJAVE

Barrio – divlja narodska četvrt, karakteristična za ogromne metropole kao što su Meksiko Siti, Sao Paulo, Lima, Buenos Aires, Bogota, Rio de Ženeiro, Karakas. Metropolizacija – model civilizacije koja je explodirala; oblik savremene mondijalizacije, pogađa sva mesta i sve društvene grupe u planetarnim razmerama. Izučavanje: a) društvene funkcije ulice (budući oblici urbaniteta, kreativnost, nasilje, segregacija), b) društvene funkcije brzine (pokretljivost, komunikacija, informacja) i c) socijabilnost manjih grupa. Da bi se izučavao barrio neophodno je osloboditi se celokupnog zapadnjačkog nasleđa.

Metropola – buran način života; ubrzana verzija grada. Iz Latinske Amerike se više klase sele u Evropu ili Sjedinjene države. Iv Pedrezini tvrdi da pristojne četvrti metropola u Latinskoj Americi naseljava samo 1% stanovništva, a kultura tih ljudi dominira nad svim ostalim urbanim kulturama. Latinoamerički gradovi su osnovani nasilnički, tako što je jedan poredak zamenjen drugim, osvajačkim i prema Pedraziniju najverovatnije su morali da postanu metropole kakve su danas, jer je dakle moderni urbani fenomen u potpunosti nametnut spolja. Mexico, Sao Paulo ili Lima nikada nisu bili stabilne celine. Zato kulturni model ovih metropola nije isto što i urbani kulturni model velikih evropskih gradova i zato ih je nemoguće procenjivati iz evropskog ugla. Npr. mreže solidarnosti (neformalne vs formalne) se drastično razlikuju. Veliki udeo improvizacije; pravi protagonisti urbanih promena su extremni stanovnici. Metropola sve svoje stanovnike prisiljava da radikalizuju svoje postupke, ona je značajan socijalizatorski agent. Barrios je totalna pojava, kako Levi-Stros definiše – fenomen u čije tumačenje mora biti uključena vizija kakvu svi njegovi žitelji imaju. Iskustvo totale društvene činjenice je konkretno u dvostrukom smislu, kao iskustvo jednog društva precizno lokalizovanog u vremenu i

66

prostoru, ali i bilo kog pojedinca u tom društvu. U barriosu moć garantuje posedovanje oružja, kokain je vrednost, društveno priznanje se stiče nasiljem. Prema Pedraziniju barriosi jesu uključeni u Karakas, jer se nalaze u središtu tržišta i istorije Karakasa, oni su tvorci ove metropole, iako se vlast trudi da ih predstavi kao marginalne. On smatra da bande treba izučavati sa stanovišta novih društvenih modela. Socijalizacija – čak i deca iz barriosa se doživljavaju kao pretnja, kao potencijalni kriminalci i oni se postepeno privikavaju na ideju da su oni takvi, da je to njihov identitet.

Polazna tačka analize: nasilje; sociologija nasilja, ulice i neformalne ekonomije

Malandrosi – imaju i nemaju novca, nisu siromašni, ’preka potreba’ je kultura. Ne treba ih analizirati iz ekonomskog ugla. Jedini rad koji se isplati je nezakonit. To je klasa lišena budućnosti, najvažnija aktivnost je da se preživi. Mitovi liberalnog kapitalizma: najamni rad, obrazovanje za sve, jednakosti prava i mogućnosti, svojina nad individualnim stambenim prostorom ne funkcionišu.

46A. Fenomen bariosa kao totalne društvene pojave

Autori: PEDRAZINI i SANČEZ

Oni kažu da se metropolizacija Južne Amerike odvija u izrazito mahnitom ritmu. Analiziraju njenu unutrašnju dinamiku pomoću BARRIA-narodne divlje četvrti. Polazeći od njega, rekonstruišu metropolu i upućuju na razumevanje njene haotične logike i sporne pojave- gangova. Smatraju da urb. sociologija na bi smela analizirati latinoameričku metropolu stigmatizirajući barrio i njegove stanovnike. I ona sama mora da se metropolizuje.

'90-te god XX veka- DOBA METROPOLA

Pre ovog doba, `50-ih god, postojali su samo gradovi, sela, polja i pustinje. Posle 90-ih više neće biti metropola-ili će se urbani prostori raspasti zbog svoje konfliktnosti, ili će se ta uzburkanost primiriti. Doba metropola- različit kvalitet gradskih četvrti, klase, borbe, prolivane krvi. U Lat Americi to su- Mexiko, Sao Paulo, Lima, Karakas, Bueno Ajres. Metropolizacija je model civilizacije koja je eksplodirala, ali teži planetarnoj hegemoniji.

Sa tim u vezi, sociologija mora proučavati:

Društvene funkcije ulice- oblici urbaniteta, kreatvnost, nasilje Društvene funkcije brzine- pokretljivost, komunikacija, informacija Socijabilnost manjinskih grupa- klanovi, plemena, porodice, sekte.

Na toj osnovi, sociologija može očekivati da ponovo uspostavi dodir sa svojim istraživačkim temeljima- društvenom vezom, akterima, promenama.

Metropola je buran način života, a latinoamerička iziskuje neizvesnost koja nas obuzme čim rešimo da u njoj živimo i radimo. Ostaje i duboki smisao segragacije i kad otmene četvrti iščezavaju, jer se premeštaju u Evropu i SAD. Dolazi do izmeštanja: lokalnog, jer se barriosi

67

šire, i internacionalnog, jer se viša klasa seli na sve strane ''civilizovanog sveta''. Diferencirani prostori bivaju sve ređi. Pristojne četvrti zauzimaju 1% teritorije latinoameričkih gradova! Njihova nestvarnost ih pretvara u geta i anomalije na kakve ljudi ne obraćaju pažnju, na privid bogatstva. Ipak, njihova kultura gospodari ostalim kulturama.

Metropolizacija=globalna mondijalizacija, ali je sociologiji teško da zađe u metropolsko doba i bavi se konstuisanjem sredine koju namerava da izučava. Kritiku joj upućuju stvarne društvene činjenice grada. Razumeti metropolski paradox je osnovni izazov urbane sociologije! Najupečatljivije pojave- bande, malandrosi (dobri bad boy iz Venecuele, ne pripada gangu i predstavlja pozitivan model), trgovina drogom. To su urbani socijalni noviteti koje treba rastumačiti.

Tehnologija i preka potreba- BIPOLARIZACIJA MODERNOSTI

Latinoam. gradovi nastaju nasilnim putem, spolja, paradoxalno, osvajanjem, a ne otkrićem Amerike. To im je od početka onemogućavalo da dožive gradski mir. Ti gradovi danas poradjaju ljude koji u sebi nose haos( sl. Niče). Ti ljudi su akteri nove urbane kulture - kultura preke potrebe. Ona nije ista kao u velikim evropskim gradovima. U latameričkim gradovima mreže solidarnosti (neformalne) ne funkcionišu kao one u Evropi (formalne, ugovorne). U Karakasu, toj nasilničkoj prestonici, stanovnici divlje podignutih gradskih četvrtidaju formu orostoru. A u barriu, narodski banditi u pojedinim četvrtima, udahnjuju ritam i naročito značenje životu tropske metropole. Oni su pravi protagonisti urbanih promena i polazeći od njih sociolozi moraju proučavati grad.

SOCIOLOGIJA PREKE POTREBE- društvena nauka o metropoli?

U metropolskoj kulturi počiva logika paradoxa- društv veze i jesu i nisu veze jer su u gangovima ljudi povezani vezama da bi preživeli, a sa druge str. te veze ih vode u smrt. Metropolizacija iziskuje korenitu revoluciju urbane sociologije koja mora da smisli nova orudja za rad i iz temelja promeni svoje predstave o urbanim društv grupama. Metropola je ubrzana verzija grada, oslobođena seljačke tromosti. Metropolski fenomen = urbani fenomen + brzina. Metropola deluje na sve svoje stanovnike na isti način, jer sve aktere, i malandrose, prisiljava da radikalizuju svoje postupke. Tako i sociolog mora da radikalizuje svoje rasudjivanje. Postoji pedagogija metropole, jer dete iz barria zna samo one stvari koje su mu dostupne. Samo gangovi mogu da proizvode teritoriju, a u planiranom delu grada to čine investitori.

Fragmentacija metropole- HAOS URBANE SOCIOLOGIJE?

68

Stručnjaci su urbano promišljali polazeći od onoga što su smatrali središtem-univerziteti, dominantna kultura...A središte metropole su sirotinjske četvrti. Barrio je totalna društvena pojava – fenomen u čije tumačenje mora biti uključena i vizija njegovih žitelja! To je iskustvo jednog drštva precizno lokalizovanog u vremenu i prostoru, ali i bilo kog pojedinca u tom društvu.

Društvene veze i logika gangova: DOVOĐENJE U PITANJE SOCIOLOGIJE VLADAJUĆIH SLOJEVA

Društvena veza i isključenost su međusobno i nužno povezane, jer zajedno predstavljaju pitanje vlasti- ko povezuje ili integriše i ko razvezuje ili isključuje? Gangovi odbijaju delovanje države i policije, jer produbljuju podelu društva. Malandrosi umeju da održe društvenu vezu u barriu. Društveno priznanje se stiče nasiljem, a coca je jedina vrednost kokja donosi ugled. U takvom kontextu izraz društvena isključenost može dovesti u zabludu. Da su pravi isključenici malandrosi ne bi bili tako opasni po oligarhijsku vlast koja ih isključuje. Zato što su središte metropole vlast ih smatra marginalnim. Nasilnički život može biti i kvalitetan, oni mogu biti i kvalitetni ljudi. Strah od crnca danas je i strah od predsednika Čaveza, ali pomenuti prezir proističe iz klasnog odnosa, a ne rasističkog osećanja.

Kada se govori o socijalizaciji, deca iz barria iako mogu živeti ’normalno’ i biti iz ’normalne’ porodice, predstavljaju opasnost. I sociologoja devijacija je nauka belaca i kolonijalistička jer polazi od principa rasne podele.

NASILJE I SMRT KAO SOCIOLOŠKE ČINJENICE

U Evropi i SAD deca i mladi vezani su pre svega za porodicu, a potom za vršnjake kada krenu u školu. U Karakasu, stanje preke potrebe nameće sociolozima da se zapitaju čemu služi školsko znanje ako dete može biti ubijeno po izlasku iz škole. Društvenost deteta iz barria ne utemeljuje škola, već ulica i metropola. Socijabilnost ganga treba shvatiti u odnosu na praktični moral grada, koji nameće preka potreba. Ta preka potreba je ekonomsko pitanje. U barriu i ima i nema novca i u tome je paradox- nasuprot siromaštvu svojih roditelja koji nemaju novca, mladima uvek preostaje da uzmu oružje, da se pozabave sportom, trgovinom...Siromaštvo nije kultura, ali preka potreba jeste. Pogrešno je gangovima prići samo sa ekonomskog gledišta, jer je tu trgovina i radna i društvena delatnost, jer ukazuje na identitet te ličnosti. Mladima iz ovakvih sredina jedino se isplati nezakonit rad, jer je to klasa lišena budućnosti, njihov motiv je-preživeti! Sociolozi greše jer taj problem uvaljuju kriminolozima ili soc. radnicima. Treba shvatiti da oni svoju marginalnost duguju protagonistima merkantilizacije razvijenih društava. Da li se gang povlači iz građanskog društva, ili se elita povlači i sklanja u stranu? Upravo elita, rukovodioci napuštaju metropolu. Treba ponovo

69

uspostaviti prekinutu komunikaciju između ganga i elite. Savremena sociologija mora dostaviti dokaze o kvalitetu društvenih odnosa u tim četvrtima.

Glavni zadatak sociolga - RAZUMETI ’KVALITETE’ NASILNIČKOG ŽIVOTA

U zap. društvima jednakost je propisana zakonima, ali je zapravo nema. To potvrdjuju gangovi. Kod njih je izraženo jačanje kohezije grupe. Član ganga ili malandro, mora se se posmatrati kao uključeni, a ne isključeni deo metropole, on počiva i unutar i izvan sistema. Oni moraju biti saslušani od strane društva, ali i njima se mora ukazati na njihovu paradoxalnost.

Zaključak – GANGISTA ILI IZOPAČENA SOCIOLOGIJA?

Gangovi su i središte metropole i fragmentacija prostora. Posebno latinoameričke metropole zastrašuju svet, jer se sve teže može zamisliti da se njihovom sudbinom može upravljati. U pitanju su ograničenja instrumentalnosti primenjene na urbano! Sociolozi moraju pomoći da gangovi očuvaju veze u prekoj potrebi. Latinoamerička metropola biće malandra-lukava i kreativna ili je neće biti. Neophodna je nova ''gangsta sociologija''.

47FENOMEN BESPRAVNE STAMBENE GRADNJE

LITERATURA: Mina Petrović- sociologija stanovanja- stambena politika (deo koji se odnosi na stambenu politiku u Srbiji nakon 1990)

Ilegalna gradnja je u manjoj meri adekvatno infrastrukturno opremljena. Izoštravanje razlika u standardu izgrađenih objekata. Raširen je fenomen ilegalne nadogradnje stambenih zgrada u kojima su stanari imali mogućnost da odlučuju o preuređivanju zajedničkih prostorija. (....)

Kako su ekonomska kriza i nedefinisanost osnovnih aktera koji se bave stambenom izgradnjom, zaoštrili problem dostupnosti stanovanja tokom devedesetih, došlo je do zamaha individualnih stambenih strategija snalaženja koje su razvijane tokom socijalizma: samogradnje i/ gradnje. Naime zakon je to ''dozvoljavao'' do 2001... Jedan od uzroka ilegalne gradnje je i zastarelost principa urbanog planiranja koji su razvijani po komandno- planskim načelima u periodu socijalizma, jer je zanemarivan potreban broj parcela za individualnu stambenu izgradnju. Svemu ovome su dorineli raznorazni zakoni... što je otvorilo zakonsku osnovu NADOGRADNJE stambenih zgrada, pa se otuda ilegalna gradnja tokom devedesetih produžila i na područje najužeg gradskog centra. To je uticalo i na promenu socialnog profila aktera ilegalne gradnje, tj. akteri ilegalne gradnje su postali i srednji slojevi,a ne samo marginalizovane socijalne grupe (npr. izgradnja luksuznih vila tokom devedesetih na elitnim lokacijama uglavnom je bila ilegalna prevashodno zbog nepostovanja uslova datih urbanističkom dozvolom ili zaposedanjem lokacija koje nisu predviđene u tu svrhu). Vlasti su pokušale da saniraju ovaj problem legalizacijom izgrađenih objekata gde god je

70

to moguće, ali je do novembra 2003. legalizovano samo 3 do 4 posto objekata na teritoriji Beograda (za Beograd su jedino dostupni podaci). U pogledu standarda gradnje ilegalna gradnja je u manjoj meri adekvatno infrastrukturno opremljena (za razliku od legalne). U okvirima ilegalne gradnje individualni tip stanovanja je karakterističan kako za prigradska tako i za gradska naselja, pri čemu pripadnici elite grade ponekad luksuzne kuće u neposrednoj blizini centra grada dok, sa druge strane, nizi slojevi često ilegalno grade po obodu grada. Kada je u pitanju nadogradnja, interes preduzetnika je da napravi sto više novih stambenih jedinica kako bi njegova zarada bila veća, jer na taj način gradi manje stanove koji odgovaraju mogućnostima realne tražnje. To je podsticalo da se ovaj vid stambene gradnje odvija i ilegalno, pre svega probijanjem uslova dobijenih na osnovu građevinske dozvole. Stanari zgrada na kojima se vrši gradnja/adaptacija su zainteresovani, čak i oni koji ne ostvaruju stambeno proširenje, jer dobijaju krečenje fasade, uređenje stepenišnog prostora, uvođenje interfona i slično na račun preduzetnika odnosno kupaca novih stanova. Ilegalna stambena izgradnja je bila u stalnom porastu tokom devedesetih, a u Beogradu je (prema podacima istraživanja) 1996. došlo do izjednačavanja broja legalno i ilegalno izgrađenih stanova na svim lokacijama. Neki od faktora koji su ucinili izgradnju stanova veoma dugim i skupim procesom (što je recidiv socijalističkog stambenog sistema... i što je uslovilo ilegalnu gradnju...) su: nedovoljne stambene investicije bez obzira na tip investitora; visoke poreske stope ili takse za korišćenje zemljišta i infrastrukture, komplikovana administracija dobijanja potrebnih dozvola, nerešena pravna pitanja u sferi vlasništva nad nekretninama, nefleksibilna tehnologija gradnje velikih građevinskih preduzeća itd. Procenjujući moguć uzrok nelegalne gradnje stručnjaci su primat dali uzrocima sistemske prirode, odsustvu adekvatne zakonske regulative i uzurpacije ekonomske i političke moći, u odnosu na individualne motive odnosno strategije snalaženja domaćinstava u uslovima ekonomske nedostupnosti stanovanja, ili pak pritisku izbeglica na stambeno tržiste Beograda...

48.KOMERCIJALIZACIJA GRADOVA, NOVI OBRASCI URBANE POTROŠNJE I SOCIJALNA (RE)STRATIFIKACIJA

Do društveno-ekonomske i političke tranzicije u centralnoj i Istočnoj Evropi je došlo u periodu kad su zapadna društva prolazila kroz fazu postmodernog konzumerizma. Od kraja ’70ih nastaju novi modeli potrošnje koji stvaraju osnovu za samoidentifikaciju i identifikaciju grupe. Razvijeni kapitalizam (Harvi) stvara nove potrebe i dolazi do sve veće komodifikacije svih delatnosti, pa i kulture. U tom periodu je u centralnoj i Istočnoj Evropi vladala ekonomija nestašice – stroga ograničenja individualnih potreba, mada od ’70ih ipak dolazi do povećane dostupnosti robe široke potrošnje.

U Mađarskoj su početkom ’90ih ukinuti propisi i institucije centralizovanog sistema, privatizovan je javni sektor, liberalizovane cene i trgovina, osnovana nova preduzeća, uz visoku stopu inflacije, nezaposlenost, osiromašenje mnogih domaćinstava. Slično je bilo u Češkoj,

71

Slovačkoj i Poljskoj. Devedesetih se ekonomija ipak stabilizovala u ovim zemljama i došlo je do ekonomskoj razvoja, uz proces formiranja novih klasa.

Hipoteza Erike Nađ: 1947-1949 isključeni su akteri kapitalističke ekonomije i u pogledu potrošnje se došlo do relativno homogenog društva. Promene devedesetih su bile veliki šok za potrošače iz centralne i Istočne Evrope. Transformisani su objekti trgovine, potrošači su suočeni sa izborom, komodifikovane su stvari koje do tad nisu smatrane robom, marketing je postao agresivan, pa su morali da razviju otpornost na reklame.

Osnov texta: prilagođavanje potrošača izmenjenim uslovima i sve veća uloga potrošnje u društvenom diferenciranju, s obzirom na status i pristup robi i uslugama.

Liberalizovano je tržište nekretninama i iz tog tazloga se promenio tip aktera koji upravlja transformisanjem urbanog prostora. Podignute su cene, gradovi su doživeli funkcionalnu diferencijaciju, nametnuta je nova struktura diferenciranom prostoru gradskih maloprodajnih mreža. Drastično su izmenjeni obrasci centralnog planiranja tržišta gradskog zemljišta. Iz centra grada se izmešta maloprodaja robe nižeg ranga. Diferenciranje međunarodnih lanaca trgovine i domaćih; Dolazi do ogromnih promena maloprodajne mreže i ponašanja potrošača.

Budimpešta: zrelo tržište;

Prag: u centru je početkom ’90 promenjen asortiman robe, radnji i kupaca. Visok komercijalni pritisak na centar Praga i opadanje broja stanovnika.

Prag i Budimpešta pokazuju slične tendencije u pogledu transformacije maloprodajnih mreža i obrazaca kupovine. Početkom ’90ih su povećane prostorne nejednakosti između glavnih trgovačkih ulica i drugih trgovačkih središta s obzirom na cene, asortiman robe i kvalitet usluga, a time su uslovljene nove podele u sektoru potrošnje i u prostornom i u društvenom smislu. Ove trendove je pojačao ulazak multinacionalnih trgovaca – poma ja potrošačima iz više i više-srednje klase. Oni su uz turiste iz centra istisnuli lokalno stanovništvo.

Debrecin: regionalni maloprodajni centar istočne Mađarske. 1997. je u tom gradu započet proces strukturalne transformacije maloprodajne mreže i pojavili su se novi centri. Erika Nađ je ispitivala protok kupaca i strukture prodavnica. Uzorak je bio reprezentativan u pogledu prostora i društvenog sastava ispitanika. Na predstave stanovnika Debrecina o novim objektima najviše utiču njihove godine i kvalifikacije. Stariji penzioneri najmanje poznaju nove objekte. Najpoznatiji je hipermarket Tesko. Asortiman robe, cene i standard usluga su najvažniji činioci promene navika potrošača. Restrukturisani su obrasci kupovine. Pri tom su stanovnici centra i mobilnije grupe privilegovani, za razliku od stanovništva perifernih zona. Tradicionalna mesta za kupovinu propadaju. Mesto kupovine postaje oznaka društvenog statusa i vezuje se čak i za svakodnevnu potrošnu robu. Grba forma konzumerizma.

48A Komercijalizacija gradova, novi obrasci urbane potrošnje i socijalna (re)stratifikacijaLITERATURA: Urbana sociologija (362-371)- tekst Erike NađNAPOMENA: Ovo je sinteticko pitanje i treba spomenuti kako pojam preduzetnickog grada( Harvey) tako i sve ono što je vezano za ovu temu- pitanja koja se između ostalog odnose na Minin tekst o gradovima u tranziciji- časopis Sociologija, 2000, br.3)

72

Erika Nađ istražuje tranziciju društava centralne i istočne Evrope, pre svega maloprodajne mreže u gradovima, formiranje urbanog prostora i nove stavove prema potrošnji. Dok je trajala društveno-ekonomska i politicka tranzicija centralne i istočne Evrope, zapadna društva su prolazila kroz fazu ''postmodernog konzumerizma''. U centralizovanim sistemima vladala su stroga ograničenja individualnih potreba u ''ekonomiji nestašice''. Međutim, masovna dostupnost luksuznije robe i robe široke potrošnje uzela je maha u čitavom socijalističkom bloku od sredine sedamdesetih godina dvadesetog veka. Erika Nađ u svom tekstu iznosi hipotezu koja pociva na istorijskom prelomu u transformaciji potrosnje. Naime, tvrdi se kako su promene devedesetih godina šokirale potrošače centralne i istočne Evrope pa su oni morali da se prilagode transformaciji trgovačkih objekata (što je pre bilo nezamislivo), da donose odluke suočeni sa ogromnim količinama novih vrsta robe, da razviju otpornost na agresivnost reklama itd. Takvi izazovi su u velikoj meri izdeferencirali urbana drustva i upotrebu urbanog prostora. Ovaj tekst se bazira na sve veću ulogu potrošnje u društvenom diferenciranju... U periodu tranzicije dramatično se promenio tip aktera koji upravlja opštom transformacijom urbanog prostora, sto je posledica liberalizacije trzista nekretnina. U Mađarskoj i Poljskoj, gradski centri bili su izloženi prostornom diferenciranju zbog sve veceg broja privatnih preduzeca, u glavnim trgovackim zonama su se prosirile i fragmentisale povrsine maloprodajnih objekata, kao posledica programa „male privatizacije“, restitucije, raspada državnih preduzeća itd. Devedesetih godina su bile primetne i slične prostorne tendencije- mete investitora su bili centar grada, periferija i ''prelazne zone'', iako je centar grada bio i dalje gradsko područje koje se najviše cenilo među trgovcima. Tendencije ka koncentrisanju u pogledu organizacije i prostorne raspodele dovele su krajem devedesetih godina do dramatičnih promena maloprodajne mreže i ponašanja potrošača. U ovom kontekstu se te promene analiziraju pomoću niza empirijskih istraživanja u Pragu, Budimpešti i Debrecinu (regionalni maloprodajni centar istočne Mađarske). Budimpešta se smatra zrelim tržištem, pogotovo kada se uzme u obzir raznovrsnost trgovackih objekata i obrazaca kupovine. Međutim, česta su premeštanja iz centra grada na periferna područja i predgrađa. Istovremeno, trgovački centri koji su se razvili u centralnim zonama privukli su specijalizovane radnje pod upravom međunarodnih trgovinskih lanaca i bogatih domaćih preduzeća. Ti procesi su doveli do sve intenzivnijeg korišćenja građevinskog zemljišta u centru grada- pošto su rano međunarodne firme došle na tržište, maloprodajna struktura centralne poslovne zone u Budimpešti je izrazito strukturisana po pitanju robe i cena. U Českoj Republici, liberalizacija cene i spoljne trgovine, kao i neadekvatna regulacija tržišta nekretnina, takođe je uspostavila veoma konkurentnu sredinu što je dovelo do strukturalne promene trgovine na malo. Centar grada u Pragu postao je najvažnije mesto restrukturisanja maloprodaje, a odlikovao se promenljivim asortimanom robe, radnji i kupaca. Taj proces restrukturisanja bio je ubrzan rastućim brojem turista i razvojem međunarodnim funkcija centralne poslovne zone Praga, što je već krajem devedesetih za posledicu imalo nagli porast cena zakupina i maloprodajnih radnji u glavnoj trgovačkoj zoni, mnogo izrazitije nego u Budimpešti. Između ostalog ovo je sve dovelo do opadanja broja stanovnika u gradskom centru.

73

Uprkos razlikama nacionalnih politika i sistema urbanog planiranja, ova dva glavna grada pokazuju slične tendencije u pogledu transformacije maloprodajnih mreža i obrazaca kupovine. Jos početkom devedesetih povećale su se prostorne nejednakosti između glavnih trgovačkih ulica i drugih trgovinskih središta (uglavnom uslužnih centara u stambenim naseljima) s obzirom na cene, asortiman robe i kvalitet usluga. Ovakve promene uslovile su nove podele u sektoru potrošnje, i u društvenom i u prostornom smislu (podizanjem zakupnine, povećao se broj specijalizovanih radnji, uzrokujući porast cena i pomak ka potrošačima iz više i više srednje klase istiskujući lokalno stanovništvo kao kupce). Istraživanje u Debrecinu je pokazalo slične tendencije. Poslovni ljudi, mlađi od četrdeset godina, koji pripadaju grupi sa srednjim prihodima, ubedljivo su najviše zastupljeni medju potrosacima i novim objektima. Žitelji centra grada i njihove neposredne okoline, kao i mobilnije grupacije lokalnog drustva (oni koji zive dalje od centra ali imaju kola i dobre prihode), privilegovani su u pogledu pristupa robi i srodnim uslugama, dok stanovništvo perifernih zona mora svakodnevno da više putuje i zavisi od malih i samostalnih firmi (cija je buducnost neizvesna jer je konkurencija sve veća). Njihov položaj dodatno pogoršava preuređenje radnji u glavnoj trgovačkoj zoni, tako da je za manje imućne otvorena pijaca u blizini centra grada i dalje daje najpovoljnije mogućnosti za nabavke po nižim cenama. Autorka zaključuje da mesto kupovine postaje oznaka društvenog statusa, pošto je povezano kako sa mobilnošću tako i sa društveno-ekonomskim položajem. Stoga se urbano društvo diferencira naprosto mogucnošću da se koriste ili ne koriste prednosti novih objekata. Promene u korišćenju urbanog prostora su uglavnom nametnuta od strane međunarodnih firmi i domaćih trgovaca, pri čemu lokalna vlast kao ni vlada svojim planovima ne ublažavaju sve veće prostorne razlike. Njihova ekonomska politika je liberalna i zato socijalna politika nije njihov prioritet.

49KONCEPT ODRŽIVOG RAZVOJA GRADOVA

Održivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe u sadašnjosti, a ne ugrožava buduće generacije da ostvare svoje. Razvijene zemlje na Severu se više brinu za životnu sredinu i njeno očuvanje, dok se na Jugu pre svega brine o ljudskom razvoju, pre svega na povećanje životnog standarda siromašnih i tu je naglasak na ostvarivanju društvenih i ekonomskih ciljeva. Zemljama Juga je teško da shvate dugoročni značaj očuvanja životne sredine, jer imaju hitnijh problema koji se moraju kratkoročno rešavati. Prema Svetskoj komisiji o zaštiti životne sredine i razvoju glavne komponente održivosti su: životna sredina, pravednost i razvoj. Međutim, iako se često smatra da su nedostatak resursa i siromaštvo glavni uzrcoi nehigijenskih uslova i degradacije životne sredine u gradovima zemalja u razvoju, malo je dokaza da ekonomski rast donosi i povećanu brigu za životnu sredinu. Npr. Hong-Kong

*prošireno područje prestonice – veliki pritisak na vodu, energiju.

* Braon agenda Svetske banke je pokušaj da se rangira niz problema zaštite životne sredine sa kojima se u ovom trenutku suočavaju gradovi u zemljama u razvoju. Za mnoge od ovih gradova karakteristični su: visoka stopa smrtnosti dece, kratak životni vek, bolesti, povrede na radu, nizak kvalitet života. Ovi problemi su pri tom najčešće rodno određeni. Uticaj rodnih

74

odnosa na korišćenje životne sredine u zemljama u razvoju je veoma bitan, jer su žene uglavnom svesnije problema ovog tipa.

Poter: više od 50% svetske populacije živi u mestima ispod svakog standarda. Prema Daglasu više od 60% gradskog stanovništva Azije živi u sirotinjskim četvrtima. Rast većine gradova nije pratio razvitak adekvatnih službi. A) usled nekontrolisanog rasta siromašna naselja se najčešćce podižn na graničnim područjima. Grade se bespravna naselja na nestabilnom zemljištu. Pri tom je skoro 80% najvećih gradova izloženo jednoj ili više prirodnih opasnosti (vulkani, zemljotresi,cunami) B) gradske životne sredine često trpe zbog velike rasporstranjenosti patogenih materija i bolesti koje su posledica ograničenog pristupa vodi i sanitarijama, kao i toga što se ne uklanja otpad. Komisija za zdravlje i životnu sredinu SZO-a je 1992. objavila da su patogene materije i nemogućnost pristupa čistoj vodi najčešći uzroci bolesti i prerane smrti u zemljama Tećeg sveta. Veliki problem je i prenaseljenost.

Gradska fondacija smatra da je razvoj ekonomije osnovni način da gradovi iz zemalja u razvoju finansiraju poboljšanje gradske životne sredine. Prema Svetskoj banci produktivnost grada treba da bude glavna strategija za ublažavanje siromaštva.

Industrijske grane koje najviše zagađuju su prebačene na Jug – Tajland, Brazil, Meksiko (makviladoras), Indija 49A Koncept održivog razvoja grada LITERATURA: Urbana sociologija (295-301; 334-345) Pošto je koncept potpuno održivog urbanog područja pre utopija nego mogućnost, bolje je reći da se gradovi kreću ka održivosti. Stiven Viler naglašava da se održivi razvoj može definisati kao ''razvoj koji unapređuje dugoročno društveno i ekološko zdravlje gradova i naselja''. Na osnovu te definicije i različitih evropskih i svetskih dokumenata o održivom razvoju, može se zaključiti da glavni pravci urbane održivosti podrazumevaju sledeće: 1. racionalna, efikasna upotreba zemljišta- pošto je zemljište verovatno najvažnije ograničeno prirodno bogatstvo, a urbani razvoj nesumnjivo troši zelane površine na neodrživ način potrebno je održivija upotreba zemljišta. Viler ističe da bi trebalo doneti propise o većoj efikasnosti upotrebe zemljišta u okviru već izgrađenih područja, kontrolisati upotrebu zemljišta da bi se sačuvala poljoprivredna imanja, ekoloska staništa i slobodni prostor u blizini grada... Između ostalog, najvažniji je odnos ljudi prema zemlji. 2. manje automobila, bolji pristup- današnji sistem saobraćaja doprinosi kompleksnoj mreži urbanih problema kao što su: zagađenost vazduha, zakrčenost, smog, sirenje predgradja, uništavanje ekosistema i društvena fragmentacija. Saobraćaj u održivijem gradu najverovatnije će biti zasnovan na nekoliko ključnih principa: pristup manje udaljenosti (npr. izgradnja „urbanih sela“), preokret sadašnje saobraćajne hijerarhije (na prvom mestu pešaci, bicikl pa automobil) i manje potražnje (manje automobila, zakrčenost je manja, a kvalitet života veći). 3. efikasna upotreba resursa, manje zagađenosti i otpada- očuvanje energije i recikliranje materije predstavljaju dve oblasti u kojima obični građani mogu najneposrednije učestvovati u svakodnevnim aktivnostima... Viler navodi primer da su stroži zakoni o očuvanju energije u građevinarstvu doveli do ogromne uštede u mnogim gradovima i državama. Zatim, projekti ''industrijskih eko-sistema'' nastoje sistematski da utvrde da li bi se proizvodni otpad jedne industrijske grane mogao iskoristi u nekoj drugoj. Takođe je poznat i ''princip- zagađivač plaća'' gde se troškovi zagađenja sa društva kao celine prebacuje na pojedince ili grupu koji ga stvaraju.

75

4. Obnavljanje prirodnih sistema- iako se mnoge gradske oblasti obično posmatraju kao potpuno veštačke sredine, na skoro svakoj lokaciji se mogu naći mnogi elementi originalnog eko-sistema tako da se on moze ponovo uspostaviti, npr. popularno je vracanje prirodnog vodenog toka reke što omogućava kako stanište divljim životinjama tako i slobodni prostor i pešacke staze za urbane stanovnike. Drugo, urbana agrikultura takođe vraća prirodu u grad tako što urbani stanovnici određenim bio-intenzivnim metodama mogu da uzgajaju biljke za ishranu na veoma malim površinama zemljišta. Treće, bitna je i ekološka obnova koja podrazumeva da se npr. napuštena ili zagađena industrijska zemlja može preuzeti i obnoviti, a prazne parcele pretvoriti u parkove, stambena naselja i zajedničke bašte. 5. Pogodna okolina za život i stanovanje (povoljna cena stambenih prostora...kvalitetni projekti stambenih naselja iz susedstava...) 6. Zdrava društvena ekologija- izvesni drustveni problemi, poput beskućništva, sasvim su očigledni u gradskim područjima dok su neki drugi prikriveni. Rasizam npr. je značajan činilac koji već decenijama oblikuje američke gradove i otežava održivost i pogodnosti za život. Podsticati zdravu i održivu društvenu ekologiju znači iskoristiti svaku povoljnu priliku da se ljudska zajednica unapredi i osnaži. Viler smatra da to iziskuje da planeri pre svega zastupaju interese onih grupa koje nemaju pristup moći i ekspertizi, i da se bore za nepristrasnost i socijalnu pravdu. 7. Održiva ekonomija- Viler smatra da treba da bude organizovana oko tri principa: 1.ekonimija koja nastoji da se nadoknadi steta koja je u proslosti naneta zivotnoj sredini i društvu i koja sprečava nastanak novih problema; 2. ekonomija koja zadovoljava stvarne ljudske potrebe i obezbeđuje pristojno plaćene poslove, tj. ekonomija usmerena na ljude; 3. lokalno orijentisana ekologija koja naglasak stavlja na lokalno vlasništvo, lokalnu upravu, lokalne investicije, lokalne resurse, proizvodnju za lokalno tržiste. Važan korak ka odrzivoj ekonomiji biće postepeno ukidanje industrijskih grana ili procesa ako troše velike količine resursa koji se ne mogu obnoviti, a naveliko proizvode zagadjivače i otrov. Dalje, treba preispitati ulogu vojne industrije, automobilske industrije itd. Poslovi poput čišćenja životne sredine, recikliranja, javnog saobraćaja, jeftinog stambenog prostora i slično, nasuprot svemu pomenutom, doprinose održivosti budući da unapređuju stanje društva i životne sredine u regionu. 8. Ucešće i uključivanje građana u zajednicu: iniciranje lokalnih politickih procesa, ograđivanje od novca i posebnih interesa, obrazovano i informisano biračko telo i odgovornost lokalnog odlučivanja. 9. Očuvanje lokalne kulture i tradicije- samosvojnost regije daje joj vitalnost, omogućava joj da iskoristi prednosti lokalne kulture, istorije i tradicije i učini mesto zanimljivijim za život. Neki drugi autori poput Lojda Evansa i Potera ističu da dok se razvijene kapitalističke države na ''severu'' možda više brinu za prirodnu životnu sredinu i njeno očuvanje, rasprava o održivom razvoju na ''jugu'' često daje prednost ljudskom razvoju koji se neposredno tiče povećanja životnog standarda siromašnih na nivou običnog čoveka. Suprostavljanje stanovnika severa i juga iziskuje da se pažnja posveti strukturalnim nejednakostima globalnog sistema. U područjima u razvoju, borba za životnu sredinu često se tiče osnovnih potreba, a ne poboljšanja već lagodnog načina života. Stepen degradacije životne sredine kakav se zatiče u mnogim gradovima zemalja u razvoju, jasno ukazuje da su globalni sistem i tendencija ka zapadnjačkom načinu života daleko od održivih i u suštini veoma štetni... Kada je u pitanju održivi grad autori ističu da je važno pozabaviti se odnosom između

76

veličine grada, prosperiteta i problema zaštite životne sredine. Iako je, npr. Kuritiba jedan od brazilskih gradova sa najbržim rastom, u njemu je kvalitet života lokalnog stanovništva poboljšan zahvaljujući inovativnom sistemu javnog saobraćaja, socijalnim programima i programima ekološkog obrazovanja, kao i očuvanjem gradske kulturne baštine. Problemi životne sredine, zapravo, postaju ozbiljniji kada se uveća gradsko stanovništvo, a odgovarajući institucionalni okvir ne postoji. Mnogi gradovi sa najtežim problemima zaštite životne sredine nalaze se u najrazvijenijim delovima pacifičke Azije. Npr. Hong Kong ima šest miliona stanovnika ali proizvodi i ogromne količine različitih vrsta otpada i tokičnih materija svakodnevno, kao i što hiljada tona hemijskog otpada godišnje.

''Braon agenda'' Svetske banke predstavlja pokušaj da se po prioritetu rangira niz problema zaštite životne sredine sa kojima se trenutno suočavaju gradovi u zemljama u razvoju... Autori navode da je ovaj program dosta kritikovan jer nije uvažio značaj politike i vlasti za pristup siromašnih ljudi gradskim službama. Za mnoge gradove iz zemalja u razvoju karakteristični su velika stopa smrtnosti dece, kratak životni vek, invalidnost i povrede na radu, bolesti, nizak kvalitet života i nivo mentalnog zdravlja. Takvi problemi životne sredine su uglavnom rodno određeni jer najčešće neposredno ugrožavaju žene...(feminizam... Anđelka ). Ipak treba pomenuti da žene u mnogim gradovima imaju ključnu ulogu kao nevidljivi menadžeri resursima životne sredine i njihovi krajni korisnici, naročito u pogledu prirodnih bogatstava poput vode, zemljišta i energije. Žene su npr. često zadužene za sakupljanje i prečišćavanje vode, za zdravlje i higijenu domaćinstva i zajednice...

Važno je istaći još neke probleme održivog razvoja u zemljama u razvoju. Iako se gradovi Trećeg sveta uglavnom nalaze u područjima koja su na udaru prirodnih nepogoda kao što su zemljotresi i uragani, najveći broj katastrofa zapravo izazivaju ljudi. Naročitu brigu zahtevaju bespravna naselja na nestabilnom graničnom zemljištu, koja ugrožavaju život čoveka. Drugo, gradske životne sredine često trpe zbog velike rasprostranjenosti patogenih materija i bolesti koje su posledica ograničenog pristupa vode i sanitarijama, koliko i neuklonjenog otpada. Npr., u Manili, kanalizacioni sistem izgrađen pre sto godina za oko pola miliona stanovnika danas koristi šest miliona ljudi. Razne međunarodne organizacije smatraju da je razvoj ekonomije osnovni način na koji gradovi iz zemalja u razvoju mogu finansirati poboljšanje gradske životne sredine, a produktivnost grada je glavna strategija za ublažavanje siromaštva. Takav program rada, koji se najčešće usredsređuje na ozvaničenje sive ekonomije, podstiče koliko i industrijski razvoj, toliko i iscrpljivanje resursa... Nema delotvorne ekološke politike... Najstravičniji primeri industrijskog zagađenja i uništavanja životne sredine vezuju se za multinacionalne kompanije u Makviladorasima (montažne fabrike u Meksiku koje proizvode gotovu robu za izvoz u SAD, uglavnom u vlasništvu inostranih korporacija). Meksička granica privlači te kompanije niskim platama i damping politikom zaštite životne sredine. Tihuana i Rio Grande su postali ozloglašena smetlišta gde multinacionalne kompanije deponuju pesticid i toksični industrijski otpad. Stoga, u ovakvim mestima postoji visoka stopa smrtnosti, javljaju se različite bolesti, rađaju se deca sa deformitetima... Jedino rešenje koji neki autori vide je u sposobnosti

77

siromašnih grupa da se organizuju ne samo u okviru svoje četvrti, već da postanu moćnija politička sila grada i zemlje... Ali kako???...

50. AKTERI URBANIH PROMENA U SRBIJI

U sociološkim istraživanjima se izdvajaju 4 tipa aktera bitnih za oblikovanje gradskog prostora. To su: a) političari jer oni određuju strateške ciljeve urbanog razvoja b) ekonomski akteri primarno iz privatnog sektora c) stručnjaci koji se bave prostorom i d) građani. Samo prve dve grupe imaju direktan uticaj na oblikovanje zakonske regulative i institucionalnog okvira. U Srbiji političari neuvođenjem zakonskih i institucionalnih novina odlažu složene procese urbane transformacije, veliki problem je korupcija, zbog blokirane ili usporene socio-ekonomske transformacije veoma su zastupljene ilegalne strategije, pravna regulativna nije adekvatna i u dovoljnoj meri obavezujuća, a uticaj građana je zanemarljiv.

Do 1989. su osnovne karakteristike društveno-ekonomskog sistema bile tipično socijalističke i Beograd je nakon toga suočen sa sličnim problemima kao Budimpešta ili Prag na primer, a pri tom su u Srbiji procesi socio-ekonomske transformacije odloženi, ne samo zbog ratova i međunarodne izolacije, već je u pitanju bila i strategija političke elite da što duže održi vlast. Privatizacije je bila deklerativnog karaktera. U pitanju je bila specifična vrsta političkog kapitalizma. Od 1990. je broj ilegalno izgrađenih stanova u Beogradu stalno rastao, da bi 1997. taj broj bio izjednačen sa brojem legalno izgrađenih stanova. Fenomen bespravne gradnje je nasleđen iz socijalističkog perioda, ali je nakon 1990. značajno izmenjen. Promenjeni su akteri, za vreme socijaluzma to su radile marginalne socijalne grupe, a kasnije ekonomski i politički moćni ljudi koji uzurpiraju lokacije kao što je na primer Dedinje. Sem aktera promenjena je i lokacija. Tokom socijalizma su to bili rubni delovi grada, a u postsocijalizmu centralne gradske lokacije. Pri tom ilegalna gradnja nije tretirana kao krivično delo.

Nakon demokratskih promena započete su socio-ekonomske reforme. 2003. usvojen Urbanistički plan za Bg čiji je jedan od ciljeva da se gradu vrati status evropske metropole, a kao primarni strateški cilj izdvojeni su razvoj i unapređenje infrastrukture. NBGD – komercijalni centar; decentralizacija. Iste godine je usvojen novi Zakon o urbanom planiranju i izgradnji i ilegalna gradnja je proglašena kriminalnom radnjom.

Bespravna gradnja je identifikovana kao glavni problem urbanog razvoja Beograda. 10% stanova na stambenom tržištu je izgrađeno ilegalno.

Važni akteri jesu i vojska i crkva. Za vreme socijalizma vojska je gradila objekte na najatraktivnijim lokacijama. Danas bi većina tih objekata morala da promeni funkciju, da se proda, da pod zakup ili rekonstruiše. Za razlike od vojske, promene su pogodovale položaju SPC, čiji je uticaj kao društvene institucije znatno ojačao i primetan je veliki broj novoizgrađenih crkava u Bg-u.

Ključni politički akteri na nivou Beograda su: gradonačelnik, gradski arhitekta i glavni menadžer – naklonjeni preduzetničkom modelu upravljanja. Predstavnici gradske vlasti su fokusirani na infrastrukturne projekte ( npr most preko Save, novi magistralni prsten) i povećanje prisustva stranih investitora, kao i na projekte koji će doprineti većoj konkurentnosti Bg-a.

78

Stručnjaci: kriza profesionalnog identiteta, kritika postojeće regulative (anahrona, neadekvatna, neusklađena sa evropskom), privatni interes dominira urbanim razvojem. Od 2000. prve pozitivne promene nakon urbanog haosa devedesetih. Kao najdramatičniji problem izdvajaju bespravnu gradnju.

Što se građana tiče, oni su uglavnom demotivisani jer nemaju poverenja u javne institucije i generalno smatraju da nema smisla uključivati se u proces odlučivanja na lokalnom nivou, ali primenjuju neformalne strategije.

50A Akteri urbanih promena u Srbiji

Autor : SRETEN VUJOVIĆ. Cilj rada : promena u postsoc. gradovima Srbije na prelazu milenijuma i uloga glavnih aktera u proizvodnji prostora.

Kod 3 nivoa dolazi do promene :

d)makro – uticaj globalizacije i postsoc transformacije e) mezo - socioprostorne promene u gradovimaf) mikro – promena u svakodnevnom životu građana

To je 'glokalni' pristup strategijama grupa i pojedinaca u Srbiji

U eri globalizacije i tranzicije veliki gradovi postaju mesta izraženih socijalnih problema – siromaštvo, etničke podele i antagonizmi, kriminal i nesigurnost. Sreten će dalje govoriti o tokovima aktuelne urbanizacije (tercijalizacija, privatizacija, rezidencijalna mobilnost, dualizacija, soc segregacija...) pokušaće i da pokaže da li se BG približava onome što se zove 'svetski grad' (globalni, informacioni).

Urbanizacija je mač sa 2 oštrice : 1. koncentracija ljudi, dobara, usluga, povoljnih prilika ; 2. slabi se i razbija koherentnost mesta, tradicija i postojećih mreža.

URBANI AKTERI

Urbani fenomen sadrži složen sistem aktera. Urbani razvoj potiče iz struktura moći, odnosno, iz sistema aktera od kojih su neki nadređeni, a drugi podređeni, a zajedno oni strukturišu urbani fenomen (nekad se ovi suprotnin akteri udruže, nekad su u sukobu). Podređeni akteri organizovani u pokret imaju više šansi da svoje zahteve učine prepoznatljivim. Pokret predstavlja veći skup pojedinaca koji tragaju za svojim identitetom, ciljevima. Urbani akter je individua ili grupa koja zauzima određeni položaj u društvu, raspolaže resursima društva, brani određene interese i vrednosti, održava odnose sa drugima i nudi projekte o razvoju grada. Svaki tip društva ima sistem hijerarhizovanih aktera. Svakom sistemu odgovara data struktura moći – to je suštinski parametar urbane sociologije.

U gradovima imamo 4 tipa aktera:

79

C) stručnjake za prostor – arhitekte, urbanistiD) ekonomske aktere – banke, preduzeća, vlasnici zemljištaE) političke aktere – politički lideri, partijeF) stanovnike, krisnike/građane – koji se diferenciraju prema društv poziciji, životnom

stilu... NVO...

Klasifikacija aktera može biti i ovakva :

1. Akteri koji se dele na centralne (država) i lokalne (lok vlast). Uloga države je dvojaka. 1. takmiči se sa preduzetnicima za gradske resurse i 2. kontroliše zakonitost.

2. Drugi akteri : opšta i stručna javnost, domaći i str preduzetnici, treći sektor (NVO), crkva...U postsoctrabsformaciji aktere grubo možemo podeliti i na reformske i anti-reformske.

PROMENA STRUKTURE, FUNKCIJE I FORME

h) Od etatističkog, preko liberalnog do svetskog grada

Urbano planiranje je sveobuhvatnije u socijalističkim, nego u kap. zemljama.

Po Hamiltonu, postoje zajednički elementi planiranja u istočnoevrop. zemljama u socilalizmu : 1. uticaj SSSR-a, 2. etatističko planiranje, 3. nevažnost zemljišne rente i tržišta, 4. rast metropola, a nedostatak srednjih i malih gradova, 5. državna izgradnja novih naselja.

Urbanizacija je 1. zakasnela, planirana i vođena iz centra, 2. pod velikim uticajem industrijalizacije- zanemarivanje tercijalnog sektora, 3. kontinuiran značaj ruralnog sektorau procesu urbanizac i veliki udeo mešovitih domaćinstava, ali značajne razlike između grada i sela., 4. dominantna uloga preduzeća u obezbeđivanju stanova., 5. generalno, urbano društvo se razlikovalo- profesionalna, kulturna i druga udruženja, osnivala je i kontrolisala država. Socijalistički sistem nije uspeo da stvori ono što se zove postindustrijski ili informacioni grad! Nije bilo opadanja br zaposlenih u sekundarnom i rasta br u tercijalnom i kvartarnom sektoru! Ovde se može govoriti o zakasneloj modernizaciji.

Tokom 90-ih godina u svetu se razvijaju metropole(od milion stanovnika pa naviše), svetski, globalni i informacioni grad. Termin ''svetska armatura metropole'' označava pojam od kog zavisi globalizacija, a označava metropolizaciju. Iz nje potiče svetska ccentralnost. Fridman: metropola = svetski grad = veliki finansijski centar i mesto koje ujedinjuje društvena sredošta multinacionalnih ekomomija. Dalje, ubrzan razvoj terc i kvart sektora u svetskim gradovima, dovodi do pojma informacionog grada. Kastel i Basan: to je urbani izraz

80

informacionog društva. Informacioni grad je grad intenzivnih kontakata. Sa porastom uloge metropola, horizontalna veza sa drugim metropolama biva sve jača, jer dolazi do odvajanja od regiona i države u kojoj se nalaze. Dolazi do promene od tradicionalnog ka preduzetničkom tipu upravljanja, a on podrazumeva: 1. javno-privatno partnerstvo, 2. orijentaciju svih aktivnost prema tržištu, 3. preuzimanje dela rizika od str gradske vlasti u odnosu na privatna investiranja, 4. participaciju države u operacijama sa nekretninama.

i) Promene u postsoc. gradovima – od homogenosti ka heterogenosti

Socioprostorne posledice postsocijalističke transformacije:

1. Nije se povećala migracija selo-grad, ni porast stepena urbanizacije. Usporena urbanizac. se nastavlja jer br. radnih mesta u industrijskom sektoru ograničen, a industrijske grane koje su opstale i tercijalni sektor sada traže novu radnu snagu.

2. Uvozi se jeftinija hrana, čime domaća seoska ekonomija dobija konkurenciju. 3. Razvoj gradova ipak ide od homogenosti ka heterogenosti. Privatno preduzetništvo

uslovljava rast privatnih radnji, restorana... tercijalni sektor doživljava uspon. 4. Dolazi do porasta tražnje za prostorom( naročito u svetskim gradovima).5. U istočnoevropskim gradovima etnička hetrogenost je na porastu. Socijalno

devijantne pojava takođe. U tranziciji dolazi do različitih manje ili više tržišno orijentisanih urbanih sistema. Na

ovaj preobražaj utiču unutrašnji akteri i spoljašnji akteri( učesnici u procesu globalizacije ekonomije i proširenja EU). Nastoji se potisnuti država kao strateški akter planiranja urbanog razvoja. Naravno, sve zavisi od zemlje do zemlje!

U zemljama u tranziciji dolazi i do svojinske transformacije stanova, poslovnog prostora...

Ukidanje monopolske kontrole vladine agencije nad ponudom gradskog zemljišta i omogućavanje tržištu da odredi cenu. Postoji nerešen problem gradskog građevinskog zemljišta jer je ono u državnoj svojini( SRB)

Br. državnih preduzeća se smanjuje, a menja se veličina preduzaća u korist malih i srednjih firmi. Time se povećava nezaposlenost.

j) Neformalna ekonomija – ulična maloprodaja i komercijalizacija Mnogi građani kao akteri u urbanim promenama bili su uključeni u sivu ekonomiju, kao glavnu strategiju preživljavanja. Gradski centar postaje ekskluzivna zona za skupu robu. Širi se ulična trgovina izvan centralnih delova grada. Kiosci bivaju zamenjivani tezgama. Dolaze i shoping molovi, prvo na zapadu, pa kasnije u postsoc. zemljama. Maloprodaja je u postsoc. gradovima doživela najveći uspon izgradnjom velikih trgovačkih centara (shoping molovi, hiper marketi). Mnogo novih znakova, bilborda, umesto srpa i čekića...

81

d. Urbane promene u periodu ''divljeg socijalizma'' u Srbiji

Spoljašnji i unutrašnji razarajući činioci. Jugoslovanski model socijalizma okončan je na najgori način. Prošli smo kroz usporenu i blokiranu tranziciju i još uvek kaskamo. NATO je promenio izgled mnogim gradovima Srbije.

d)U postsoc. SRB se uspostavlja nova hijerarhija gradova. I manje ili veće uključivanje tih gradova u internacionalnu mrežu metropola. Javljaju se izrazitije razlike između gradova i sela. Na to utiče i raspodela kontrolnih funkcija i mesta odlučivanja. Profit na modernizaciju velikih gradova.

e) Socijalna segregacija : nju određuje tržište stanova i zemljišta. Zaključak – napuštanje države blagostanja na zapadu i slom socijalističkog sistema doveo je do povećanja društvene polarizacije tj. Do porasta raznih oblika segregacije i socijalne diferencijalizacije.

Ponovno uspostavljanje nadređene klase vlasnika i podređene klase siromašnih i izmenjena srednja klasa u postsoc. Bespravna stambena izgradnja- radnici, ratne izbeglice, , privatni preduzetnici, ratni profiteri. AKTERI ( stručnjaci za prostor, političari, preduzetnici, građani)

-Stručnjaci za prostor

Anketa, 2004 -stepen uticaja (veliki uticaj) : 1. političari, 2. privatnici/preduzetnici, 3. stručnjaci, 4. građani.

Stručnjaci za prostor se suočavaju sa krizom identiteta. Oni su u sendviču između političara i privrednika & građana i NVO. Njihova efikasnost posredstvom nacionalnih i gradskih institucija arhitekture i urbanizma je opala. Brojne arhitekte i urbanist, prostorni planeri radili su i u opštinskim firmama i u privatnim biroima i u mnogim udruženjima. Bespravna gradnja čini da društveni ambijent nije povoljan za planere. Nedostaju brojni zakoni koji regulišu oblast urbanizma i građenja. To je pogodno tle za sivu ekonomiju i korupciju.

Anketa, ispitanici stručnjaci – većina njih je uverena da efikasnost planiranja urbanog razvoja veća unutar tržišta i demokratskih institucija, nego u sistema komandnog planiranja. Od preostalih, većina misli da to nema veze sa tipom društva. Svaki 5. je mislio da se urb planiranjem mogu usaglasiti ekonomski i socijalni ciljevi, ali da se to efikasnije postiže u uslovima planske privrede. Ovi stavovi su bliži socio-demokratskom konceptu, nego neoliberalnom. U skladu sa tim, većina smatra da javno vlasništvo nad gradskim građevinskim zemljištem preduslov urbanog planiranja. Odnos prema stanovanju : potrebna je državna regulativa indirektnim merama(poreske olakšice, subvencije), a ne neoliberalni stav.

Neophodne su nove urbane doktrine!

82

-Političari

Prema anketi, većina smatra da političari imaju najveći uticaj na donošenje odluka na opštinskom nivou. Za urbanističke planove su nadležne opštine, a za prostorno planiranje država. Pripadnici političke elite (anketirani) većina je veoma obrazovana, a pre toga većina njih je bila stručnjaci. Po godinama-domaća elita je relativno mlada-nakon 2000. god. stambeni uslivi elite su nadprosečni, većina je vlasnik stana ili kuće.

Njihoove vrednosne orijentacije: Većina njih je sklona nacionalističkim i ne-liberalnim vrednostima. Nacionalizam je prisutan i zbog kratkog vremena od 2000. i srpski suverenitet, Kosovo... još uvek nememo snažan blok koji bi doprineo uspostavljanju demokratskog i pluralističkog društva (M.Lazić) mešavina političkih aktera- neki nastupaju na reformski, a neki na antireformski način. Pripadanje nekoj partiji bitno utiče na kadrovsku politiku. To je i najznačajniji kanal za ostvarivanje uticaja na opštinskom nivou.

Lefevr: urbanizam je mešavina ideologije i prakse pod patronatom države i tržišta. 2004. godine, okrugli sto, privredna komora Beograda- društvenu svojinu bi trebalo ukinuti, a građevinsko zemljište privatizovati. Na delu je bio zakon o denacionalizaciji- povraćaj imovine Karađorđevićima, crkvi, univerzitetima... postoji oklevanje i odlaganje ovoga.

Neki stručnjaci preporučuju sledeće: 1. zemljište u centralnim delovima grada od posebnog interesa ostaje u vlasništvu opčtine, 2. za svaku parcelu da bhi bila za javne upotreba, mora se dokazati opšti društveni interes, 3. donošenje zakona o denacionalizaciji, 4. uvođenje ekonomskih cena za komunalije, za sromašne treba subvencija, 5. uspostavljanje pravne države koja je odgovorna za usklađivanje privatnog i javnog interesa.

Vojska- neophodna modernizacija, smanjenje pripadnika. Raspodela stanova treba biti pod civilnom kontrolom, a ne kao u socijalizmu gde je vojska bila država u državi.

SPC- Izgradnja samostana, crkava i manastira, je pre svega politička odluka. U proces retradicionalizacije uključuje se i veći deo političke elite. Intenzivna izgradnja hramova od ’96., završenje hrama Sv.Save, podignuta crkva Sv.Dimitrija na Novom Beogradu, dobijene brojne lokacije za izgradnju crkava i hramova po Bg....

Sve je značajnija uloga gradonačelnika u razvoju gradova. On ima sad i znatno veća ovlašćenja. Građani ih biraju neposredno, a oni raspolažu budžetom i biraju tim saradnika.

-Privrednici

To je ekonomska elita. Oni su mlađi i više reformski orijentisani, nego politička elita. Uočljiva je simbioza između pojedinih političara i privrednika. Naša metropola se ne kotira visoko, već je pri dnu evropske hijerarhije metropola. Put Beograda do ’svetskog grada’ biće dug i trnovit (Pušić). Beograd je počeo da modernizuje svoju infrastrukturu (vodovod, puteve..)

83

da bi mogao da primi objekte kao što su hoteli, hipermarketi, poslovni prostri... počelo je sredinom ’90-ih izgradnjom Čumićevog sokačeta.

Savet inostranih investicija (12 zemalja koje bi investirale u BG): Srbiji su neophodne brze i temeljne reforme, a njih vlada mora da pogura. Situcaija nije ružičasta. Srbija kasni sa reformama, manji nam je BDP nego u većini postsoc. zemalja. Najozbiljnija prepreka za strane investicije je politička nestabilnosti monetarna. Ovaj Savet predlaže bolju zakonsku regulativu i hitno rešavanje najvećih problema infra strukture.

Porast broja banaka i drugih finansijskih investicija, naročito stranih, je takođe obeležje umrežavanja velikih gradova u ’svetsku armaturu metropola’.Hiper marketi – merkator, vero....

Problem korupcije-podmićivanje zarad uticaja na donošenje zakona i na pravila igre loše utiče na reforme...

Novi Sad (istraživanje 2002.)- uloga preduzetnika u urbanom uređenju Novog Sada. Predmet istraživanja su privatna preduzeća i njihovi vlasnici. Krajem ’99. u N.S. je registrovano oko 11 hiljada privatnih preduzeća. Najveći br. njih se bavi trgovinom, a zatim industrijom, pa tek onda finansijskim i drugim uslugama. Maloprodaja je koncentrisana u gradskom centru i u području stanovanja. Više od trećine preduzetnika je rođeno u Novom Sadu i najviše njih je u 4.deceniji života. Većina njih smatra da je preduzetništvo muški posao, a građani se većinom ne slažu sa tim. Ogromna većina je započela preduzetništvo ’90-e godine. Oni smatraju da je za preduzetništvo potrebna upornost, snalažljivost, spremnost za rizik i kreativnost, a rzlog zbog kojeg su preduzetnici je oslanjanje na sopstvene snage. Većina građana smatra da je za uspešno bavljenje preduzetništvom neophodno poznavati nekog iz gradske vlasti. Anketirani preduzetnici su ubeđeni da poboljšavaju gradsku ponudu roba i usluga, a zatim da doprinose izgradnji grada...većina njih namerava da proširi svoje delatnosti. Većina reklamira svoje proizvode, kontaktira sa preduzetnicima iz inostranstva..gotovo polovina je u svom posl. prostoru izvršila određene građevinske izmene-male bez papira, a velike dozvolom. Pozitivna posledica preduzetništva i po preduzetnicima i po građanima je lakše zadovoljavanje potreba stanovništva za pojedinim vrstama roba i usluga. .

Između preduzetnika i urbanista postoje neregulisani odnosi, i većina preduzetnika ne zna da li su im urbanist naklonjeni ili nisu.

-Građani

u kojoj meri građani koriste pravo na grad? Zašto je njihov uticaj najmanji na gradskom nivou? Zašto nisu zainteresovani za ostvarenje svojih građ.prava?...

84

Razlozi za ovo su različiti i kreću se od ličnih do opštedruštvenih. Smatraju da su izgledi da učestvuju na lokalnom nivou mali ili nikakvi. Neretko, mnogi građani su društveno isključeni i uviđaju da su lokalna i centralna vlada udaljene od većine svojih građana. Građanin stiče utisak da je u gradu moguće izgraditi sve, a ne odgovarati ni za šta. Čini se da pravila više nema, sve je na tržištu (Pušić).

Međutim, oni nisu sasvim pasivni u proizvodnji prostora, makar to bilo samo na periferiji gradova-divlja gradnja. 45% njih u BG smatra gradske vlasti odgovornim za bespravnu gradnju, a 10% njih da su odgovorni sami graditelji, pa tek onda urbanisti. To je ok. Preko polovine njih smatra da je bespravna izgradnja u njihovim mestima izražena. To naročito smatraju oni sa visokom školskom spremom. Nicali su novi kiosci, domoroci su ih zvali pečurke, a kada dođu urbanisti uzimali su novac da zažmure(jedno od zapažanja). Dobije se struja, voda, pa može da se napravi unosniji kafić. Scenariji rušenja je lošije rešenje, pa se pristupa legalizaciji. Zakon o planiranju i izgradnji (2003) je u dobroj meri prepoznatljiv kao zakon o legalizaciji. Brojni nosioci bespravne izgradnje nisu se organizovali u pokret u smislu grupe koja bi delovala na političke strukture..

Od ’90-ih formiraju se brojne NVO kod nas. Za ovo su bitna Ekološka udruženja, Udruženje za unapređenje lokalnih zajednica...nisu se pokazali preterano motivisanim.

Prema mišljenju Evropske urbanističke povelje osnova urbanog razvoja sastoji se u neposrednoj participaciji građana u okviru lokalnih zajednica . Građani imaju pravo da budu konsultovani o svim većim projektima koji se tiču budućeg razvoja lokalne zajednice.

Zabrinjavajući podatak iz novosadske ankete-71% njih ne zna da urbanisti imaju praksu konsultovanja građana o planovima i projektima razvoja grada. Dakle, tu su i visokoobrazovani i niže. Dakle, participacija građana na lokalnom nivou je nedovoljna. 48% građana smatra da su preduzetnici povezani sa političarima i političkim strankama radi zadovoljavanja ekonomskih interesa obe grupe. Većina građana smatra da je najznačajnija negativna posledica širenja preduzetničke delatnosti urušavanje tradicionalnog izgleda grada.

ZAKLJUČAK

Pretežan deo čovečanstva danas, prvi put u istoriji, živi u gradovima. Uloga gradova, naročito globalnih, je sve veća. Staro rivalstvo između nac.države i gradova se nastavlja. Gradovi mogu dovesti do društvene i kulturne integracije i biti pogodna mesta za političke aktivnosti. Neki gradovi prave strateške planove za unapređenje profila grada, bilo u cilju organizovanjanekog međunarodnog događaja ili sprovođenja programa obnove grada i privrednog razvoja.

Polanjijeva kniga nam poručuje da je slobodno tržište utopijska koncepcija, odnosno da su sva tržišta regulisana tako da njihove parametre uspostavljaju državne institucije. Njegova poruka je da se ne moramo prepustiti slavljenju konzumerizma, kulturne fragmentacije i

85

neobuzdanog individualizma. Da bi zaštitili sebe, društvo će racionalno ili iracionalno ograničiti područje na kome tržište slobodno deluje.

Sadašnja metropolizacija je praćena fragmentacijom i individualizacijom, pa se globalizacija može shvatiti kao složena interakcija globalizujućih i lokalizujućih tendencija-glokalizacija. To je sinteza partikularističkih i lokalizujućih tendencija. Koristeći internet čuvamo autonomiju, ali činimo i de jednog velikog ’’mi’’. Koliko je neko građanin metropole (svog likalnog kvarta), toliko je i građanin sveta. On je glokalan!

Gradovi i urbanizacija impliciraju precizan institucionalni i politički okvir. Međutim, u aktuelnom stanju, metropole nemaju demokratsku političku instituciju (Basan). Metropolizacija se odvija na način krize. Društvene krize se pojavljuju kada su nejednakosti ogromne i kada se iskazuju u socijalnoj segragaciji. Metropole su u opasnosti zbog brojnosti stanovništva.

''Metropolizacija je ćerka informatičkog društva koje podrazumeva informativnu ekonomiju i društveni život, globalizaciju, tehnonauku, individualizaciju i individuaciju, kao i nove društvene odnose'' ( Bassand, 2001.)

51. Preteče i Utemeljivači urbane sociologije kod nas

Jugoslovenska misao ogradu i urbanizaciji dodiruje 3 pristupa:

1. Opisni idejno-istorijski (tumačenje unutrašnjeg sadržaja);

2. Kritički (vrednovanje dela, istraživača i pravaca);

3. Saznajno-sociološki pristup (soc.ideje se razmatraju u društv. kontextu).

Kod nas istraživanje sela i seljaštva (19.v.) ima dužu tradiciju od istraživanja grada (od 60.xx v.). Razlog je u tome što sa nastankom moderne Srbije seljaštvo predstavlja temelj nacije, čuvara na.identiteta, a građanstvo je etnički mešovito.

Među pretečama urbane sociologije izdvajamo: J. Cvijića, S. Ćirkovića, Taranovskog, V. Macuru, D.J. Popovića, T. Stojanovića.

JOVAN CVIJIĆ (Balkansko poluostrvo,1922): poklonio pažnju gradu i dao tipologiju u vezi sa osnovnim kulturnim pojasevima ili civilizacijama na Balkanu: vizantijsko-cincarska, patrijarhalna, srednjoevropska. On pominje i turske kulturne uticaje, ali ne u dovoljnoj meri. Godine, 1921. u Kraljevini Srbiji 80% seljaštva, a 20% gradskog stanovnoštva. J.C. je dao slikovit opis morfologije, etničkog sastava i psihičkih osobina stanovništva. Imao je negativan stav prema velikom gradu. Kaže da su Turci, Grci i Cincari koristili velika naselja jer su to trgovci i zanatlije. Kao vlasnička klasa, Turci razvijaju sklonost za varoškim životom.

86

STOJAN NOVAKOVIĆ proučavao je srednjovekovni srpskim grad, bavio se gradovima i trgovima. Razmatrao je i ulogu despota Đurđa Brankovića u obnovi Carigrada 1448 g. i naselja Beograđana u Carigradu i napisao futuristički tekst o BG za 100 godina (2011).

SIMA ĆIRKOVIĆ kaže da se zanemarivanje izučavanja grada duguje predrasudi o poimanju grada kao nečeg tuđeg i stranog (zbog srpske prošlosti). Prodorom Slovena uništene su tradicije rimske i vizantijske gradske civilizacije. Dolazi do obnove starih antičkih gradova (BG, NI, Prizren, Skopje) Od 15.v. ubrzano se razvijaju srpski i bosanski gradovi, a postavlja se pitanje osobenosti srpskih gradova u odnosu na zapadne. S.Ć. za razliku od Vebera ne zaključuje da su oni bili autonomne opštine slobodnih građana koji su kritički preispitivali tradiciju, niti su oni bili isto sto i kapitalizam kao što tvrdi Brodel. To je zato jer tadašnji gradovi u centralnoj Srbiji nisu imali statut i nisu označeni kao opštine. Gradski centri su preuzeli kulturna žarišta od manastira, a tadašnja rudarska naselja imala su samo 2 vrste javnih građevina: utvrđenje i crkvu.

TARANOVSKI slično Ćirkoviću. Poznavalac je srpskog srednjovekovnog prava, izučavao je i građanstvo primorskih gradova. Građani su bili direktni podanici samo svoga grada i gradska autonomija ih je sakrivala od direktnog podaništva državi. Dolaskom Turaka se nije prekinuo gradski život. Raja i seosko stanovništvo bivaju sakriveni u planinama, a osmanlijski uticaj preovladavao je u varosima.

ZAKLJUČAK ZA SREDNJOVEKOVNI GRAD: bilo kako bilo, južno od Save i Dunava (osim Dubrovnika, KO, BD i BR) nije bilo autonomnih gradskih opstina kao na Zapadu. Preovlađuju trgovišta, naselja uz rudnike, kasabe, dvorovi, palanke.

Od 17.v. najvažniji deo grada bila je čaršija (4 toka, okupljanje ljudi sa sve 4 str sveta-trgovačka i zanatska četvrt grada), a od 19 v menja značenje (javno mnjenje ili kulturna klima).

VLADIMIR MACURA («čaršija i gradski centar»)-povezanost varoških prostora 19.v sa njihovom istorijom. U 17.v formirani su trgovački i zanatski delovi u čaršiji, proizvodnja i promet. Tada se javljaju 2 grupe poslovnih ljudi: 1. domaći trgovci (Muslimani, Hrišćani i Jevreji) i stranci (pre svega Dubrovčani).

DUŠAN J. POPOVIĆ govori o Cincarima i pečatu koji su oni dali srpskim varošima 13.veka. Nakon razaranja njihovog centra Moskopolja, oni se šire na sever. Njihova glavna osobina je neodređenost (npr. po kulturi Grci, po jeziku Romani). Oni su nešto slično figuri stranca (Jevrejina) čikaške soc. Popović govori o odnosu srpskog i hrvatskog građanstva (ZG i BG). Oni se razlikuju po kulturi, etn. pripadnosti, veri. Srpski građ stalež osnovali su Cincari, a hrvatski Nemci.

87

TIPOLOGIJA I RAZDOBLJA: Specifičnost vojvođanskih gradova N.S, SO,SU je u tome što oni u 18.v dobijaju status slobodnih kraljevskih gradova, što je njihova prednost u odnosu na gradove centralne Srbije.

Pomoću varoškog vremeplova razlikujemo: primorske, centralne i vojvođanske srpske gradove.

U procesu preobražaja čaršija u savremene gradove izdvajamo 3 razdoblja: I nakon završetka Prvog srpskog ustanka, pod vladavinom M.Obrenovića obnavljaju se stare i stvaraju nove varoši; II od sredine 19.v; III na prelazu između 2 vekajavlja se mod industrija i širi kapitalizam( MACURA)

TRAJAN STOJANOVIĆ 30-ih godina 20.v. na Balkanu dolazi do «urbane zasićenosti» (visok natalitet, višak seoskog stanovništva). Siromašno seljaštvo smatralo je gradove neprijateljem. Stojanoivić govori o nejakoj srednkoj klasi koja ne može obezbediti trajnost društv. sistema koja je poljuljana sa 2 svetska rata, svetskom

ek. krizom itd.

U Jugoslaviji 60-ih godina su zasnovana čisto sociološka teorijska i empirijska izučavanja gradske stvarnosti. Naša u.soc. se uglavnom razvijala kao akademska disciplina jer su njeni osnivači i univerzitetski nastavnici i istraživači.

To su: C.Kostić, A.Todorović, S.Šuvar, M.Živković, Z.Mlinar, Ž.Tanić, R.Supek.

CVETKO KOSTIĆ: I ''Seljaci i industrijski radnici''-terensko izučavanje prelaska seljaka u industriju. Pod seljacima Kostić podrazumeva 3 kategorije: 1. polutani- stanuku na selu,a rade u gradskim preduzećima. Najbrojniji su.

2. sezonski radnici

3. privremeni radnici.

Posebno je obraćao pažnju na razliku između seljaka i polutana. Polutan je marginalna ličnost jer je istovremeno nosilac urbanizacije sela i ruralizacije grada.

II ''Bor i okolina'' monografija- preobražaj zaostalog sela Bora u gradsko naselje. To je u Tenisovom smislu prelazak iz zajednice u društvo. Do 52. god dolazi do porasta br stanovnika u Boru, do nedostatka komunalne opreme, do ekološke nevolje koje prouzrokuju rudnici. Po ovom autoru postoje 4 sociološke zone Boru :

1. gradsko jezgro- doseljenici2. selo Bor3. prigradska naselja

88

4. sela sa tradicionalnim načinom života (maloletnički brakovi....)industrijalizacija je privukla žitelje najbližih sela, pa prosečni prihod opada sa udaljenošću od Bora. Kostić je te raznolikosti i protivurečnosti smatrao vrednim sociološkim izazovima.

III ''Sociologija grada''- istorijski razvoj gradova, tipologija, odnos grada i ostalih tipova naselja, soc.struktura grada...Prema njemu soc grada je nauka o društvu u gradskoj sredini, sa odnosima zasnovanim nezavisno od njihove volje, ali i voljno prema njihovim osobenostima po kojima se razlikuju od ostalih, pogotovo od žitelja sela.(slično čikaskoj školi). Kostić se bavi pitanjem kako uskladiti društvo i prostor u gradu, ali tako da to bude najpovoljnije za ljudsku ličnost. Od soc grada on je očekivao i praktične rezultate.

ALEKSANDAR TODOROVIĆ (''Uvod u sociologiju grada'') pionirski pokušaj sistematizacije dotadašnjih saznanja. Teme: nastanak i razvoj gradova, druge nauke i gradovi, definicija grada, tipologija gradova, drustvena struktura...

STIPE ŠUVAR (''Između gradova i megalopolisa'') marksistički orijentisan urbani sociolog. On ukazuje na konfliktni odnos između sela i grada, na potrebu za stvaranjem ruralno-urbanog kontinuuma i prevazilaženjem suprotnosti s-g. On kao i drugi nasi teoretičari govori o teritorijalizaciji nejednakosti i kaže da u socijalizmu postoji klasa i kontraklasa jer postoji segregacija na klasnoj osnovi. Postoje i 3 negativne osobine kapitalističke urbanizacije- metropolizam, preterana i neadekvazna koncentracija i otudjenje svakodnevnog života.

U Zagrebu postoje 3 socijalna problema: 1.klasno slojna sparacija, 2. kriza žarišta socijabilnosti, 3. nepovoljni uslovi za kulturno prilagodjavanje. Klasna separacija u zg ometa humanizaciju gradske zajednice na načelima socijalizma.

Šuvar se zalaže i za konstituisanje sociologije prostornog planiranja koja bi i proučavala i praktično delovala pod humanističkim idealima. Bitno je decentralizovati tekovine koje je grad pribavio u prošlosti i razmesti stanovništvo po celoj teritoriji, a to se nikad nije desilo.

MIROSLAV ŽIVKOVIĆ (''Prilog jugoslovenskoj urbanoj sociologiji'')- urbanizacija, prostorna pokretljivost stanovništva, planiranje, distribucija moći na lokalnom nivou, osobine socijalističkog gradanejednakosti, segragacija...Društvene nejednakosti su bile u žiži njegovih interesovanja. Nova naselja u Sarajevu su vid planirane segregacionističke tvorevine jer su u njima ili isključivo radnici iliviši slojevi. On se više nego drugi zalagao za uzdizanje subjekta u mestu i vremenu u kojem ga birokratija pretvara u stvar, a totalitarizam uništava

’70- GODINE: dolazi do krize urbane soc (sukob režima i društv nauka, uplitanje države u stručni kadar...) Tih godina se i sociolozi zapošljavaju u urbanističke zavode širom zemlje.... Tad dolaze, 80-ih:

89

ZDRAVKO MLINAR- bavio se novim gradovima Novo Velenje, Nova Gorica, odlučivanjem na lokalnom nivou...Važno je i to da se njegove teme odnose na globalizaciju i individualizaciju.

ŽIVAN TANIĆ- pretežno se bavio sociološkim aspektima migracija i suburbanizacijom naročito u BG. Na 15-20 km oko BG se ukrštaju razni procesi pa imamo suburbije, satelitska naselja i vikend naselja. Tu je legalna, polulegalna i ilegalna gradnja.

RUDI SUPEK-(''Grad po mijeri čovjeka'')-razmatrao probleme otuđenog gradskog prostora. On govori o socijalnoj terapiji za čoveka dezorijentisanog u valegradu.

Prošlog veka '80-ih godina sazrela je srednja generacija naših urbanih sociologa: D. Seferagić, K. Petovar, O.Čaldarović, S. Vujović, LJ. Pušić, M. Petrović.

Na njihovo intelektualno sazrevanje uticali su neomarxistički trendovi 60-ih-nova levica i nova urbana soc (Lefevr, Kastels, Harvi i dr.), istraživači kvaliteta života u gradovima, održivog razvoja, odnosa globalizacije i grada (glokalizma)...Teorijski i metodološki pluralizam je prisutan.

DUŠICA SEFERAGIĆ (''Kvalitet života i nova stambena naselja'')- kvalitet života: mogućnost ljudi da učestvuju u procesu koncipiranja, stvaranja i raspodele stambenih uslova, te da živeći u gotovoj stambenoj okolini zadovoljavaju svoje svakodnevne potrebe u odnosu sa prirodom, drugim ljudima i samim sobom.

Nova naselja podignuta su na periferijama gradova, sa elementarnom opremom i nisu adekvatna za svakodnevni život na lokalnom nivou. U našem društvu se od 2. svetskog rata raspodela stanova odvija prema ciljevima stambene politike i funkciji iste. Ogromna većina stanova bila je u društv svojini, a ljudi su bili nosioci stanarskog prava, za šta je vladalo najveće interesovanje. Nosioci stanarskog prava su privilegovani, mada ima i izuzetaka. Glavna tema ove autorke je socijalna pravda u urbanom prostoru.

KSENIJA PETOVAR- beogradski sociolog. U žiži njenog interesovanja je: urbanizacija (stihijska i planska), lokalna (samo)uprava, stanovanje, soc aspekti urbanog i prostornog planiranja. Država i građani su akteri urbanizacije, ali su ovi drugi više objekti kad je u pitanju odlučivanje o sudbini grada u kojem žive (planska). Dominantna uloga države je sputavala građansku inicijativu. Analizira korišćenje prostora, javna dobra kao i bedu i siromaštvo. Nastoji da nadje rešenje da se približe životne šanse pojedinaca i društv grupa u periodu tranzicije (stihija). Tu je neophodno promeniti klučne činioce i stvoriti državu socijalnog ulaganja-konvergencija između trž uslova u stambenoj politici i elemenata soc pravde. Cilj je smanjenje nejednakosti.

OGNJEN ČALDAROVIĆ- zagrebački sociolog. I ''Urbana sociologija: socijalna teorija i urbano pitanje''- Deo posvećen Čikaskoj školi je do teda najobimniji i naj informativniji kod

90

nas. Ističe i važnost kvalitativne metodologije i dalje govori o uticajima Lefevra, Harvija, Kastelsa i dr. Cela knjiga je obogaćenje naše u.s.

II ''Savremeno društvo i urbanizacija'' Bavio se odnosima ova 2 pojma i problemima urbanizacije ZG. Tu su: soc aspekti planiranja, soc segregacija, simboli, kulturno istorijsko nasleđe.

III ''Društvena dioba prostora''- Čaldarović pokazuje da je bez ozira na različitost oblika, društvena podela prostora samo jedan od pojavnih oblika opšte društvene podele (nejednakosti) koju kao poseban fenomen treba proučavati. On je pokazao kako teritorijalizacija soc nejednakosti dovodi do društvene deobe prostora sa brojnim pojavnim oblicima koji će u daljem urbanom razvoju i kod nas i u svetu imati značajnu ulogu.

IV ''Socijalna teorija i hazardni život:rizici i savremeno društvo'' pažnju posvećuje problemima stanovanja stradalnika rata '90-ih, problemima hrvатске omladine i marginalnim slojevima urbane sredine.

OD RASPADA YU-''urbana sociološka zajednica''(autori iz svih krajeva) prestala je da funkciomiše. Sačuvani su kod pojedinaca korektni odnosi, ali je sve manje kritičkih autora u.s. To je nepovoljno za dalji razvoj discipline.

SRETEN VUJOVIĆ - I ''Grad i društvo'' temelji se na klasičnoj marxističkoj misli o gradu, sovjetskom viđenju grada 20-ih i 30-ih godina XX veka i neomarx. učenju.

II ''Sociologija grada''- prva hrestomatija iz oblasti u.s. kod nas. Prvi put prevedeni radovi Čikaš. šk, kod nas. On je tu razvrstao sociološku misao o gradu na sledeće teorijske pravce:

-čikaška soc grada

-istorijsko-institucionalne teor o gradu

-sociogeografske teor

-društvena morfologija

-klasična marx misao

-neomarx shvatanja

-strujanja čije je težište na upravljanju gradovima na lok nivou, percepciji (čitljivosti) grada, kvantitativnoj (demografskoj) dimenziji itd.

III U svojim drugim radovima (''Ljudi i gradovi'', ''Grad u senci rata''...) on se bavi nedovršenom modernizacijom društva, deformisanom urbanizacijom (podurbanizovanošću),

91

stambenom i urbanom bedom, siromastvom-romske enklave, slamovi, nejednakostima, obnovom istorijskih gradova-Budve, stradanjem gradova na tlu bivše YU...On smatra da se u kontextu nedovršene socijalističke modernizacije, kao i one blokirane 90-ih i usporene od 2000. ipak može govoriti o sledećim procesima urbanih promena kod nas:

1. privatizaciji stanova

2. komercijalizaciji gradskih istorijskih jezgara-posl prostori...

3. većoj rezidencijalnoj migraciji

4. rezidencijalnoj i komercijalnoj suburbanizaciji

5. porastu socioprostorne segragacije.

Njegov zaključak jeste da se ova poslednja transformacija od 2000. odvija u znaku i socijalističkih i neoliberalnih vrednosti.

LJUBINKO PUŠIĆ- novosadski sociolog. I ''Grad, društvo, prostor-soc grada'' njegova namera bila je da napiše 'sociologiju urbanog kontexta'. Soc grada po njemu izučava pojave i procese koji su vezani za nastanak, organizaciju i funkcionisanje urbanih društava. Soc grada obuhvata proučavanje: 1.urbanih fenomena, 2.urbanih odnosa u gradovima, 3. povezanosti između društvenog i prostornog. On smatra da je kriza grada graditelj predmeta soc grada. To su različitosti unutar grada i između gradova. Ruralizacija gradova i urbanizacija sela spadaju u interesano polje i ruralne i urbane soc. Osnovne kategorije soc grada su: grad, urbanizacija, urbanizam i urbano područje. Pušić napominje da ne postoji univerzalna def grada, ali je sklon Virtovom objašnjenju. Urbanizacija kao termin objašnjava:

-promene društv organizacije kao posledice populacione koncentracije

-promene u odnosu na nacionalnu populaciju u urbanim područjima

-proces transformacije ruralnih u urbana područja

-organizaciju promene strukture i funkcije

On tvrdi da je prostor jedan od ključnih pojmova koji gradi sam predmet soc.grada. Prihvata gledište Rajmonda Strasolda o 3 grupe društveno-prostornih fenomena:

1. prema njihovom nivou - veličina kao kriterijum (male, urbane lok zajednice.)

2. prema prirodi 6 vrsta prostora- etnički, lični, životni, simbolički, ekološki, organizaciono-politički ili prostor moći.

3. prema operacionalizaciji- kuće, zgrade, ulice, blokovi....

92

Urbana politika je za Pušića proces donošenja odluka o gradskom organizovanju i uređivanju gradskog života.-uži smisao. U užem smislu tu su i interesi brojnih aktera, akcije... Postoje 4 glavna činioca te politike: 1. sfera privatne potrošnje, 2. položaj gradske zajednice u odnosu na region i državu, 3. politički profil vladajućih gradskih struktura, 4.participacija građana (u.s.p, građ. inicijative i sl).

Postoje i 2 modela urbane politike: elitistički (manjina na vlasti koja upravlja) i pluralistički (nema terijsku ni empir podršku još uvek). Gradska renta je po Pušiću najvažniji regulator odnosa u prostoru. Svaka lokacija u gradu ima svoju cenu i jedan je od pokazatelja stratifikacije u dr. U sredinama sa urbanom tradicijom je pitanje urbane politike odavno rešeno u matricama vladajućih klasnih odnosa, a u društvima u tranziciji postoje negativne posledice pol i ek moći. Tu urbana pol praktično ne postoji, a važni su zahtevi nove i brzo proizvedene elite. Sredinom 90-ih g kod nas je bila urbanistička kriza,tj anarhija – svako ko je imao novac mogao je da koristi grad kako želi!

II ''Održivi grad'' on se u ovoj knjizi zalaže za sociologiju okruženja izrazito akcionog karaktera jer je koncept održivog razvoja koncept akcije u smislu rac upravljanja resursima. Iako živimo u društvu rizika ima mesta za optimizam jer razvojem gradske zajednice možemo postići društv, ek. i kult. razvoj i psihofizički integritet čoveka.

MINA PETROVIĆ-najmlađa generacija (''Sociologija stanovanja- Stambena politika: izazovi i mogućnosti'')-stanovanje i stambena politika i razvijenih i postsoc. zemalja. Ona stanovanje i stamb politiku posmatra kroz 3 nivoa:

1.MAKRO- osnovni organizacioni princip dr, ključni akteri

2.MEZO-odgovornost lok vlasti i konkretno ispoljavanje druš nejednakosti u njoj

3.MIKRO-stambeni položaj i strategije

Sociološki pristup stanovanju usredsređuje na: tip stanovanja, standard stanovanja, pravnu osnovu korišćenja stana, soc status korisnika. Zbog korelacije statusa i tipa, stanovanje je dobar pokazatelj nejednakosti u dr. Kod nas je postsoc privatizacija stanova imala dvojaku ulogu: a) simbolički privid uspeha države u tome; b) absorbovanje transformacijskog šoka opšteg osiromašenja za slojeve integrisane u sistem socijlističke stambene provizije.

ZAKLJUČAK o YU urbanoj sociologiji

-Predstavljene su nedovršene modernizacije kod nas gde se suočavaju elementi presocijalističke, socijalističke i kapitalističke urbanizacije. Građanstvo ni danas nije ni brojno

93

ni moćno da bi bilo presudni činilac procesa. Urbane promene su zato usporene, pune protivurečnosti.

-Urbana soc u našim uslovima ipak ima više akademski nego praktični karakter. Sa tim u vezi sporna je podela na sociologiju za planere i sociologiju planera. Čaldarović zauzima stav da je U.S. osuđena da bude reformska, a ne revolucionarna disciplina. Smatramo da ona treba da se nametne i kao autonomna disciplina što je najvažnije. Sociolog će moći valjano ispuniti i ostale zadatke pod uslovom da potvrdi primarno naučni karakter.

-Kod srednje generacije naše U.S. vidljiva je težnja za primenom kombinacije brojnih teorija kad je u pitanju izučavanje grada-konfliktna t, t. modernizacije, t. održivog razvoja, t. globalizacije, kvalit. i kvant. metod....Integralni pristup gradu!

-Društvene krize nastaju kada su nejednakosti ogromne i kada dođe do segregacije. Metropole su primer lošeg funkcionisanja jer su sva oprema i servisi u opasnosti od mnogoljudnosti. Basan zaključuje da je metropolizacija ćerka informatičkog društva koje podrazumeva potpuno nove društvene odnose.

OSTALO

METROPOLA I METROPOLIZACIJA

Metropola (gr. Metropolis – grad matica) – izvorno označava matični grad u odnosu na kolonije. A) najvažniji grad jedne pokrajine ili zemlje, glavni kulturni i ekonomski centar, prestonica B) imperijalna država u odnosu na svoje kolonije. Jerusalim, Rim, Konstantinopolj; Pojam se u društvenoj misli pojavljuje na prelazu iz 16. u 17.vek i označava veliku zajednicu koja održava kontakte sa drugim zajednicama i u koju svakodnevno dolaze ljudi iz unutrašnjosti, što je bilo povezano sa koncentrisanjem raznih ustanova i fukncija u metropoli. Metropole su multifunkcionalne.

U statističko-demografskom smisu metropola predstavlja veliki grad sa pola miliona ili više stanovnika. U metropoli su veće životne šanse, tržište radnih mesta, velika koncentracija materijalnih i nematerijalnih vrednosti.

94

Metropole su još u antici bile verski centri i centri državne administracije – Rim, Vavilon, Aleksandrija, Antiohija, Vizantija. U epohi modernosti to su Rim, Pariz, Madrid. U 19.v su važni London i Pariz,a tada počinje i razvoj gradova u Severnoj Americi. U 19.veku su bitne osobine veličina i heterogenost stanovništva, visok stepen organizovanosti i složenosti, raznovrsnost funkcija, mogućnost zadovoljavanja potreba. Bitan je i regionalni, nacionalni i nadnacionalni domet uticaja. Razvoj metropola u periodu industralizacije i intenzivne urbanizacije bio je povezan sa revolucijom u transportu i širenjem sredstava masovne komunikacije.

U periodi između 1921 i 1960 dolazi do explozije metropola. Takođe u 20.v dolazi do javljanja metropola na drugim kontinentima.

Savremeni privredni razvoja se zasniva na interakcijama među metropolama koje postaju čvorišta globalne mreže, tj globalni gradovi – Njujork, London, Tokio sa ogromnim brojem i složenošću funkcija.

Pojam metropolizacije se javlja u više značenja a) gomilanje, koncentracija, industrijskih objekata i različitih institucija u velikim gradovima b) treća faza u razvoju gradova – koncentracija, suburbanizacija, metropolizacija c) nastanak osobenog tipa središta sa globalnim, kontinentalnim ili regionalnim značajem, odnosno proces u kom nekoliko velikih gradova preuzima vodeću ulogu u upravljanju postindustrijskom privredom d) promene u društvenim strukturama, mentalitetu i drugim elementima dr. života povezane sa procesom nastanka i razvoja metropola.

Veliki grad ulazi u fazu metropolizacije kad počne da funkcioniše u okvirima širim od regionalnih ili čak nacionalnih. Vezuje se za nastanak globalnih i informatičkih gradova. Martinoti deli proces metropolizacije u 3 faze: a) početak 20ih 20.veka odnosi se na nastanak kategorije svakodnevnih putnika b) druga faza započinje nastankom kategorije korisnika atrakcija metropole c) za treću fazu je značajan nastanak kategorije ljudi metropolskih interesovanja kojima su neophodni luksuzni prostori, hoteli, kongresni centri, banke, berze

Društvena metropolizacije se odnosi na promenu društvene strukture. Formira se kategorija koja se označava kao metropolska klasa – visok položaj na skali prihoda, više nego dobar metropolski status, visok nivo obrazovanja i kompetencije, karakterističan stil života, široko učešće u kulturi. Nadprosečna primanja, osećaj sigurnosti, rad u međunarodnim kompanijama. Sličnost sa strukturom srednjovekovne Evrope.

URBANA AGLOMERACIJA I KONURBACIJA

Urbana aglomeracija – složeni sistem naseljenih jedinica koje su zavisne od raznih mesta rada, pri čemu jedno od tih mesta izrazito dominira. Velike gradske aglomeracije su glavna središta mreže naselja u jednoj državi. Proces njihove kristalizacije pokazuje pravilnosti. Prva pravilnost je načelo centrifugalnog obrazovanja aglomeracija – u slučaju kada se aglomeracija širi duž glavnih pravaca transporta i tehničke infrastrukture. Drugo načelo je razvoj aglomeracija na osnovu međusobnog približavanja, kao posledica samostalnog rasta više gradova smeštenih relativno blizu. U tom slučaju je reč o centripetalnom karakteru kristalizacije. Grad se može odrediti kao efekat aglomeracije stanovništva različitog porekla.

95

Aglomeracija označava koncentraciju stanovništva i zgrada sa bogatom tehničkom infrastrukturom na relativno maloj teritoriji što za posledicu ima poseban intenzitet korišćenja te teritorije. Taj proces se odvija oko jednog administrativnog i industrijskog centra koji obezbeđuje radna mesta.

Nastanak gradskih aglomeracija povezan je sa drugom fazom urbanizacije (20-60te 20v). Veliki broj stanovnika, veliki proizvodni potencijal, tehnička infrastruktura, mogućnosti ulaganja. * ’aglomeracijske koristi’.

Aglomeracija je komplex različitih gradskih i seoskih kolektiviteta koji ne prerasta u društvenu celinu. Sem aglomeracijskih koristi postoje i aglomeracijska opterećenja (troškovi vezani za proces adaptacije, destabilizacija, devijantne pojave, ekološki troškovi etc)

Konurbacija (Gedis) je skupina međusobno susednih, manje više podjednako velikih gradova ili naselja, koji čine celinu zbog zajedničke komunikacione mreže i određenih zajedničkih gradskih mehanizama. Gedis je uveo ovaj pojam da bi označio konstelaciju gradova smeštenih nedaleko jedan od drugog koji obrazuju posebno gradsko područje. Od početka ’60ih taj pojam se koristi u nazivu područja velikog Londona – The Greater London Conurbation.

U urbanizmu konurbacija predstavlja naseljeni kompleks sa nekoliko središta, koja nude radna mesta i mogućnost zadovoljavanja različitih potreba , uzajamno povezanih bez izrazite dominacije jednog od njih. To je skupina gradova, izrazito policentričan karakter, pri tom različiti gradove vrše različite funkcije, a povezani su gustom komunikacionom mrežom. Centripetalno-policentrični razvoj dovodi do nastanka.

Konurbacije su nastajale u 19.v u visokoindustrijalizovanim okruzima Engleske i u Nemačkoj (rurski basen – Esen, Duizburg, Dortmund, Bohum). U SAD-u je važna kalifornijska konurbacija.

96