U V O D

Pravo (kao pravna nauka) se uopšteno dijeli na privatno i javno pravo. Građansko pravo

je dio privatnog prava koji izučava i uređuje subjektivna građanska prava i građanskopravne

odnose, kao i položaj subjekata u tim odnosima. Građansko pravo je suprotno javnom pravu, jer

je njegova osnovna karakteristika jednakost stranaka i ravnopravnost njihovih volja. Kod javnog

prava postoji odnos subordinacije (potčinjavanja), jer jedna strana - država (odnosno neki njen

organ) naređuje, dok drugi subjekt tome mora da se pokorava (tipičan primjer je poresko pravo -

koliki porez razreže poreska uprava, toliko mora da se plati). U privatnom pravu, čak i kada se

kao jedna od strana ugovornica pojavljuje država (npr. kupuje zemljište od privatnog vlasnika),

obje strane imaju potpuno jednaka prava.

Inače, nekada je građansko pravo bila veoma široka oblast i gotovo se poklapala sa

privatnim pravom, ali se kasnije, sa većim uplitanjem države u neke oblasti, počinju da izdvajaju

nove pravne grane. Tako da privatno, pored građanskog, čine i trgovinsko, mjenično i čekovno

pravo i pravo osiguranja. Pored njih iz građanskog prava izdvojile su se i neke druge pravne

grane, kao što su radno, stambeno, autorsko, pa i porodično pravo koje imaju tendenciju da

"pobjegnu" iz oblasti privatnog u javno pravo.

Termin građansko pravo potiče iz rimskog prava i već dve hiljade godina se koristi za

označavanje one grane prava koja reguliše imovinske odnose između pojedinaca u društvu koje

ima robno-novčanu privredu. Ali nije uvek bilo tako. U Rimu se ova grana prava označavala kao

"privatno pravo", dok se naziv "građansko" (nasuprot "univerzalnom pravu") koristi da označi

pravo (čitav pravni sistem) koji je dostupan samo rimskim građanima. Kada je, 212. godine,

imperator Karakala, po pravima, izjednačio sve podanike Carstva, naziv "građansko" je postao

obesmišljen, jer su sada svi bili ravnopravni, pa se sve više počinje da koristi u današnjem

kontekstu. Kasnije su ovaj naziv prihvatili prvi moderni građanski zakonici, pa je i naziv ostao

takav do dana današnjeg. Sinonimi za "građansko pravo" su: "buržoasko", "imovinsko",

"privatno", "civilno"...

1

1. PREDMET GRAĐANSKOG PRAVA

Najopštija nauka o pravu je Teorija države i prava, jer ona izučava državu i pravo kao

pojave, kao takve. Odmah do nje nalazi se Opšti dio građanskog prava, koji se bavi opštim

pojmovima i zakonitostima koji se odnose na sve dijelove građanskog prava (u najširem smislu).

Ti opšti pojmovi i zakonitosti upravo čine predmet Opšteg dijela, odnosno Uvoda u građansko

pravo, odnosno Teorije građanskog prava. Opšti dio dakle, generalizuje suštinske pojmove i

ustanove građanskog prava i istražuje veze, zakonitosti među njima. Zato je to najopštija

građanskopravna nauka.

Građansko pravo izučava i uređuje subjektivna građanska prava i građanskopravne

odnose, kao i položaj subjekata u tim odnosima. Otuda je očigledno da je predmet građanskog

prava veoma širok i raznovrstan, pa se građanskopravne norme klasifikuju u nekoliko pravnih

grana, nekoliko osnovnih cjelina. Te cjeline su: Opšti dio, Stvarno pravo, Obligaciono pravo i

Nesljedno pravo.

Opšti dio građanskog prava bavi se izučavanjem onih građanskopravnih normi koje su

zajedničke ne samo za sve građanskopravne grane, odnosno osnovne cjeline, već i određuje uže

cjeline koje su proizišle iz tih osnovnih cjelna, npr. Trgovinsko pravo, Međunarodno trgovinsko

pravo, Autorsko pravo i dr. U Opštem dijelu izučavaju se naročito norme statusnog prava, dakle

pravni položaj građanskopravnih subjekata, fizičkih i pravnih lica, njihova pravna, poslovna i

deliktna sposobnost. Izučavaju se takođe izvori građanskog prava, pravni odnosi i subjektivna

prava, pravne činjenice, pravni poslovi i dr.

Porodično pravo se bavi izučavanjem imovinskih i ličnih odnosa odnosno pravima i

obavezama koja proizilaze iz bračne ili vanbračne veze, iz srodstva (krvnog, građanskog,

tazbinskog), a izučava takođe zaštitu djece bez roditelja, starateljstvo, postupak u bračnim

sporovima, sporovima iz odnosa roditelja i djece, sporovima iz oblasti izdržavanja.

Stvarno pravo ima za cilj da izuči pravne odnose na stvari kako u njihovoj statici, tako i u

njihovoj dinamici kao i pravnu zaštitu tih prava. Stvarno pravo obuhvata, prije svega, svojinu

kao najpotpuniju vlast na stvari i ograničena stvarna prava koja su izvedena iz svojine, kao što su

2

službenosti, realni tereti, zaloga, pravo građana i zakonsko pravo preče kupovine. Stvarna prava

djeluju prema svima, što znači da se zaštita ovih prava može uperiti protiv svakog lica koje

ometa njihovo vršenje. Stvarno pravo bavi se i državnom, kao faktičkom vlašću nad stvari i

njenom zaštitom kao i stvarnim pravima u subjektivnom smislu, a to su takođe apsolutna prava,

ali nisu stvarnopravnog karaktera.

Obligaciono pravo izučava pravni promet, odnose između povjerilaca i dužnika, dakle

prenos imovinskih prava među živima. Predmet obligacije su prestacije dužnika, a one se sastoje

ili u davanju ili u činjenju ili u nečinjenju ili u trpljenju. Za razliku od stvarnih prava koja imaju

apsolutno dejstvo, obligaciona prava imaju relativno dejstvo, jer djeluju samo među strankama.

Obligaciono pravo bavi se nastankom, dejstvima i prestankom obligacija, izvorima obligacija.

Nasljedno pravo je slično obligacionom, bavi se prometom odnosno, problemima

imovinskih posljedica smrti fizičkog lica. Dakle zakonskim i voljnim uređenjem odnosa za slučaj

smrti osnivaoca ili drugim riječima ono izučava prenos imovinskih prava za slučaj smrti sa

osnivaoca na njegove nasljednike. Tu spada univerzalna i singularna sukcesija na osnovu zakona,

kao i ugovorno nasljeđivanje, zatim određenih obligacionih ugovora koji imaju i nasljedno

dejstvo, nasljedničkom zajednicom i dr.

Činjenica je, dakle da predmet građanskog prava čine raznovrsni društveni odnosi. Tu se

nalaze kako pravni položaji, odnosno statusi građanskopravnih subjekata, tako i raznovrsni

pravni odnosi koji se uspostavljaju između tih subjekata: u prometu roba i usluga; u porodici;

povodom prestanka pravnog subjektiviteta; usljed nedopuštenog ponašanja subjekta kojim se

nanosi šteta drugim subjektima i dr.

Pravni odnosi koje uređuje građansko pravo mogu biti imovinske ili neimovinske prirode.

Građansko pravo u svom najvećem dijelu reguliše imovinskopravne odnose.

3

2. IZVORI GRAĐANSKOG PRAVA

Pod izvorima prava podrazumevaju se one činjenice koje presudno utiču na stvaranje

prava. Izvori prava se uopšteno dijele na materijalne i formalne izvore.

Materijalni izvori su sve one društvene činjenice i snage koje dovode do stvaranja prava

(klasna borba, biološko-društveni, ekonomski, politički, kulturni i drugi odnosi).

Formalni izvori podrazumjevaju formu u kojoj država donosi pravne norme. Prema

tradicionalnoj podjeli, formalni izvori prava su: zakon i podzakonski akt, običaj, sudska praksa i

pravna nauka.

Neki autori (npr. Radomir Lukić) ovoj dvodiobi pridodaju i vrijednosne izvore prava.

Vrijednosni ili idejni izvori prava su društvene vrijednosti iz kojih "izvire" pravo. U suštini, oni i

nisu pravi izvori, jer oni samo osmišljavaju, odnosno daju ideološku podlogu postojećim

pravnim normama. To su npr. socijalizam, fašizam, demokratija, pravna država, itd. Nauka koja

proučava vrijednosti naziva se aksiologija.

Za građansko, pa i cjelokupno pravo (naravno u evropsko-kontinentalnom pravnom

sistemu) relevantni su samo formalni izvori i to samo zakon (ili zakonik), a ostali izvori samo

izuzetno. U našem pravu, pošto ne postoji jedinstven građanski zakonik, kao relevantni izvori

pojavljuju se 4 zakona: Zakon o obligacionim odnosima - ZOO iz 1978., Zakon o osnovama

svojinskopravnih odnosa - ZOSOPO iz 1980., Zakon o nasleđivanju - ZON iz 1995. i Porodični

zakon - PZ iz 2005. godine.

Običaj se u današnjem pravu rjeđe pojavljuje kao izvor prava. U staroj Jugoslaviji, u

vrijeme kada obligacioni odnosi nisu bili regulisani zakonom, primenjivale su se uzanse,

odnosno trgovački običaji. ZOO je kasnije u svoj integralni tekst inkorporisao sve odredbe koje

su postojale u tzv. Opštim uzansama za promet robe, tako da je područje njihovog regulisanja

znatno ograničeno. Što se tiče ostalih pravnih grana u okviru građanskopravne porodice, samo je

Zakon o braku i porodičnim odnosima (u SFRJ) sadržavao odredbe (i to jednu jedinu) koja je

omogućavala primjenu običaja prije pisanog prava. Ta je odreba dozvoljavala sklapanje braka

4

između braće i sestara od stričeva (tetki, ujaka), ako postoji takav običaj, a inače je to bilo

zabranjeno. To je bio ustupak katoličkim krajevima SFRJ, jer je sklapanje braka između tih

srodnika uobičajeno i dozvoljeno od strane Katoličke crkve.

Sudska praksa predstavlja primjenu, a ne stvaranje prava, te tako ne može da bude ni

izvor prava. Međutim, postoje i neki izuzeci. Npr. u bivšoj Jugoslaviji, poslije 2. svjetskog rata,

ukinuti su svi pravni propisi Kraljevine Jugoslavije, ali je ostavljena mogućnost da se

primjenjuju kao pravna pravila ako nisu u suprotnosti sa socijalističkim poretkom, vrijednostima,

Ustavom i kasnije donijetim zakonima. O njihovoj primjeni odlučivale su sudije i na taj način

popunjavali pravne praznine, te faktički stvarali pravo. Njihove odluke su kasnije inkorporisane

u odgovarajuće zakone koji su donošeni.

Drugi izuzetak je taj da se, pri sudovima, održavaju zajedničke sjednice i donose uputstva

i razne odluke, koje služe racionalizaciji i efikasnosti u odlučivanju sudova. Naime, niži sudovi

nisu obavezni da donose odluke koje su u skladu sa odlukama viših sudova, ali time se povećava

rizik da njihova odluka bude poništena od strane višeg suda. Zbog toga niži sudovi izbjegavaju

da donose odluke koje su suprotne uobičajenima, tako da faktički odluke viših sudova postaju

izvor prava. Naročito se to odnosi na Uputstva Vrhovnog suda. Naravno, sve ovo važi samo za

evropsko-kontinentalni sistem. U anglosaksonskom pravnom sistemu sudska odluka je glavni i

najvažniji izvor prava.

Što se tiče pravne nauke ona nije izvor prava, jer mišljenja uglednih pravnika ne

obavezuju. Suprotan slučaj je postojao u rimskom i, kasnije vizantijskom pravu gde su mišljenja

najpoznatijih pravnika bila itekako značajan izvor prava.

5

3. OSNOVNA NAČELA

Iako o ovom pitanju važi ona narodna "koliko ljudi, toliko ćudi", pa svaki autor nabraja

posebna načela, ipak je moguće izdvojiti 3 načela oko kojih ne postoji nikakav spor. To su:

1. privatna autonomija

2. savjesnost i poštenje

3. imovinska odgovornost

Privatna autonomija ili autonomija volje je filozofska kategorija čiji su značaj

naglašavali mislioci, počev od Sokrata i Aristotela, preko Huga Grocijusa, pa do filozofa-

prosvetitelja: Voltera, Rusoa, Monteskjea. Autonomija volje se definiše kao samoodređenje

čovjeka kao individue koja predstavlja osnov svakog društva. Volja ovakvog čovjeka ima

kreativnu moć i ona je pretpostavka postojanja osnovih građanskopravnih instituta. Iz ovog

načela proizlaze vrlo značajne pravne posljedice: ravnopravnost stranaka, prenosivost

subjektivnih prava, sloboda da se zaključuju ugovori, slobodan izbor saugovornika, slobodan

izbor sadržine ugovora, itd.

Savjesnost i poštenje je drugi fundamentalni princip građanskog prava. On predstavlja

protivtežu autonomije volje i koriguje je, odnosno ograničava. Ograničenje privatne autonomije

je potrebno, jer bi inače apsolutna sloboda u odlučivanju jedne strane neminovno dovela drugu

stranu u potčinjen položaj. Savjesnost i poštenje su plod moralizacije, odnosno socijalizacije

prava i prisutni su, maltene, u svim pravnim sistemima. Ideja ovog načela je da se pruži pojačana

pravna zaštita onoj strani koja ga se pridržava, na teret nesavjesne/nepoštene strane.

Imovinska odgovornost (ili imovinska sankcija) predstavlja kamen temeljac modernog

građanskog prava. Naime u Starom i Srednjem vijeku (pa čak i na početku Novog vijeka) nije

postojala svijest o imovinskoj odgovornosti, već se pravo temeljilo na personalnoj odgovornosti.

Princip personalne odgovornosti kaže: "Ako si nekom dužan, i nemaš para da vratiš dug - ili

ostaneš bez nekog dijela tijela, ili ideš u ropstvo, sve dok ne vratiš taj dug". Zato se i najvećim

dostignućem starovjekovnih zakonika (npr. Hamurabijevog) smatra upravo zabrana dužničkog

ropstva. Za razliku od personalne, imovinska odgovornost omogućava povjeriocu da svoj dug

6

naplati iz imovine dužnika (razumije se da mora da mu ostavi minimum sredstava za život).

Koliko je ovo načelo važno vidi se iz našeg Zakona o obligacionim odnosima (koji sadrži

najvažnije opšte institute građanskog prava). ZOO nabraja veliki broj načela, ali ne i načelo

imovinske odgovornosti, jer je ono toliko ušlo u pore pravnog sistema, da se podrazumjeva i

uopšte ne dovodi u pitanje.

4. METOD GRAĐANSKOG PRAVA

Građansko pravo ne razlikuje se od drugih grana prava samo po predmetu, ono se

razlikuje i po putu i po načinu, odnosno postupcima i sredstvima – metodu odgovarajućih

društvenih odnosa. Građansko pravo obuhvata, uređuje jednu izuzetno obimnu i složenu materiju

društvenih odnosa i zato nije moguće apstrahovati jedan jedinstveni metod koji bi bio

ekskluzivan za građansko pravo. Poznavanje metoda je značajno i za rješavanje sasvim

konkretnih pitanja koja se javljaju u ovoj široko pravnoj materiji. Npr. da li staklorezac mora da

prihvati da, uz naknadu, zamjeni oštećena stakla na zgradi opštine na čijoj se teritoriji nalazi

njegova radnja ili da li su nasljednici dužni da plate novčanu kaznu koju je sud odredio, a koja je

postala pravosnažna u vrijeme kada je osnivalac bio živ? Odgovor na sva ova i slična pitanja

nalazi se već u samim načelima na kojima se zasniva građanskopravni metod.

U nauci se najčešće navodi da se metod građanskog prava zasniva na sljedećim

načelima:

a) Jednakost stranaka i ravnopravnost njihovih volja. Svi učesnici u

građanskopravnom odnosu nalaze se u istom pravnom položaju, u smislu da su sva lica jednaka i

ravnopravna, da nema subordinacije među njima. Učesnici se, drugim riječima, nalaze u odnosu

koordinacije, jer u datom pravnom odnosu nema pravnog subjekta koji istupa u funkciji javne

vlasti. Izuzetno, organ javne vlasti može se javiti i povodom nekih građanskopravnih odnosa. No

i tada njegova uloga je ograničena: ili se svodi na formu, npr. ovjera nekih pravnih poslova

7

(ovjera ugovora o prometu nepokretnosti, učešća u saniranju javnih formi zavještanja i dr.) ili

štiti određene javne interese izdajući odobrenja ili dozvole za izvjesne građanskopravne poslove

(npr. kod kupoprodaje oružja, otrova i sl.)

b) Autonomija volje, odnosno privatna autonomija. Autonomija volje, odnosno

privatna autonomija ogleda se u slobodnoj inicijativi građanskopravnih subjekata u zasnivanju

građanskopravnih odnosa, određivanju njihove sadržine i zaštiti njihovih subjektivnih građanskih

prava. Građanskopravni subjekti su slobodni prije svega u osnovnoj opciji: da li da stupe u

određeni građanskopravni odnos ili ne (npr. da li uopšte da zaključe neki ugovor). Oni su, zatim

slobodni da sami odrede uslove pod kojima će vršiti svoja prava i ispitivanje svoje obaveze (npr.

određivanje sadržine nekog ugovora). Konačno, pravni subjekt je vlastan da odluči da li će za

povrijeđeno ili ugroženo građansko subjektivno pravo da traži zaštitu ili ne, jer će sud pružiti

zaštitu samo onda kada postupak pokrene i u njemu učestvuje lice koje je na to ovlašćeno. To je

procesni vid autonomije volje, odnosno privatne autonomije – postupak inicira tužilac, a tužilac

je građanskopravni subjekt koji smatra da je njegovo pravo povrijeđeno ili ugroženo.

c) Prenosivost odnosno prometljivost subjektivnih građanskih prava. Izuzetna

važnost ovog načela ogleda se u tome što su samo subjektivna građanska prava – prava prometa,

samo se ta prava mogu slobodno prenositi sa jednog subjekta na drugog. Vlasnik može svoje

pravo svojine da prenese na drugoga, može svoje pravo suziti time što će dio ovlaćčenja prenijeti

na drugoga, može svoje potraživanje ustupiti drugome i sl. Ipak, postoje i drugi izuzeci, npr.

država može propisati da se za određene stvari predvidi poseban režim prenosa (stvari u

ograničenom prometu – odobrenja za nabavku određenih vrsta radiostanica, određenih vrsta

lijekova i sl.) U krivičnom ili upravnom pravu ne postoji mogućnost prenosivosti prava i

obaveza. Učinilac krivičnog djela ne može svoju odgovornost da prenese na drugoga (takav

ugovor je apsolutno ništav). U nekim slučajevima mogućno je prenošenje nadležnosti sa jednog

suda na drugi ili sa jednog upravnog organa na drugi, ali tada se ne radi o prometu obaveza već o

procesnoj delegaciji nadležnosti.

d) Imovinska sankcija. Građanskopravna sankcija je imovinske prirode, jer ona

uvjek pogađa imovinu (imovinsku masu) subjekta, a nikada ličnost. Putem ove sankcije vrši se

8

uspostavljanje stanja koje je bilo prije povrede subjektivnog građanskog prava. Npr. štetnik je

oštećenom srušio zid, te je dužan da izvrši restituciju, odnosno da postavi isti takav zid ili štetnik

uništi individualno određenu stvar (takva stvar se ne može pribaviti, npr. određena umjetnička

slika) pa je dužan da isplati određeni novčani iznos oštećenom. Imovinska sankcija se uvjek, u

krajnjoj liniji, može svesti na novac, čak i u slučajevima kada takva vrsta naknade nije sasvim

adekvatna, npr. kod novčene naknade neimovinske štete (kada je štetnik dužan da isplati

određeni novčani iznos zbog toga što je oštećenom nanio fizički ili psihički bol ili strah). Ne

rijetko se može čuti da imovinska sankcija postoji i u drugim granama prava, npr. u upravnom ili

krivičnom pravu – novčana kazna za prekršaj ili novčana kazna za učinjeno krivično djelo.

Takvo stanovište je pogrešno. Razlika između novčanih kazni i imovinske sankcije najlakše se

uočava u slučaju smrti lica koje je dužno da plati kaznu, odnosno lice koje je dužno da ispuni

obavezu na osnovu imovinske sankcije:

- u prvom slučaju čak i kada je novčana kazna bila pravosnažna za života kažnjenog, pa je

on neosnovano izbjegavao da je plati, ta obaveza se gasi smrću kažnjenog jer je vezana za

njegovu ličnost;

- u drugom slučaju, poslije smrti štetnika njegova obaveza budući da je imovinske, a ne

lične prirode, prelazi na njegove univerzalne sukcesore (nasljednike), pa će oni biti dužni

da iz štetnikove imovine (zaostavštine) izvrše njegovu odnosno sada sopstvenu obavezu.

9

5. LIČNA PRAVA KAO PREDMET GRAĐANSKOG PRAVA

Već dugo vremena pravna doktrina i praksa razmatraju i bave se problemom ličnih prava

i njihovom mjestu u sistemu građanskog prava. Mnogi savremeni teoretičari isključuju lična

prava iz predmeta građanskog prava, a ukoliko ih ipak tu svrstavaju, čine to samo izuzetno.

Međutim, danas je većina autora pristalica shvatanja da su i lična neimovinska prava (pravo na

ime, čast, privatnu sferu, tjelesni integritet itd.) predmet građanskog prava. Čovjekova ličnost po

vrijednosti traba da uživa veću zaštitu od njegove imovine, koja je inače dobro zaštićena, ne

samo u građanskom, već i u upravnom i krivičnom pravu. Švajcarski građanski zakonik iz 1907.

godine je prvi predvidio opštu formulu za građanskopravnu zaštitu ličnih prava u članu 28: „Ko

bude povrijeđen na protivpravan način u svojim ličnim odnosima, može tužiti za uklanjanje

povrede“.

Pokušat ćemo da odgovorimo zašto i lična prava treba uvrstiti u predmet građanskog

prava, pored imovinskih. Odgovor, na ovo pitanje može se dobiti ako se uoči razlika između

pravnog regulisanja i pravne zaštite, mada se pojam pravnog regulisanja u svom širem smislu

obuhvata i pravnu zaštitu. Ova razlika se lako vidi na primjeru krivičnog prava, koje štiti

imovinske odnose, ali ih ne reguliše. Tako i građansko pravo može davati građanskopravnu

zaštitu odnosima koje ono reguliše.

Kada smo govorili o metodu građanskog prava, istakli smo da je on u funkciji predmeta,

tojest da ga određuje struktura društvenih odnosa (robno-novčanih) koje to pravo reguliše. Iz te

strukture proizišle su i četiri adekvatne odlike građanskopravnog metoda:

jednakost stranaka,

autonomija volje,

imovinska sankcija,

prometljivost.

Za građanskopravnu odgovornost (za razliku od krivične i upravopravne) karakteristično

uspostavljanje stanja, prije povrede, odnosno postizanja imovinske ravnoteže između oštećenog i

štetnika. Taj isti metod primjenjuje se i kod zaštite ličnih prava.

10

Samo utoliko ukoliko se kod zaštite ličnih prava radi o uspostavljanju pređašnjeg stanja,

lična prava dobijaju građanskopravnu zaštitu. Ovdje se u stvari ogleda obrtni uticaj metoda

građanskog prava na njegov predmet. Metod građanskog prava određen je njegovim osnovnim

predmetom, robno-novčanim odnosima. Ali taj metod je postao podesan i za regulisanje

neimovinskih ličnih odnosa. U vezi sa tim se i objašnjava mogućnost njegovog korišćenja i za

zaštitu ličnih prava. Metod je u svom povratnom dejstvu proširio predmet građanskog, tako da

ono obuhvata ne samo robno-novčane odnose, već i lične neimovinske odnose u datim okvirima.

6. RAZGRANIČENJA GRAĐANSKOG OD OSTALIH GRANA PRAVA

6.1. Građansko i porodično pravo

O odnosu Porodičnog prema Građanskom pravu (u užem smislu) postoje u osnovi dva

stava. Prema jednom, tradicionalističkom stavu, Porodično pravo je dio Građanskog prava, s tim

da tu postoje određene specifičnosti koje proizilaze iz činjenice da u Porodičnom pravu lični

odnosi imaju primarni značaj. Prema drugom stavu, uzima se da je Porodično pravo samostalno

u toj mjeri, kako u odnosu na predmet, tako i u odnosu na metod, da ne predstavlja dio

Građanskog prava.

Stav da Porodični pravo nije dio Građanskog prava dugo je preovlađivalo i u našoj nauci.

Ipak, nama se čini da nema dovaljno osnova za tako oštru podjelu. Naime, nije sporno da u

Porodičnom pravu lični odnosi predstavljaju značajan dio materije koje zahvata predmet te

nauke. No, s druge strane, ne može biti sporno ni to da imovinski aspekt u porodičnom pravu

zauzima takođe značajan prostor, npr. imovinski odnosi u braku, izdržavanju između srodnika i

sl.

11

6.2. Građansko pravo i radno pravo

Radno pravo se bavi izučavanjem individualnih i kolektivnih radnih odnosa, kao i

odnosima koji su neposredno vezani za rad. Dugo vremena odnosi između radnika i poslodavca

bili su uređeni isključivo ugovorom (ugovor o radu). Kako je to materija obligacionog prava to

se nije ni moglo postaviti pitanje da li takav odnos spada u Građansko pravo.

Međutim krajem XIX i početkom XX vijeka, poslije velikih radničkih nemira,

sindikalnog organizovanja i borbe za svoja prava te državnog intervencionizma, razvija se tzv.

zaštitno radničko zakonodavstvo i pravila koja uređuju radne odnose izmještaju se iz materije

privatnog u materiju javnog (administrativnog, upravnog) prava. Nastaju kolektivni radni odnosi,

koji uređuju kolektivna prava radnika, npr. pravo na sindikalno udruženje, pravo na kolektivno

(nasuptor individualnom) pregovaranje, pravo na štrajk, pravo na socijalno i invalidsko

osiguranje, pravo na minimalnu platu (dohodak), pravo na odgovarajuću zaštitu na radu itd.

Radno pravo je danas samostalna i značajna grana prava, ali izvjesne veze sa „svojom maticom“,

sa Građanskim pravom ostaje i dalje.

Prije svega i individualni i kolektivni radni odnos zasniva na pravnom instrumentu koji

svoje sjedište ima u Građanskom pravu, a to je ugovor. Pored toga povrede određenih prava

radnika, ali i povrede prava poslodavaca od strane radnika, kao i povrede prava trećih lica koje

su proizišle iz radnog procesa ili su u vezi sa radom, povlače i određene građanskopravne

posljedice-naknada pričinjene štete.

6.3. Građansko i trgovinsko (trgovačko, privredno) pravo

Predmet i metod Građanskog prava se u osnovi primjenjuje i kada se radi o Trgovinskom

pravu, s tim da se može istaći da se na savjesnosti i poštenju još više insistira u ovom drugom

(zbog toga što se veliki broj trgovinskih poslova zasniva na poslovnom povjerenju). Osnovna

sličnost proizilazi iz činjenice da se opšta pravila građanskog prava primjenjuju i u trgovinskom

pravu, ukoliko posebnim odredbama nije naznačeno što drugo. U našem pravu ova intimnost

odnosa između građanskog i trgovinskog prava ojačana je i načelom jedinstvenog regulisanja.

Ovo načelo znači da se pravila Zakona o obligacionim odnosima primjenjuju jednako na sve

12

pravne subjekte, bez obzira na različitost njihovog statusa, odnosno da li su u pitanju odnosi

između fizičkih lica ili pravnih lica kao subjekata građanskopravnih odnosa.

Trgovinsko pravo pokazuje određene specifičnosti. Trgovinsko pravo obuhvata: statusno

pravo, ugovorno pravo, bankarsko i pravo hartija od vrijednosti.

Statusno trgovinsko pravo izučava pravne karakteristike preduzeća, trgovaca, trgovačkih

društava i drugih trgovinskih organizacija (njihov nastanak, evidenciju, atribute, pravnu,

poslovnu i deliktnu sposobnost, organizaciju, upravljanje, prestanak), što ima odgovarajućih

sličnosti sa statusom fizičkih lica (npr. nastanak evidencija, pravna, poslovna i deliktna

sposobnost, smrt) u Građanskom pravu.

Ugovorno trgovinsko pravo (ugovori u privredi) svoje osnovne pojmove i ustanove

duguje Građanskom (Obligacionom) pravu. No i pored svih sličnosti postoje i značajne razlike.

Trgovinski ugovori su oni koje pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnost, kao i imaoci

radnji i drugi pojedinci koja obavljaju privrednu djelatnost u okviru svog zanimanja zaključuju

među sobom u obavljanju djelatnosti koje čine predmet njihovog poslovanja ili su u vezi sa tim

djelatnostima. Iz toga proizilazi da takve ugovore zaključuju samo određeni pravni subjekti.

Bankarsko pravo obuhvata pravne poslove koji za svoj predmet imaju promet novca, kao

i određene usluge koje banke vrše klijentima u vezi tog prometa. I pored određenih specifičnisti

ti pravni poslovi imaju opšte karakteristike koje svoj osnov imaju u Građanskom pravu (posebno

Obligacionom) pravu.

Pravo hartija od vrijednosti koje sadrži pravila o prometu novca i roba uz određene

posebnosti svoj osnov ima u pravilima koja sadrži građansko pravo (posebno Stvarno i

Obligaciono pravo).

13

7. SISTEMATIKA

Što se tiče sistematike građanskog prava, postoje dva rješenja. Jedno je ponudio još

rimski pravnik Gaj, pa se ova sistematika naziva Gajeva (još i Institucionalna i Triparticija).

Drugo rješenje je ono koje su razvili njemački pravnici tokom 19. vijeka, a naziva se Pandektna

sistematika. Prema Gajevoj sistematici svo pravo koje postoji se odnosi na stvari, lica i radnje

(res, personae, actionem).

U pravo koje se odnosi na stvari spadaju: stvarno pravo, obligaciono pravo i nasljedno

pravo. U pravo koje se odnosi na osobe spadaju statusno i porodično pravo, a u ono koje se

odnosi na radnje spada parnični postupak. Pandektna sistematika deli građansko pravo na 5

dijelova: opšti dio, stvarno, obligaciono, nasljedno i porodično pravo.

Poslije Prvog svjetskog rata, stvaranjem SSSR-a nastaje novi pravni sistem -

socijalistički, koji zbog svojih specifičnih pogleda na porodicu i vaspitanje omladine počinje da

pridaje veoma veliki značaj porodičnom pravu, što je uticalo na njegov nagli razvoj i izdvajanje

u posebnu pravnu granu. Slične tendencije primjećuju se i na Zapadu (npr. osnivanje posebnih

administrativnih organa koji brinu o porodici, pa čak i zasebnih porodičnih sudova), na šta je

zapadna pravna teorija odgovorila reorganizacijom Građanskog prava koje sada prerasta u

porodicu pravnih grana. Ovo je svakako bilo teorijski opravdano, ali će u daljoj budućnosti ići

na ruku tendenciji kontinuiranog izdvajanja "zrelih" pravnih grana, kao što su npr. stvarno ili

obligaciono pravo.

14

Z A K LJ U Č A K

Kao što je već rečeno, Opšti dio građanskog prava bavi se izučavanjem onih

građanskopravnih normi koje su, prije svega, zajedničke za sve građanskopravne grane, odnosno

osnovne cjeline. Pored toga ono izučava i određene uže imovinskopravne cjeline koje su

proizišle iz tih osnovnih cijelina, a to je slučaj sa Trgovinskim pravom, Međunarodnim

trgovinskim pravom, Autorskim pravom, Pravom osiguranja, Međunarodnim pravnim pravom,

Radnim pravom i dr.

Opšti dio obuhvata pravno relevantne izvore prava koji se primjenjuje u materiji

imovinskog prava, zatim ono što je zajedničko za status subjekata imovinskog prava (fizička i

pravna lica), opšte pojmove o pravnim odnosima i subjektivnim pravima, o pravnim

činjenicama, te opšta znanja o pravnim poslovima, građansko pravnim deliktima, o imovini i dr.

Već iz toga jasno slijedi da Uvod u građansko pravo ima nužnih dodirnih tačaka sa svim

posebnim predmetima koji se bave imovinskim pravom. Građansko pravo, kao uopštavajuća

nauka, iz tih predmeta uzima induktivnim metodom bitne elemente osnovnih ustanova, obrađuje

ih i dedukcijom stvara apstraktnije, više pojmove i institute i istražuje zakonitosti koje vladaju u

privatnom, imovinskom pravu.

Pri tome, se, nužno, koristi i uporednopravni metod, o čemu je već bilo riječi. Na taj

način stvara se i novi naučni kvalitet, koji povratno djeluje i na nauke koje se bave posebnim

predmetima u okviru ove široke porodice prava koju najčešće označavamo privatnim ili

imovinskim ili građanskim pravom u širem smislu. Kako je intenzitet veze u okviru građanskog

prava u užem smislu najjači, to je i broj dodirnih tačaka sa ovim predmetima najveći.

15

L I T E R A T U R A

Lukić, Košutić - "Uvod u pravo", Beograd 2004

Stojanović, Antić - "Uvod u Građansko pravo", Beograd 2004

Stojčević - "Rimsko privatno pravo", Beograd 1985

16