Embed Size (px)
Citation preview
Grafia nöiaLadin scrit dla Val Badia
por les scolines y les scores ladines
pedagogich.it
sćsć
grafia nea-cover-neu-offen.indd 1 21.07.15 10:07
Impressum
Comisciun por la grafia nöia dl Ladin scrit dla Val Badia:Claudia Canins, Cristina Castlunger, Erika Castlunger, Rosmarie Crazzolara, Maria Frenner, Magdalena Miribung, Otto Moling, Sara Moling, Leander Moroder, Werner Pescosta, Edith Ploner, Felix Ploner, Roland Verra, Albert Videsott, Paul Videsott
Coordinamënt: Felix Ploner
Cun la colaboraziun de:Giovanni Mischí, Claudia Rubatscher, Isabella Ties, Daria Valentin, Paul Videsott
Impaginaziun y grafica:Felix Ploner
Dé fora da: Departimënt Educaziun y Cultura Ladina Inovaziun y Consulënza Str. Pintri 29, I-39100 Balsan© 2015 pedagogich.it
Istitut Ladin Micurá de RüStufler 2039030 San Martin de Tor© 2015 micura.it
Stamparia: Stamparia dla Provinzia Autonoma de Balsan
ISBN: 978-88-6669-042-9
grafia nea-cover-neu-offen.indd 2 21.07.15 10:07
Grafia nöia Ladin scrit dla Val Badia
grafia nea.indd 1 23.07.15 11:15
grafia nea.indd 2 23.07.15 11:15
Parores danfora
Le sföi che I tignis tles mans é n ressumé dles regoles dla grafia dl ladin scrit dla Val Badia cun lapró les ultimes mudaziuns. Al dess ester n aiüt pratich por düc chi che scrí tesć por ladin, anfat sce por fins privac o te na forma ofiziala. Ince sce la grafia dl ladin dla Val Badia nes aparësc incö sciöche valch daldöt de »normal«, ne podunse nia se desmentié che al á orü ester tröc dejenars y nia püc sforc por la lauré fora, la renforzé y la consolidé te sü aspec desvalis. La grafia d’aldedaincö é porchël le resultat de n tru de svilup lunch, olache an á porvé da ciafé i mius compromisc danter mantignimënt dles carateristiches dl lingaz y pratizité tl’adoranza. Sce la grafia ê plüdadî, porvia dla mancianza de n dër sistem, ciamó scialdi lëdia y arbitrara – vignun scriô n püch sciöche al ti gnô imënt – é incö la chestiun bëgn cotan plü inant y ponüda sön na fondamënta linguistica valgamia frëma. Mo chi che se dá jö plü a funz cun la grafia dl ladin odará defata che la storia de süa normaziun y scemplificaziun n’é dessigü ne nia ciamó stlüta jö daldöt. La produziun de tesć scric por ladin é incö tan grana co che ara n’é ciamó mai stada. Le status dl ladin scrit ciafa insciö tres n majer pëis y cun ël aumënta ince le prestisc cultural dla mendranza – tles vals ladines y ince foradecá. Le scrí ladin se damana incö porchël regoles scëmples y tleres y che sides pratiches y economiches tl’aplicaziun. Chësc é ince sté le pinsier de basa che á acompagné y rovenü dal scomenciamënt incá le laur dla comisciun te so impëgn da porté inant la reforma ortografica da püch aprovada y jüda en forza.
grafia nea.indd 3 23.07.15 11:15
Chësta ultima reforma ortografica é gnüda damanada dala Scora, cun le fin da eduché ince tl ladin a na buna comunicaziun scrita. Sön chëra á l’assessur provinzial por la scora y cultura ladina Florian Mussner metü sö na cumisciun de chëra ch’al fajô pert rapresentanc dla Scora ladina, dl Istitut Ladin Micurá de Rü y dla Seziun ladina dl’Université lëdia de Balsan.
Cun chësta revijiun dess le sistem grafich dl ladin scrit dla Val Badia gní consolidé y le lingaz instës deventé tres deplü sciöche en stromënt da adoré te na verjiun le plü unitara che ara vá por la valada intiera.
Les regoles plü scëmples y tleres dess implü ince alisiré le laur dl personal insegnant dles scolines y scores y motivé tl medem tëmp i jogn y i manco jogn da scrí plü ion y porchël ince plü sovënz por ladin.
Les regoles d’ortografia nöies é jüdes en forza ai 23.03.2015, cun la sotscriziun de n’acordanza inanter l’Intendënt Roland Verra, le Presidënt dl Istitut Ladin Micurá de Rü Albert Videsott y l’Assessur por la scora y cultura ladina Florian Mussner.
Balsan, ai 30.03.2015
Felix Ploner DireturInovaziun y Consulënza
Leander MoroderDiretur Istitut Micurá de Rü
Paul Videsott Professur Seziun ladinaUniversité lëdia de Balsan
* Le sëgn • indichëia les mudaziuns aprovades cun la reforma nöia.
grafia nea.indd 4 23.07.15 11:15
5
L’azënt grafich
L’azënt grafich segnalëia le post de azentaziun dla parora ti caji odüs dant chiló dessot, mo ne desfarenziëia nia plü la cualité vocalica, porchël vëgn düc i azënc dagnora scric stlüc, anfat sciöche la pronunzia concreta di vocai é: al á, fá, cianté, lauré, mangé, graní, vidí, ciamó, lapró, borjú, santú y i.i.
L’azënt grafich vëgn metü:
a) sön dötes les parores polisilabiches che se röia cun n vocal azenté (chësta regola resta anfat sciöche denant)
b) sön dötes les formes verbales monosilabiches che se röia cun vocal azenté
chësc vel por:
- i infinitifs y i partizips monosilabics che se röia cun vocal azenté: fá, trá, rí, dí, sté, stá
- dötes les formes coniugades monosilabiches di verbs che se röia cun vocal azenté: iö ó, sá, dá, á, stá, vá, pó, pé, …; al/ara/an/ai/ares ó, sá, dá, á, stá, vá, pó, scrí, lí, rí, pé, … ; i imperatifs dá, fá, stá, dí, té, …
c) na forma verbala che porta l’azënt grafich tla forma normala le mantëgn ince tla inverjiun: al dá → spo dál, ara stá → spo stára, an pó → spo pón, iö ó → spo ói, ai rí → spo ríi, al ciantâ → spo ciantâl, i dormî → spo dormîi, ara jará → spo jarára, ares riará → spo riaráres, …
´ = stlüt ˆ = zirconfles (= le »tët«)
•
•
•
grafia nea.indd 5 23.07.15 11:15
6
d) na forma verbala che porta l’azënt grafich tla forma normala le mantëgn ince tles formes componüdes cun pronoms o particoles: p.ej. tl imperatif: dá → dáme mo, fá → fáte pa, lí → líele pö, … L’imperatif plural ne porta indere degun azënt: ciantede!, jide!, scriede!, …
e) ti caji olache l’imperatif foss formalmënter anfat danter singolar y plural, él la forma singolara che porta l’azënt: ciánteme na ciantia (tö a me) ↔ cianteme na ciantia (os a me); cúnteme na storia (tö a me) ↔ cunteme na storia (os a me), tólele (tö) ↔ tolele (os); ciántesse valch (tö a nos) ↔ ciantesse valch (os a nos); dái (tö a ëi) ↔ dédei (os a ëi)
te düc i atri caji ne vëgn l’azënt grafich nia plü metü:
a) nia plü tles inverjiuns, tuc fora i caji nominá dessura: ara cianta → spo ciantera, al dorm → spo dormel, ares cianta → spo cianteres, …
b) nia plü tles combinaziuns vocaliches, olache le secunt vocal é azenté: daìte → daite
c) nia plü sön la desinënza azentada - es dl singolar: azès → azes, prozès → prozes, zirconflès → zirconfles, …
d) nia plü sön i pronoms possessifs por desfarenzié la funziun agetivala da chëra pronominala (to cian, al é le to ↔ denant: to ćian, al é le tò)
e) nia plü sön i pronoms personai, por desfarenzié la forma tonica da chëra atona: i te laldi → i laldi te (denant: i laldi tè)
f ) nia plü sön i pers minims che se desfarenziëia ma por la cualité vocalica: sora = denant sóra (allein/sola) y sòra (Sohle/suola), toch = denant tóch (dick/grasso) y tòch (Stück/pezzo), bot = denant bót (Fass/botte) y bòt (Schlag/colpo) …
•
•
•
•
•
•
•
grafia nea.indd 6 23.07.15 11:15
7
L’azënt zirconfles
L’azënt zirconfles vëgn metü do les medemes regoles dl azënt grafich, sce le vocal azenté é lunch.
L’azënt zirconfles vëgn porchël ciamó metü:
a) sön les parores polisilabiches che se röia cun vocal lunch azenté: plüdadî, dedô, indô, …
b) sön les desinënzes dl imperfet: i ciantâ, te ciantâs, al/ara ciantâ, i ciantân, i ciantâse, ai/ares ciantâ, …
c) na forma verbala che porta l’azënt zirconfles sön la forma normala le mantëgn ince tla inverjiun: al ciantâ → spo ciantâl
d) lapró vëgn l’azënt zirconfles mantigní sön chisc caji de pers minims: di/dî (de+i/lange-a lungo), di/Dî (de+i/Gott-Dio), la/lâ (articul feminin singolar/Großmutter-nonna), chit/chît (bewegungslos-fermo/still, Ruhe-silenzioso, silenzio), é/ê (al/ara é/Biene-ape)
te düc i atri caji ne vëgn l’azënt zirconfles nia plü metü:
a) nia tles inverjiuns olache le vocal tonich é lunch: al dij → spo dijel (denant: dîjel), ara fej → spo fejera (denant: fêjera), ares fej → spo fejeres (denant: fêjeres), …
g) nia sön i sostantifs monosilabics (regola sciöche denant) y gnanca plü sön i sostantifs olache l’azënt desfarenziâ les categories gramaticales: p.ej.: de (von/di - Tag/giorno), me (mich/mi - Schmerz/dolore), se (sich/si - Salz/sale), …
•
•
•
grafia nea.indd 7 23.07.15 11:15
8
b) nia tles combinaziuns vocaliches, olache le secunt vocal é azenté: laûr → laur , laûrs → laurs, raîsc → raisc, paîsc → paisc, …
c) nia plü sön la desinënza azentada - er dl singolar: secretêr → secreter, ciafêr → ciafer, frisêr → friser, …
d) nia plü pro la 1a porsona sing. y nia plü pro la 3a porsona sing. y pl. di verbs dla 1a coniugaziun, olache le verb vëgn da sëgn inant scrit fora: i lavi, i stravi; al/ara/an/ai/ares lava, strava, brava …
e) pro le plural dles parores polisilabiches che se röia cun - é tl singolar vëgnel mantigní le medem azënt grafich ince tl plural: cité → cités, poscibilité → poscibilités, … (denant: citês, poscibilitês, …).
Grafems
‹c›
a) Dan e, i, ë: ccerf, cighé, cëst, cepl, cier, cënder
b) dan a, o, u, ö, ü: ciciafé, cioscia, ciöm, acia, ciurn, ciüf, ciunca, ciafer, cracia, ciola, pücia
c) ala fin dla parora: c tröc, galüc, patüc, tec, lac, lunc, püc, mec, fioc
•
•
•
•
grafia nea.indd 8 23.07.15 11:15
9
‹c(h)›
a) Dan a, o, u, ö, ü: ccarté, corpet, codá, cör, cater, corf, cují, cössa, cüfa
b) dan e, i, ë: chcherscia, chirí, chësc, cheder, chidlara, chël
c) ala fin dla parora:sach, pech, rich, püch, röch, ciüch, bech, bëch, lunch, lerch, stanch, sterch
‹ć›
Le grafem ‹ć› ne vëgn nia plü adoré cun valur fonetich por [t∫]; impede ‹ć› vëgnel scrit ‹c›: ciasa, ciastel, cina, ince, ciamena, stanc, blancia, …
Le grafem ‹ć› vëgn ma scrit tla combinaziun ‹sć› por desfarenzié la pronunzia [s+t∫] dala pronunzia [š] (p.ej. chësc, tosc, prësc y i.i.). Chësc vel dantadöt por i plurai dles parores che se röia tl singolar cun -sch y -st: arosch → arosć, bosch → bosć, cost → cosć, turist → turisć, y pro parores cun [s+t∫] al mëteman dla parora y amesa la parora sciöche sćiampí, desćiarié, desćiolé, desćiurní, risćé, …
‹cl›‹tl›
Le grafem ‹tl› vëgn tut pro les parores arpades y ‹cl› pro i neologisms. Les parores arpades é prinzipalmënter chëres che á n ‹chi› tl talian (tle/chiave, tlamé/chiamare, tler/chiaro, tlocia/chioccia …); neologisms é te chësc caje les parores che á ince tl talian y/o tl todësch ‹cl›/‹kl›: classa, clarinet, cliënt, clerus, …
•
•
•
grafia nea.indd 9 23.07.15 11:15
10
‹e›(nia azenté)
Le vocal ‹e› nia azenté tl corp de na parora mëss ince gní scrit, canch’an l’alda püch y nia: liber (nia: libr), Gherdëna (nia: Grdëna), maester (nia: maestr), presenté (nia: prsenté)
tl infinitif di verbs dla 3a coniugaziun: perde (nia: perd), mëte (nia: mët), defëne (nia: defënn)
N.B.: Al é falé da mëte le -e tla 3a porsona sing. y pl. dla 2., 3. y 4. coniugaziun: al mët (nia: al mëte), ai mët (nia: ai mëte)
‹ë›
Le fonem ‹ë›, conesciü tla Val Badia mesana (San Martin, La Val, Lungiarü y Antermëia), vëgn ince scrit tl’alta valada y tl marou cun le medem grafem por unifiché la grafia:
a) l’ ‹a› cört tl badiot vëgn scrit cun ‹ë›, sce le talian á ‹e› o ‹ie› tla medema parora: bëgn (bene), fëgn (fieno), cëna (cena), vëgn (viene)
b) le diton -ëi vëgn dagnora scrit cun le trema: ajëi, pëi, plajëi, vëighel, borëi, majarëi
c) le sufis -ëza y le sufis -ënt vëgn ince scric cun le trema: ligrëza, contentëza, sacramënt, richëza, presidënt, sciacaramënt, monumënt, busiamënt, momënt
N.B.: Por gaujes d’unité vëgnel ince scrit: Antermëia, fëia, mëia
grafia nea.indd 10 23.07.15 11:15
11
Tl caje de parores componüdes ne toma le trema (¨) original nia demez:mënacrëp, cumpëdausc, bëgngnü, bëgnorü
Nia scrit ne vëgn le trema te caji olache al se sposta l’azënt: cënder ↔ cendrin, scëmpl ↔ scemplamënter, vërt ↔ verdejin
‹nn›
Le grafem -‹nn› vëgn scrit por segnalé la pronunzia dl [n] (n dental) ala fin de chëstes parores: altonn, ann, dantann, dann, dassënn, debann, inn, jonn, mesaronn, monn, plann, pordonn, sann, malsann, sënn, sonn, tonn, toronn, intoronn.1
Ti atri caji se tratera de neologisms surantuc da d’atri lingac, olache la pronunzia cun [n] é tlera. Chisc neologisms vëgn scric cun -n: ozean, telefon, ozon …
Por ci che reverda i toponims, mantëgn i inoms locai tradizionai -‹nn› (Rönn, …), i inoms internazionai vëgn scric cun -‹n› (Vatican, Iapan, … mo: Inn).
Le -‹nn› resta inant tla 3a porsona sing. y pl. di verbs dla 3a coniugaziun che se röia cun - ne tl infinitif: vëne/vënn, defëne/defënn, destëne/destënn, ofëne/ofënn, pone/ponn, sfëne/sfënn, tëne/tënn, rovëne/rovënn, intëne/intënn, spane/spann, spëne/spënn …
Do ‹r› vëgnel scrit nciurn, modern, furn, cern, invern, …
1 Tl marou vëgnel lapró chëstes parores: eniann, ienn (VB: ion), önn (VB: un), vignönn (VB: vignun), ciönn (VB: ciun), abastenn (VB: abastan) y i gerung de dötes les coniugaziuns: ciantenn (VB: ciantan), valenn (VB: valon), respognenn (VB: respognon), dormienn (VB: dormin).
•
•
•
grafia nea.indd 11 23.07.15 11:15
12
‹sc›‹j›
a) Dan e, i, ë: scsceta, scich, scëmpl, scintiné, scimia, descedé, lascé, scerieté
b) dan a, o, u, ö: scisciabla, sciüre, sciuré, sciöche, sciosciüre, biscia, brüscia, sciacher, sciode, scüscia, dascia
c) ala fin dla parora: scbusc, büsc, pesc, pësc, prësc, chësc, crësc, patësc, pisc, prosc, nusc, crusc, müsc, grisc, susc
N.B.: Te parores sciöche sciore, pasciun, misciun vëgnel ince pronunzié l’‹i›.
d) ‹j›- da mëte man la parora:jafa, jüfa, jopa, jená, jügn, Jan, jënder, jí, jö, jocer
e) -‹j›- amesa la parora:dlijia, ciamëja, büja, rüja, ajia, ciajó, sajun, fujina, televijiun, muje
f ) -‹j› ala fin dla parora (ma sce la parora é n verb che á -‹j›- bele tl rest dl paradigma): al dij, al fej, al muj, ara cöj, ai plej, ares cuj, ai depënj, ares condüj
g) le prefis des- devënta dej-- sc’al vëgn do le prefis n ‹s›: dejsaré, dejsagré - sc’al vëgn do le prefis n vocal: dejarpé, dejausé, dejuniun
grafia nea.indd 12 23.07.15 11:15
13
‹ś›
Le grafem ‹ś› ne vëgn nia plü scrit: śabla → sabla, śamare → samare, śené → sené, śogadú → sogadú, śoghé → soghé, śotler → sotler, …
‹s›‹ss›
a) Pro le mëteman dla parora ne vëgnel nia plü desfarenzié danter [s] sonur (denant ‹ś›) y [s] surt. Intrami i sonns vëgn sëgn scric cun ‹s›:
‹s› sonur ‹s› surt sabla sabeda soghé sorëdl samare sarëgn
b) ‹s› (dagnora sonur) danter dui vocai:ciasa, mësa, mesa, müsa, asó, avisa, rösa, pesé
c) ‹s› do n consonant:
‹s› sonur ‹s› surt bronsina ponsé mansa palsé fransa Porsenú
d) ‹s› dan n consonant vëgn pronunzié prësc dagnora palatal sciöche tl todësch (Stube, spielen, Stall y i.i.):sbramé, scalin, sforz, sgnech, slizié, smalz, snel, spiret, stiga, svilup, aristla, astela, ciaspa, rost, post, …
•
grafia nea.indd 13 23.07.15 11:15
14
e) ‹s› dan n consonant ne vëgn nia pronunzié palatal olache al é storicamënter döes parores che röia adöm: spo mësseste (mësses+te), misdé (mez+de), Pescosta (post+costa), …
f ) ala fin dla parora vëgnel dagnora scrit -s (tut fora les formes verbales sot a h): la tos (mo: al toss), pros, ros, bas, tas, bos, l’os, nos
g) por indiché ‹s› surt danter dui vocai: -ss-cassa, rossa, prossa, dassënn, dessené, passé, mëssa, massa, cössa, dessot
h) -‹ss› ala fin dla parora, sce ara se trata de n verb che á ‹ss› surt bele tl rest dl paradigma y tles formes dl congiuntif imperfet: al toss, al mëss, al dess, sc’al jiss, sc’al ciantass, sc’ai fajess, …
‹mb›‹mp›
Dan le consonant ‹b› y ‹p› vëgnel scrit m:bampa, sciampé, pumpa, scëmpl, Ampëz, rampa, tëmp, rumpí, rëmbl …
‹h›
Le consonant ‹h› vëgn adoré te n valgönes parores forestes:troht, rehl, ciuhui, hotel, …
grafia nea.indd 14 23.07.15 11:15
15
‹f› ‹p› ‹sc› ‹t›
Por ladin scríon de regola les parores cun consonant final surt: -‹f›, -‹p›, -‹sc›, -‹t› corf, cerf, tlap, tëmp, stamp, nusc, crusc, grisc, cialt, frëit, vërt, motif, sportif, relief, sostantif, …
Ezeziuns:
a) ‹b› o ‹d› ala fin pro parores forestes: bob, club, solid, …
b) ‹d› y ‹j› ala fin dla parora, sce ara se trata de n verb: al perd, al verd, al dij, al fej, al cöj, al plej, …
La lëtra ‹q› ne vëgn nia scrita (ater co te parores forestes nia assimilades sciöche p.ej. quantum, quorum); impede la lëtra ‹q› adoron la lëtra ‹c›: cuader, scuadra, cualité, cuantité, consecuënt, cuart, cuint, …
grafia nea.indd 15 23.07.15 11:15
16
L’apostrof
L’apostrof vëgn metü ti caji de elijiun vocalica (p.ej. l’edema, l’üsc, n’ambria, n’alcia, …).
Ti caji de apocopa consonantica vëgn l’apostrof dagnora lascé demez, tuc fora i caji de apocopa de [- k] → -ch, olach’al vëgn aconsié da adoré la forma plëna (p.ej. n toch de pan, valch da mangé, n püch …) y porchël ince da mëte l’apostrof canche an tol les formes apocopades (n to’ de pan, val’ da mangé, n pü’ , …).
La despartiziun dles parores
Parores cun de plü silbes despartëscion de regola do silbes baiades y an se tëgn a chëstes regoles de basa:
a) n consonant su fej silba cun n vocal che vëgn do: fa-na, pe-re, ia-ri-na, be-lë-za; mo ince: la-scia, ta-scia. Le digraf ‹ss› vëgn indere despartí sciöche tl talian y tl todësch: cas-sa, mas-sa, gros-sa, …
b) sce le pröm de dui consonanc é l, m, n, r vëgnel destaché da chël che vëgn do: sil-ba, am-pö-ma, tëm-pla, trën-ta, an-ta-re, cor-në-ta
c) scenó fej dui o de plü consonanc desvalis silba cun le vocal che vëgn do: ta-blé, ca-dri-a, in-te-sta-tar, re-spo-sta, …
d) sce dui vocai forma n diton, vëgni conscidrá sciöche na silba sora: vë-ia, pa-ié, më-ia, pë-ia
•
grafia nea.indd 16 23.07.15 11:15
17
N.B.: Sce i dui vocai ne fej nia diton, vëgni metüs pro döes silbes: ri-a, mi-a, stri-a, ma-e-ster, ra-isc, …
Parores prefissades o da n ater componënt bun da conësce, vëgn despartides te sü componënc: des-grazia, mal-crëta, re-gnüda, so-batü, sura-prisc, …
Scrí adöm o destaché
a) Les preposiziuns a, da, de, te y articul determinatif vëgn scrites adöm: dla uma, al om, ala si, tla panicia
b) dötes les atres preposiziuns y articul determinatif dess gní scrites despartides: cun la uma (miú che cula), sön la piza (miú che söla), …
c) preposiziun y articul indeterminatif vëgn scric destacá: de na mëda, te n formiá, sön na munt, cun na falc, a n tier, …
d) preposiziun y pronom vëgn scric destacá: i vá a la tó, i sun stá a les ciafé, al m’á fat plajëi da i odëi …
N.B.: Pro le scrí adöm o destaché pón ince avëi les manies n pü’ plü leries.
grafia nea.indd 17 23.07.15 11:15
18
I. -é
II. -ë
iIII
-eIV
-í
I AI B
IIIII
IV A
IV B
Pres
ënt i
nd
icat
if
balé
abité
savë
iba
tedo
rmí
capí
i bal
i
te b
ales
al/a
ra b
ala
i bal
un
i bal
ëis
ai/a
res b
ala
i abi
tëii
te a
bitë
ies
al/a
ra a
bitë
ia
i abi
tun
i abi
tëis
ai/a
res a
bitë
ia
i sá
te sa
s
al/a
ra sá
i sav
un
i sav
ëis
ai/a
res s
á
i bat
i
te b
ates
al/a
ra b
at
i bat
un
i bat
ëis
ai/a
res b
at
i dor
mi
te d
orm
es
al/a
ra d
orm
i dor
miu
n
i dor
mis
ai/a
res d
orm
i cap
ësci
te c
apës
ces
al/a
ra c
apës
c
i cap
iun
i cap
is
ai/a
res c
apës
c
inverj
iun
bali
bale
ste
bale
l/bal
era
balu
nse
balë
ise
bali/
bale
res
abitë
ii
abitë
iest
e
abitë
iel/a
bitë
iera
abitu
nse
abitë
ise
abitë
ii/ab
itëie
res
sái
sast
e
sál/s
ára
savu
nse
savë
ise
sái/s
áres
bati
bate
ste
bate
l/bat
era
batu
nse
batë
ise
bati/
bate
res
dorm
i
dorm
este
dorm
el/d
orm
era
dorm
iuns
e
dorm
ise
dorm
i/dor
mer
es
capë
sci
capë
sces
te
capë
scel
/cap
ësce
ra
capi
unse
capi
se
capë
sci/c
apës
cere
s
Le V
erb
grafia nea.indd 18 23.07.15 11:15
19
imPe
rfet
ind
icat
if
i bal
â
te b
alâs
al/a
ra b
alâ
i bal
ân
i bal
âse
ai/a
res b
alâ
i abi
tâ
te a
bitâ
s
al/a
ra a
bitâ
i abi
tân
i abi
tâse
ai/a
res a
bitâ
i sav
ô
te sa
vôs
al/a
ra sa
vô
i sav
ôn
i sav
ôse
ai/a
res s
avô
i bat
ô
te b
atôs
al/a
ra b
atô
i bat
ôn
i bat
ôse
ai/a
res b
atô
i dor
mî
te d
orm
îs
al/a
ra d
orm
î
i dor
mîn
i dor
mîse
ai/a
res d
orm
î
i cap
î
te c
apîs
al/a
ra c
apî
i cap
în
i cap
îse
ai/a
res c
apî
inverj
iun
balâ
i
balâ
ste
balâ
l/bal
âra
balâ
nse
balâ
se
balâ
i/bal
âres
abitâ
i
abitâ
ste
abitâ
l/abi
târa
abitâ
nse
abitâ
se
abitâ
i/abi
târe
s
savô
i
savô
ste
savô
l/sav
ôra
savô
nse
savô
se
savô
i/sav
ôres
batô
i
batô
ste
batô
l/bat
ôra
batô
nse
batô
se
batô
i/bat
ôres
dorm
îi
dorm
îste
dorm
îl/do
rmîra
dorm
înse
dorm
îse
dorm
îi/do
rmîre
s
capî
i
capî
ste
capî
l/cap
îra
capî
nse
capî
se
capî
i/cap
îres
futu
r
i bal
ará
te b
alar
as
al/a
ra b
alar
á
i bal
arun
i bal
arëi
s
ai/a
res b
alar
á
i abi
tará
te a
bita
ras
al/a
ra a
bita
rá
i abi
taru
n
i abi
tarë
is
ai/a
res a
bita
rá
i sav
ará
te sa
vara
s
al/a
ra sa
vará
i sav
arun
i sav
arëi
s
ai/a
res s
avar
á
i bat
ará
te b
atar
as
al/a
ra b
atar
á
i bat
arun
i bat
arëi
s
ai/a
res b
atar
á
i dor
mia
rá
te d
orm
iara
s
al/a
ra d
orm
iará
i dor
mia
run
i dor
mia
rëis
ai/a
res d
orm
iará
i cap
iará
te c
apia
ras
al/a
ra c
apia
rá
i cap
iaru
n
i cap
iarë
is
ai/a
res c
apia
rá
grafia nea.indd 19 23.07.15 11:15
20
I. -é
II. -ë
iIII
-eIV
-í
I AI B
IIIII
IV A
IV B
inverj
iun
balé
abité
savë
iba
tedo
rmí
capí
bala
rái
bala
rast
e
bala
rál/b
alar
ára
bala
runs
e
bala
rëise
bala
rái/b
alar
áres
abita
rái
abita
rast
e
abita
rál/a
bita
rára
abita
runs
e
abita
rëise
abita
rái/a
bita
ráre
s
sava
rái
sava
rast
e
sava
rál/s
avar
ára
sava
runs
e
sava
rëise
sava
rái/s
avar
áres
bata
rái
bata
rast
e
bata
rál/b
atar
ára
bata
runs
e
bata
rëise
bata
rái/b
atar
áres
dorm
iará
i
dorm
iara
ste
dorm
iará
l/dor
mia
rára
dorm
iaru
nse
dorm
iarë
ise
dorm
iará
i/dor
mia
ráre
s
capi
arái
capi
aras
te
capi
arál
/cap
iará
ra
capi
arun
se
capi
arëi
se
capi
arái
/cap
iará
res
Pres
ënt c
on
giu
nti
f
che
i bal
es
che
te b
ales
che
al/a
ra b
ales
che
i bal
unse
che
i bal
ëise
che
ai/a
res b
ales
che
i abi
tëie
s
che
te a
bitë
ies
che
al/a
ra a
bitë
ies
che
i abi
tuns
e
che
i abi
tëise
che
ai/a
res a
bitë
ies
che
i sai
s
che
te sa
is
che
al/a
ra sa
is
che
i sav
unse
che
i sav
ëise
che
ai/a
res s
ais
che
i bat
es
che
te b
ates
che
al/a
ra b
ates
che
i bat
unse
che
i bat
ëise
che
ai/a
res b
ates
che
i dor
mes
che
te d
orm
es
che
al/a
ra d
orm
es
che
i dor
miu
nse
che
i dor
mise
che
ai/a
res d
orm
es
che
i cap
ësce
s
che
te c
apës
ces
che
al/a
ra c
apës
ces
che
i cap
iuns
e
che
i cap
ise
che
ai/a
res c
apës
ces
grafia nea.indd 20 23.07.15 11:15
21
imPe
rfet
con
giu
nti
f
che
i bal
ass
che
te b
alas
ses
che
al/a
ra b
alas
s
che
i bal
asso
n
che
i bal
asse
s
che
ai/a
res b
alas
s
che
i abi
tass
che
te a
bita
sses
che
al/a
ra a
bita
ss
che
i abi
tass
on
che
i abi
tass
es
che
ai/a
res a
bita
ss
che
i sav
ess
che
te sa
vess
es
che
al/a
ra sa
vess
che
i sav
esso
n
che
i sav
esse
s
che
ai/a
res s
aves
s
che
i bat
ess
che
te b
ates
ses
che
al/a
ra b
ates
s
che
i bat
esso
n
che
i bat
esse
s
che
ai/a
res b
ates
s
che
i dor
miss
che
te d
orm
isses
che
al/a
ra d
orm
iss
che
i dor
miss
on
che
i dor
miss
es
che
ai/a
res d
orm
iss
che
i cap
iss
che
te c
apiss
es
che
al/a
ra c
apiss
che
i cap
isson
che
i cap
isses
che
ai/a
res c
apiss
inverj
iun
bala
ssi
bala
sses
te
bala
ssel
/bal
asse
ra
bala
sson
bala
sses
bala
ssi/b
alas
sere
s
abita
ssi
abita
sses
te
abita
ssel
/abi
tass
era
abita
sson
abita
sses
abita
ssi/a
bita
sser
es
save
ssi
save
sses
te
save
ssel
/sav
esse
ra
save
sson
save
sses
save
ssi/s
aves
sere
s
bate
ssi
bate
sses
te
bate
ssel
/bat
esse
ra
bate
sson
bate
sses
bate
ssi/b
ates
sere
s
dorm
issi
dorm
isses
te
dorm
issel
/dor
miss
era
dorm
isson
dorm
isses
dorm
issi/d
orm
isser
es
capi
ssi
capi
sses
te
capi
ssel
/cap
isser
a
capi
sson
capi
sses
capi
ssi/c
apiss
eres
grafia nea.indd 21 23.07.15 11:15
22
imPe
rati
f
balé
abité
savë
iba
tedo
rmí
capí
bala
!
bale
de!
abitë
ia!
abite
de!
sais!
save
de!
bat!
bate
de!
dorm
!
dorm
ide!
capë
sc!
capi
de!
Part
iziP
Pass
é
balé
balá
bala
da
bala
des
abité
abitá
abita
da
abita
des
salp
ü
salp
üs
salp
üda
salp
üdes
batü
batü
s
batü
da
batü
des
dorm
í
dorm
is
dorm
ida
dorm
ides
capí
capi
s
capi
da
capi
des
ger
un
de
bala
nab
itan
savo
nba
ton
dorm
inca
pin
grafia nea.indd 22 23.07.15 11:15
23
Verb
s ire
gola
rs
dé Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i dá
i dê
i dar
ách
e i d
ais
che
i des
sdá
!dé
, dá,
te d
aste
dês
te d
aras
che
te d
ais
che
te d
esse
sde
de!
dada
,
al/a
ra d
áal
/ara
dê
al/a
ra d
ará
che
al/a
ra d
ais
che
al/a
ra d
ess
dade
s
i dun
i dên
i dar
unch
e i d
unse
che
i des
son
i dëi
si d
êse
i dar
ëis
che
i dëi
sech
e i d
esse
sg
eru
nd
e
ai/a
res d
áai
/are
s dê
ai/a
res d
ará
che
ai/a
res d
ais
che
ai/a
res d
ess
don
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
dái
dêi
dará
ide
ssi
dast
edê
ste
dara
ste
dess
este
dál/d
ára
dêl/d
êra
dará
l/dar
ára
dess
el/d
esse
ra
duns
edê
nse
daru
nse
dess
on
dëise
dêse
darë
isede
sses
dái/d
áres
dêi/d
êres
dará
i/dar
áres
dess
i/des
sere
s
grafia nea.indd 23 23.07.15 11:15
24
dí Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i diji
i dijô
i dija
rách
e i d
ijes
che
i dije
ssdí
!di
t, di
c,
te d
ijes
te d
ijôs
te d
ijara
sch
e te
dije
sch
e te
dije
sses
dije
de!
dita
,
al/a
ra d
ijal
/ara
dijô
al/a
ra d
ijará
che
al/a
ra d
ijes
che
al/a
ra d
ijess
dite
s
i diju
ni d
ijôn
i dija
run
che
i diju
nse
che
i dije
sson
i dijë
isi d
ijôse
i dija
rëis
che
i dijë
isech
e i d
ijess
esg
eru
nd
e
ai/a
res d
ijai
/are
s dijô
ai/a
res d
ijará
che
ai/a
res d
ijes
che
ai/a
res d
ijess
dijo
n
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
diji
dijô
idi
jará
idi
jess
i
dije
ste
dijô
ste
dija
rast
edi
jess
este
dije
l/dije
radi
jôl/d
ijôra
dija
rál/d
ijará
radi
jess
el/d
ijess
era
diju
nse
dijô
nse
dija
runs
edi
jess
on
dijë
isedi
jôse
dija
rëise
dije
sses
diji/
dije
res
dijô
i/dijô
res
dija
rái/d
ijará
res
dije
ssi/d
ijess
eres
grafia nea.indd 24 23.07.15 11:15
25
dovë
iPr
esën
t in
dic
atif
imPe
rfet
futu
rPr
esën
t co
ng
iun
tif
imPe
rfet
con
giu
nti
fim
Pera
tif
Part
iziP
---
i dô
---
---
che
i des
s--
---
-
te d
ôsch
e te
des
ses
al/a
ra d
ôch
e al
/ara
des
s
i dôn
che
i des
son
i dôs
ech
e i d
esse
sg
eru
nd
e
ai/a
res d
ôch
e ai
/are
s des
s--
-
inverj
iun
imPe
rfet
imPe
rfet
con
giu
nti
f
dôi
dess
i
dôst
ede
sses
te
dôl/d
ôra
dess
el/d
esse
ra
dôns
ede
sson
dôse
dess
es
dôi/d
ôres
dess
i/des
sere
s
grafia nea.indd 25 23.07.15 11:15
26
fá Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i fej
ii f
ajô
i faj
ará
che
i fej
esch
e i f
ajes
sfá
!fa
t, fa
c,
te fe
jes
te fa
jôs
te fa
jara
sch
e te
feje
sch
e te
faje
sses
faje
de!
fata
,
al/a
ra fe
jal
/ara
fajô
al/a
ra fa
jará
che
al/a
ra fe
jes
che
al/a
ra fa
jess
fate
s
i faj
uni f
ajôn
i faj
arun
che
i faj
unse
che
i faj
esso
n
i faj
ëis
i faj
ôse
i faj
arëi
sch
e i f
ajëi
sech
e i f
ajes
ses
ger
un
de
ai/a
res f
ejai
/are
s faj
ôai
/are
s faj
ará
che
ai/a
res f
ejes
che
ai/a
res f
ajes
sfa
jon
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
feji
fajô
ifa
jará
ifa
jess
i
feje
ste
fajô
ste
faja
rast
efa
jess
este
feje
l/fej
era
fajô
l/faj
ôra
faja
rál/f
ajar
ára
faje
ssel
/faj
esse
ra
faju
nse
fajô
nse
faja
runs
efa
jess
on
fajë
isefa
jôse
faja
rëise
faje
sses
feji/
feje
res
fajô
i/faj
ôres
faja
rái/f
ajar
áres
faje
ssi/f
ajes
sere
s
grafia nea.indd 26 23.07.15 11:15
27
gní
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i vëg
nii g
nôi g
nará
che
i vëg
nes
che
i gni
ssví
!gn
ü, g
nüs,
te v
ëgne
ste
gnô
ste
gna
ras
che
te v
ëgne
sch
e te
gni
sses
gnid
e!gn
üda,
al/a
ra v
ëgn
al/a
ra g
nôal
/ara
gna
rách
e al
/ara
vëg
nes
che
al/a
ra g
niss
gnüd
es
i gnu
ni g
nôn
i gna
run
che
i gnu
nse
che
i gni
sson
i gnë
isi g
nôse
i gna
rëis
che
i gnë
isech
e i g
niss
esg
eru
nd
e
ai/a
res v
ëgn
ai/a
res g
nôai
/are
s gna
rách
e ai
/are
s vëg
nes
che
ai/a
res g
niss
gnon
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
vëgn
ign
ôign
arái
gniss
i
vëgn
este
gnôs
tegn
aras
tegn
isses
te
vëgn
el/v
ëgne
ragn
ôl/g
nôra
gnar
ál/g
nará
ragn
issel
/gni
sser
a
gnun
segn
ônse
gnar
unse
gniss
on
gnëi
segn
ôse
gnar
ëise
gniss
es
vëgn
i/vëg
nere
sgn
ôi/g
nôre
sgn
arái
/gna
ráre
sgn
issi/g
niss
eres
grafia nea.indd 27 23.07.15 11:15
28
jí Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i vá
i jô
i jar
ách
e i v
ais
che
i jiss
vá!
jü, j
üs,
te v
aste
jôs
te ja
ras
che
te v
ais
che
te ji
sses
jide!
jüda
,
al/a
ra v
áal
/ara
jôal
/ara
jará
che
al/a
ra v
ais
che
al/a
ra ji
ssjü
des
i jun
i jôn
i jar
unch
e i j
unse
che
i jiss
on
i jëi
si j
ôse
i jar
ëis
che
i jëi
sech
e i j
isses
ger
un
de
ai/a
res v
áai
/are
s jô
ai/a
res j
ará
che
ai/a
res v
ais
che
ai/a
res j
issjo
n
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
vái
jôi
jará
ijis
si
vast
ejô
ste
jara
ste
jisse
ste
vál/v
ára
jôl/j
ôra
jará
l/jar
ára
jisse
l/jiss
era
juns
ejô
nse
jaru
nse
jisso
n
jëise
jôse
jarë
isejis
ses
vái/v
áres
jôi/j
ôres
jará
i/jar
áres
jissi/
jisse
res
grafia nea.indd 28 23.07.15 11:15
29
lí Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i lii
i liô
i lia
rách
e i l
ies
che
i lie
sslí!
lit, l
ic,
te li
este
liôs
te li
aras
che
te li
esch
e te
lies
ses
liede
!lit
a, li
tes
al/a
ra lí
al/a
ra li
ôal
/ara
liar
ách
e al
/ara
lies
che
al/a
ra li
ess
i liu
ni l
iôn
i lia
run
che
i liu
nse
che
i lie
sson
i lië
isi l
iôse
i lia
rëis
che
i lië
isech
e i l
iess
esg
eru
nd
e
ai/a
res l
íai
/are
s liô
ai/a
res l
iará
che
ai/a
res l
ies
che
ai/a
res l
iess
lion
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
liiliô
ilia
rái
liess
i
liest
eliô
ste
liara
ste
liess
este
líel/l
íera
liôl/l
iôra
liará
l/lia
rára
liess
el/li
esse
ra
liuns
eliô
nse
liaru
nse
liess
on
liëise
liôse
liarë
iselie
sses
líi/lí
eres
liôi/l
iôre
slia
rái/l
iará
res
liess
i/lie
sser
es
grafia nea.indd 29 23.07.15 11:15
30
odëi
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i vëi
ghi
i odô
i oda
rách
e i v
ëigh
esch
e i o
dess
vé!
odü,
odü
s,
te v
ëigh
este
odô
ste
oda
ras
che
te v
ëigh
esch
e te
ode
sses
oded
e!od
üda,
al/a
ra v
ëiga
al/a
ra o
dôal
/ara
oda
rách
e al
/ara
vëi
ghes
che
al/a
ra o
dess
odüd
es
i odu
ni o
dôn
i oda
run
che
i odu
nse
che
i ode
sson
i odë
isi o
dôse
i oda
rëis
che
i odë
isech
e i o
dess
esg
eru
nd
e
ai/a
res v
ëiga
ai/a
res o
dôai
/are
s oda
rách
e ai
/are
s vëi
ghes
che
ai/a
res o
dess
odon
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
vëig
hiod
ôiod
arái
odes
si
vëig
hest
eod
ôste
odar
aste
odes
sest
e
vëig
hel/v
ëigh
era
odôl
/odô
raod
arál
/oda
rára
odes
sel/o
dess
era
odun
seod
ônse
odar
unse
odes
son
odëi
seod
ôse
odar
ëise
odes
ses
vëig
hi/v
ëigh
eres
odôi
/odô
res
odar
ái/o
dará
res
odes
si/od
esse
res
grafia nea.indd 30 23.07.15 11:15
31
plaj
ëiPr
esën
t in
dic
atif
imPe
rfet
futu
rPr
esën
t co
ng
iun
tif
imPe
rfet
con
giu
nti
fim
Pera
tif
Part
iziP
i ple
jii p
lajô
i pla
jará
che
i ple
jes
che
i pla
jess
plej
!pl
ajü,
pla
jüs,
te p
leje
ste
pla
jôs
te p
laja
ras
che
te p
leje
sch
e te
pla
jess
espl
ajed
e!pl
ajüd
a,
al/a
ra p
lej
al/a
ra p
lajô
al/a
ra p
laja
rách
e al
/ara
ple
jes
che
al/a
ra p
laje
sspl
ajüd
es
i pla
jun
i pla
jôn
i pla
jaru
nch
e i p
laju
nse
che
i pla
jess
on
i pla
jëis
i pla
jôse
i pla
jarë
isch
e i p
lajë
isech
e i p
laje
sses
ger
un
de
ai/a
res p
lej
ai/a
res p
lajô
ai/a
res p
laja
rách
e ai
/are
s ple
jes
che
ai/a
res p
laje
sspl
ajon
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
plej
ipl
ajôi
plaj
arái
plaj
essi
plej
este
plaj
ôste
plaj
aras
tepl
ajes
sest
e
plej
el/p
leje
rapl
ajôl
/pla
jôra
plaj
arál
/pla
jará
rapl
ajes
sel/p
laje
sser
a
plaj
unse
plaj
ônse
plaj
arun
sepl
ajes
son
plaj
ëise
plaj
ôse
plaj
arëi
sepl
ajes
ses
plej
i/ple
jere
spl
ajôi
/pla
jôre
spl
ajar
ái/p
laja
ráre
spl
ajes
si/pl
ajes
sere
s
grafia nea.indd 31 23.07.15 11:15
32
scrí
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i scr
iii s
criô
i scr
iará
che
i scr
ies
che
i scr
iess
scrí!
scrit
, scr
ic,
te sc
ries
te sc
riôs
te sc
riara
sch
e te
scrie
sch
e te
scrie
sses
scrie
de!
scrit
a, sc
rites
al/a
ra sc
ríal
/ara
scriô
al/a
ra sc
riará
che
al/a
ra sc
ries
che
al/a
ra sc
riess
i scr
iun
i scr
iôn
i scr
iaru
nch
e i s
criu
nse
che
i scr
iess
on
i scr
iëis
i scr
iôse
i scr
iarë
isch
e i s
crië
isech
e i s
crie
sses
ger
un
de
ai/a
res s
crí
ai/a
res s
criô
ai/a
res s
cria
rách
e ai
/are
s scr
ies
che
ai/a
res s
crie
sssc
rion
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
scrii
scriô
isc
riará
isc
riess
i
scrie
ste
scriô
ste
scria
rast
esc
riess
este
scríe
l/scr
íera
scriô
l/scr
iôra
scria
rál/s
cria
rára
scrie
ssel
/scr
iess
era
scriu
nse
scriô
nse
scria
runs
esc
riess
on
scrië
isesc
riôse
scria
rëise
scrie
sses
scríi
/scr
íere
ssc
riôi/s
criô
res
scria
rái/s
cria
ráre
ssc
riess
i/scr
iess
eres
grafia nea.indd 32 23.07.15 11:15
33
sté
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i stá
i stô
i sta
rách
e i s
tais
che
i ste
ssst
á!st
é, st
á,
te st
aste
stôs
te st
aras
che
te st
ais
che
te st
esse
sst
ede!
stad
a,
al/a
ra st
áal
/ara
stô
al/a
ra st
ará
che
al/a
ra st
ais
che
al/a
ra st
ess
stad
es
i stu
ni s
tôn
i sta
run
che
i stu
nse
che
i ste
sson
i stë
isi s
tôse
i sta
rëis
che
i stë
isech
e i s
tess
esg
eru
nd
e
ai/a
res s
táai
/are
s stô
ai/a
res s
tará
che
ai/a
res s
tais
che
ai/a
res s
tess
ston
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
stái
stôi
star
áist
essi
stas
test
ôste
star
aste
stes
sest
e
stál
/stá
rast
ôl/s
tôra
star
ál/s
tará
rast
esse
l/ste
sser
a
stun
sest
ônse
star
unse
stes
son
stëi
sest
ôse
star
ëise
stes
ses
stái
/stá
res
stôi
/stô
res
star
ái/s
tará
res
stes
si/st
esse
res
grafia nea.indd 33 23.07.15 11:15
34
tó Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i tol
ii t
olô
i tol
ará
che
i tol
esch
e i t
oles
sté
!tu
t, tu
c,
te to
les
te to
lôs
te to
lara
sch
e te
tole
sch
e te
tole
sses
tole
de!
tuta
,
al/a
ra to
lal
/ara
tolô
al/a
ra to
lará
che
al/a
ra to
les
che
al/a
ra to
less
tute
s
i tol
uni t
olôn
i tol
arun
che
i tol
unse
che
i tol
esso
n
i tol
ëis
i tol
ôse
i tol
arëi
sch
e i t
olëi
sech
e i t
oles
ses
ger
un
de
ai/a
res t
olai
/are
s tol
ôai
/are
s tol
ará
che
ai/a
res t
oles
che
ai/a
res t
oles
sto
lon
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
toli
tolô
ito
lará
ito
less
i
tole
ste
tolô
ste
tola
rast
eto
less
este
tole
l/tol
era
tolô
l/tol
ôra
tola
rál/t
olar
ára
tole
ssel
/tol
esse
ra
tolu
nse
tolô
nse
tola
runs
eto
less
on
tolë
iseto
lôse
tola
rëise
tole
sses
toli/
tole
res
tolô
i/tol
ôres
tola
rái/t
olar
áres
tole
ssi/t
oles
sere
s
grafia nea.indd 34 23.07.15 11:15
35
vire
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
Pres
ënt c
on
giu
nti
fim
Perf
et co
ng
iun
tif
imPe
rati
fPa
rtiz
iP
i viri
i viô
i via
rách
e i v
ires
che
i vie
ssvi
r!vi
t, vi
c,
te v
ires
te v
iôs
te v
iara
sch
e te
vire
sch
e te
vie
sses
vied
e!vi
ta,
al/a
ra v
iral
/ara
viô
al/a
ra v
iará
che
al/a
ra v
ires
che
al/a
ra v
iess
vite
s
i viu
ni v
iôn
i via
run
che
i viu
nse
che
i vie
sson
i vië
isi v
iôse
i via
rëis
che
i vië
isech
e i v
iess
esg
eru
nd
e
ai/a
res v
irai
/are
s viô
ai/a
res v
iará
che
ai/a
res v
ires
che
ai/a
res v
iess
vion
inverj
iun
Pres
ënt i
nd
icat
ifim
Perf
etfu
tur
imPe
rfet
con
giu
nti
f
viri
viôi
viar
áivi
essi
vire
ste
viôs
tevi
aras
tevi
esse
ste
vire
l/vire
ravi
ôl/v
iôra
viar
ál/v
iará
ravi
esse
l/vie
sser
a
viun
sevi
ônse
viar
unse
vies
son
viëi
sevi
ôse
viar
ëise
vies
ses
viri/
vire
res
viôi
/viô
res
viar
ái/v
iará
res
vies
si/vi
esse
res
grafia nea.indd 35 23.07.15 11:15
36
Verbs ausiliars
ester avëi
Presënt indicatif
posiziun normala inverjiun posiziun normala inverjiun
i sun sunsi i á ái
te es este te as aste
al éara é
éléra
al á ara á
ál ára
i sun sunse i un unse
i sëis sëise i ëis ëise
ai éares é
ésiéres
ai áares á
áiáres
imPerfet indicatif
i ê êi i â âi
te ês êste te âs âste
al êara ê
êlêra
al â ara â
âlâra
i ên ênse i ân ânse
i êse êse i âse âse
ai êares ê
êiêres
ai âares â
âiâres
futur
i sará sarái i ará arái
te saras saraste te aras araste
al saráara sará
sarálsarára
al ará ara ará
arál arára
i sarun sarunse i arun arunse
i sarëis sarëise i arëis arëise
ai saráares sará
saráisaráres
ai aráares ará
aráiaráres
grafia nea.indd 36 23.07.15 11:15
37
ester avëi
Presënt congiuntif
che i sides che i ais
che te sides che te ais
che al sidesche ara sides
che al aische ara ais
che i sunse che i unse
che i sëise che i ëise
che ai sidesche ares sides
che ai aische ares ais
imPerfet congiuntif
posiziun normala inverjiun posiziun normala inverjiun
che i foss fossi che i ess essi
che te fosses fosseste che te esses esseste
che al fossche ara foss
fosselfossera
che al ess che ara ess
essel essera
che i fosson fosson che i esson esson
che i fosses fosses che i esses esses
che ai fossche ares foss
fossifosseres
che ai essche ares ess
essiesseres
imPeratif
2. pors. sg. sides!
3. pors. sg. sides!
1. pors. pl. sunse!
2. pors. pl. sëise!
3. pors. pl. sides!
2. pors. sg. ais!
3. pors. sg. ais!
1. pors. pl. unse!
2. pors. pl. ede!
3. pors. pl. ais!
PartiziP
sg. m. sté
sg. f. stada
pl. m. stá
pl. f. stades
sg. m. albü
sg. f. albüda
pl. m. albüs
pl. f. albüdes
grafia nea.indd 37 23.07.15 11:15
38
podëi messëi orëi
Presënt indicatif
posiziun normala inverjiun posiziun normala inverjiun posiziun normala inverjiun
i pó pói i mëssi mëssi i ó ói
te pos poste te mësses mësseste te os oste
al póara pó
pólpóra
al mëss ara mëss
mësselmëssera
al ó ara ó
ól óra
i podun podunse i messun messunse i orun orunse
i podëis podëise i messëis messëise i orëis orëise
ai póares pó
póipóres
ai mëssares mëss
mëssimësseres
ai óares ó
óióres
imPerfet indicatif
i podô podôi i messâ messâi i orô orôi
te podôs podôste te messâs messâste te orôs orôste
al podôara podô
podôlpodôra
al messâ ara messâ
messâlmessâra
al orô ara orô
orôl orôra
i podôn podônse i messân messânse i orôn orônse
i podôse podôse i messâse messâse i orôse orôse
ai podôares podô
podôipodôres
ai messâares messâ
messâimessâres
ai orôares orô
orôiorôres
futur
i podará podarái i messará messarái i orará orarái
te podaras podaraste te messaras messaraste te oraras oraraste
al podaráara podará
podarálpodarára
al messaráara messará
messarálmessarára
al orará ara orará
orarál orarára
i podarun podarunse i messarun messarunse i orarun orarunse
i podarëis podarëise i messarëis messarëise i orarëis orarëise
ai podaráares podará
podaráipodaráres
ai messaráares messará
messaráimessaráres
ai oraráares orará
oraráioraráres
Verbs modai
grafia nea.indd 38 23.07.15 11:15
39
podëi messëi orëi
Presënt congiuntif
che i pois che i mësses che i ois
che te pois che te mësses che te ois
che al poische ara pois
che al mëssesche ara mësses
che al oische ara ois
che i podunse che i messunse che i orunse
che i podëise che i messëise che i orëise
che ai poische ares pois
che ai mëssesche ares mësses
che ai oische ares ois
imPerfet congiuntif
posiziun normala inverjiun posiziun normala inverjiun posiziun normala inverjiun
che i podess podessi che i messess messessi che i oress oressi
che te podesses podesseste che te messesses messesseste che te oresses oresseste
che al podess
che ara podess
podessel
podessera
che al messess
che ara messess
messessel
messessera
che al oress
che ara oress
oressel
oressera
che i podesson podesson che i messesson messesson che i oresson oresson
che i podesses podesses che i messesses messesses che i oresses oresses
che ai podess
che ares podess
podessi
podesseres
che ai messess
che ares messess
messessi
messesseres
che ai oress
che ares oress
oressi
oresseres
imPeratif
ois! orede!
PartiziP
podü messü orü
podüs messüs orüs
podüda messüda orüda
podüdes messüdes orüdes
gerunde
podon messon oron
grafia nea.indd 39 23.07.15 11:15
40
I numerai
cardinai ordinai
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1000
1000000
nul
un
dui
trëi
cater
cinch
sis
set
ot
nü
diesc
önesc
dodesc
trëdesc
catordesc
chinesc
sëdesc
dejesset
dejedot
dejenü
vint
trënta
caranta
cincanta
sessanta
setanta
otanta
nonanta
cënt
mile
miliun
pröm
secunt
terz
cuart
cuint
sest
setim
otaf
non
diejim
önejim
dodejim
tredejim
catordejim
chinejim
sedejim
dejessetejim
dejedotejim
dejenüejim
vintejim
trentejim
carantejim
cincantejim
sessantejim
setantejim
otantejim
nonantejim
centejim
milejim
milionejim
grafia nea.indd 40 23.07.15 11:15
Grafia nöiaLadin scrit dla Val Badia
por les scolines y les scores ladines
pedagogich.it
sćsć
grafia nea-cover-neu-offen.indd 1 21.07.15 10:07
