Grupi 1: bëjnë pjesë stacionet V1, V2, V7, V3, V4 (Rruga e ......argoni si gaz inert. Për disgregimin e mostrave u përdorën dy teknika të ndryshme: 1. sistemi me tuba tefloni

VLERËSIMI I GJENDJES MJEDISORE TË ZONAVE VLORË-FIER NËPËRMJET

MONITORIMIT TË AJRIT DUKE PËRDORUR MYSHQET SI BIOINDIKATORË

91

Sipas klasifikimit të mësipërm vihet re se stacionet e monitorimit ndahen në tre grupe:

Grupi 1: bëjnë pjesë stacionet V1, V2, V7, V3, V4 (Rruga e Re; Universiteti i

Vlorës; Uji i Ftohtë; Luna Park; Centrali Elektrik). Stacionet e mostrave ―moss bags‖

janë të vendosura përgjatë rrugëve kryesore me trafik të dendur dhe me densitet të

lartë të popullsisë në to.

Grupi 2: bëjnë pjesë stacionet V6, V9 (Lagjia ‖Partizani‖; Rruga 4 Heronjtë). Këto

dy stacione janë të vendosura në zonën që lidh qytetin e Vlorës me zonën rurale.

Ёshtë zonë me trafik mesatar dhe duke qenë zona gjysmë rezidenciale dhe afër

kodrave ka gjelbërim me të madh se në zonën tjetër të qytetit .

Grupi 3: bëjnë pjesë stacionet V5, V8 (Lagjia‖ 24 Maji‖; Plazhi i Vjetër) Të dy

këto stacione ndodhen pranë zonës së quajtur ―Plazh i Vjetër‖, që ndodhet afër ish

uzinës kimike të Sodë-PVC, e klasifikuar si ―Hot Spot‖. Erërat detare dhe vetitë e

mërkurit si lëndë volative bëjnë që përqëndrimi i mërkurit të jetë më i lartë se në zonat

e tjera.

Skelë

Rruga e Re



92

Figura 3.2.9 Pamje nga rrugët ku janë vendosur stacionet e monitorimit me teknikën

“moss bag”

Analiza Multivariable

Për të studiuar faktorët e ndotjes mjedisore të ajrit në zonën e qytetit të Vlorës, u

përdor analiza faktoriale, bazuar në vlerat e përqëndrimit të elementëve si dhe në

vlerat e koefiçentëve të akumulimit të secilit element. Rezultatet përkatëse jepen më

poshtë.

Component Analysis: Zn, Fe, Mn, Cu, Cd, Pb, Hg, K, Na Eigenanalysis of the Correlation Matrix

Eigenvalue 3.4861 2.2587 1.4544 1.0296 0.3819 0.2193 0.1628 0.0072

Proportion 0.387 0.251 0.162 0.114 0.042 0.024 0.018 0.001

Cumulative 0.387 0.638 0.800 0.914 0.957 0.981 0.999 1.000

Eigenvalue -0.0000

Proportion -0.000

Cumulative 1.000

Variable PC1 PC2 PC3 PC4 PC5 PC6 PC7 PC8 PC9

Zn -0.336 0.314 -0.463 -0.246 -0.074 -0.057 -0.148 -0.666 -0.198

Fe 0.097 0.308 0.631 0.333 0.332 -0.266 -0.057 -0.417 -0.168

Mn 0.412 0.065 0.198 -0.363 -0.657 -0.424 0.095 -0.038 -0.182

Cu -0.302 0.513 -0.099 -0.079 0.152 -0.478 -0.171 0.583 -0.095

Cd 0.420 0.156 -0.062 -0.497 0.424 -0.088 -0.080 -0.108 0.586

Pb -0.278 0.471 0.288 0.078 -0.449 0.335 0.021 -0.012 0.545

Hg 0.278 0.000 -0.420 0.642 -0.192 -0.362 -0.202 -0.090 0.341

K 0.303 0.448 -0.268 0.154 0.100 0.182 0.733 0.049 -0.170

Na 0.440 0.304 -0.056 0.036 -0.046 0.483 -0.593 0.137 -0.322

Lagjia “Partizani”

Lagjia “24 Maj”



93

Figura 3.2.9 Scree Plot i Zn, ..., Na

0.50.40.30.20.10.0-0.1-0.2-0.3-0.4

0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.0

First Component

Se

co

nd

Co

mp

on

en

t

Na

K

Hg

Pb

Cd

Cu

Mn

FeZn

Loading Plot of Zn, ..., Na

Figura 3.2.10 Loading Plot i Zn, ..., Na

Për përcaktimin e faktorëve thelbësore, u përdor përsëri kriteri Kaiser, siç u përdor

dhe për myshqet tokësore të zonës Vlorë-Fier. Në këtë mënyrë u ekstraktuan katër

faktorë thelbësore, të cilët zotërojnë rreth 91% të variancës totale.



94

Faktori i parё: me 38.7% të variancës totale kontribon në prejardhjen e Hg, që si

element me veti mjaft të forta volatile, shpërndahet mjaft lehtë në atmosferë me anë tё

erёs.

Faktori i dytё: me 25.2% të variancës totale kontribon në prejardhjen e elementëve

K, Na, Cd dhe Mn. Burimi kryesor i elementëve Cd, K and Mn ka mjaft mundësi të

jetë i shoqëruar me djegien e mbeturinave, praninë e vegjetacionit të lartë, kurse përsa

i përket Na lidhet me influencën detare. Nga ana tjetër, afërsia me rrugën dhe konsumi

i pjesëve të makinave mund të jetë arsyeja kryesore e kontaminimit me cadmium

(Pearson et al. 2000).

Faktori i tretё: me 16.2% të variancës totale kontribon në prejardhjen e elementit

Fe, lidhet kryesisht me faktor litogjenik, pasi Fe si përbërës kryesor i tokave ka

prejardhjen nga pluhuri i dherave tё zonёs.

Faktori i katёrt: me 11.4% të variancës totale kontribon në prejardhjen e

elementëve Pb, Zn dhe Cu, dhe ka të bëjë me një faktor me influencë antropogjene në

këtë zonë. Ndër burimet kryesore të Pb dhe Zn mund të përmendim emisionin nga

motorët e makinave të vjetra, përdorimi i karburanteve jo cilësore, sidomos ato me Pb,

djegia e mbeturinave dhe shkarkimet industriale. Si përfundim, origjina e Pb, Zn dhe

Cu në këtë grup, lidhet me shkarkimet e makinave për shkak të trafikut të dendur në

qytet, shoqëruar me përzierje të pluhurit të rrugëve për shkak të trafikut dhe të cilësisë

jo të mirë të rrugëve në përgjithësi, nga gomat e makinave, etj (Imperato et. al. 2003,

Makhol and Mladenoff 2005).

3.3 Pёrfundime

Shumica e metaleve të rënda të analizuara akumulohen në myshkun Hypnum

Cupressiforme, të ekspozuar në formën e ―moss bags‖ të lagësht për 6 muaj në 9

stacione të qytetit të Vlorës. Vihet re një shkallë më e lartë variacioni për elementët

Hg, Zn dhe Mn sesa për elementët e tjerë. Burimi kryesor i mërkurit në Vlorë është

ish fabrika e Sodë – PVC e konsideruar si zonë ―Hot spot‖, e kontaminuar nga

mërkuri metalik. Nga studimi i Faktorit tё Akumulimit, elementët ndahen në dy grupe.

Grupi i parë i elementëve (Zn, Fe, Cu, K and Na) tregon faktorë të ulët të akumulimit

(AF<3), ndërsa Hg and Mn në zonën e Vlorës tregon një faktorë mesatar akumulimi

(AF>3).

Koefiçentët e lartë të korrelimit midis Zn, Fe, Mn, Pb dhe Na në mostrat e myshqeve

në stacionet e Vlorës vijnë ndoshta për shkak të emetimit prej trafikut dhe pezullisë së

pluhurit të rrugëve dhe pluhurit të qytetit në ajër. Ky ajër i ndotur është përzierje mix

e pluhurit nga tok a me pjesëzat e lidhura me trafikun. Hekuri është më shumë i

korreluar me Mn, Pb, Na. Ai vin prej pluhurit të tokës të shpërndarë nga erërat dhe

puna në zonat ku ka kantierë ndërtimi duke shkaktuar rritjen e peshës së metaleve në

pjesëzat e vogla të pluhurit. Plumbi shërben si element shënues për emisionet nga

motorat e makinave.

Analiza PCA tregon prezencën e katër faktorëve analysis që shpjegojnë më shumë se

82% të variancës totale për zonën e Vlorës. Pluhuri që vinë nga toka dhe shpërndahet

nga erërat, pluhuri i qytetit, burimet e lidhura me trafikun, shkarkimet nga trafiku dhe

influencat bregdetare janë identifikuar si faktorë që shkaktojnë përqëndrime të

ndryshme të elementëve në myshqe.



95

KAPITULLI IV

4. Monitorimi i ajrit në zonën e Vlorës duke përdorur mjaltin si bioindikator

Qëllimi i kësaj pjese të studimit është eksplorimi i mundësisë së përdorimit të mjaltit

të bletëve si bioindikator në studimin e përqëndrimit të metaleve të rënda në ajër. Për

këtë qëllim u studiuan elementët arsenik As, kadmium Cd, kromium Cr, mangan Mn,

nikel Ni, vanadium V, bakër Cu, plumb Pb, zink Zn, natrium Na dhe kalium K.

Studimi u realizua me mostra mjalti të marra nga kosheret e bletëve në 6 pika të

ndryshme në zonën e Vlorës dhe pikërisht në Dukat (M1), Llogora (M2), Kuç (M3),

Tërbaç (M4), Radhimë (M5) dhe Panaja (M6). Në secilin stacion u morën mostra nga

tre koshere të ndryshme dhe u përzien së bashku duke formuar një mostër

përfaqësuese për këtë stacion monitorimi. Mostrat e mjaltit u mblodhën gjatë muajit

gusht 2010. Rezultatet e marra për mostrat e mjaltit u krahasuan me ato të myshqeve

nëpërmjet analizës së regresit linear dhe analizës së grupit (Cluster analysis).

4.1 Materiale dhe metoda

4.1.1 Aparaturat

Në eksperimente është përdorur spektrometër i absorbimit atomik Varian 10+ për

sistemin me flakë dhe NovAA 400 i pajisur me furrë grafiti HGA dhe korrigjues

sfondi.

Parametrat e punës për përcaktimin e elementëve janë vendosur siç rekomandohet në

literaturë (Tabela 3.1.1.1). Janë përdorur tuba grafiti pirolitik (NovAA 400, Analitic

Jena) me sistem me platformë. Mostrat u injektuan në furrën e grafitit duke përdorur

një auto sampler të së njëjtës firme. Për matjet në furrën e grafitit është përdorur

argoni si gaz inert. Për disgregimin e mostrave u përdorën dy teknika të ndryshme:

1. sistemi me tuba tefloni në gjysëm presion, dhe

2. sistemi MDS-6 i disgregimit me mikrovalë me enë të mbyllura.

Enët e reaksionit janë pastruar duke përdorur acid nitrik 10% para çdo proçesi

disgregimi.

4.1.2 Reagentë

Të gjithë reagentët janë të shkallës së pastërtisë analitike. Për përgatitjen e tretësirave

është përdorur ujë i dejonizuar i përgatitur në sistemin me trajtim me osmozë në

aparatin ELGA (Milli-Q Millipore 18.2 MΩ-cm resistivity). HNO3 dhe H2O2 ishin të

cilësisë super të pastër (E. Merck, Darmstadt). Të gjithë enët plastike dhe qelqi janë

pastruar duke u njomur me tretësirë të holluar HNO3 (1+9) dhe janë shplarë me ujë të

distiluar para përdorimit. Tretësirat standarte të elementëve të përdorura për kalibrim

janë përgatitur nga hollimi i tretësirës bazë prej 1000 mg/L të secilit element të

furnizuara nga Sigma.



96

4.1.3 Stacionet e monitorimit

Mostrat e mjaltit u morën nga kosheret e bletëve në 6 pika të ndryshme në zonën e

Vlorës dhe pikërisht në Dukat (M1), Llogora (M2), Kuç (M3), Tërbaç (M4),

Radhimë (M5) dhe Panaja (M6). Në secilin stacion u morën mostra nga tre koshere të

ndryshme dhe u përzien së bashku duke formuar një mostër përfaqësuese për këtë

stacion monitorimi. Mostrat e mjaltit u mblodhën gjatë muajit gusht 2010.

Në rajonin e Vlorës zotëron bimësia mesdhetare që, megjithëse ka ndërprerje, depërton

deri në brendësi të lugines se Vjoses (stacioni Romës) dhe te Shushicës (Stacioni

Mavrovë, Tërbaç). Bimësia pasqyron qartë bashkëveprimin e lagështirës së ajrit dhe

tipave të dherave, me rrezatimin diellor dhe temperaturën. Bimët përherë të blerta në

pjesët e ulëta përgjatë luginave të përrenjve dhe të lumenjve, ku thatësira e verës

mbizotëron mbi të gjitha dukuritë e tjera klimatike (Romës, Mavrovë, Tërbaç), por me

rritjen e lartesisë vërejmë ndryshime në mbulesën bimore, ku shfaqen dushkajat

(Terbaç). Kushtet klimatike të këtyre zonave e kanë favorizuar rritjen e bimësisë me

gjelbërim të përhershëm.

Stacioni Tërbaç dhe Kuç

Ky stacion përfaqësohet nga shkurret me gjelbërim të përhershëm, që përfaqësojnë

zonën më të ulët të formacioneve të shkurretave, të cilat arrijnë deri në lartësinë 600

m mbi det. Ndër llojet më të përhapura të këtij janë: prralli (quercus coccifera), mretja

(Phillyrea angustifolia), dëllinja e kuqe (Juniperus oxycderus); mareja (Arbutus unedo);

ka gjithashtu edhe shkurre gjetherënëse si driza (Paliurus aculeatus),gorica(Pirus

amygoliformis), kulumbria(Prunus spinosa), shkoza e zezë(Carpinus duinensia).

Mbulesa barishtore është e pakët për vetë dritëzimin e dobët.

Stacioni Kaninë

Në këtë zone bimësia është e varfër me lloje. Perreth stacionit te grumbullimit

zona mbulohet nga përralli në formë kacubeje, me bimësi barishtore të varfër në

livadhet mbi fshatin Kaninë. Ne Kaninë gjendet një zone pyjore halore e perfaqësuar

nga pisha e butë, e kombinuar me shkurre të pakta për arsye edhe të ndriçimit të pakët.

Stacioni Llogara dhe Dukat

Bimësia dominohet nga rrobulli (Pinus leucodermis), pisha e zezë Pinus nigra), bredhi

(Abies borissiregis), e përfaqësuar nga pothuajse të gjitha katet bimore, ku ndermjet

shkurreve mbizoteron bushi që formon të ashtuquajturën pseudomakia dhe depërton

edhe në zonën e dushkut.

4.1.4 Disgregimi i mostrave të mjaltit

Disgregimi i mostrave të mjaltit u krye me acid nitrik (9:1) në tuba tefloni të mbyllur

gjysëm nën presion. U peshuan 3-4 g mostër, u shtua 30 ml acid nitrik (9:1) dhe u

lanë 48 orë në qetësi me kapak të mbyllur. Më pas u disgreguan me kapak të mbyllur

për 3 orë në 250º C. Proçesi vazhdoi më tej me kapak të hapur deri në largimin e

avujve NO2. Pasi u ftohën, tretësirat e kthjellta u kaluan në tuba 50 ml, u çuan në

shenjë me ujë të trajtuar me Osmozë dhe pasi u homogjenizuan janë gati për analizë.

4.2 Rezultate dhe diskutime

Rezultatet e përftuara për secilën mostër jepen në tabelën 4.2.1. Përqëndimi i

metaleve të rënda dhe dy elementëve esenciale (K, Na) janë të shprehura në mg/kg



97

peshë e njomë për të gjithë elementët me përjashtim të Hg, Cd dhe Pb që jepen në

g/kg peshë e njomë.

Tabela 4.2.1 Përmbajtja e elementëve në mostrat e mjaltit

Mjalti Hg Zn Fe Mn Cu Cd Pb K Na

1 M 0.013 1.83 1.52 0.85 1.409 0.029 0.145 518 361

2 M 0.014 1.64 11.36 1.04 1.149 0.025 0.242 1215 41

3 M 0.013 1.12 1.33 0.92 0.185 0.031 0.177 1523 38

4 M 0.013 1.53 2.84 3.46 1.264 0.025 0.661 1628 90

5 M 0.013 4.23 8.52 5.75 3.546 0.031 0.855 1824 39

6 M 0.014 6.25 34.09 8.67 0.669 0.031 0.613 1649 127

0.01

0.1

1

10

100

1000

Hg Cd Pb Cu Zn Fe Mn Na K

MR

(m

g/k

g)

1 M

0.01

0.1

1

10

100

1000

10000


MR

(m

g/k

g)

2 M



98

Figura 4.2.1 Histogramat e shpërndarjes së elementëve në secilën mostër mjalti

0.01

0.1

1

10

100

1000

10000


MR

(m

g/k

g)

3 M

0.01

0.1

1

10

100

1000

10000


MR

(m

g/k

g)

4 M

0.01

0.1

1

10

100

1000

10000


MR

(m

g/k

g)

6 M



99

Tabela 4.2.2 Përpunimi statistikor i rezultateve (mg/kg, peshë e njomë)

Parametri Hg Cd Pb Zn Cu Mn Fe Na K

Mesatare 0.013 0.028 0.449 2.767 1.37 3.448 9.944 116 1393

Mediana 0.013 0.03 0.427 1.735 1.207 2.25 5.682 65 1576

Min. 0.013 0.025 0.145 1.12 0.185 0.85 1.33 38 518

Max. 0.014 0.031 0.855 6.25 3.546 8.67 34.091 361 1824

Figura 4.2.2 “Box Plot” i shpërndarjes së elementëve sipas rendit rritës

Në bazë të të dhënave të mësipërme, vërehet se trendi i akumulimit të elementëve në

mostrat e mjaltit është Hg<Cd<Pb<Cu<Zn<Mn<Fe<Na<K.

Nëpërmjet rezultateve të dhëna më sipër, vihet re se elementët Hg dhe Cd janë në

përmbajtje mjaft të ulët. Përqëndrimet e Hg dhe Cd në mostrat e mjaltit të marra në

studim janë pothuajse konstante dhe nuk paraqesin variacion në përmbajtjet e tyre.

Ndryshimi në përmbajtjet e tyre shpesh herë është brenda niveleve të gabimit të

analizës. Nivelet e përqëndrimit të Cd në mostrat e mjaltit të zonës së Vlorës, janë në

të njëjtin nivel me rezultatet e botuara për Greqinë (M.D. Ioannidou et al.,2005) dhe

Turqinë (Tuzen & Soylak, 2005). Në përgjithësi, niveli i Cd në mostrat tona është në

të njëjtin nivel dhe me publikimet e deritanishme në vende të tjera, përfshi këtu edhe

Irlandën (Przybylowski & Wilczynska, 2001; Tuzen, 2002; Al-Khalifa & Al-Arify

1999; de Ferreret et al., 2004).

Vlerat minimale dhe maksimale të përqëndrimit të Pb në mostrat e mjaltit janë

reciprokisht 14.5 μg/kg në mostrën M1 dhe 85.5 μg/kg në mostrën M5, rreth 2 herë

më të larta se vlerat e Pb të raportuara për Turqinë(Tuzen, 2002). Nivelet e Pb në

vende të ndryshme të botës variojnë në nivelet 3.3 – 240 μg/kg (Przybylowski &

Wilczynska, 2001; Tuzen, 2002; Al-Khalifa & Al-Arify 1999; de Ferreret et al.,

2004), pra mostrat e zonës së Vlorës ndodhen brenda këtij intervali përsa i përket

përmbajtjes së Pb.

Nivelet minimale dhe maksimale të përqëndrimit të Fe në mostrat e mjaltit të zonës së

Vlorës janë reciprokisht 1.33 mg/kg në mostrën M3 dhe 34.09 mg/kg në mostrën M6,

rreth 2 herë më të larta se vlerat e Pb të raportuara për Turqinë(Tuzen, 2002).

0.01

0.1

1

10

100

1000

10000

Hg Cd Pb Cu Zn Mn Fe Na K

mg/

kg

Mean Median Minimum Maximum



100

Nivelet e Fe në vende të ndryshme të botës variojnë në nivelet 0.40~52 mg /kg

(Hernandez et al., 2005; Tuzen, 2002; Al-Khalifa & Al-Arify 1999), pra mostrat e

zonës së Vlorës ndodhen brenda këtij intervali përsa i përket përmbajtjes së Fe.

Nivelet më të ulta të Mn në mostrat e mjaltit të zonës së Vlorës janë gjetur në mostrën

M1 (0.85 mg/kg), ndërsa vlera maksimale është gjetur në mostrën M6 (8.67 mg/kg),

nivele këto më të larta se ato të botuara Turqinë (Yilmaz & Yavuz, 1999), por në të

njëjtin rend me rezultatet e botuara për mostrat e mjaltit në Greqi(Ioannidou et

al.,2005).

Përqëndrimet minimale dhe maksimale të Cu janë gjetur reciprokisht në mostrat M3

(0.183 mg/kg, peshë e njomë) dhe M5 (3.546 mg/kg, peshë e njomë). Nivelet e

përqëndrimit të Cu në mostrat tona janë disa herë më të larta se niveli i Cu në zonën e

Lacios, Itali (Conti, 2000), Turqi (Uren et al., 1998; Tuzen, 2002) apo

Greqi(Ioannidou et al., 2005). Në përgjithësi niveli i Cu në mostrat e mjaltit janë në të

njëjtin rend me ato nga autorë të tjerë (Tuzen, 2002; Al-Khalifa & Al-Arify 1999;

Yilmaz & Yavuz, 1999; Conti, 2000).

Përsa i përket Zn si element esencial për qeniet e gjalla, niveli i tij në mostrat tona

varion nga 1.12 mg/kg peshë e njomë (përqendrimi minimal) në mostrën M6 ne 6.25

mg/kg peshe e njomë (përqëndrimi maksimal) në mostrën M6, nivele këto të njëjta me

ato të botuara nga autorë të tjerë (greqi, Turqi, Conti, 2000; Downey et al., 2005;

Hernandez et al., 2005, Tuzen & Duran, 2002).

Përsa i përket elementëve K, Na, si elementë tipik të qelizave bimore vihet re se

nivelet minimale dhe maksimale të tyre arrihen në të njëjtat mostra por me kahe të

këmbyera. Kështu, mostra M1 i perket nivelit minimal të K (518 mg/kg, peshë e

njomë), si dhe nivelit maksimal të Na me 361 mg/kg, peshë e njomë. E njëjta gjë

mund të thuhet edhe për mostrën M5 ku vërehet se niveli maksimal K me 1824

mg/kg, peshë e njomë dhe përqëndrimi minimal i Na me 39 mg/kg, peshë e njomë (si

dhe M3). Siç shihet këta dy elementë duhet të kenë rol zëvendësimi ndaj njëri-tjetrit

në mjalt.

Nga rezultatet e mësipërme shihet se stacioni M3 (Kuç) rezulton stacioni me

përmbajtjen më të ulët të MR, ndërsa në të kundërt, stacioni M6 (Panaja) rezulton

stacioni me përmbajtjen më të lartë të MR. Zona e Kuçit është zonë rurale, në një

zonë mjaft të izoluar ku pothuajse nuk ka burime të ndotjes atmosferike, apo në

përgjithësi mjedisore, ndërsa zona e Panajasë ndodhet në hyrje të Vlorës, ndodhet

rreth 3 km në vijë ajrore larg qytetit të Vlorës, si dhe dallohet si zonë me trafik

automobilistik të dendur.

4.3 Korrelimi linear midis elementëve dhe analiza multivariable e grupit

Për të studiuar më mirë mënyrën e ndryshimit të përqëndrimit të elementëve në

mostrat e mjaltit, si dhe natyrën apo lidhjen midis tyre u studiua korrelimi midis

elementëve si dhe u krye analiza multivariable e grupit (Cluster analysis). Rezultatet e

përftuara jepen në tabelën 4.3.1.



101

Tabela 4.3.1 Korrelimi midis elementëve

Hg Zn Fe Mn Cu Cd Pb K Na

Hg 1.000

Zn 0.449 1.000

Fe 0.791 0.875 1.000

Mn 0.339 0.946 0.812 1.000

Cu -0.309 0.258 -0.134 0.257 1.000

Cd -0.175 0.536 0.277 0.414 0.111 1.000

Pb -0.055 0.616 0.347 0.787 0.638 0.131 1.000

K 0.064 0.423 0.334 0.619 0.213 0.202 0.756 1.000

Na -0.198 -0.046 -0.120 -0.188 -0.074 0.063 -0.389 -0.835 1.000

Edhe pse në nivele të ulta të përqëndrimit të elementëve në mostrat e mjaltit, vihet re

një korrelim mjaft i mirë i disa elementëve midis tyre. Kështu dallohen për korrelim të

lartë elementët:

Hg – Fe

Zn – Fe, Mn, Cd, Pb

Fe – Mn

Mn – Pb, K

Cu – Pb

Pb – K

korrelim negativ midis K – Na.

Korrelimi i lartë midis elementëve Zn – Fe, Mn, Cd, Pb flet për origjinën e njëjtë të

tyre që mund të jetë nga pluhuri apo grimcat e imta të pluhurit të dherave të zonës në

ajër (faktor gjeogjenik), dhe më pak prej trafikut të makinave, pasi shumica e pikave

të monitorimit nuk dallohet për trafik të dendur. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për

grup elementët Hg – Fe, Fe – Mn, Cu – Pb si elemente me veti te afërta kimike.

Përsa i përket korrelimit të grup elementëve Mn – Pb, K, mund të themi që ata

merren nga pluhurat e depozituara në bimë së bashku me K, që është një ndër

elementët ushqyes të bimës. Me rëndësi paraqitet korrelimi i lartë negativ midis K dhe

Na, që tregon për një proçes zëvendësimi të këtyre dy elementëve në bimë prej nga

ushqehen bletët. Korrelimi i lartë midis elementëve të mësipërm ilustrohet mjaft qartë

edhe nëpërmjet grafikëve të regresit linear midis tyre, një pjesë e të cilave jepet në

figurën 4.3.1.



102

R2 = 0.8944

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 1 2 3 4 5 6 7Zn

Mn

R2 = 0.6589

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

0 2 4 6 8 10

Mn

Fe

R 2 = 0.7658

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

0 1 2 3 4 5 6 7

Zn

Fe



103

Figura 4.3.1 Studimi i regresit linear midis disa elementëve me korrelim të lartë

Bazuar në rezultatet e mësipërme, për të studiuar burimin e ndotjes dhe gjendjen

mjedisore të pikave të monitorimit u përdor analiza e grupit (Cluster analysis).

Rezultatet e përftuara jepen më poshtë:

Cluster Analysis of Observations: Hg, Zn, Fe, Mn, Cu, Cd, Pb, K, Na

Euclidean Distance, Centroid Linkage

Amalgamation Steps

Number

of obs.

Number of Similarity Distance Clusters New in new

Step clusters level level joined cluster cluster

1 5 96.0408 53.257 4 6 4 2

2 4 90.7607 124.282 3 4 3 3

3 3 85.3318 197.308 3 5 3 4

4 2 71.7714 379.714 2 3 2 5

5 1 27.0768 980.920 1 2 1 6

R2 = 0.7658

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

0 1 2 3 4 5 6 7

Zn

Fen

R 2 = 0.7658

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

0 1 2 3 4 5 6 7

Zn

Fe



104

Final Partition

Number of clusters: 3

Average Maximum

Within distance distance

Number of cluster sum from from

observations of squares centroid centroid

Cluster1 1 0.0 0.000 0.000

Cluster2 1 0.0 0.000 0.000

Cluster3 4 53085.5 100.516 171.554

Cluster Centroids

Grand

Variable Cluster1 Cluster2 Cluster3 centroid

Hg 0.013 0.01 0.01 0.01

Zn 1.830 1.64 3.28 2.77

Fe 1.520 11.36 11.70 9.94

Mn 0.850 1.04 4.70 3.45

Cu 1.409 1.15 1.42 1.37

Cd 0.029 0.03 0.03 0.03

Pb 0.145 0.24 0.58 0.45

K 518.000 1215.00 1656.00 1392.83

Na 361.000 41.00 73.50 116.00

Distances Between Cluster Centroids

Cluster1 Cluster2 Cluster3

Cluster1 0.00 767.011 1173.81

Cluster2 767.01 0.000 442.21

Cluster3 1173.81 442.214 0.00

Dendrogram

Figura 4.3.2 Grupimi i stacioneve sipas ngjashmërise mes tyre, në lidhje me

shperndarjen e elementeve në to



105

Sipas dendogramës së mësiperme shihet se stacionet e marrë në studim ndahen në 3

grupe:

Grupi 1: Mjalti i marrë në stacionet Kuç, Panaja, Tërbaç dhe Radhimë grupohen në

të njëtin grup me një ngjashmëri mbi 80% midis tyre.

Grupi 2: Në grupin e dytë klasifikohet mjalti i zonës së Llogora, me një ngjashmëri

rreth 75% me grupin e parë.

Grupi 3: Në grupin e tretë klasifikohet mjalti i zonës së Dukatit, i cili ka një

ngjashmëri mjaft të ulët me dy grupet e tjera.

Nga ana tjeter u studiua dhe grupimi sipas shpërndarjes së elementëve, i cili rezulton

si më poshtë:

Cluster Analysis of Variables: Hg, Zn, Fe, Mn, Cu, Cd, Pb, K, Na

Correlation Coefficient Distance, Centroid Linkage

Amalgamation Steps

Number

of obs.



1 8 97.2868 0.054264 2 4 2 2

2 7 92.8490 0.143020 2 3 2 3

3 6 87.7880 0.244240 7 8 7 2

4 5 81.1476 0.377048 2 7 2 5

5 4 72.8560 0.542881 1 2 1 6

6 3 71.1193 0.577614 1 6 1 7

7 2 69.1387 0.617225 1 5 1 8

8 1 52.4815 0.950370 1 9 1 9

Final Partition

Cluster 1: Hg

Cluster 2: Zn Fe Mn Pb K

Cluster 3: Cu

Cluster 4: Cd

Cluster 5: Na

NaCuCdKPbFeMnZnHg

52.48

68.32

84.16

100.00

Variables

Sim

ilari

ty

DendrogramCentroid Linkage, Correlation Coefficient Distance

Figura 4.3.3 Dendograma e shpërndarjes së elementeve në mostrat e mjaltit



106

Me interes paraqitet grupi i elementëve Zn, Mn, Fe, Pb dhe K të cilët janë të

shpërndarë në mënyrë mjaft të ngjashme në të gjitha stacionet (ngjashmëria totale mbi

80%), më tej dallojnë Hg, Cd dhe Cu me ngjashmëri 69 deri 73% me grupin e parë,

elementë që duhet të kenë prejardhje antropogjene dhe krejt veçantë dallon akumulimi

i Na, i cili ka prejardhje nga influenca e detit në këtë zonë.

4.4 Krahasimi i akumulimit të elementëve në mjaltë dhe myshqe

Analiza e mostrave të myshqeve (Hypnum cupressiforme) të mbledhura në të njëjtën

zonë me mostrat e mjaltit u krye me metodën SAA. Rezultatet e analizës jepen në

tabelën 4.4.1

Tabela 4.4.1 Rezultatet e analizës SAA për mostrat e myshqeve (mg/kg, peshë e thatë)

Elementi

Zn

Fe

Mn

K

Na

Cu

Cd

Pb

Hg

1 Dukat 6.474 866 54.25 3786 231 4.28 0.142 2.814 0.104

2 Llogora 7.841 985 41.67 3697 191 4.62 0.157 2.976 0.156

3 Kuç 6.553 967 85.92 3855 117 2.39 0.164 1.608 0.156

4 Tërbaç 3.941 794 79.49 3975 146 2.02 0.108 1.579 0.186

5 Radhimë 5.447 1279 83.34 3452 140 3.93 0.153 2.067 0.13

6 Panaja 9.817 1213 149 3661 232 7.525 0.183 3.425 0.259

Tabela 4.4.2 Korrelimi midis elementëve në mostrat e myshqeve

Zn Fe Mn K Na Cu Cd Pb Hg

Zn 1.000

Fe 0.469 1.000

Mn 0.464 0.543 1.000

K -0.337 -0.899 -0.160 1.000

Na 0.639 0.051 0.155 -0.136 1.000

Cu 0.881 0.602 0.552 -0.521 0.785 1.000

Cd 0.880 0.702 0.495 -0.548* 0.298 0.720 1.000

Pb 0.846 0.347 0.227 -0.397 0.910 0.925 0.587 1.000

Hg 0.526 0.283 0.824 0.086 0.223 0.539 0.358 0.327 1.000



107

Tabela 4.4.3 Korrelimi midis elementëve në mostrat e myshqeve dhe mjaltit

Korrelimi midis elementëve (myshqe) Korrelimi midis elementëve (mjaltë)

1. Zn – Cu, Cd, Pb, Hg* dhe Na

2. Fe – Cu, Cd

3. Mn – Hg,

4. Na – Cu, Pb

5. Cu – Cd, Hg, Pb* dhe:

6. korrelim negativ midis Fe-K; Cd-K*

* Korrelim i dobët

1. Hg – Fe

2. Zn – Fe, Mn, Cd, Pb

3. Fe – Mn

4. Mn – Pb, K

5. Cu – Pb

6. Pb – K, dhe:

korrelim i fortë negativ midis K - Na

Me gjithë ndryshimet që vërehen në korrelimet e elementëve në mostrat e myshqeve

dhe të mjaltit, përsëri vihen re disa pika të përbashkëta. Kështu, në të dy tipet e

mostrave vihet re një korrelim i mirë midis elementëve Zn, Cd, Pb; Cu, Pb.

Megjithatë këto përfundime duhen verifikuar më tej, pasi niveli i akumulimit të

elementëve në mostrat e myshqeve dhe të mjaltit ndryshon dukshëm. Aftësia

akumuluese e këtyre elementeve në mostrat e myshqeve është mjaft më e lartë se në

mostrat e mjaltit, siç jepet në tabelën 4.4.4, ku janë dhënë vlerat e raportit të

përqendrimeve të secilit element në të dy sistemet, myshqe dhe mjaltë. Ndryshimi në

aftësinë akumuluese ndikon në limitin e përcaktimit në mostrat e mjaltit, pra dhe në

saktësinë e rezultateve të përftuara, pasi niveli mjaft i ulët i përqëndrimit të

elementëve të studiuar në mostrat e mjaltit (pranë limitit të diktimit të analizës), bën

që gabimi në përcaktimin e këtyre elementeve në këto mostra të jetë relativisht i lartë.

Për këtë, duhet punuar më tej në përmirësimin e limitit të diktimit të analizës për

mostrat e mjaltit. Ndryshimet në aftësinë akumuluese të mjaltit dhe myshkut duken

qartë edhe nëpërmjet grafikëve të paraqitur në figurën 4.4.1.

Tabela 4.4.4 Vlerat e raportit mjalteel

myshkel

NC

CR

.

.

Raporti Zn Fe Mn K Na Cu Cd Pb Hg

R1 3.5 569.7 63.8 7.3 0.6 3.0 4.9 19.4 8.0

R2 4.8 86.7 40.1 3.0 4.7 4.0 6.3 12.3 11.1

R3 5.9 727.1 93.4 2.5 3.1 12.9 5.3 9.1 12.0

R4 2.6 279.6 23.0 2.4 1.6 1.6 4.3 2.4 14.3

R5 1.3 150.1 14.5 1.9 3.6 1.1 4.9 2.4 10.0

R6 1.6 35.6 17.2 2.2 1.8 11.2 5.9 5.6 18.5



108

Figura 4.4.1 Përmbajtja e elementëve esencialë (Zn, Fe, K, Na) në mjaltë dhe myshqe

0

2

4

6

8

10

1 2 3 4 5 6

Stacioni

Zn

(m

g/k

g)

Zn(mj) Zn(my)

1

100

10000

1 2 3 4 5 6

Stacioni

(mg

/kg

)

Fe(mj) Fe(my)

0

100

200

300

400

1 2 3 4 5 6Stacioni

(mg

/kg

)

Na(mj) Na(my)

0

1000

2000

3000

4000

1 2 3 4 5 6Stacioni

(mg

/kg

)

K(mj) K(my)

0.1

1

10

100

1000

1 2 3 4 5 6Stacioni

(mg

/kg

)

Mn(mj) Mn(my)

0

2

4

6

8

10

1 2 3 4 5 6Stacioni

(mg

/kg

)

Cu(mj) Cu(my)

0

0.05

0.1

0.15

0.2

1 2 3 4 5 6Stacioni

(m

g/k

g)

Cd(mj) Cd(my)

0

1

2

3

4

1 2 3 4 5 6Stacioni

(m

g/k

g)

Pb(mj) Pb(my)



109

Figura 4.4.2 Përmbajtja e elementëve toksikë (Pb, Cd, Hg, Cu, Mn) në mjaltë dhe

myshqe

Analiza e grupit për mostrat e myshqeve që i përkasin reciprokisht të njëjtës zonë si

dhe mostrat e mjaltit rezulton si më poshtë:

Cluster Analysis of Observations: Zn, Fe, Mn, K, Na, Cu, Cd, Pb, Hg


Amalgamation Steps

Number

of obs.



1 5 78.3531 154.409 1 2 1 2

2 4 80.8004 136.953 1 3 1 3

3 3 71.6154 202.470 1 4 1 4

4 2 65.4189 246.670 5 6 5 2

5 1 55.6457 316.383 1 5 1 6

Final Partition


Within Average Maximum

cluster distance distance

Number of sum of from from

observations squares centroid centroid

Cluster1 1 0 0 0

Cluster2 1 0 0 0

Cluster3 1 0 0 0

Cluster4 1 0 0 0

Cluster5 1 0 0 0

Cluster6 1 0 0 0

Cluster Centroids

Grand

Variable Cluster1 Cluster2 Cluster3 Cluster4 Cluster5 Cluster6

centroid

Zn 6.47 7.84 6.55 3.94 5.45 9.82

6.68

0

0.1

0.2

0.3

1 2 3 4 5 6Stacioni

(mg/

kg)

Hg(mj) Hg(my)



110

Fe 866.00 985.00 967.00 794.00 1279.00 1213.00

1017.33

Mn 54.25 41.67 85.92 79.49 83.34 149.00

82.28

K 3786.00 3697.00 3855.00 3975.00 3452.00 3661.00

3737.67

Na 231.00 191.00 117.00 146.00 140.00 232.00

176.17

Cu 4.28 4.62 2.39 2.02 3.93 7.53

4.13

Cd 0.14 0.16 0.16 0.11 0.15 0.18

0.15

Pb 2.81 2.98 1.61 1.58 2.07 3.43

2.41

Hg 0.10 0.16 0.16 0.19 0.13 0.26

0.17


Cluster1 Cluster2 Cluster3 Cluster4 Cluster5 Cluster6

Cluster1 0.000 154.409 170.194 220.862 539.680 380.834

Cluster2 154.409 0.000 180.916 342.410 388.337 257.863

Cluster3 170.194 180.916 0.000 212.646 510.189 339.700

Cluster4 220.862 342.410 212.646 0.000 713.310 535.213

Cluster5 539.680 388.337 510.189 713.310 0.000 246.670

Cluster6 380.834 257.863 339.700 535.213 246.670 0.000

Dendrogram

Figura 4.4.3 Grupimi i stacioneve sipas ngjashmërisë mes tyre, në lidhje me

shperndarjen e elementëve në to

Sipas analizës së grupit, myshqet e stacioneve Dukat, Llogora dhe Kuç kanë një

ngjashmëri të lartë (mbi 78%) përsa i përket mënyrës së shpërndarjes së elementëve

në to. Vegjetacioni i këtyre zonave është i tipit drunor. Relievi i vegjetacionit drunor

është mesatarisht i thepisur. Në këto zona ka pyje halore mesdhetare. Këto zona kanë

një lartësi të konsiderueshme mbi nivelin e detit, psh Dukati 400 m mbi nivelin e detit

ndërsa Llogoraja është mbi 1000 m mbi nivelin e detit. Më pas klasifikohet zona e

Tërbaçit me ngjashmëri mbi 71% me tre stacionet e para. Pyjet e zones se Tërbaçit

kishin specie gjethegjëra. Speciet pyjore gjethe-gjëra dominojnë fondin pyjor të



111

masivit. Ato përbëhen kryesisht prej specieve të lisit (Quercus sp.), frashërit, shkozës,

mretit, dëllinjës, shkurreve. Krejt ndryshe qëndrojnë stacionet Radhimë dhe Panaja.

Janë stacione më afer qytetit dhe vegjetacioni përbëhet prej dy formave: vegjetacioni i

shoqërimeve të shkurreve dhe drunore dhe vegjetacioni i bimëve barishtore.

Cluster Analysis of Variables: Zn, Fe, Mn, K, Na, Cu, Cd, Pb, Hg Correlation Coefficient Distance, Centroid Linkage

Amalgamation Steps

Number

of obs.



1 8 96.2652 0.07470 6 8 6 2

2 7 94.1166 0.11767 1 6 1 3

3 6 91.2210 0.17558 3 9 3 2

4 5 90.8290 0.18342 1 5 1 4

5 4 85.1157 0.29769 2 7 2 2

6 3 81.5964 0.36807 1 2 1 6

7 2 79.1825 0.41635 1 3 1 8

8 1 41.8274 1.16345 1 4 1 9

Final Partition

Cluster 1: Zn Fe Na Cu Cd Pb

Cluster 2: Mn Hg

Cluster 3: K

Dendrogram

KHgMnCdFeNaPbCuZn

41.83

61.22

80.61

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 4.4.4 Dendograma e shperndarjes se elementeve ne mostrat e myshkut

Elementët Zn, Fe, Na, Cu, Cd dhe Pb bëjnë pjesë në grupin e parë të elementëve me

ngjashmëri mbi 80%, përsa i perket shpërndarjes së tyre në mostrat e mjaltit. Grupimi

i tyre së bashku me elementin Na, na çon të mendojmë që origjina e tyre është

influenca e erërave detare me drejtim perëndim-lindje, që bën të mundur transportin e

elementëve të tjerë me natyrë gjeogjenike apo antropogjene nga kontributi i trafikut të

dendur në zonën bregdetare.



112

Në grupin e dytë të elementëve bëjnë pjesë Mn dhe Hg, me ngjashmëri mjaft të lartë

midis tyre (mbi 85%), si dhe me ngjashmëri mbi 80% me grupin e parë të elementëve.

Për shkak të prezencës së Hg në këtë grup, mendojmë se origjina kryesore e tyre është

antropogjene. Lëvizshmëria e Hg në ajër mendoj se i dedikohet prezencës së ish-

pikës së nxehtë të ndotjes nga Hg në zonën bregdetare të quajtur Plazhi i Vjetër në

qytetin e Vlorës.

Elementi K qëndron në grup më vete, me origjinë kryesisht natyrore dhe me

akumulim si element esencial në bimë.

4.5 Vlerësimi mjedisor i zonës bazuar në përdorimin e myshqeve dhe të mjaltit

4.5.1 Analiza e grupit për mostrat e myshqeve dhe të mjaltit

Rezultatet përmbledhëse të përmbajtjes së elementëve në mostrat e myshqeve jepen

në tabelën 4.5.1.1.

Tabela 4.5.1.1 Rezultatet përmbledhëse të përmbajtjes së elementëve në mostrat e

myshqeve (mg/kg, peshë e thatë) dhe të mjaltit (mg/kg, peshë e njomë)

Elementët Zn Fe Mn K Na Cu Cd Pb Hg

1 Dukat 6.474 866 54.25

3786 231 4.28

0.142 2.814

0.104

1 M

1.83

1.52

0.85

518

361

1.409

0.029

0.145

0.013

2 Llogora 7.841 985 41.67

3697 191 4.62

0.157 2.976

0.156

2 M

1.64

11.36

1.04

1215

41

1.149

0.025

0.242

0.014

3 Kuç

6.553 967

85.92

3855

117 2.39

0.164

1.608

0.156

3 M

1.12

1.33

0.92

1523

38

0.185

0.031

0.177

0.013

4 Tërbaç

3.941

794

79.49

3975

146

2.02

0.108

1.579

0.186

4 M

1.53

2.84

3.46

1628

90

1.264

0.025

0.661

0.013

5 Radhimë

5.447

1279

83.34

3452

140

3.93

0.153

2.067

0.13

4 M

1.53

2.84

3.46

1628

90

1.264

0.025

0.661

0.013

6 Panaja

9.817

1213

149

3661

232

7.525

0.183

3.425

0.259

6 M

6.25

34.09

8.67

1649

127

0.669

0.031

0.613

0.014

Në bazë të rezultateve të mësipërme u krye analiza multivariable e grupit, rezultatet e

së cilës jepen më poshtë:



113

Cluster Analysis of Observations: Zn, Fe, Mn, K, Na, Cu, Cd, Pb, Hg


Amalgamation Steps

Number

of obs.



1 11 98.5015 53.26 10 12 10 2

2 10 96.5031 124.28 9 10 9 3

3 9 95.6554 154.41 1 2 1 2

4 8 96.1466 136.95 1 3 1 3

5 7 94.4484 197.31 9 11 9 4

6 6 94.3031 202.47 1 4 1 4

7 5 93.0595 246.67 5 6 5 2

8 4 91.0980 316.38 1 5 1 6

9 3 89.3160 379.71 8 9 8 5

10 2 72.4000 980.92 7 8 7 6

11 1 38.1629 2197.72 1 7 1 12

Final Partition


Within Average Maximum

cluster distance distance

Number of sum of from from

observations squares centroid centroid

Cluster1 6 363695 220.443 389.083

Cluster2 1 0 0.000 0.000

Cluster3 5 209528 166.933 353.772

Cluster Centroids

Grand

Variable Cluster1 Cluster2 Cluster3 centroid

Zn 6.68 1.830 2.95 4.72

Fe 1017.33 1.520 11.63 513.64

Mn 82.28 0.850 3.97 42.86

K 3737.67 518.000 1567.80 2565.25

Na 176.17 361.000 67.00 146.08

Cu 4.13 1.409 1.36 2.75

Cd 0.15 0.029 0.03 0.09

Pb 2.41 0.145 0.51 1.43

Hg 0.17 0.013 0.01 0.09


Cluster1 Cluster2 Cluster3

Cluster1 0.00 3382.15 2395.38

Cluster2 3382.15 0.00 1090.24

Cluster3 2395.38 1090.24 0.00



114

Figura 4.5.1.1 Grupimi i stacioneve sipas ngjashmërisë mes tyre, në lidhje me

shpërndarjen e elementeve në mjaltë dhe myshk

Sipas rezultateve të analizës multivariable të grupit, stacionet e monitorimit ndahen në

dy grupe, ku bazë për këtë klasifikim është natyra e mostrave. Në grupin e parë ku

bëjnë pjesë stacionet që kanë përdorur si biomonitorues mostrat e mjaltit, ngjashmëria

në shpërndarjen e elementëve është më e lartë, pra dallimi midis stacioneve në rastin

kur përdoren mostrat e mjaltit si bioindikatorë është më i ulët.

Në grupin e dytë ku bëjnë pjesë stacionet që kanë përdorur mostrat e myshqeve si

biomonitorues, ngjashmëria midis stacioneve është më e ulët dhe me diferenca të

dukshme midis tyre, duke veçuar këtu stacionet Dukat e Llogora.

Ky është dallimi i parë përsa i perket pyetjes: Më mirë myshqet apo mjalti si bio-

indikatorë në monitorimin e ajrit? Klasifikimi i mësiperm hedh hipotezën që myshqet

duhet të japin rezultate më të besueshme se mjalti në këtë drejtim.

Krahas grupimit të mësipërm, u krye dhe grupimi në bazë të përqëndrimit të

elementëve në mostrat e marra në studim. Rezultatet jepen si më poshtë: Cluster Analysis of Variables: Zn, Fe, Mn, K, Na, Cu, Cd, Pb, Hg Correlation Coefficient Distance, Centroid Linkage

Amalgamation Steps

Number

of obs.



1 8 99.0615 0.018771 2 7 2 2

2 7 97.7071 0.045858 3 9 3 2

3 6 96.1132 0.077735 2 4 2 3

4 5 95.8999 0.082002 2 3 2 5

5 4 95.2045 0.095909 2 8 2 6

6 3 91.5272 0.169456 1 2 1 7

7 2 91.6270 0.167459 1 6 1 8



115

8 1 68.9779 0.620443 1 5 1 9

Final Partition

Cluster 1

Zn Fe Mn K Cu Cd Pb Hg

Cluster 2

Na

Dendrogram

NaCuPbHgMnKCdFeZn

68.98

79.32

89.66

100.00

Variables

Sim

ilari

ty


Figura 4.5.1.2 Dendograma e shpërndarjes së elementëve në mostra

Sipas këtij klasifikimi vërehet se pavarësisht nga natyra e mostrave, elementët ndahen

në dy grupe:

Grupi i parë (Zn, Fe, Mn, K, Cu, Cd, Pb, Hg) ka të bëjë kryesisht me elementët

natyrore e antropogjene të cilët shperndahen në kushte relativisht të ngjashme.

Grupi i dytë bën pjesë vetëm elementi Na me natyrë nga zona detare, karakteristikë

për këto zona të marra në studim.

4.5.2 Përcaktimi i faktorëve të ndotjes atmosferike me anë të analizës PCA për

mostrat e myshqeve dhe të mjaltit

Me qëllim percaktimin e natyrës së ndotjes dhe faktorëve që ndikojnë në to, u krye

dhe analiza multivariable faktoriale. Rezultatet e përftuara jepen si më poshtë:

Factor Analysis: Zn, Fe, Mn, K, Na, Cu, Cd, Pb, Hg Principal Component Factor Analysis of the Correlation Matrix

Unrotated Factor Loadings and Communalities

Variable Factor1 Factor2 Factor3 Communality

Zn 0.878 -0.045 -0.329 0.881

Fe 0.959 0.086 0.177 0.958

Mn 0.928 0.073 0.144 0.886



116

K 0.904 0.296 0.169 0.934

Na 0.382 -0.902 0.188 0.995

Cu 0.865 -0.139 -0.398 0.926

Cd 0.974 0.057 0.116 0.964

Pb 0.958 -0.031 -0.177 0.950

Hg 0.950 0.065 0.171 0.936

Variance 7.0306 0.9445 0.4563 8.4314

% Var 0.781 0.105 0.051 0.937

Rotated Factor Loadings and Communalities

Varimax Rotation

Variable Factor1 Factor2 Factor3 Communality

Zn 0.502 -0.782 -0.132 0.881

Fe 0.875 -0.408 -0.161 0.958

Mn 0.829 -0.418 -0.159 0.886

K 0.895 -0.360 0.050 0.934

Na 0.110 -0.165 -0.978 0.995

Cu 0.425 -0.840 -0.200 0.926

Cd 0.845 -0.469 -0.176 0.964

Pb 0.650 -0.705 -0.177 0.950

Hg 0.858 -0.410 -0.178 0.936

Variance 4.5704 2.6999 1.1611 8.4314

% Var 0.508 0.300 0.129 0.937

Factor Score Coefficients

Variable Factor1 Factor2 Factor3

Zn -0.299 -0.659 0.124

Fe 0.341 0.242 -0.046

Mn 0.295 0.185 -0.039

K 0.398 0.256 0.170

Na -0.046 0.200 -1.021

Cu -0.411 -0.789 0.070

Cd 0.262 0.130 -0.040

Pb -0.108 -0.395 0.045

Hg 0.326 0.230 -0.064



117

987654321

7

6

5

4

3

2

1

0

Factor Number

Eig

en

va

lue

Scree Plot of Zn, ..., Hg

Figura 4.5.2.1 Scree Plot i Zn, ..., Hg

Figura 4.5.2.2 Loading Plot i Zn, ..., Hg

Sipas rezultateve të analizës PCA, dallohen dy faktorë kryesorë që ndikojnë në

dallimet midis stacioneve. Faktori i parë mendoj se është natyra e species së bio-

indikatorit të përdorur për këtë qëllim; si faktor të dytë mendoj se është drejtimi i

erërave në këtë zone, e cila transporton elementet gjeogjenike dhe antropogjene drejt

zonave të marra në studim.



118

4.6 Përfundimet

Metalet e rënda përmes tokës, pluhurit dhe sipërfaqes së gjetheve merren nga lulja,

kalojne në nektar dhe më në fund në mjaltë. Është e qartë se metalet e rënda në mjaltë

mund të jenë një eko-tregues i ndotjes së mjedisit.

Përqendrimi i metaleve të ndryshme të rënda në mjaltë në zonën e Vlorës ndryshon:

Pb: 0.145-0.855μg/kg, Cd: 0.025-0.031μg / kg, Cu: 0.185-3.546μg / kg, Zn: 1.12-

6.25μg / kg dhe janë brenda kufirit të lejueshëm të standardeve të ushqimit.

Përmbajtja e këtyre mikroelementeve në mjaltë është më e ulët sesa në mjaltin e

vendeve të tjera të BE. Mjalti jonë është produkt bio (eko) krahasuar me mjaltin e

mbledhur në disa vende të BE dhe mund të konkurrojë me sukses në treg europian. Në

zonat ku monitorimi është kryer me anë të mjaltit do të vërejmë se Zn, Fe dhe Mn që

janë elementët esencialë, akumulohen në vlerat më të ulta. Por ajo që vërehet është

fakti se kanë faktor korrelimi të lartë. Kjo do të thotë se elementët kanë të njëjtin

burim prejardhje. Për çiftin e Fe-Zn situata e tillë paraqitet në zonën e Llogarasë,

Radhimës e Dukatit, për çiftin e Hg-Fe në zonën e Kuçit, ndërsa për K-Pb në zonën e

Tërbaçit.

Diçka tjetër që duhet përmendur është që në zonën e Radhimës dhe Panajase, Hg dhe

Cu janë akumuluar në vlera më të larta në mjaltë, ndryshe nga zonat e tjera. Prezenca

e përqëndrimit të Hg sado e vogël tregon për infektimin e kësaj zone nga Uzina

kimike. Por me rëndësi është që përqëndrimi i këtyre elementëve sidomos i Hg është i

vogël, kështu që mundësia e efekteve toksike në organizmat e gjallë është shumë e

vogël.



119

BIBLIOGRAFIA

Aboal J.R., Real C., Fernández J.A., Carballeira A. (2006). Mapping the results of

extensive surveys: the case of atmospheric biomonitoring and terrestrial mosses.

Sci. Tot. Environ. 356(1–3), 256–274

Adamo P, Giordano S, Vingiani S, Castaldo Cobianchi R & Violante P (2003).

Trace element accumulation by moss and lichen exposed in bags in the city of

Naples (Italy). Environmental Pollution 122: 91-103.

Adami, G., Cabras, I., Predonzani, S., Barbieri, P.& Reisenhofer, E., 2007, Metal

pollution assessment of surface sediments along a new gas pipeline in the Niger

Delta (Nigeria). Environ. Monitor. Assess., 125:291-299. doi: 10.1007/ s10661-

006-9522-0.

Al-Chalabi A.S., Hawker D.(2000). Distribution of vehicular lead in roadside soils of

major roads of Brisbane, Australia. Water Air Soil Poll, 118: 299-310.

Al-Khalifa, A. S., & Al-Arify, I. A. (1999). Physicochemical characteristics and

pollen spectrum of some Saudi honeys. Food Chemistry, 67, 21–25.

Anicic M., Tasic M., Frontasyeva M.V., Tomasevic M., Rajsic S., Strelkova L.P.,

Popovic A., Steinnes E., (2009). Active biomonitoring with wet and dry moss: a

case study in an urban area, Environmental Chemistry Letters, 7, 55 - 60.

Atkins E. L., Kellum D., Atkins K. W. (1981). Reducing pesticide hazards to honey

bees: mortality prediction techniques and integrated management strategies.-

Division of Agricultural Sciences, University of California, Leaflet 2883.

Azimi S., Rocher V., Garnaud S., Varrault G., Thevenot D.R. (2005). Decrease of

atmospheric deposition of heavy metals in an urban area from 1994 to 2002

(Paris, France). Chemosphere 6, 645-651.

Baddeley JA, Thompson DBA & Lee JA (1994). Regional and historical variation in

the nitrogen content of Racomitrium lanuginosum in Britain in relation to

atmospheric nitrogen deposition. Environmental Pollution 84: 189-196.

Barandovski L., Cekova M., Frontasyeva M.V., Pavlov S.S., Stafilov T., Steinnes E.

and Urumov V.(2008). Atmospheric deposition of trace element pollutants in

Macedonia studied by the moss biomonitoring technique. Environ. Monit.

Assess.,138, 107-118.

Bargagli R (1990). Assessment of metal air pollution by epiphytic lichens: The

incidence of crustal materials and of the possible uptake from substrate barks.

Studia Geobotanica 10: 97-103.

Bargagli R, Brown DH, Nelli L(1995). Metal biomonitoring with mosses: procedures

for correcting for soil contamination. Environmental Pollution.; 89:169–175

Bargagli R (1998). Trace elements in terrestrial plants. An ecophysiological

approach to biomonitoring and biorecovery. Springer Verlag, Berlin, 324 p.

Barkman J.J. (1958). Phytososiology and ecology of cryptogamic epiphytes. Van

Gorcum, Assen.

Barnes D, Hamadah MA & Ottaway JM (1976). The lead, copper and zinc content of

tree rings and bark: A measurement of local metallic pollution. The Science of the

Total Environment 5: 63-67.

Bates JW & Brown DH (1981). Epiphyte differentiation between Quercus petraea and

Fraxinus excelsior trees in a maritime area of South West England. Vegetatio 48:

61-70.

Bennett JP & Wetmore CM (1999). Changes in element contents of selected lichens

over 11 years in northern Minnesota, USA. Environmental and Experimental

Botany 41: 75-82.



120

Berg T, Røyset O & Steinnes E (1995). Moss (Hylocomium splendens) used as

biomonitor of atmospheric trace element deposition: estimation of uptake

efficiences. Atmospheric Environment 29: 353-360.

Berg T & Steinnes E (1997). Recent trends in atmospheric deposition of trace elements

in Norway as evident from the 1995 moss survey. The Science of the Total

Environment 208: 197-206.

Berg T & Steinnes E (1997). Use of mosses (Hylocomium splendens and Pleurozium

schreberi) as biomonitors of heavy metal deposition: from relative to absolute

deposition values. Environmental Pollution 98: 61-71.

Breiling M, Alcami J (1992). Emergency Air Protection: A Survey of Smog Alarm

Systems

IIASA Working Paper WP-92-052

Brown DH (1991). Lichen mineral studies - currently clarified or confused. Symbiosis

11: 207-223.

Brown DH & Bates JW (1990) Bryophyte and nutrient cycling. Botanical Journal of

the Linnean Society 104: 129-147.

Brown DH & Brûmelis G (1996). A biomonitoring method using the cellular

distribution of metals in moss. The Science of the Total Environment 187: 153-

161.

Buse A, Norris D, Harmens H, Büker P, Ashenden T & Mills G (2003). Heavy

Metals in European Mosses: 2000/2001 Survey. UNECE ICP Vegetation.

Centre for Ecology & Hydrology, Bangor, UK, p 45.

Carballeira A, Couto JA & Fernández, JA (2002). Estimation of background levels

of various elements in terrestrial mosses from Galicia (NW Spain). Water, Air,

and Soil Pollution 133: 235-252.

Castello M (1996). Monitoring of airborne metal pollution by moss bags: a

methodological study. Studia Geobot 15:91–103

Čeburnis D, Rühling Å & Kvietkus K (1997). Extended study of atmospheric

heavy metal deposition in Lithuania based on moss analysis. Environmental

Monitoring and Assessment 47: 135-152.

Čeburnis D & Valiulis D (1999). Investigation of absolute metal uptake efficiency from

precipitation in moss. The Science of the Total Environment 226: 247-253.

Čeburnis D, Steinnes E & Kvietkus K (1999). Estimation of metal uptake

efficiences from precipitation in mosses in Lithuania. Chemosphere 38: 445-455.

Celli G.(1994). L’ape come indicatore biologico dei pesticidi. In, Atti del convegno:

"L'ape come insetto test dell'inquinamento agricolo" P.F "Lotta biologica e

integrata per la

diffuse delle colture agrarie e delle piante forestali‖March 28, 1992,

Florence, Italy. (D’Ambrosio, M.T. and Accorti, M., Eds.) Ministero

Agricoltura e Foreste, Rome, Italy, pp. 15-20.

Celli G., Porrini C., Radeghieri P., Sabatini A.G., Marcazzan G.L., Colombo R.,

Barbattini R., Greatti M. and D'Agaro M. (1996). Honeybees (Apis mellifera L.)

as bioindicators for the presence of pesticide in the agroecosystem. Field test. Ins.

Soc. Life 1, 207 - 212.

Chakrabortty S., Jha S.K., Paratkar G.T., and Puranik V.D. (2004). Distribution of

Trace Elements in Moss Biomonitors Near Mumbai. Evansia 21(4): 180-188.

Claveri, B., & Mouvet, C. (1995). Temperature effects on copper uptake and CO2

assimilation by the aquatic moss Rhynchostegium riparioides. Archives of

Environmental Contamination and Toxicology, 28, 314–320.



121

Conti M. E & Cecchetti G (2001). Biological monitoring: lichens as bioindicators of

air pollution assessment - a review. Environmental Pollution 114: 471-492.

Conti M. E (2000. Lazio region (central Italy) honeys: a survey of mineral content and

typical quality parameters. Food C ontrol 11: 459-463.

Conti M. E & Botre F. (2001). Honeybees and their products as potential

bioindicators of heavy metals contamination. Environ. Monit. Assess. 69: 267-

282.

Couto JA, Fernández JA, Aboal JR & Carballeira A (2004). Active biomonitoring of

element uptake with terrestrial mosses: a comparison of bulk and dry

deposition. The Science of the Total Environment 324: 211-222.

Culicov, O. A.; Mocanu, R.; Frontasyeva, M. V.; Yurukova, L. & Steinnes, E. (2005).

Active moss biomonitoring applied to an industrial site in Romania: Relative

accumulation of 36 elements in moss-bags. Environment Monitoring and

Assessment, 108, 229-240, 0167-6369

Culicov O.A., Yurukova L.,(2006). Comparison of element accumulation of different

moss- and lichenbags,exposed in the city of Sofia (Bulgaria), Journal of

Atmospheric Chemistry, 55, 1–12.

De Bruin M & Hackenitz E (1986) Trace element concentrations in epiphytic

lichens and bark substrate. Environmental Pollution 11: 153-160.

De Caritat P, Reimann C, Bogatyrev I, Chekuskin V, Finne TE, Halleraker JH,

Kashulina G, Niskavaara H, Pavlov V & Äyräs M (2001). Regional

distribution of Al, B, Ba, Ca, K, La, Mg, Mn, Na, P, Rb, Si, Sr, Th, U and Y in

terrestrial moss within a 188,000 km2 area of the central Barents region:

influence of geology, seaspray and human activity. Applied Geochemistry 16:

137-159.

Demon A, De Bruin M & Wolterbeek HTh (1989). The influence of pre-treatment,

temperature and calcium ions on trace element uptake by an alga (Scenedesmus

pannonicus, subsp. Berlin) and fungus (Aureobasidium pullulans).

Environmental Monitoring and Assessment 13:21-33.

Djingova R & Kuleff I (2000). Instrumental techniques for trace analysis. In: Markert

B & Friese K (eds) Trace elements - Their distribution and effets in the

environment. Trace metals in the environment 4. Elsevier Science, Oxford, p

137-186.

Downey, G., Hussey, K., Kelly, J. D., Walshe, T. F. and Martin, P. G. (2005).

Preliminary contribution to the characterization of artisanal honey produced on

the island of Ireland by palynological and physico-chemical data. Food Chem.

91: 347-354.

Estoque MA (1961). The theoretical investigation of the sea breeze. Quart. J. R. Meteor.

Soc.87: 134-146.

Eriksson N. E., Moller C., Werner S. et al (2004). Self-reported food

hypersensitivity in Sweden, Denmark, Estonia, Lithuania, and Russia.

Journal of Investigational Allergology and Clinical Immunology, p 70-79.

European Air Quality Standards,

http://ec.europa.eu/environment/air/quality/standards.htm

European Environment Agency, Copenhagen 2009: Transport at a crossroads: TERM

2008: indicators tracking transport and environment in the European Union,

Luxembourg: Office for official publications of the European Communities.

Evans CA & Hutchinson TC (1996). Mercury accumulation in transplanted moss and

lichens at high elevation sites in Quebec. Water, Air, and Soil Pollution 90: 475-

http://ec.europa.eu/environment/air/quality/standards.htm



122

488.

Farmer AM, Bates JW & Bell JNB (1991). Seasonal variations in acidic pollutant

inputs and their effects on the chemistry of stemflow, bark and epiphyte tissues

in three oak (Quercus petraea) woodlands in N.W. Britain. New Phytologist 118:

441-451.

Faus-Kessler T, Dietl C, Tritschler J & Peichl L (1999). Temporal and spatial

trends of metal contents of Bavarian mosses Hypnum cupressiforme. The

Science of the Total Environment 232: 13-25.

Faus-Kessler T, Dietl C, Tritschler J & Peichl L (2001). Correalation patterns of

metals in the epiphytic moss Hypnum cupressiforme in Bavaria. Atmospheric


Fernández JA & Carballeira A (2001). A comparison of indigenous mosses and

topsoils for use in monitoring atmospheric heavy metal deposition in Galicia

(northwest Spain). Environmental Pollution 114: 431-441.

Fernandez, JA., & Carballeira, A.,(2001). Evaluation of contamination, by different

elements, in terrestrial mosses. Archives of Environ. Contamin. Toxicol. 40,

461-468 .

Fernández JA & Carballeira A.(2002). Biomonitoring metal deposition in Galicia

(NW Spain) with mosses: factors affecting bioconcentration. Chemosphere 46:

535-542.

Fernández JA, Ederra A, Núñez E, Martínez-Abaigar J, Infante M, Heras P, Elías MJ,

Mazimpaka V & Carballeira A.(2002). Biomonitoring of metal deposition in

northern Spain by moss analysis. The Science of the Total Environment 300:

115-127.

Fernández JA, Rey A & Carballeira A (2000). An extended study of heavy metal

deposition in Galicia (NW Spain) based on moss analysis. The Science of the

Total Environment 254: 31-44.

Fernández, J.A., Vázquez, M.D., Lo´pez, J., Carballeira, A. (2006). Modelling the

extra and intracellular uptake and discharge of heavy metals in Fontinalis

antipyretica transplanted along a heavy metal and pH contamination gradient.

Environmental Pollution 139, 21-31.

Figueira, R., Sérgio, C. and Sousa, A. J. (2002). Distribution of trace metals in moss

biomonitors and assessment of contamination sources in Portugal.

Environmental Pollution 118, 153–163.

Ford J, Landers D, Kugler D, Lasorsa B, Allen-Gil S, Crecelius E & Martinson J

(1995). Inorganic contaminants in Arctic Alaskan ecosystems: long-range

atmospheric transport or local point sources? The Science of the Total

Environment 160/161: 323-335.

Gaidamavičius A. (2005). The Green Lithuania. No. 04, p. 230

Galsomiès L, Letrouit MA, Deschamps C, Savanne D & Avnaim M (1999).

Atmospheric metal deposition in France, initial results on moss calibration

from the 1996 biomonitoring. The Science of the Total Environment 232: 39-

47.

Garty J (1993). Lichens as Biomonitors for Heavy Metal Pollution. In: Markert B

(ed) Plants as Biomonitors. Indicators for Heavy Metals in the Terrestrial

Environment. VCH, Weinheim, p 193-263.

Garty J (2000). Environment and elemental content of lichens. In: Markert B & Friese

K (eds) Trace elements - Their distribution and effects in the environment. Trace

metals in the environment 4. Elsevier Science, Oxford, p 245-276.



123

Gerdol R., Bragazza L., Marchesini R., Alber B., Bonetti L., Lorenzoni G., Achilli

M., Buffoni A., De Marco, Goodman G.T., Roberts T.M., (1971). Plants and

soils as indicators of metaleve in the air. Nature 231: 287–292.

Gerdol R., Bragazza L., Marchesini R., Alber R., Bonetti L., Lorenzoni G., Achilli

M., Buffoni A., De Marco N., Franchi M., Pison S., Giaquinta S., Palmieri F.

& Spezzano P. (2000). Monitoring of heavy metal deposition in Northern Italy

by moss analysis. Environmental Pollution 108: 201-208.

Gerdol R, Bragazza L & Marchesini R (2002). Element concentrations in the

forest moss Hylocomium splendens: variation associated with altitude, net

primary production and soil chemistry. Environmental Pollution 116: 129-135.

Gjengedal E & Steinnes E (1990).Uptake of metal ions in moss from artificial

precipitation. Environmental Monitoring and Assessment 14: 77-87.

Goodman, G.T. and Roberts, T.M. (1971). Plants and soils as indicators of metals in

the air. Nature(London) 231, 287–292.

Göransson A (1990). Alger, lavar och barruppsätning hos unggraner längs en

kvävegradient från Sverige til Holland - en pilotstudie. Naturvårdsverket

Rapport 3741. Uppsala, 37 p.

Giordano J., Garcia M. and Engebretson J. (2005). Challenges to complementary and

alternative medical research: Focal issues influencing integration into a cancer

care model. J. Integrative Cancer Therapy., 4(3): 210–218.

Grodzińska K (1978). Mosses as bioindicators of heavy metal pollution in Polish

National Parks. Water, Air, and Soil Pollution 9: 83-97.

Grodzińska K (1982). Monitoring of air pollutants by mosses and tree bark. In:

Steubing L & Jäger H-J (eds) Monitoring of air pollutants by plants. Dr. W. Junk

Publishers, The Hague, p 33-42.

Grodzińska K, Frontasyeva M, Szarek-Łukaszewska G, Klich M, Kucharska-Fabis A,

Gundorina SF & Ostrovnaya TM (2003). Trace element contamination in

industrial regions of Poland studied by moss monitoring. Environmental


Grodzińska K, Szarek-Łukaszewska G & Godzik B (1999). Survey of heavy metal

deposition in Poland using mosses as indicators. The Science of the Total

Environment 229:41-51.

Groet SS (1976) Regional and local variations in heavy metal concentrations of

bryophytes in the north-eastern United States. Oikos 27: 445-456.

Gydesen H, Pilegaard K, Rasmussen L & Rühling Å (1983). Moss analyses used as

a means of surveing the atmospheric heavy-metal deposition in Sweden,

Denmark and Greenland in 1980. Bulletin SNV PM 1670.

Halleraker JH, Reimann C, de Caritat P, Finne TE, Kashulina G, Niskavaara H &

Bogatyrev I (1998). Reliability of moss (Hylocomium splendens and

Pleurozium schreberi) as a bioindicator of atmospheric chemistry in the Barents

region: Interspecies and field duplicate variability. The Science of the Total


Harmens, H., Norris, D.A., Koerber, G.R., Buse, A., Steinnes, E., Rühling, Å.,(2008).

Temporal trends (1990–2000) in the concentration of cadmium,lead and

mercury in mosses across Europe. Environ. Pollut. 151, 368–376.

Haseloff HP (1982). Bioindikatoren und bioindikation. Biol Zeit ;12, 20-26.

Hawksworth DL & Rose F (1970). Qualitative scale for estimating sulphur dioxide air

pollution in England and Wales using epiphytic lichens. Nature 227: 145-148.

Härtel O (1982). Pollutants accumulation by bark. In: Steubing L & Jäger H-J (eds)



124

Monitoring of air pollutants by plants. Dr. W. Junk Publishers, The Hague, p 137-

147.

Härtel O & Grill D (1972). Die Leitfähigkeit von Fichtenborken-Extrakten als

empfindlicher Indikator für Luftverunreinigungen. European Journal of Forest

Pathology 2: 205-215.

Huang, X. Olmez, I., Aras, N. K., Gordan, G. E., (1994). Emmisions of trace elements

from motor vehicles: potential marker elements and source composition profile.

Atm. Environ. 28 (8), 1385-1391.

Heichel GH & Hankin L (1972). Particles containing lead, chlorine, and bromine

detected on trees with an electron microprobe. Environmental Science &

Technology 6: 1121-1122.

Herpin U, Berlekamp J, Markert B, Wolterbeek B, Grodzińska K, Siewers U, Lieth H &

Weckert V (1996). The distribution of heavy metals in a transect of the three

states the Netherlands, Germany and Poland, determined with the aid of moss

monitoring. The Science of the Total Environment 187: 185-198.

Herpin U, Markert B, Weckert V, Berlekamp J, Friese K, Siewers U & Lieth

H (1997). Retrospective analysis of heavy metal concentration at selected

locations in the Federal republic of Germany using moss material from a

herbarium. The Science of the Total Environment 205: 1-12.

Hernandez O. H., Fraga J. M.G., Jimenez A.I., Jimenez F. and Arias J.J. (2005).

Characterization of honey from the Canary Islands: Determination of the

mineral content by atomic absorption spectrometry. Food Chem. 93: 449-458.

Hill M.O., Bell N., Bruggeman-Nannenga M.A., Brugués M., Cano M.J., Enroth

J.,Flatberg K.I., Frahm J.-P., Gallego M.T., Garilleti R., Guerra J., Hedenäs

L.,Holyoak D.T., Hyvönen J., Ignatov M.S., Lara F., Mazimpaka V., Muñoz

J.,Söderström L. (2006). An annotated checklist of the mosses of Europe

andMacaronesia. Journal of Bryology 28: 198-267.

Hjortenkrans D., Bergback B., Haggerud A.(2006). New metal emission patterns in

road traffic environments. Environ Monit Assess, 117: 85-98.

Huhn G, Schulz H, Stärk H-J, Tölle R & Schüürmann G (1995). Evaluation of regional

heavy metal deposition by multivariate analysis of element contents in pine tree

barks. Water, Air, and Soil Pollution 84: 367-383.

Hynninen V (1986). Monitoring of airborne metal pollution with moss bags near an

Industrial source at Harjavalta , southwest Finland. Ann.Bot.Fenn. 23: 83-90

Imperato, M., P. Admo, D. Naimo, M. Arienzo, D. Stanzione and P. Violant (2003).

Spatial distribution of te renda metaleve in urban soils of Naples city Italy.

Environ. Pollut., 124, 247-256.

Ioannidou M.D., Zachariadis G.A., Anthemidis A.N., Stratis J.A.(2005). Direct

determination of toxic trace metals in honey and sugars using inductively

coupled plasma atomic emission spectrometry, Talanta 65, p 92–97.

Jozic M., Peer T., Türk R.(2008). The impact of the tunnel exhausts in terms of heavy

metals to the surrounding ecosystem. Environ Monit Assess, 150: 261-271.

Karandinos HG, Papakostidis GK & Fantinou AA (1985) In: Lekkas TD (ed) Heavy

Metals in the Environment. International Conference. Athens. CEP-Consultants

LTD, Edinburgh, p 602-606.

Kashulina G & Reimann C (1997). Regional patterns of heavy metals (Co, Cr,

Cu,Fe,Ni, Pb, V and Zn) and sulphur in terrestrial moss samples as indication of

airborne pollutionin a 188,000 km2 area in northern Finland, Norway and Russia.

Journal of Geochemical Exploration 58: 269-281.



125

Kelly M.G., Girton C., Whitton B.A. (1987). Use of moss-bags for monitoring heavy

metals in rivers.Water Research Volume 21, Issue 11, p 1429–1435

Kienzl I (1978) Baumborke als Indikator für SO2-Immissionen. Diss. Karl-Franzens-

Univ. Graz, 272 p.

Kienzl I & Härtel O (1979). Die Luftverunreinigungen im Stadtgebiet von Graz,

dargestellt anhand von Borkenuntersuchungen. Mitteilungen des

Naturwissenschaftlichen Vereines für Steiermark 109: 113-135.

Kosmus W & Grill D (1986). Die Bedeutung verschiedener Parameter bei der

Beurteilung von Immissionen anhand von Borkenanalysen am Beispiel des

Stadtgebietes von Graz. Mitteilungen des Naturwissenschaftlichen Vereines für

Steiermark 116: 161-172.

Kovács M. (1992) Biological indicators in environmental protection. Ellis Horwood

Ltd., New York, 207 p.

Kreiner W (1986). Zur Analytik löslicher Komponenten der Borke nebst einem

Vergleich des Verhaltens von Laub- und Nadelholzborke unter SO2-

Einwirkung. Phyton26:77-91.

Kreiner W. & Härtel O. (1986). Spruce bark influenced by SO2. European

Journal of Forest Pathology 16: 171-181.

Kubin E, Lippo H & Poikolainen J (2000). Heavy metal loading. In: Mälkönen

E (ed) Forest Condition in a Changing Environment - The Finnish Case.

Forestry Sciences, 65, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, p 60-71.

Kubiliene L., Gendrolis A., Bernatoniene R. (2004). The analysis of honey,as a

natural stock for the medicaments production. Kaunas University of Medicine.

Pfarmaceutics, 6,10–30

Kuik P & Wolterbeek HTh (1995). Factor analysis of atmospheric trace-element

deposition data in the Netherlands obtained by moss monitoring. Water, Air and

Soil Pollution 84: 323-346.

Laschober C., Limbeck A., Rendl J., Puxbaum H. (2004). Particulate emissions from on-

road vehicles in the Kaisermuhlen-tunnel (Vienna, Austria). Atmos Environ, 38:

2187-2195.

Lazo, P., Bushati, S.,(2008). Environmental Situation of Vlora Bay after Mercury

Pollution, Academy of Sciences, Tirana,; ISBN 978-99956-10-12-8.

Lazo, P., Cullaj, A., Baraj, B. (2003). An evaluation of Hg, Cr and HM pollution in

seawater and sediments of Durres Bay Adriatic Sea – Albania, J. Phys. IV

France, 107, 715-720.

Lazo, P., Cullaj, A., Baraj, B. (2003). Some consideration of Hg level in environment

of Vlora Bay, Adriatic Sea, Journal of Environmental Protection and Ecology,

Special Issue, 320-324

Legret M., Pagotto C.(1999). Evaluation of pollutant loadings in the runoff waters from

a major rural highway. Sci Total Environ, 235: 143-150.

Little P. and Martin M.H. (1974). Biological monitoring of HM pollution. Environ.

Pollut. 6: 1-19.

Liiv S., Sander E. & Eensaar A. (1994). Territorial distribution of heavy metals

content in Estonian mosses. Methodological investigation. Journal of Ecological

Chemistry 1994: 101-110.

Liiv S, Sander E & Eensaar A (2002). Atmosfäärse raskmetallisaaste hindamine

sammalde abil. Tallinn , p 61.

Loppi S & Bonini I (2000). Lichens and mosses as biomonitors of trace elements

in areas with thermal springs and fumarole activity (Mt. Amiata, central Italy).



126

Chemosphere 41: 1333-1336.

Loppi S, Nelli L, Ancora S & Bargagli R (1997). Passive monitoring of trace elements

by means of tree leaves, epiphytic lichens and bark substrate. Environmental


Lough G., Schauer J., Soopark J., Shafer M., Deminter J., Weinstein J. (2005).

Emissions of metals associated with motor vehicle roadways. Environ Sci

Technol, 39: 826-836.

Makholm & Mladenof (2005) Efficacy of a biomonitoring( moss bag) technique for

determining element deposition trends on a mid- range scale.Environmental

Monitoring and Assesment 104:1-18

Marshall et al. (2004). Causes of exceptional atmospheric circulation changes in the

Southern Hemisphere. Geophysical Research Letters 31: L14205,doi

14210.11029/12004GL019952.

Markert BA, Breure AM & Zechmeister HG (2003). Definitions, strategies and

principles for bioindication/biomonitoring of the environment. In: Markert

BA, Breure AM & Zechmeister HG (eds) Bioindicators and biomonitors.

Elsevier, Oxford, p 3-39.

Markert B, Herpin U, Siewers U, Berlekamp J & Lieth H (1996) The German heavy

metal survey by means of mosses. The Science of the Total Environment 182:

159-168.

Markert B, Herpin U, Berlekamp J, Oehlmann J, Grodzińska K, Mankovska B, Suchara

I, Siewers U, Weckert V & Lieth H (1996). A comparison of heavy metal

deposition in selected Eastern European countries using the moss monitoring

method, with special emphasis on the ―Black Triangle‖. The Science of the Total


Markert B, Oehlmann J & Roth M (1997). General aspects of heavy metal monitoring

by plants and animals. In: Subramanian KS & Iyengar GV (eds) Environmental

biomonitoring - exposure, assessment and specimen banking. ACS Symposium

series 654. American Chemical Society, p 19-29.

Markert, B. (1998). Distribution and biogeochemistry of inorganic chemicals in the

environment In: Schuurmann.

Markert B & Weckert V (1989). Fluctuations of element concentrations during the

growing season of Polytrichum formosum (Hedw.). Water, Air, and Soil Pollution

43: 177-189.

Markert B and Weckert V (1993). Time and site integrated long-term biomonitoring of

chemicals by means of mosses. Toxicological and Environmental Chemistry 40:

43-56.

Markert, B., Wappelhorst, O., Weckert, V., Herpin, U., Siewers, U., Friese,

K.,Breulmann, G. (1999). The use of bioindicators for monitoring the heavy-

metal status of the environment. Journal of Radioanalytical and Nuclear

Chemistry. 240, (2), 425-429.

Martin MH & Coughtrey PJ (1982). Biological monitoring of heavy metal

pollution. Applied Science Publishers, London, 475 p.

Mäkinen A (1994). Biomonitoring of atmospheric deposition in the Kola Peninsula

(Russia) and Finnish Lapland, based on the chemical analysis of mosses.

Ministry of the Environment, Rapport 4: 1-83.

Makhol, M.M. and D.J. Mladenoff (2005). Efficacy of biomonitoring (moss bag)

technique for determining element deposition trends on mid range (375 Km)

scale. Environ. Monit. Asses., 104, 8-88.



127

Merin U., Bernstein S. and Rosenthal I.(1998). A parameter for quality of

honey. Food Chem. 63: 241-242.

Monaci F., Moni F., Lanciotti E., Grechi D., Bargagli R. (2000). Biomonitoring of

airborne metaleve in urban environments: new tracers of vehicle emission, in

place of lead. Environmental Pollution, 107, 321-327.

Moriarty F (1999) Ecotoxicology - the study of pollutants in ecosystems. 3rd

edition.

Academic Press, San Diego, 347 p.

Nash TH III & Wirth V. (1988). Lichens, bryophytes and air quality. Biblioteca

Lichenologica. J. Cramer, Berlin & Stuttgart, 297 p.

Nash TH III (1996). Lichen biology. Cambridge, Cambridge University Press, 303 p.

Nash TH III & Gries C (1995). The use of lichens in atmospheric deposition

studies with an emphasis on the Arctic. The Science of the Total Environment

160/161: 729-736.

Naszradi T, Badacsonyi A., Nemeth N., Tuba Z. Batič F. (2004). Zinck, lead

and cadmium content in meadow plants and mosses along the M3

motorway (Hungary). J Atmos Chem, 49: 596-603.

(Nieboer E, Puckett KJ & Grace B (1976). The uptake of nickel by Umbilicaria

muhlenbergii: a physicochemical process. Canadian Journal of Botany 54: 724-

733.

Nriagu JO (1989). A global assessment of natural sources of atmospheric trace metals.

Nature 338: 47-49.

Olsson M (1978). Undersökningar över bioelement i bark från gran, tall och björk.

Summary: Bioelement studies in spruce, pine and birch bark. Rapporter i

skogsekologi och skoglig marklärä 32. Sveriges lantbruksuniversitet, Uppsala,

80 p.

Pacyna JM & Pacyna EG (2001). An assessment of global and regional emissions of

trace metals to the atmosphere from anthropogenic sources wordwide.

Environmental Reviews 9: 269-298.

Pakarinen P (1981). Metal content of ombrotrophic Sphagnum mosses in NW Europe.

Annales Botanici Fennici 18: 281-292.

Pearson, J., D.M. Wells, K.J. Seller, A. Bennett, A. Soares, J. Woodall and M.J.

Ingroyille (2000). Traffic exposure increase natural 15 N and heavy metal

concentrations in mosses. New Phytology, 147, 317-326.

Pesch R. and W. Schröder (2006). Spatiotemporal variability of metal accumulation in

mosses. Analysis of measurement data and metadata by statistics and GIS. Nova

Hedwegia.

Peveling E, Burg H & Tenberge KB (1992). Epiphytic algae and fungi on

spruce needles. Symbiosis 12: 173-187.

Phetsombat et al (2006).Toxicity and bioaccumulation of cadmium and lead in

Salvinia cucullata. J. Environ. Biol., 27, 645-652.

Pickering, D.C and Puia, I.L. (1969). Mechanisms for the uptake of zinc by Fontinalis

antipyretica. Physiol. Plantarum 22:653-661.

Piekut J., Borawska M. H., Markiewicz R. et al. (2004). The contents of zinc and

copper in relation to honeybee quality. Metal Ions in Biology and Medicine,

Vol. 8., p. p. 239-242.

Pilegaard K (1979). Heavy metals in bulk precipitation and transplanted Hypogymnia

physodes and Dicranowoisia cirrate in the vicinity of a Danish steelworks.

Water, Air, and Soil Pollution 11: 77-79.

Pitcairn CER, Fowler D & Grace J (1995). Deposition of fixed atmospheric



128

nitrogen and foliar nitrogen content of bryophytes and Calluna vulgaris (L.)

Hull. Environmental Pollution 88: 193-205.

Poikolainen J (1997). Sulphur and heavy metal concentrations in Scots pine bark

in northern Finland and the Kola Peninsula. Water, Air, and Soil Pollution 93:

395-408.

Poikolainen J, Lippo H, Hongisto M, Kubin E, Mikkola K & Lindgren M (1998). On

the abundance of epiphytic green algae in relation to the nitrogen concentrations

of biomonitors and nitrogen deposition in Finland. Environmental Pollution 102,

S1: 85-92.

Pott U & Turpin DH (1996). Changes in atmospheric trace element deposition in the

Fraser Valley, B.C., Canada from 1960 to 1993 measured by moss monitoring

with: Isothecium stoloniferum. Canadian Journal of Botany 74: 1345-1353.

Pott U & Turpin D (1998). Assessment of atmospheric heavy metals by moss

monitoring with Isothecium stoloniferum Brid. in the Fraser Valley, B.C.,

Canada. Water, Air, and Soil Pollution 101: 25-44.

Porrini C. (1999). Metodologia impiegata nei programmi di monitoraggio dei pesticidi

con api. In, Atti del Workshop ―Biomonitoraggio della qualità dell’aria sul

territorio

nazionale‖, November 26-27, 1998, Rome, Italy (Piccini, C. and Salvati, S.,

Eds.). ANPA, Rome, Italy, Series 2/1999, pp. 311-317.

Prance CT, Prance AE & Sandved KB (1993) Bark: The formation, characteristics

and uses of bark around the world. Timber Press, Portland, 174 p.

Przybylowski, P. and Wilczynska, A. (2001). Honey as an environmental marker.

Food Chem. 74: 289-291.

Puckett KJ (1988). Bryophytes and lichens as monitors of metal deposition. In:

Nash TH III & Wirth V (eds) Lichens, bryophytes and air quality. J.

Cramer, Berlin, Stuttgart. Bibliotheca Lichenologica 30: 321-267.

Quee Hee, S. S. (1994). Availability of elements in leaded/unleaded automobile

exhaust, a leaded paint, a soil and some mixtures. Archives of environmental

contamination and toxicology. 27, 145-153.

Rao DN (1984). Response of bryophytes to air pollution. In: Smith AJE (ed)

Bryophyte Ecology. Chapman and Hall, London, p 445-471.

Rasmussen L. (1978). Element content of epiphytic Hypnum cupressiforme

related to element content of the bark of different species of phorophytes.

Lindbergia 4: 209-218.

Reimann C, Caritat P de, Halleraker JH, Finne TE, Boyd R, Jæger Ø, Volden T,

Kashulina G, Bogatyrev I, Chekushin V, Pavlov V, Äyräs M, Räisänen M-L &

Niskavaara H (1997). Regional atmospheric deposition patterns of Ag, As, Bi,

Cd, Hg, Mo, Sb and Tl in a 188,000 km2

area in the European Arctic as displayed

by terrestrial moss samples - Long range atmospheric transport versus local

impact. Atmospheric Environment 31: 3887-3901.

Reimann C, Halleraker JH, Kashulina G & Bogatyrev I (1999). Comparison of

plant and precipitation chemistry in catchments with different levels of pollution

on the Kola Peninsula, Russia. The Science of the Total Environment 243/244:

169-191.

Reimann C, Äyräs M, Chekushin V, Bogatyrev I, Boyd R, Caritat P de, Dutter R,

Finne TE, Halleraker JH, Jæger Ø, Kashulina G, Lehto O, Niskavaara H, Pavlov

V, Räisänen, M-L, Strand T & Volden T (1998). Environmental Geochemical

Atlas of the Central Barents Region. NGU. Geological Survey of Norway.



129

Trondheim, Norway, 745 p.

Reis MA, Alves LC, Freitas MC, Van Os B & Wolterbeek HTh (1999). Lichens

(Parmelia sulcata) time response model to environmental elemental

availability. The Science of the Total Environment 232: 105-115.

Richardson DHS (1992). Pollution monitoring with lichens. Richmond Publishing,

Slough, 76 p. Richardson DHS (1995) Metal uptake in lichens. Symbiosis 18: 119-

127.

Riget F, Asmund G & Aastrup P (2000) The use of lichen (Cetraria nivalis)

and moss (Rhacomitrium lanuginosum) as monitors for atmospheric deposition in

Greenland. The Science of the Total Environment 245: 37-148.

Rinne RJK & Barclay-Estrup P (1980). Heavy metals in a feather moss: Pleurozium

schreberi, and in soils in NW Ontario, Canada. Oikos 34: 59-67.

Ross HB (1990) On the use of mosses (Hylocomium splendens and Pleurozium

schreberi) for estimating atmospheric trace metal deposition. Water, Air, and

Soil Pollution 50:63-76. Rühling Å & Tyler G (1968) An ecological approach to

the lead problem. Botaniska Notiser 122: 248-342.

Rühling Å (1985). Mätning av metalldeposition genom mossanalys. IVL-publikation B

782: 1-10.

Rühling Å (1992). Atmospheric heavy metal deposition in Northern Europe 1990.

Nord 1992: 12, 41 p.

Rühling Å (1994). Atmospheric heavy metal deposition in Europe - estimations based

on moss analysis. Nord 1994: 9, 53 p.

Rühling Å, Rasmussen L, Pilegaard K, Mäkinen A & Steinnes E (1987). Survey of

atmospheric heavy metal deposition in the Nordic countries in 1987. Nord 1987:

21, 44 p.

Rühling Å & Skärby L (1979). Landsomfattande kartering av regionala

tungmetallhalter i mossa. National survey of regional heavy metal

concentrations in moss. Statens Naturvårdsverk PM 1191: 1-28.

Rühling Å & Steinnes E (1998). Atmospheric heavy metal deposition in Europe 1995-

1996. Nord 1998: 15, 66 p.

Rühling Å & Tyler G (1970). Sorption and retention of heavy metals in the

woodland moss Hylocomium splendens (Hedw.) Br. et Sch. Oikos 21: 92-97.

Rühling Å & Tyler G (1971). Anrikning av tungmetaller i barrskog vid Finspång,

Trollhättan, Oskarshamn och Fliseryd. Mimiograph, Lunds Universitet, 6 p.

Rühling Å & Tyler G (1973). Heavy metal deposition in Scandinavia. Water, Air, and

Soil Pollution 2: 445-455.

Schröder W, Anhelm P, Bau H, Matter Y, Mitze R, Mohr K, Peiter A, Peronne T,

Pesch R, Roostai H, Roostai Z, Schmidt G & Siewers U (2002).

Untersuchungen von Schadstoffeinträgen anhand von Bioindikatoren: Aus- und

Bewertung der Ergebnisse aus dem Moos-Monitoring 1990/1991, 1995/96 and

2000/01. Teil I. Berlin.

Schröder, W., Pesch, R., Englert, C., Harmens, H., Suchara, I., Zechmeister, H.G.,

Thöni, L.,

Mankovská, B., Jeran, Z., Grodzinska, K., Alber, R. (2008). Metal accumulation

in mosses across national boundaries: Uncovering and ranking causes of spatial

variation. In: Environ. Pollut. 151,377-388

Schulz H, Huhn G, Schüürmann G, Niehus B & Liebergeld G (1997). Determination

of throughfall rates on the basis of pine bark loads: results of a pilot field

study. Journal of the Air & Waste Management Association 47: 510-516.



130

Schulz H, Popp P, Huhn G, Stärk H-J & Schüürmann G (1999). Bioimonitoring

of airborne inorganic and organic pollutants by means of pine tree barks. I.

Temporal and spatial variations. The Science of the Total Environment 232: 49-

58.

Seaward MRD (1995) Use and abuse of heavy metal bioassays in environmental

monitoring. The Science of the Total Environment 176: 129-134.

Siewers U & Herpin U (1998). Schwermetalleinträge in Deutschland. Moos-

Monitoring 1995. Geologisches Jahrbuch, Donderhefte, Heft SD 2, Stuttgart.

Sloof, J.E.(1993). Environmental Lichenoloy: Biomoniroing Trace Element Air

Pollution, Univ. Technol. Delft, The Netherlands, ISBN 90-73861-12-8.

Sloof J.E.(1995). Lichens as quantitative biomonitors for atmospheric trace-

element deposition, using transplants. Atmospheric Environment 29: 11-20.

Sloof JE & Wolterbeek HTh (1991). Patterns in trace elements in lichens. Water,

Air, and Soil Pollution 57/58: 785-795.

Smalinskienė A., Abrachmanovas O.(2001). Investigation of concentrations of

trace elements by patients, infirmed with renal defiency. Biomedicine. No.2,

p. 93-97.

Srivastava LM (1964). Anatomy, chemistry and physiology of bark. In: Romberger

JA & Mikola P (eds) International review of forestry research. Vol. 1. Academic

Press. New York & London.

Stamenov J., Iovchev M., Vachev B., Gueleva E., Yurukova L., Ganeva A., Mitrikov

M., Antonov A.,Strentz A., Vrbanov Z., Batov I., Damov K., Marinova E.,

Frontasyeva M.V., Pavlov S.S. and Strelkova L.P. (2002). New Results from

Air Pollution Studies in Bulgaria (Moss Survey 2000-2001). JINR Preprint E14-

2002-204.

Staxäng B. (1969). Acidification of bark of some deciduous trees. Oikos 20: 224-230.

Steiner M., Boller M., Schulz T. Pronk W. 2007. Modelling heavy metal fluxes from

traffic into the environment. J Environ Monitor, 9: 847-854.

Steinnes E. (1989). Biomonitors of air pollution by heavy metals.In: Pacyna, J.M.,

Ottar, B. (Eds.), Control and Fate of Atmospheric Trace Metals. Kluwer

Academic Publishers,

Dordrecht, pp. 321-338.

Steinnes E.(1980). Atmospheric deposition of heavy metals in Norway, studied by

analysis of moss samples using neutron activation analysis and atomic

absorption spectrometry. J. Radioanal. Chem., 58, 387-391.

Steinnes E.(1993). Some aspects of biomonitoring of air pollutants using mosses, as

illustrated by the 1976 Norwegian survey. In: Markert B (ed) Plants as

biomonitors. Indicators for heavy metals in the terrestrial environment. VHC,

Weinheim, p 381-394.

Steinnes E.(1995) A critical evaluation of the use of naturally growing moss to

monitor the deposition of atmosferike metaleve. Sci. Total Environ. 160/161:

243-249.

Steinnes E, Rühling Å, Lippo H & Mäkinen A (1997). Reference materials for

large-scale metal deposition surveys. Accreditation and Quality Assurance 2:

243-249.

Sucharová J & Suchara I (1998). Atmospheric deposition levels of chosen elements

in the Czech Republic determined in the framework of the International

Bryomonitoring Program 1995. The Science of the Total Environment 223: 37-

52.



131

Sucharová J & Suchara I (2004). Distribution of 36 element deposition rates in a

historic mining and smelting area as determined through fine-scale

biomonitoring techniques. Part I: Relative and absolute current atmospheric

deposition levels detected by moss analyses. Water, Air, and Soil Pollution 153:

205-228.

Szopa PS, McGinnes EA jr & Pierce JO (1973). Distribution of lead within the

xylem of trees exposed to airborne lead compounds. Wood Science 6: 72-77.

Søchting U (1995). Lichens as monitors of nitrogen deposition. Cryptogamic Botany 5:

264-269.

Søchting U (1997). Epiphyllic cover on spruce needles in Denmark. Annales Botanici

Fennici 34: 157-164.

Tarhanen S, Holopainen T, Poikolainen J & Oksanen J (1996). Effect of industrial

emissions on membrane permeability of epiphytic lichens in northern

Finland and the Kola Peninsula industrial areas. Water, Air, and Soil Pollution

88: 189-201.

Tarhanen S, Metsärinne S, Holopainen T & Oksanen J (1999). Membrane permeability

response of lichen Bryoria fuscescens to wet deposited heavy metals and acid

rain. Environmental Pollution 104: 121-129.

Temple, P. J., E. L. McLaughlin, S. N. Linzon, and R. Wills, R. (1981). Moss bags as

monitors of atmospheric deposition. Journal of the Air Pollution Control

Association 31: 668-670.

Thomas W.(1986). Representativity of mosses as biomonitor organisms for the

accumulation of environmental chemicals in plants and soils. Ecotoxicol

Environ Saf;11:339-346.

Thomsen MG (1992). Epifyttisk belegg på barnåler i Norge i relasjon til

nitrogendeposisjon og klima. Summary.

Thöni L, Schnyder N & Krieg F (1996). Comparison of metal concentrations in three

species of mosses and metal freights in bulk precipitations. Fresenius´ Journal

of Analytical Chemistry 354: 703-708.

Thoni L, Hertz J (1987). Moose als Biomonitoren fur die flachenhafte Abschatzung

der Schwermetallbelastung in der Schweiz. VDI Ber; 609:755-763.

Trüby P (1988) Bleiverteilungen in Waldbäumen unterschiedlich belasteter Standorte.

Angewandte Botanik 62: 93-104.

Tuzen M. (2002). Determination of some metals in honey samples for monitoring

environmental pollution. Fresenius Environ. Bull. 11: 366-370.

Tuzen M. and Soylak M. (2005) Trace Heavy Metal Levels In Microwave Digested

Honey Samples From Middle Anatolia, Turkey. Journal Of Food And Drug

Analysis, Vol. 13, No. 4, p 343-347.

Tuzen, M. and Duran, M. (2002). Physicochemical analysis of Tokat region (Turkey)

honeys. Adv. Food Sci. 24: 125-127.

Tyler G (1970). Moss analysis - a method for surveing heavy metal deposition. In:

Englund HM & Berry WT (ed) Proceedings of the second international clean air

congress. Academic Press, New York, p 129-132.

Tyler G (1989). Uptake, retention and toxicity of heavy metals in lichens. A brief

review. Water, Air, and Soil Pollution 47: 321-333.

Tyler G (1990). Bryophytes and heavy metals: a literature review. Botanical Journal of

the Linnean Society 104: 231-253.



132

Uren, A., Serifoglu, A. and Sarikahya, Y. (1998). Distribution of elements in honeys

and effect of a thermoelectric power plant on the element contents. Food Chem.

61: 185-190.

Yilmaz, H. and Yavuz, O. (1999). Content of some trace metals in honey from south-

eastern Anatolia. Food Chem. 65: 475-476.

Yurukova L. The Second Bulgarian Data of the European Bryomonitoring of Heavy

Metals. BAS, Sofia

Van Bohem H.D.,Van de Laak W.H.J.(2003). The influence of road infrastructure and

traffic on soil, water and air quality. Environ Manage, 31, 1: 50-68.

Van Dobben HF, Wolterbeek HTh, Wamelink GWW & Ter Braak CJF (2001).

Relationship between epiphytic lichens, trace elements and gaseous

atmospheric pollutants. Environmental Pollution 112: 163-169.

Vasconcelos and Tavares (1998). Atmospheric metal pollution in Porto city derived

from results for low – volume aerosol samplers and for moss sphagnum

auricularem bioindicator. Sci. Total Environ.212, 11-20.

Walkenhorst A, Hagemeyer J, Breckle SW & Markert B (1993). Passive

monitoring of airborne pollutants, particularly trace metals, with tree bark. In:

Markert B (ed) Plants as biomonitors: Indicators for heavy metals in the

terrestrial environment. VCH Verlags-Gesellschaft, Weinheim, Germany, p

523-540.

Wappelhorst O, Kühn I, Oehlmann J & Markert B (2000). Deposition and

disease - a moss monitoring project as an approach to ascertaining potential

connections. The Science of the Total Environment 249: 243-256.

Wehr J.D., Kelly M.G., Whitton B.A., 1987. Factors affecting accumulation and loss

of zinc by the aquatic moss Rhynchostegium riparioides (Hedw.) C. Jens.

Aquatic Botany 29: 261-274.

Whelpdale DM, Summers PW & Sanhueza E (1998). A global overview of

atmospheric acid deposition fluxes. Environmental Monitoring and Assessment

48: 217-247.

Wiersma GB, White GJ, Bruns DA & Serey I (1995). Atmospheric trace element

sampling at Torres del Paine National Park, Chile. Toxicological and

Environmental Chemistry 49: 253-264.

Wittig R (1993). General aspects of biomonitoring heavy metals by plants. In: Markert

B (ed) Plants as biomonitors - Indicators for heavy metals in the terrestrial

environment. VHC, Weinheim, p 3-27.

Wolterbeek B (2002). Biomonitoring of trace element air pollution: principles,

possibilities and perspectives. Environment Pollution 120: 11-21.

Wolterbeek HTh & Bode P (1995). Strategies in sampling and sample handling in

the context of large-scale plant biomonitoring surveys of trace element air

pollution. The Science of the Total Environment 176: 33-43.

Wolterbeek HTh, Kuik P, Verburg TG, Warnelink GWW & Dobben H (1996).

Relations between sulphate, ammonia, nitrate, acidity and trace element

concentrations in tree bark in the Netherlands. Environmental Monitoring and

Assessment 40: 185-201.

Wolterbeek HTh, Garty J, Reis MA & Freitas MC (2003). Biomonitors in use: lichens

and metal air pollution. In: Markert BA, Breure AM & Zechmeister HG

Bioindicators and biomonitors. Elsevier, Oxford, p 377-419.

Zechmeister HG (1994). Biomonitoring der Schwermetalldeposition mittels Moosen

in Österreich. Monographien des Umweltbundesamtes, Wien 42: 1-168.



133

Zechmeister HG (1995). Correlation between altitude and heavy metal deposition

in the Alps. Environmental Pollution 89: 73-80.

Zechmeister HG (1997). Schwermetalldepositionen in Österreich. Aufsammlung

1995.

Monographien des Umweltbundesamtes, Wien 94:1-145.

Zechmeister HG (1998). Annual growth of four pleurocarpous moss species and their

applicability for biomonitoring heavy metals. Environmental Monitoring and

Assessment 52: 441-451. Zeichmeister H.G., Hohenwallner D., Riss A., and Hanus-Illnar A. (2003). Variation in

Heavy Metal Concentrations in the Moss Species Abietinella Abietina (Hedw.)

Fleisch According to Sampling Time, Within Site Variability and Increase in

Biomass. Sci. Total Environ. 301: 55-65. Zechmeister H.G., Dullinger S., Hohenwallenr D., Riss A., Hanus-Illnar A., Sharf S.

(2006). Pilot study on road traffic emissions (PAHs, heavy metals) measured

by

using mosses in a tunnel experiment in Vienna, Austria. Environ Sci Pollut Res,

13: 398 - 405.

Äyräs M, Niskavaara H, Bogatyrev I, Chekushin V, Pavlov V, de Caritat P, Halleraker

JH, Finne TE, Ötvös E, Pázmándi T & Tuba Z (2003). First national survey of

atmospheric heavy metal deposition in Hungary by the analysis of mosses. The

Science of the Total Environment 309: 151-160.

Documents

Grupi 1: bëjnë pjesë stacionet V1, V2, V7, V3, V4 (Rruga e ......argoni si gaz inert. Për disgregimin e mostrave u përdorën dy teknika të ndryshme: 1. sistemi me tuba tefloni