h Dynamh Ths Agaphs

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΤό πέταγμα ενός άετου στον ουρανό τής αγάπης . \

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΘΑΝΑΣΗΣ 0 . ΝΙΑΡ

’ Εκδόσεις

sm

Τίτλος πρωτοτύπου:Martin Luther King, junior,Strength to love, 1963.

© Copyright 2001 γιά την Ελληνική γλώσσα, Μελίτα Άντωνιάδου, Εκδόσεις Δορκάς

ISBN 960-8048-09-5

Copyright 2001, Μελίτα Άντωνιάδου - Εκδόσεις Δορκάς Εκδόσεις Δορκάς, Τσαμαδού 5, 106 83 Αθήνα Τηλ.: 33 00 060 - 68 46 720 - 0937/121617

Μάρτιν Λοΰθερ Κίνγκ

Η ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Τό πέταγμα ενός άετοΰ στον ούρανό τής αγάπης

Μετάφραση: Θανάσης Θ. Νιάρχος

Σκίτσα: Μελίτα Άντωνιάδου

Εκδόσεις Δορκάς

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Σπάνια, όπως κι ό εμπνευσμένος συγγραφέας Μάρτιν Λοΰθερ Κίνγκ διαπιστώνει, μπορεΐς να συναντήσεις σε μια προσωπικότητα τή δυναμικότητα και την πρακτικό- τητα συνοδευόμενη από μια τρυφερή κι ευαίσθητη καρδιά. 'Ο ίδιος κατόρθωσε αυτόν τον υπέροχο όντως συνδυασμό και προσπάθησε να τον διδάξει και στους άλλους. Στις μέρες του, 20 εκατομμύρια μαΰροι ήταν ουσιαστικά σκλάβοι των λευκών, χωρίς κανένα δικαίωμα. 'Ο ίδιος άνέλαβε ν αντιμετωπίσει αυτή τήν αδικία και ν άποκα- ταστήσει τούς άδελ φούς του με τά φυσικά τους δικαιώματα στην αμερικανική κοινωνία. Τό πλήρωσε με τή ζωή του. Δολοφονήθηκε στις 4 ’Απριλίου 1968 στο Μέμφις, σε ήλικία μόλις 39 ετών.

Ό Μάρτιν Λοΰθερ Κίνγκ είχε καθορίσει πολύ όμορφα τήν αποστολή του: «’Εγώ είμαι ενα τύμπανο, ελεγε, πού χτυπάει ό Θεός γιά νά ήχεΐδικαιοσύνη, ειρήνη κι αρετή». ’Έλεγξε τήν υποκρισία τής δυτικής κοινωνίας καί δή τής αμερικανικής, πού διέπεται από εναν ήθικισμό άλλ’ όχι όμως κι από ενα γνήσιο ενδιαφέρον γιά τον Θεό. Τό Υποδεικνύει δε αυτό διευκρινίζοντας ότι άν κι έκδαπανώνται χιλιάδες δολλάρια γιά ελεημοσύνη άπ’ τούς ’Αμερικανούς, εν τούτοιςλείπει εντελώς τό προσωπικό ένδιαφέρον γι’ αυτούς πού δυστυχούν και γιά τούς οποίους τάχα μεριμνούν. ’Ό πω ς όμορφα τό είπε, «άλλο νά ελεείς κι άλλο νά συμπαθείς■ τό πρώτο τό είδαμε νά γίνεται πολύ απρόσωπα και φυχρά. Τό δεύτερο σε αναγκάζει νά μεριμνή- σεις προσωπικά γιά τον πόνο κάποιου συγκεκριμένου

ι

ανθρώπου. Τα υλικοί συμφέροντα κι οι επιδιώξεις είναι τόσο έντονα στην ’Αμερική, πού δεν αφήνουν πολλά περιθώρια γι’ άλλες άξιες».

Αυτό πού τον πονοΰσε πολύ ήταν πού οι πιστοί, άν καί σύχναζαν επί δεκαετίες σε ναούς, παρέμεναν άκαλλιέργη- τοι πνευματικά καί άγονταν και φέρονταν πολύ εύκολα άπό κάθε θεωρία πού άκουγαν. ’Αλλά περισσότερο άπ’ δλα τον πονοΰσε ή παραποίηση τής διδασκαλίας τοΰ Χ ρίστου κι ή μεταποίησή της σε τυποποιημένο μοντέλο εκκλησιαστικής ζωής. «Ή διεύρυνση των οριζόντων κι ή επαναφορά υπό άμφισβήτηση και συζήτηση προβληματικών καταστάσεων πού εγιναν καθεστώς, υπήρξε ανέκαθεν ευθύνη και καθήκον τής ’Εκκλησίας».

Οι αξιοθαύμαστες παρατηρήσεις του, δυσπρόσιτες στον κοινό ανθρώπινο νοΰ, δέν είναι προφανώς άνθρώπινα συμπεράσματα, αλλά εμπνεύσεις τοΰ 'Αγίου Πνεύματος σε μια καρδιά πού λαχταράει τον Θεό και την αλήθεια Του κι αγαπάει μέχρι θυσίας τούς αδελφούς της. «Είναι δυνατό ν κάποιος Χριστιανός νά κάνει μιά θυσία, άλλά την ώρα πού θυσιάζεται νά θεωρεί τό κέντρο βάρους τής θυσίας τον εαυτό του και νά μην ενδιαφέρεται παρά μόνο γιά τό άτομό του. Ή ανδρεία του μπορεΐ νά ταΐζει τον έγωϊ- σμό του κι ή εύλάβειά του νά μεγαλώνει τήν υπερηφάνεια του. Χωρίς αγάπη πραγματική, ή αγαθοεργία γίνεται εγωισμός και τό μαρτύριο πνευματική αλαζονεία».

τΗταν γι’ αυτόν οδυνηρή ή διαπίστωση ότι πολλοί, κατά τά άλλα καλοί Χριστιανοί, δέν διέθεταν και δυσκο- λευόντουσαν ν αποκτήσουν κριτικό πνεΰμα. Τό μειονέκτημα αυτό τό απέδωσε στη μαλθακότητα τής πνευματικής τους ζωής. Ή πνευματική ζωή όταν είναι υγιής,

καλλιεργεί κι απαιτεί τό θάρρος τής γνώμης και τη δύναμη τής ελευθερίας, τα όποια εκμεταλλεύεται ό Θεός γιά νά οδηγήσει τον αγωνιστή Του στήν αλήθεια, σχεδόν πάντοτε διά μέσου τής θυσίας. "Οπως υπέροχα ό ίδιος σχολιάζει, «άν υπηρετείτε τήν άλήθεια και τό δίκαιο, θά σάς περιφρονήσουν. Θά σάς μεταχειριστούν συχνά σάνάνεδα- φικό ιδεαλιστή ή σαν επικίνδυνο ριζοσπάστη. Δεν αποκλείεται νά σάς κατηγορήσουν γιά κομμουνιστή, άπλά και μόνο γιατί πιστεύετε στήν άνθρώπινη άδελφοσύνη. Θά σάς ρίξουν ίσως στή φυλακή. %Αν σάς συμβεΐ κάτι τέτοιο, επιβάλλεται νά έπαληθεύσετε τά λόγια σας με τήν άξιοπρεπή σας στάση στή φυλακή. Σάν συνέπεια, θά χά σετε τή θέση σας και τήν κοινωνική επιδοκιμασία τής ομάδας στήν οποία άνήκετε. ’Αλλά άν ό φυσικός θάνατος είναι τό τίμημα πού κάποιοι πρέπει νά καταβάλουν γιά νά μην γνωρίσουν τά παιδιά τους τον φυχολογικό θάνατο, τίποτε δεν θά μπορούσε νά είναι πιο χριστιανικό».

Φυσικά, παρ’ όλη τήν εκτίμησή μας, κάποιεςάπ’ τις θέ- σεις αύτοΰ τοΰ άξιόλογου ανθρώπου δεν μπορούμε νά τις άποδεχτοΰμε, όπως π.χ. περι ’Ορθοδοξίας, πού δεν τήν εκτίμησε. Δεν γνωρίζουμε εάν φέρει ό ίδιος τήν ευθύνη ή οι εκπρόσωποι τής ’Ορθοδοξίας πού συνάντησε. Ό λόγος του όμως εχει τόσα θετικά και σημαντικά σημεία, πού μόνο ενας κακοδιάθετος θά μπορούσε νά τά διαγράφει εν όνόματι των δύο ή τριών άστοχών του θέσεων.

, f Iu rTA-'fto'tt. απομ*>νωρ.6Ύΐ>5 tCoi 6\>foOXi r y e / a s .

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ

ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

Γίνεοΰε οϋν φρόνιμοι ώς οι οφεις και ακέραιοι ώς at περιστεραί.

(Κατά Ματθαίον, Κεφ. 10, 16) .

'Ένας γάλλος φιλόσοφος αποφαίνεται: «Κανένας άνθρωπος δέν είναι δυνατός αν ατό χαρακτήρα του δέν παρατηρούν* ται έντονες άντιθέσεις». Στο δυνατό άνθρωπο ενώνονται σέ μια ζωντανή σύνθεση έντονες άντιθέσεις. Διακρίνουμε σπάνια στους ανθρώπους αύτή τήν ισορροπία των άντιθέσεων. Oi ιδεαλιστές δέν είναι τόσο συχνά ρεαλιστές καϊ οι ρεαλιστές δέν είναι ιδεαλιστές. Οι άγωνιστές δέν διακρίνσνται γιά τή ψυχραιμία τους, οΰτε οι ψύχραιμοι γιά τήν άγωνιστικότητά τους. Στούς ταπεινόφρονες δέν μπορεί ν? άποδώσει κανείς εκτεταμένη μόρφωση και οι μορφωμένοι σπάνια είναι ταπεινό- φρονες. Ή ζωή δμως στή δημιουργική της σύνθεση άπαιτεί τή γόνιμη άρμονία των άντιθέσεων. Ή άλήθεια γιά τό φιλόσοφο Hegel δέν βρίσκεται οΰτε στή θέση οΰτε στήν άντίθε- ση αλλά στή δημιουργική σύνθεση πού τΙς συμφιλιώνει.

Ό Χριστός παραδέχτηκε τήν άνάγκη τής συνύπαρξης των άντιθέσεων. ’Ή ξερε τις δυσκολίες πού θ* άντιμετώπιζαν οί μαθητές του στήν επαφή τους μ> έναν κόσμο δύστροπο καί εχθρικό και τά έμπόδια πού θά τούς δημιουργούσαν προστάτες τής παλιας τάξης και ύπουλοι πολιτικοί. ’Ή ξερε πώς θά συναντούσαν άνθρώπους άλλαζόνες και σκληρούς, πού ή καρδιά τους είχε γίνει πέτρα μέσα στό μακρύ χειμώνα τής παράδοσης. Τούς είπε λοιπόν: «’Ιδού εγώ άποστέλλω ύμας ώς πρόβατα εν μέσω λύκων». Τούς συμβούλεψε νά δράσουν μέ τον παρακάτω τρόπο: «Γίνεσθε ούν φρόνιμοι ώς οί δφεις και άκέραιοι ώς αί περιστεραί». Δυσκολεύεται νά φανταστεί κανείς ένα καϊ τό αύτό πρόσωπο μέ τά χαρακτηριστικά τού φι-

11

Η ΔΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

διού και του περιστεριού άλλα αύτό είναι πού περιμένει ό Χριστός. Επιβάλλεται νά συνδυάζουμε τήν άντοχή του φιδιού καί τή γλυκύτητα του περιστεριού, 2να σταθερό πνεύμα καί μιά τρυφερή καρδιά.

I

,χΑς εξετάσουμε στήν άρχή τήν άνάγκη του σταθερού πνεύματος πού τό χαρακτηρίζει ή οξεία σκέψη, ή ούσιαστική έκτίμηση και ή άποφασιστική κρίση. Τό σταθερό πνεύμα είναι όξύ καί διαπεραστικό, γνωρίζει δέ νά συντρίβει τό κέλυφος τής παράδοσης καί των μύθων καί νά ξεχωρίζει τό άληθινό ά ιΐ τό ψεύτικο. Τό σταθερό πνεύμα χαρακτηρίζει άνθρωπο έξυπνο και διορατικό. Κατέχει αύτός ένα αύστηρό και ισχυρό χάρισμα πού εξασφαλίζει τήν σταθερότητα της πρόθεσης καί τήν στερεότητα τής πίστης.

Ποιος αμφιβάλλει πώς ή πνευματική σταθερότητα είναι μιά πολύ μεγάλη άνάγκη του άνθρώπου; Σπάνια θά συναντήσει κανείς έναν άνθρωπο πού νά ύπηρετεί μέ τή θέλησή του μιά ιδέα σταθερή καί άπαιτητική. Άποτελεϊ καθολικό φαινόμενο ή άναζήτηση των εύκολων λύσεων καί άπαντήσεων. Τίποτε δέν είναι πιό βαρύ γιά μερικούς άνθρώπους άπ* τό νά έχουν νά σκεφτοϋν.

Ή έκτεταμένη αύτή πνευματική μαλθακότητα όφείλεται στήν άπίοτευτη άνθρώπινη εύπιστία. Ελέγξτε τήν στάση μας σχετικά μέ τή δημοσιότητα. 'Αποφασίζουμε τήν άγορά του άλφα ή βήτα προϊόντος γιατί ή διαφήμιση του ραδιοφώνου ή τής τηλεόρασης μας τό συνιστα. Τά όργανα τής δημοσιότητας έχουν έπισημάνει έδώ καί πολύ χρόνο αύτή τήν πνευματική όκνηρία των άνθρώπων καί έκμεταλλεύονται μέ έπιδέξια καί δραστικά «σλόγκαν» αύτή τήν άδυναμία.

Τήν ύπερβολική αύτή εύπιστία τήν παρατηρούμε έπίσης στήν τάση πολλών άναγνωστών ν’ άποδέχονται σάν έσχατη ά- λήθεια τόν τυπωμένο λόγο. Ούτε τά μέσα πληροφοριών καί έ-

12

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

πικοινωνίας — ό τύπος, ό άμβωνας άκόμη και ή έδρα — μάς παραδίνουν μιά πληροφορία άντικειμενική κι άμερόληπτη κι* αύτό βέβαια έλάχιστοι άνθρωποι τό συνειδητοποιούν. Ε λάχιστοι άνθρωποι άκόμη έχουν τήν πνευματική ώριμότητα γιά νά έκφράσουν έναν κριτικό λόγο και νά διακρίνουν τό πραγματικό άπ* τό ψεύτικο, τό γεγονός απ τό μύθο. Τό μυαλό μας δέν σταματούν νά τό πλημμυρίζουν οχ μισοαλή θείες, οί προκαταλήψεις, τά ψεύτικα γεγονότα. Είναι μεγάλη άνάγκη γιά τήν άνθρωπότητα νά κατορθώσει νά ύψωθεϊ πάνω άτι τό βάλτο τής άποβλακωτικής προπαγάνδας.

Μεγάλη ροπή σ’ δλα τά είδη των δεισιδαιμονιών εμφανίζουν οί άνθρωποι μέ τό άδύνατο πνεύμα. Τό μυαλό τους τό πολιορκούν άσταμάτητα παράλογοι φόβοι πού άρχίζουν άπό τό φόβο τής δέκατης τρίτης παρασκευής καί φτάνουν στή μαύρη γάτα πού διασταυρώνεται στά πόδια τους. Στον άνελκυ- στήρα ένός μεγάλου ξενοδοχείου τής Νέας Ύόρκης πρόσεξα γιά πρώτη φορά πώς δέν ύπήρχε δέκατος τρίτος όροφος. Τον δωδέκατο άκολουθούσε άμέσως ό δέκατος τέταρτος όροφος. 'Όταν ρώτησα νά μάθω τό γιατί απ’ τό παιδί τού άνελκυστή- ρα, μού είπε: «Ή συνήθεια αύτή διατηρείται στά περισσότερα μεγάλα ξενοδοχεία γιατί πολλοί άνθρωποι φοβούνται νά μείνουν στο δέκατο τρίτο όροφο». Καί πρόσθεσε: «Τήν ηλιθιότητα αύτού τού φόβου άποδείχνει τό γεγονός πώς ό δέκατος τέταρτος όροφος είναι στήν πραγματικότητα ό δέκατος τρίτος». ’Ανάλογοι φόβοι κάνουν τό άδύνατο πνεύμα άγριο τή μέρα καί φαντασιόπληκτο τή νύχτα.

Ό άνθρωπος μέ τό άδύνατο πνεύμα φοβάται πάντα τήν αλλαγή. Αισθάνεται άσφάλεια μέσα στο status quo καί οί νέες άξίες τού έμπνέουν ένα σχεδόν νοσηρό φόβο. Ή χειρότερη δοκιμασία γι’ αύτόν είναι ή δοκιμασία στήν οποία τον βάζουν οι καινούργιες ιδέες. Διηγούνται τήν ιστορία ένός παλιού όπα- δου τών φυλετικών διακρίσεων στό Νότο, πού είπε κάποια μέρα: «’Έφτασα νά πιστεύω σήμερα πώς ή κατάργηση τού διαχωρισμού είναι άναπόφευκτη. 'Αλλά παρακαλώ τό θεό νά

13


πραγματοποιηθεί άφου θά έχω πεθάνει». Ό άνθρωπος μέ τό ασθενικό πνεύμα έπιθυμεί πάντα νά διαιωνίζεται ή παρούσα μορφή ζωής καί νά διατηρείται αύτή κάτω άπ? τον άναγκαστι- κό ζυγό του «άνεξέλικτου».

Ή πνευματική μαλθακότητα πλημμυρίζει συχνά τή θρησκεία. Ή θρησκεία άπέρριψε συχνά μ* ένα δογματικό πάθος τϊς καινούργιες άλήθειες. Ή Εκκλησία θέλησε συχνά μέ διατάγματα και φούμαρα, μέ ιερές έξετάσεις και άφορισμούς, νά σκεπάσει τήν άλήθεια και νά ορθώσει εμπόδια στην έρευνα των άνήσυχων άνθρώπων γιά τήν άλήθεια. Τό άσθενικό πνεύμα χαρακτήρισε βλάσφημη τήν ιστορική καί φιλολογική μελέτη τής Βίβλου και άντιμετώπισε τή λογική σάν μιά δια- φθείρουσα δύναμη. Οι άνθρωποι μέ τό αδύνατο πνεύμα διόρθωσαν τούς Beatitudes γιά νά διαβάζουμε σ’ αυτούς: «Εύτυ- χισμένοι αυτοί πού χάρη στήν άγνοιά τους θ’ άντικρύσουν τό θεό».

Ή κατάσταση αύτή δημιούργησε τήν πεποίθηση γιά τό χάσμα πού χωρίζει τήν έπιστήμη μέ τή θρησκεία. Νά τό σφάλμα. Είναι δυνατόν νά ύπάρξουν διαφορές άνάμεσα στούς θρησκευόμενους μέ τό άδύναμο πνεύμα και τούς επιστήμονες μέ τό σταθερό πνεύμα, άλλά δχι άνάμεσα στήν έπιστήμη καί τή θρησκεία. Οί κόσμοι τους είναι σαφείς και οί μέθοδοί τους διάφοροι. Ή έπιστήμη έρευνα, ή θρησκεία ερμηνεύει. Ή επιστήμη προσφέρει στόν άνθρωπο μιά γνώση πού είναι δύναμη* ή θρησκεία δίνει στόν άνθρωπο μιά φρόνηση πού είναι έλεγχος. ’Αντικείμενο τής επιστήμης είναι τά γεγονότα* άν- τικείμενο τής θρησκείας είναι οί άξίες. Δέν είναι άντίπαλοι. Άλληλοσυμπληρώνονται. Ή έπιστήμη εμποδίζει τή θρησκεία νά γκρεμιστεί στόν άκρωτηριάζοντα παραλογισμό και τον πα- ραλύοντα σκοταδισμό. Ή θρησκεία δέν επιτρέπει τήν επιστήμη νά ξεπέσει στόν ξεπερασμένο ύλισμό και τον ήθικό μηδενισμό.

’Ά ν θελήσουμε νά κοιτάξουμε λίγο μακριά θ* άνακαλύ- ψουμε τούς κινδύνους τής πνευματικής νωθρότητας. Οί δικτά

14

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΥΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

τορες στηρίχτηκαν σ’ αύτήν γιά νά οδηγήσουν τούς λαούς σέ βαρβαρισμούς και τρομοκρατικές πράξεις πού μιά πολιτισμένη κοινωνία άδυνατεϊ νά διανοηθεϊ. Ό Άδόλφος Χίτλερ είχε άντιληφθεϊ τήν πνευματική νωθρότητα πού κυριαρχοΰσε τούς οπαδούς του: «Μετέρχομαι τή συγκίνηση γιά τούς πολλούς, έλεγε, και κρατώ τή λογική γιά έλάχιστους». Στόν «Αγώνα» του διακηρύττει: «Είναι δυνατό \ι έπιδέξια ψέματα πού επαναλαμβάνονται άσταμάτητα, νά πείσει κανείς τούς άνθρώ- πους, πώς ούρανός είναι ή κόλαση και κόλαση ό ούρανός... 'Όσο μεγαλύτερο είναι τό ψέμα, τόσο πιο γρήγορα τό άπο- δέχονται».

Ή πνευματική μαλθακότητα είναι μιά άπ’ τις θεμελιώδεις αίτιες τής φυλετικής προκατάληψης. Ό άνθρωπος πού διαθέτει πνευματική σταθερότητα εξετάζει πάντοτε τά γεγονότα πριν επιχειρήσει τήν συναγωγή συμπερασμάτων* μέ μιά λέξη δέν προεξοφλεί. Ό πνευματικά μαλθακός άνθρωπος βγάζει τά συμπεράσματά του πριν μελετήσει τήν άρχική αιτία* συνοπτικά προεξοφλεί κι’ έτσι πέφτει στήν προκατάληψη. Ή φυλετική προκατάληψη στηρίζεται σ’ αθεμελίωτους φόβους, σέ φαντασιώσεις και ύποψίες. Γιατί ύπάρχουν άνθρωποι πού είναι πνευματικά τόσο άδύνατοι, ώστε πιστεύουν στήν άνωτε- ρότητα τής λευκής φυλής και στήν κατωτερότητα τής μαύρης φυλής, παρά τις έρευνες των άνθρωπολόγων πού άπέδειξαν μέ σαφήνεια τήν πλάνη αύτής τής ιδέας. Ύπάρχουν άνθρωποι πού ή πνευματική τους άνεπάρκεια τούς κάνει νά ισχυρίζονται πώς ό φυλετικός διαχωρισμός θά διατηρηθεί γιατί οί Μαύροι ύστερουν, δσον άφορα τήν άκαδημαϊκή, φυσική καί ηθική ζωή. Τούς λείπει ή οξυδέρκεια πού θά τούς έπέτρεπε νά καταλάβουν πώς ή καθυστέρηση αύτή των μαύρων είναι τό άποτέλεσμα του διαχωρισμού και τής διάκρισης. Δέν λογαριάζουν πώς είναι λογικά λαθεμένο καί κοινωνιολογικά ανυπόστατο, νά χρησιμοποιούν τά τραγικά άποτελέσματα του διαχωρισμού σάν έπιχείρημα γιά τον ισχυρισμό τους. Πολλοί πολιτικοί στο Νότο γνωρίζουν πώς ή πνευματική αύτή μαλ-

15


θακότητα έχει προσβάλει τούς έντσλοδόχους τους. Κάνουν εμπρηστικές διακηρύξεις καϊ διαδίνουν ψέματα και παραμορφωμένα γεγονότα, μ’ έναν έπίβουλο ζήλο, πού προκαλεϊ παράλογους φόβους και άρρωστημένες άντιπάθειες στά πνεύματα των άκαλλιέργητων λευκών, μ? άποτέλεσμα νά δημίου ργεϊται σ’ αύτούς μιά τέτοια σύγχυση, πού μοιραία τούς οδηγεί σέ ταπεινές καί βίαιες ενέργειες και πού ένας ομαλός άνθρωπος άποφεύγει.

Δέν ύπάρχει ελπίδα γιά μας, δσο θά μας λείπει ή πνευματική σταθερότητα, πού θά μας επιτρέψει νά σπάσουμε τις αλυσίδες των προκαταλήψεων, των άναληθειών καί τής άγνοιας. Ή μορφή του σημερινού κόσμου δέν μάς επιτρέπει τήν πνευματική μαλθακότητα. *Ένα έθνος ή ένας πολιτισμός, πού δέν σταματά νά παράγει άνθρώπους μ’ άρρωστημένσ πνεύμα, εξαγοράζει βαθμιαία τον πνευματικό του θάνατο.

I I

'Αλλά δέν άρκεϊ βέβαια ή ύπαρξη του σταθερού πνεύματος. Τό Εύαγγέλισ άπαιτεϊ επίσης μιά τρυφερή καρδιά. Χωρίς τήν τρυφερότητα τής καρδιάς, ή πνευματική σταθερότητα γίνεται ψυχρή κι* άδιάφορη, πράγμα πού κάνει τή ζωή νά κινείται μέσα σ' ένα σταθερό χειμώνα πού του λείπει ή γλυ- κύτητα τής άνοιξης καί ή ζεστασιά του καλοκαιριού. Πόσο τραγικό είναι άλήθεια νά βλέπεις έναν άνθρωπο πού έχει ύψωθεϊ στή κορυφή τής πνευματικής καλλιέργειας, νά έχει ταυτόχρονα βουλιάξει στούς πάγους τής σκληρής καρδιας;

Ό άνθρωπος πού έχει σκληρή καρδιά δέν άγαπά ποτέ άληθινά. Εκτιμά τούς άλλους σέ σχέση μέ τήν ωφελιμότητα πού διατηρούν γιά τόν ϊδιον καί ύποτάσσει τά πάντα σ' αύτή τήν άηδιασπκή κερδοσκοπία. Ή εμπειρία τής ομορφιάς πού έχει ή φιλία του είναι άγνωστη, γιατί ή ψυχρότητά του δέν τόν άφήνει νά αίστανθεί άγάπη γιά κάποιον άλλον καί ό εγωκεντρισμός του τόν εμποδίζει νά μοιραστεί τή χαρά καί τή

16

ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΎΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ

θλίψη , των άλλων. Είναι ένα άπομονωμένο νησί πού καμιά άγάπη δέν τό δένει μέ τις ανθρώπινες ηπείρους. Ό άνθρωπος πού έχει σκληρή καρδιά δέν μπορεϊ νά αιστανθεϊ πραγματικό οίκτο. Δέν τόν διαπέρνα καμιά συγκίνηση γιά τις οδύνες και τά βάσανα των άδελφων του. Μπορεϊ νά συναναστρέφεται καθημερινά άνθρώπους δυστυχείς, άλλά δέν αίσθάνεται τή δυστυχία τους. Μπορεϊ νά δώσει χρήματα γιά ένα έργο πού σκοπό έχει νά βοηθήσει κάποιον άλλά δέν δίνει τίποτε άπ’ τή ψυχή του.

Ό άνθρωπος πού έχει σκληρή καρδιά δέν βλέπει ποτέ τούς άνθρώπους σάν άνθρώπους· τούς βλέπει περισσότερο σάν άντικείμενα, ή μάλλον σάν τά απρόσωπα εξαρτήματα μιας μηχανής πού κινείται άσταμάτητα. Στή βιομηχανική κοινωνία βλέπει τούς άνθρώπους σάν έργατικά χέρια. Στά άστικά σύνολα βλέπει τούς άνθρώπους σάν άπρόσωπη μάζα. Στήν στρατιωτική ζωή βλέπει τούς άνθρώπους σάν άριθμούς, κα- ταχωρημένους σ’ ένα μητρώο. Άποπροσωπσποιεϊ τή ζωή.

Ό Χριστός μάς παρέδωσε τά χαρακτηριστικά τού ανθρώπου μέ τήν σκληρή καρδιά. Ό άνόητος πλούσιος καταδικάστηκε 6χι γιά τό άσθενικό του πνεύμα άλλά γιατί ή καρδιά του δέν ήταν τρυφερή. Ή ζωή γι* αύτόν ήταν ένας καθρέφτης δπου μέσα του άποθαύμαζε τόν εαυτό του, δέν ήταν ένα παράθυρο πού τόν έφερνε στούς άλλους. Ό κακότροπος πλούσιος πήγε στήν κόλαση δχι γιατί ήταν επιρρεπής στις άπολαύσεις, άλλά γιατί ή καρδιά του δέν ήταν τρυφερή, γιά νά πλησιάσει τό Λάζαρο καί γιατί δέν έκανε καμιά προσπάθεια, γιά νά καλύψει τήν άπόσταση άνάμεσα στόν ϊδιο και τόν άδελφό του.

Ό Χριστός μας ύπενθυμίζει πώς ή άξια ζωή συνδυάζει τή σταθερότητα του φιδιού καί τήν τρυφερότητα του περιστεριού. Νά έχεις μονάχα τϊς ιδιότητες του φιδιού, δίχως εκείνες τού περιστεριού σημαίνει νά είσαι ψυχρός, φθηνός καί εγωιστής. Νά έχεις πάλι τις Ιδιότητες τού περιστεριού δίχως εκείνες τού φιδιού σημαίνει νά είσαι αισθηματικός, άνευρος,

172


δίχως σκοπό. Πρέπει νά συνδυάζουμε ιδιότητες πού τις χαρακτηρίζει έντονη άντίθεση.

'Ένας λόγος περισσότερος πού είμαστε Μαύροι μάς επιβάλλει νά συνδυάζουμε τήν πνευματική σταθερότητα μέ τήν τρυφερότητα τής καρδιάς, αν πραγματικά επιθυμούμε νά φτά- σουμε κάπσια μέρα τόν σκοπό μας, πού είναι ή δικαιοσύνη και ή ελευθερία. Υπάρχουν άνθρωποι άνάμεσά μας πού τό άρρωστο μυαλό τους τούς λέγει πώς μοναδικός τρόπος γιά ν* άπαλλαγουν άπ' τήν τυραννία είναι νά τήν άποδεχτοϋν. Υιοθετούν τό διαχωρισμό και τού ύποτάσσονται. Προτιμούν νά μείνουν δούλοι. "Οταν ό Μωυσής οδηγούσε τά παιδιά τού 'Ισραήλ άπό τή δουλεία τής Αίγύπτου στήν ελευθερία τής Γης τής Επαγγελίας, πρόσεξε πώς οί δούλοι δέν συμπεριφέρον- ταν πάντοτε μέ καλό τρόπο στούς έλευθερωτές τους. Προτιμούσαν νά δοκιμάζουν συνέχεια τά βασανιστήρια πού γνώριζαν, καθώς τό παρατήρησε κι' ό Σαίξπηρ, παρά ν' άντιμετωπί- σουν καινούργια πού τ' άγνοοϋσαν. Προτιμούσαν «τις χύτρες μέ τό κρέας τής Αίγύπτου» παρά τις περιπέτειες τής χειραφέτησης. Άλλά αύτή δέν είναι διέξοδος. Φίλοι μου, είναι άδύνατο νά κερδίσουμε τό σεβασμό των Λευκών τού Νότου καί τών άλλων περιοχών, άν δειχτούμε πρόθυμοι νά θυσιάσουμε τό μέλλον τών παιδιών μας γιά τήν προσωπική μας άνεση καί άσφάλεια. Πρέπει άκόμη νά καταλάβουμε πώς ή παθητική άποδοχή ένός άδικου συστήματος σημαίνει συνεργασία μέ τό σύστημα αύτό, πράγμα πού μεταβάλλει κάποιον σέ συνένοχο τών πονηρών του τεχνασμάτων.

Υπάρχουν βέβαια άνάμεσά μας άνθρωποι πού ή σκληρή άλλά καί πικραμένη καρδιά τους τούς οπλίζει μέ μίσος καί τούς κάνει βίαιους στήν άντιμετώπιση τού εχθρού τους. Ή βία δέν άποφέρει παρά νίκες περαστικές* δημιουργεί πολύ περισσότερα κοινωνικά προβλήματα άπ' εκείνα πού μπορεϊ νά λύσει, ούδέποτε δέ άπέφερε διαρκή ειρήνη. "Αν ύποκύ- ψουμε στον πειρασμό νά μεταχειριστούμε βία στον άγώνα μας γιά τήν ελευθερία, καί είμαι σίγουρος γι' αύτό, οί μέλλουσες

18


γενιές δέν θά γνωρίσουν παρά μιά θλιβερή καί άτελείωτη νύχτα άπογοήτευσης γιατί τό κληροδότημα πού θά παραλά- βουν θά είναι τό βασίλειο του χάους. Μιά φωνή πού έπανα- λαμβάνεται σέ κάθε γενιά στά γυρίσματα του χρόνου λέγει crrov κάθε παράφορο Πέτρο: «Ξαναβάλε τό μαχαίρι σου στή ■θήκη». Ή ιστορία είναι γεμάτη μέ χαλάσματα εθνών πού δέν ακολούθησαν τήν τάξη πού δρισε ό Χριστός.

I I I

Στόν άγώνα μας γιά τήν έλευθερία μας προσφέρεται κι’ £νας τρίτος δρόμος πού είναι ή ειρηνική άντίσταση, ή άντί- <τταση πού ενώνει τήν πνευματική σταθερότητα μέ τήν τρυφερότητα τής καρδιας. Αποφεύγει τήν άδράνεια καί τήν μαλ- θακότητα του άδύνατου πνεύματος άλλά καί τή βιαιότητα καί τήν οργή τής σκληρής καρδιάς. Ή μέθοδος αύτή, σύμφωνα μέ τήν πεποίθησή μου, οφείλει νά καθοδηγεί τις ένέργειές μας στήν κρίση πού έκδηλώνεται καθημερινά στις φυλετικές οχέσεις. Ή ειρηνική άντίσταση θά μάς δώσει τή δύναμη ν* •άντιταχθουμε στά άδικα συστήματα, τήν ϊδια στιγμή μάλιστα πού θ* άγαποϋμε τούς δημιουργούς αύτών τών συστημάτων. Πρέπει νά εργαστούμε μέ ύπομονή άλλά καί άποφασιστικά γιά νά κερδίσουμε, μέ ολοκληρωμένη μορφή, τά δικαιώματα τών έλεύθερων πολιτών άλλά μέ τρόπο πού νά μήν μπορεϊ νά πεϊ κανείς ποτέ, φίλοι μου, πώς γιά τήν κατάκτησή τους μεταχειριστήκαμε μεθόδους κατώτερες δπως τό ψέμα, ή πονηριά, τό μίσος καί ή βία.

Δέν θά ήθελα νά προβώ σέ συμπεράσματα χωρίς νά δέ- <Κύ τό κείμενο αύτό μέ τόν θεό. Τό μεγαλείο του θεου μας <ττηρίζεται στό συνδυασμό τής πνευματικής σταθερότητας καί της τρυφερότητας τής καρδιάς. Είναι ό ϊδιος ή αυστηρότητα) καί ή καλωσύνη. Ακένωτη πηγή γιά τή μελέτη τών Ιδιοτήτων του θεου ή Βίβλος ύπογραμμίζει άλλοτε τή μιά καί άλλοτε τήν άλλη, τήν πνευματική του σταθερότητα δταν μάς


μιλεϊ γιά τή δικαιοσύνη του, τήν τρυφερότητα τής καρδιάς του δταν μάς άποκαλύπτει τήν άγάπη καί τή χάρη του. Ό θεός έχει τά χέρια του άπλωμένα. Τό ένα είναι τόσο δυνατό δσο χρειάζεται γιά νά μας προστατεύσει μέ τή δικαιοσύνη του,, τό άλλο τόσο τρυφερό δση ή ανάγκη μας γιά τήν άγάπη του. Στή μιά πλευρά ένας θεός δίκαιος πού τιμωρεί τό Ισραήλ γιά τό πείσμα του· στήν άλλη πλευρά ένας Πατέρας πού συγ- χωρεί καί πού ή καρδιά του γεμίζει μ* άπέραντη χαρά στήν έπιστροφή τοΰ άσωτου γιου.

Λογαριάζω τόν εαυτό μου εύτυχισμένο γιατί ό θεός πόύ λατρεύουμε έχει ταυτόχρονα πνεύμα σταθερό και τρυφερή καρδιά. ’Ά ν ό θεός δέν διέθετε παρά πνευματική σταθερότητα, θά ήταν ένας άρχοντας ψυχρός, πού καθισμένος σέ κάποιον άπομακρυσμένσ ούρανό, «άποθαυμάζει τό σύμπαν» καθώς γράφει ό Tennyson στό «Βασίλειο τής Τέχνης», θά ήταν «ό άκίνητος κινητήρ» του ’Αριστοτέλη, πού έχει πλήρη αυτογνωσία, άλλά πού δέν άγαπά κανέναν άλλον. ’Ά ν πάλι ό θεός δέν είχε παρά μιά τρυφερή καρδιά θά ήταν πολύ συναισθηματικός και άδύνατος γιά νά κατευθύνει τά πράγματα δταν θά έπαιρναν ένα στραβό δρόμο, άλλά και ανίκανος* νά ελέγξει τά δημιουργήματά του. θά έμοιαζε μέ τόν άγαπημένο θεό του Ούέλς στό έργο «θεός, ό αθέατος βασιλιάς» πού ένω λαχταρά πολύ νά δημιουργήσει έναν καλόν κόσμο βρίσκεται ξαρματωμένος μπροστά στην καιροφυλακτοϋσα δύναμη του κακού. Ό θεός δέν έχει οΰτε σκληρή καρδιά, οΰτε άσθενικό πνεύμα. Τόν έχουμε συμπαραστάτη στούς άγώνες μας. Μάς άναζητά μέσα στό σκοτάδι, ύποφέρει μαζί μας και γιά μάς στήν τραγική μοίρα των άσωτων πού μάς έλαχε.

θέλουμε συχνά νά ξέρουμε γιά τόν Κύριό μας πώς είναι ένας δίκαιος θεός. "Οταν κάνουν ξαφνικά τήν έμφάνισή τους στή γη τά τέρατα τής άδικίας, θέλουμε νά ξέρουμε πώς ύ- πάρχει ένας δυνατός θεός, πού μπορεϊ νά τά θερίσει σάν τό χορτάρι καί νά τά εξαφανίσει δπως ό άγέρας τά φύλλα. "Οταν οί άγωνιστικές μας δυνάμεις άχρηστεύονται μπροστά στή.

20


δισγκούμενη τυραννία, θέλουμε νά ξέρουμε πώς ύπάρχει μέ- οα στο σύμπαν ένας θεός, πού ή δύναμή του μπορεϊ ν* άνα- χαιτίσει τό κύμα αύτό τής τυραννίας. Δέν είναι ωστόσο λίγες οί στιγμές πού έχουμε άνάγκη ένός θεου γεμάτου αγάπη καί εύσπλαχνία. 'Όταν ό άγέρας τής δυστυχίας μάς κλυδω- νίζει καί ή θύελλα τών διαψεύσεων μάς τσακίζει τά κόκαλα, δταν ή παραφροσύνη καί ή τρέλλα μάς φέρνουν σέ κά- ποια άγνωστη περιοχή καί ή προσωπική μας καταστροφή μάς γεμίζει μ* ένα περίεργο αίσθημα νοσταλγίας, τότε έχουμε άνάγκη νά ξέρουμε πώς ύπάρχει Κάποιος πού μάς άγαπά, πού μάς φροντίζει καί πού μπορεί νά μάς προσφέρει μιάν άλλη τύχη. Στις σκοτεινές μέρες καί τις θλιμμένες νύχτες πού περνούμε, ή πεποίθηση πώς ό θεός μας συνδυάζει σέ μιά δημιουργική σύνθεση τήν άγάπη καί τή δικαιοσύνη, πού μάς φέρνει απ’ τά σκοτεινά φαράγγια τής ζωής στά φωτισμένα ύψώ- ματα τής ελπίδας καί τής πληρότητας μπορεϊ νά μάς δώσει κάποιαν εύτυχία.

tSLpfcaV u j l o

' ή τ a * f vo^ jL O -coL jÎs. O K x l ^ o s 2 .a L f u x ^ f c tm j9

<nonti 't/η <ΓϋΧλο£ΐι^*ν ( r u S V » <sv\.

*TaLv cxv^pc^ nu)v ruro a.v~u. op a. &€ yaxL o , 9 / ?^<Γ^τ.εριι^Μ ίη ι ΐο ^ η

*£0 5~£/ y\(ju\_ 'too ux oy.i <r ouj“Co

fLcJVJ Π γ θ 6 η θ υ & ίΑ V o l * ΐ ο ϋ L n r ^ n S e T £*■££.

· I IS \ Λ* Λ i *M _ 1a n o “Do t<pa.TC©5 €-**C€_ d tlo ΤΖΛρο-t *»1 t » I

L l o i o l . U i a L * . v € T / v i p . f c V < i L . o x s i Κ ο Λ α . X O ^ < λ | 4 | Λ Α

Z&u iirvOitfuS'vJncftll vi|*oo Ouôw ·ο·Τα,

τό rtvfc£ (·***- ~ιλ>ο θ^ϋο .

ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ

Και jig έατί μον πλησίον;(Κατά Λουκάν, Κεφ. 10, 29).

θά ήθελα νά σας μιλήσω γιά έναν καλάν άνθρωπο, πού ή ύποδειγματική του ζωή, θά είναι στούς αιώνες ένα λαμπρό φως, πού θά ταράζει τήν κοιμισμένη συνείδηση τής άνθρωπό- τητας. Ή καλωσύνη του δέ θεμελιώνεται στήν παθητική άπο- *οχή μιας ειδικής πίστης άλλά στήν ένεργητική συμμετοχή του σέ μιά σωτήρια δραστηριότητα τής ζωής* όχι σέ μιάν ή- θική βεβαιότητα πού άγγίζει τό σκοπό της άλλά σέ μιάν ή- θική τής άγάπης πού του έπιτρέπει νά συμπορεύεται μέ τό ρεύμα τής ζωής. Είναι καλός γιατί είναι ένας καλός «πλησίον».

Ή ήθική άνησυχία του άνθρώπου αύτοϋ διατυπώνεται μέ σαφήνεια σέ μιά, δν και μικρή, έξαίρετη ώστόσο ιστορία, πού αρχίζει μέ μιά θεολογική συζήτηση γιά τήν άξια τής αιώνιας ζωής, γιά νά καταλήξει σέ μιά συγκεκριμένη έκφραση του οίκτου δπως ύπάρχει σέ μιά έπικίνδυνη αίσθηση γιά τή ζωή. Ρωτήθηκε κάποτε ό Χριστός άπό έναν άνθρωπο διαπαιδαγω- γημένο σύμφωνα μέ τόν εβραϊκό νόμο, έναν νομοθέτη: «Κύριε τί πρέπει νά κάνω γιά νά κερδίσω τήν αιώνια Ζωή;» Ή άπάντηση ύπήρξε άμεση: «Τί γράφει ό Νόμος; Τί διάβασες σ’ αύτόν;» Μετά ένα λεπτό ό νομοθέτης άπαντα λεπτομερώς: «Ν* άγαπήσεις τόν Κύριο, τό θεό σου, μέ δλη τήν καρδιά σου, μέ δλη τήν ψυχή σου, μέ δλη τή δύναμή σου, μέ δλη τή διά- νοιά σου· και τόν πλησίον σου δπως τόν έαυτό σου». Τότε ά- κούγεται ό κρίσιμος λόγος του θεο υ : «Απάντησες σωστά· κάνε αύτά καί θά τήν κερδίσεις».

Ό νομοθέτης παρέμεινε σκεπτικός. «Γιατί θά μπορούσε ν’ άναρωτηθεϊ τό πλήθος, ένας άνθρωπος πού ύπηρετεί τό

23


Νόμο κάνει μιά έρώτηση πού κι* ένας άπειρος θά μπορούσε νά τής δώσει άπάντηση;» θέλοντας νά δικαιολογηθεί και ν” αποδείξει άνεπαρκή τήν άπάντηση του Χριστού, ρώτησε: «Και ποιος είναι ό πλησίον μου;» Ό νομοθέτης εξωθούσε έτσι τή συζήτηση σ’ ένα έπίπεδο πού θά μπορούσε νά τή μεταβάλλει σέ μιάν άφηρημένη θεολογική συνομιλία. Άλλά ό Χριστός ήταν αποφασισμένος νά μήν άφήσει κανένα νά χαθεί μέσα στή μαλθακότητα τών φιλοσοφικών άναλύσεων. Αντιλαμβάνεται τήν έρώτηση πριν σχεδόν τεθεί και τοποθετεί τή συζήτηση σέ μιάν έπικίνδυνη σχέση, έκείνης τής 1 Ιερουσαλήμ μέ τήν 'Ιεριχώ.

Άφηγεϊται τήν ιστορία ένός «ανθρώπου», πού ένώ έρχόταν άπό τήν "Ιερουσαλήμ στήν 1 Ιεριχώ, έπεσε στά χέρια ληστών πού τόν έγδυσαν, τόν χτύπησαν και τόν άφησαν μισοπεθαμένο. Εμφανίστηκε εύτυχώς ένας ιερέας άλλά μόλις τόν είδε, άλλαξε δρόμο και χάθηκε. Τό ϊδισ έκανε λίγο άργότερα ένας λευ'ίτης. Τέλος φάνηκε ένας Σαμαρείτης, άνθρωπος δηλαδή ένός λαόϋ πού δέν διατηρούσε σχέσεις μέ τούς 'Ιουδαίους. "Οταν είδε τόν τραυματισμένο συγκινήθηκε, τού έδωσε τΙς πρώτες βοήθειες, «τόν φόρτωσε στο ύποζύγιό του, τόν οδήγησε στο ξενοδοχείο καί ένδιαφέρθηκε γι* αύτόν».

Ποιος είναι ό πλησίον μου; «Δέν ξέρω τ* όνομά του», άπαντα συνοπτικά ό Χριστός. «Είναι έκείνος πού σας κάνει νά αισθάνεστε φιλικά. Είναι έκείνος πού έχει άνάγκη. Δέν είναι ούτε * Ιουδαίος, ούτε Εύγενής* δέν είναι ούτε Ρώσος, ούτε Α μερικανός* δέν είναι ούτε ν Ασπρος, ούτε Μαύρος. Είναι ένας «άνθρωπος» — κάθε άνθρωπος πού έχει άνάγκη — ο έναν οη τούς άπειρόριθμους «δρόμους τής Ίεριχοΰς τής ζωής». Προσδιορίζει λοιπόν ό Χριστός τόν πλησίον δχι μέ μιά θεολογική άποφατικότητα άλλά μέ μιά ζωντανή έκφραση.

Ποιο ήταν τό περιεχόμενο τής καλωσύνης του καλού Σαμαρείτη ; Γιατί θά είναι πάντα ένα πρότυπο γιά τή μορφή τών καλών σχέσεων; Νομίζω πώς ή καλωσύνη του άνθρώπου αύ- του μπορεϊ ν* άποδοθεϊ μέ μιά μόνο λέξη: άλληλεγγύη. Ό


καλός Σαμαρείτης ήταν άλληλέγγυος σ’ δλο του τό βάθος. Τί είναι ή άλληλεγγύη; Τό λεξικό τήν καθορίζει σάν «τή φροντίδα καί τήν άφοσίωση γιά τήν ευτυχία των άλλων». Ό Σαμαρείτης ήταν καλός γιατί ή άνησυχία του γιά τούς άλλους ήταν γι’ αύτόν ό πρώτος νόμος της ζωής του.

I

Ό Σαμαρείτης διακατεχόταν άπό μιά παγκόσμια αλληλεγγύη. Ή οξυδέρκειά του τού έπέτρεπε νά διακρίνει τήν ταυτότητα των άνθρώπων πέρα άπό τά έξωτερικά χαρακτηριστικά πού είναι ή φυλή, ή θρησκεία καί ή έθνικότητα. Μιά άπ' τις μεγάλες τραγωδίες τής μακριας ιστορικής διαδρομής του ανθρώπου, ύπήρξε ό περιορισμός τής φροντίδας γιά τόν πλησίον, πού μας συνδέει μ* αύτόν ή κοινή καταγωγή, τάξη, φυλή και έθνος. Ό θεός τής Παλαιάς Διαθήκης ήταν ένας θεός μέ φυλετικά χαρακτηριστικά καί ή ήθική ήταν επίσης φυλετική. «Νά μή σκοτώσεις καν έναν» σήμαινε: «Νά μή σκοτώσεις ποτέ έναν άδελφό Ισραηλίτη άλλά γιά τήν άγάπη του θεοϋ νά σκοτώσεις ένα Φιλισταϊο». Ή έλληνική δημοκρατία άγκάλιαζε μιά όρισμένη άριστοκρατία άλλά δχι καϊ τίς όρδές των έλλήνων σκλάβων πού μέ τή δουλειά τους οικοδομούσαν τις πόλεις - Κράτη. Ή παγκοσμιότητα πού είναι τό κέντρο τής Διακήρυξης τής Ανεξαρτησίας, έξευτελίστηκε άπ’ τή τρομερή τάση τής Αμερικής νά ύποκαταστήσει τό «δλους» μέ τό «λίγους». Πολλοί άνθρωποι, τόσο στό Βορρά δσο και στό Νότο πιστεύουν άκόμη πώς ή διαβεβαίωση «δλοι οί άνθρωποι έχουν πλαστεί ϊσοι» σημαίνει: «"Ολοι οι λευκοί άνθρωποι έχουν πλαστεί ϊσοι».

Ποιές είναι οι καταστρεπτικές συνέπειες αύτής τής πνευματικής μυωπίας σέ σχέση μέ τήν ομάδα; Αύτό σημαίνει πώς κανένας δέν ένδιαφέρεται πραγματικά γιά κείνα πού συμβαίνουν σέ άνθρώπους πού δέν άνήκουν στή δική του ομάδα. 1ΝΑν ένας ’Αμερικανός δέν ένδιαφέρεται παρά γιά τό έθνος

25


του, θεωρεί τόν έαυτό του άνεύθυνο γιά τήν τύχη τών λαών τής Άσίας, τής Αφρικής, τής Αμερικής του Νότου. Αύτός. δέν είναι ό λόγος πού τά έθνη συμπλέκονται στή δίνη του πολέμου δίχως τήν παραμικρή μεταμέλεια; Αύτός δέν είναι, ό λόγος πού ή δολοφονία ένός συμπατριώτη μας χαρακτηρίζεται σάν έγκλημα, ενώ ή δολοφονία ένός άλλοεθνοϋς στον πόλεμο όνομάζεται πράξη ηρωική; "Αν οι βιομήχανοι δεν έν- διαφέρονται παρά γιά τά προσωπικά τους συμφέροντα, G* ά- ποτύχουν οπωσδήποτε, δταν εκατομμύρια έργάτες χάσουν τή, θέση τους κι* έγκαταλεκρθοϋν σέ κάποιο δρόμο τής 'Ιεριχοϋς καί θά χαρακτηρίζουν σά «σοσιαλιστική» κάθε δραστηριότητα γιά τή δικαιότερη κατανομή τών άγαθών καί τήν καλυτέρευση τής ζωής του έργάτη. ’Ά ν ένας λευκός δέν ένδιαφέρεται παρά γιά τή δική του φυλή, O' άδιαφορήσει γιά τό Μαύρο πού του καταπατήθηκε ή προσωπικότητα, πού στερήθηκε τής άξιοπρέπειάς του και πού τόν άφησαν νά πεθάνει σέ κάποια γωνιά του δρόμου.

Έδώ και κάμποσα χρόνια ένα αύτοκίνητο πού μετέφερ& τά μέλη μιας ομάδας του μπάσκετ - μπώλ και πού άνήκε σ’ ένα κολλέγιο τών μαύρων, παρέκλινε τής πορείας του σ’ ένα δρόμο του Νότου καί τρεις νέοι άνθρωποι τραυματίστηκαν σοβαρά. Κάλεσαν έπειγόντως ένα κινητό νοσοκομείο άλλά δταν έφθασε αύτό στον τόπο του δυστυχήματος, ό οδηγός του πού ήταν λευκός, διαμαρτυρήθηκε έντονα πώς ήταν αναρμόδιος γιά τήν έξυπηρέτηση τών μαύρων κι* έφυγε. "Ενας δι- ερχόμενος αύτοκινητιστής βοήθησε μέ συμπάθεια στή μεταφορά τών τραυματισμένων στό πλησιέστερο νοσοκομείο άλλά ό γιατρός ύπηρεσίας διαμαρτυρήθηκε ο έχθρικό τόνο: «Δέν δεχόμαστε μαύρους σ’ αύτό τό νοσοκομείο». "Οταν επιτέλους μετέφεραν τά τραυματισμένα παιδιά σ’ ένα νοσοκομείο γιά «έγχρωμους», σέ μιά πόλη πού απείχε περίπου πενήντα χιλιόμετρα απ’ τόν τόπο του δυστυχήματος, ό ένας ήταν ήδη νεκρός και οι άλλοι πέθαναν τριάντα και πενήντα λεπτά άργό- τερα άντιστοίχως. θά είχαν σωθεί άναμφισβήτητα καί οι τρεϊς

26


αν περιθάλπονταν έγκαιρα. Αύτό είναι ένα απ’ τις χιλιάδες: τά απάνθρωπα γεγονότα πού συμβαίνουν καθημερινά στό Νότο, άπίστευτη έκφραση των βάρβαρων συνεπειών κάθε ηθικής πού θεμελιώνεται στήν καταγωγή, στό έθνος, στή φυλή.

Ή πραγματική τραγωδία του έπαρχιακου αύτου πνεύματος είναι πώς μας κάνει νά βλέπουμε τούς άνθρώπους σάν πράγματα, σάν άψυχα δντα. Πολύ σπάνια βλέπουμε τούς άνθρώπους σάν «άνθρώπους». Μιά πνευματική μυωπία περιορίζει τήν δράσή μας στις εξωτερικές συμπτώσεις. Βλέπουμε τούς άνθρώπους σάν Ιουδαίους ή εύγενεις, καθολικούς ή προτε- στάντες, Κινέζους ή Αμερικανούς, Μαύρους ή ’Άσπρους. Δέν τούς βλέπουμε σάν άδέλφια μας πού έχουν γίνει άπό τήν ίδια καθώς έμεϊς ούσία, μ’ άποτυπωμένη πάνω τους τήν εικόνα τοΰ θεοΰ. Ό ιερέας και ό λευίτης δέν είδαν παρά ένα αίμό- φυρτο σώμα, δχι ένα άνθρώπινο πλάσμα ϊδιο μ’ αύτούς. Ά λλά ό καλός Σαμαρείτης θά μας ύπενθυμίζει πάντα τήν άνάγ- κη ν’ άποβάλλουμε τόν έπαρχιακό χαρακτήρα άπό τήν πνευματική μας δράση και νά βλέπουμε τούς άνθρώπους σάν άνθρώπους. ’Ά ν ό Σαμαρείτης είχε δεί άπ’ τήν άρχή τόν τραυματισμένο σάν Ιουδαίο δέν θά σταματούσε, γιατί Σαμαρείτες και Ιουδαίοι δέν διατηρούσαν φιλικές σχέσεις. Τόν είδε πρώτα σάν άνθρώπινο πλάσμα πού δεν ήταν Ιουδαίος παρά συμ- πτωματικά. Ό καλός πλησίον προχωρεί πέρα άπ’ τά έξωτε- ρικά φαινόμενα και διακρίνει τις εσωτερικές εκείνες ποιότητες πού κάνουν δλους τούς άνθρώπους δμοιους και κατά συνέπεια άδέλφια.

I I

Ό Σαμαρείτης ήταν οπλισμένος μ’ έναν επικίνδυνο άλ- τρουϊσμό. Διακινδύνευσε τή ζωή του γιά νά σώσει τόν άδελ- φό του. Μπορούμε νά κάνουμε πολλές ύποθέσεις, αν άναρω- τηθοΰμε γιά τό λόγο πού άνάγκασε τόν ιερέα και τόν λευίτη νά μήν προσφέρουν χέρι βοήθειας στόν τραυματισμένο. νΙ-

27


σως νά τούς ήταν άδύνατο νά καθυστερήσουν γιατί πήγαιναν σέ μιά σημαντική έκκλησιαστική συγκέντρωση. νΙσως νά μήν elxav μεσολαβήσει παρά λίγες ώρες απ' τήν εκτέλεση τών καθηκόντων τους στό ναό καί οί λειτουργικοί τους κανόνες τούς άπαγόρευαν V* άγγίξουν ένα άνθρώπινο σώμα. νΙσως πήγαιναν σέ συγκέντρωση του συλλόγου γιά τή βελτίωση τών συνθηκών πού επικρατούσαν στο δρόμο τής Ίεριχοϋς. Ή περίπτωση αύτή συνιστουσε άναμφισβήτητα μιά πραγματική άνάγκη. Γιατί δέν άρκεϊ νά βοηθήσεις έναν άνθρωπο πού τραυματίστηκε ο αύτό τό δρόμο. Είναι τό ϊδιο σημαντικό ν* άγω- νιστείς γιά νά μεταβάλλεις τϊς συνθήκες πού κάνουν δυνατή τή ληστεία. Ή φιλανθρωπία εϊναι μιά σωστή πράξη άλλά δέν πρέπει ό φιλάνθρωπος ν* άδιαφορεί γιά τις συνθήκες τής οικονομικής άδικίας πού κάνουν άπαραίτητη τή φιλανθρωπία. Ενδέχεται ό ιερέας καί ό λευϊτης νά πίστευαν πώς άξίζει πε- ριύσότερσ νά θεραπεύει κανείς τήν άδικία στήν πηγή της παρά νά σκύβει πάνω σέ μιά άπλή άνθρώπινη περίπτωση.

νΙσως αύτές νά είναι οί πιθανές αιτίες τής άρνησής τους νά σταθούν* άλλά ύπάρχει ένας άκόμη λόγος πού συχνά ά- γνοεϊταί: φοβήθηκαν. Ό δρόμος τής 'Ιεριχους ήταν ένας δρόμος επικίνδυνος. "Οταν έπισκεφτήκαμε τούς Άγιους Τόπους ή γυναίκα μου κι* έγώ, νοικιάσαμε ένα αύτοκίνητο καί κάναμε τή διαδρομή άπό τήν 'Ιερουσαλήμ στήν Ιεριχώ . Ένώ κατηφορίζαμε άργά αύτό τόν επικίνδυνο καί άνώμαλο δρόμο, είπα στή γυναίκα μου: «Τώρα καταλαβαίνω γιατί ό Χριστός διάλεξε αύτό τό δρόμο γιά νά τοποθετήσει τήν παραβολή του». Ή 'Ιερουσαλήμ κεϊται δυό χιλιάδες πόδια περίπου πάνο) άπ* τήν επιφάνεια τής θάλασσας καί ή 'Ιεριχώ χίλια πόδια πιό κάτω. Ή κάθοδος δέν μπορεϊ νά ύπερβεϊ τά τριάντα χιλιόμετρα τήν ώρα. Πολλές άπότομες στροφές προσφέρονται γιά εν έδρα πού έκθέτουν τόν ταξιδιώτη σέ άπρόβλεπτες έπιθέσεις. νΑλλοτε ό δρόμος ονομαζόταν ή νΑνοδος του Αίματος. Πολύ πιθανόν λοιπόν ό ιερέας καί ό λευϊτης νά φοβήθηκαν πώς αν σταματήσουν θά τούς χτυπήσουν κι’ αύτούς. ν Ισως καί οί λη

28


στές νά ήταν άκόμη κοντά. ’Άλλωστε δέν θά μπορούσε κι* σ τραυματισμένος νά είναι ένας ψεύτικος τραυματισμένος, πού προσπαθούσε νά προσελκύσει τούς περαστικούς στό χώρο του7 γιά νά τούς ληστέψει γρήγορα και χωρίς κόπο; Φαντάζομαι πώς ό ιερέας και ό λευΐτης έθεσαν πρώτα στόν εαυτό τους τήν έρώτηση: «Τί θά πάθω άν σταματήσω γιά νά βοηθήσω αύτόν τόν άνθρωπο;» Μέ τή λογική του ενδιαφέροντος του ό καλός Σαμαρείτης άνέτρεψε τήν έρώτηση: «Τί θ" άπογίνει αύτός ό άνθρωπος αν δέν σταματήσω νά τόν βοηθήσω;» Ό καλός Σαμαρείτης διακατεχόταν άπό έναν επικίνδυνο άλ- τρουϊσμό.

Αναρωτιόμαστε τόσο συχνά: «Τί θ απογίνουν ή θέση μου, τό κύρος μου, ή δουλειά μου αν άναμιχθώ σ’ αύτή τήν ύπόθεση; Τό σπίτι μου θά ναρκοθετηθεί; ή ζωή μου θά μπεϊ σέ κίνδυνο; θά πάω φυλακή;» Ό γνήσιος άνθρωπος άνατρέπει πάντα τήν έρώτηση. Ό Ά λμπερ Σβάιτσερ δέν άναρωτή- θηκε: «Τί θ’ άπογίνουν τό κύρος και ή άσφάλεια πού μου προσφέρει ή έδρα τοΰ πανεπιστημίου, τί θ" απογίνει ή σταδιοδρομία μου τοΰ ερμηνευτή τοΰ Μπάχ άν εργαστώ γιά τό λαό τής Αφρικής;» Αντίθετα άναρωτήθηκε: «Τί θ* άπογίνουν αύτά τά εκατομμύρια τών τραυματισμένων άν δέν πάω νά τούς βοηθήσω;» Ό Αβραάμ Λίνκολν δέν σκέφτηκε: «Τί θά συμβεϊ μέ τή διακήρυξη τής χειραφέτησης καϊ τόν τερματισμό τής δουλείας;» άλλά είπε: «Τί & άπογίνουν τά έκατομ- μύρια τών Μαύρων άν δέν ένεργήσω;» Ό Μαΰρος πού έχει μιά έπαγγελματική άπασχόληση δέν σκέφτεται: «Τί Θ* άπογίνουν ή άσφάλεια πού μοΰ προσφέρει ή θέση μου, ή τοποθέτησή μου στή μεσαία τάξη, ή προσωπική μου σιγουριά άν άναμιχθώ στήν κίνηση πού άγωνίζεται νά τερματίσει τό διαχωρισμό;» άλλά άναρωτιέταί: «Πότε Θ’ άπονεμηθεϊ δικαιοσύνη καί τί θ* άπογίνουν τά πλήθη τών μαύρων πού δέν αίστάν- θηκαν ποτέ τή ζεστασιά τής οικονομικής άσφάλειας άν δέν πάρω ενεργητικά καί τολμηρά μέρος σ> αύτή τήν κίνηση;»

"Ενας άνθρωπος δέν κρίνεται έπιτέλους μέ τή θέση πού

29


καταλαμβάνει τις στιγμές τής ευκολίας καί τής άνεσης άλλά μέ τή θέση πού παίρνει τόν καιρό τής δοκιμασίας και τής δυστυχίας. Ό γνήσιος πλησίον θά διακινδυνεύσει τή θέση του, τό κύρος του και τή ζωή του άκόμη γιά τήν ευτυχία τών άλλων. Μέσα άπ* τις έπικίνδυνες πεδιάδες και τά αιχμηρά μονοπάτια, θά οδηγήσει τόν Εξευτελισμένο και δυστυχισμένο ά- δελφό του σέ μιά ζωή εύγενέστερη και ψηλότερη.

I I I

Τέλος ό Σαμαρείτης ήταν προικισμένος μ’ έναν υπερβολικό άλτρουϊσμό. Έπέδεσε τις πληγές του τραυματισμένου μέ τά ϊδια του τά χέρια καί τόν φόρτωσε στό ύποζύγιό του. θά του ήταν πιο εύκολο νά πληρώσει ένα κινητό νοσοκομείο, γιά νά μεταφέρει τόν άτυχή στήν κλινική, παρά νά διακινδυνεύσει νά λερώσει μέ τό αίμα τά ώραϊα του ρούχα.

Ό αύθεντικός άλτρουϊσμός δέν είναι μονάχα ή διάθεση νά προσφέρεις έλεημοσύνη· είναι ή δύναμη νά συμπαθείς. Ή Ελεημοσύνη είναι ή άπρόσωπη φροντίδα πού άναλαμβάνει νά καλύψει μιάν οικονομική άνάγκη, ή συμπάθεια είναι ή προσωπική έγνοια πού προϋποθέτει τή συμμετοχή του ϊδιου μας του εαυτού. Τήν έλεημοσύνη μπορεϊ νά τήν προκαλέσει τό Ενδιαφέρον γιά τήν άφηρημένη έννοια τής άνθρωπότητας άλλά τή συμπάθεια τή συνέχει ή μέριμνα γιά ένα συγκεκριμένο άνθρώπινο πλάσμα, πού βασανίζεται ριγμένο στή γωνιά του δρόμου. Ή συμπάθεια είναι ένα άδελφικό αίσθημα γιά τόν Ανθρωπο πού άγωνια, γιά τή θλίψη του, τήν άνάγκη του, τό βάρος του. Οί άγαθοεργές μας διαθέσεις άποτυχαίνουν δταν .στηρίζονται στήν έλεημοσύνη καί δέν τις παράγει ή πραγματική συμπάθεια. Ά ντί νά κάνουμε κάτι γιά τούς λαούς τής Άσίας καί τής Αφρικής άλλά νά τό κάνουμε μαζί μέ τούς ίδιους, κάναμε πολύ συχνά κάτι γι’ αυτούς. Ή έλεημοσύνη πού στερείται τής πραγματικής συμπάθειας οδηγεί σέ μιά καινούργια μορφή πατριαρχίας, πού άδυνατεί νά τή δεχτεί ό άν

30


θρωπος μέ σεβασμό γιά τόν έαυτό του. Τά δολλάρια μπορούν νά βοηθήσουν τά πληγωμένα στους σύγχρονους δρόμους τής ^Ιεριχοϋς παιδιά του θεου άλλά άν τά δολλάρια αύτά δέν τιροσφέρονται μέ συμπάθεια δέν βοηθουν οΰτε έκείνον πού τά προσφέρει, οΰτε έκείνον πού τά δέχεται. Εκατομμύρια δολλάρια στάλθηκαν στήν Αφρική χάρη σ' άνθρώπους τής έκ- κλησίας, δίχως δμως νά παραχωρούν έστω και σ’ έναν μοναδικό μαύρο τό προνόμιο νά παρακολουθεί τή λειτουργία στήν έκκλησία τής δικής τους κοινότητας. Εκατομμύρια δολλάρια διοχετεύθηκαν στήν Αφρική μέ τήν μορφή τών επιχειρήσεων άπ’ τήν Επιτροπή τής Ειρήνης, χάρη στή ψήφο τών ϊδιων άν- θρώπων πού άγωνίζονται σκληρά γιά νά εμποδίσουν τούς πρέσβεις τής Αφρικής νά γίνουν μέλη τών διπλωματικών τους λεσχών ή νά κατοικήσουν στήν ϊδια γειτονιά μ’ αύτούς. Ή Επιτροπή τής Ειρήνης θ’ άποτύχει όπωσδήποτε στήν προσ- πάθειά της νά κάνει κάτι γιά τούς δυστυχισμένους λαούς του κόσμου* θά πετύχει άν προσπαθήσει μέ δημιουργικό τρόπο νά συνεργαστεί μέ τούς ίδιους, θ ' άποτύχει σάν κίνηση άρνητι- κή πού αποβλέπει νά έξαφανίσει τόν κομμουνισμό* θά πε- τύχει σάν θετική κίνηση μέ μοναδικά άποτελέσματα, άν άπο- σκοπεί στήν απαλλαγή του κόσμου άπ" τή φτώχεια, τήν αμάθεια, τήν άρρώστια. Τά χρήματα χωρίς άγάπη είναι άλάτι χωρίς ούσία, πού δέν διαφέρει άπ* τήν καταπάτηση τού άνθρώ- που άπ’ τούς άνθρώπους. Καλός πλησίον σημαίνει μιά προσωπική στράτευση. Ό Σαμαρείτης έπέδεσε μέ τά χέρια του τά σωματικά τραύματα του πληγωμένου άνθρώπου άλλά διέθετε άκόμη τόση άγάπη, δση χρειαζόταν γιά νά Θεραπεύσει και τΙς πληγές τού τραυματισμένου πνεύματός του.

Άκόμη μιά άπόδειξη του ύπερβολικοϋ άλτρουϊσμου του καλού Σαμαρείτη ύπήρξε ή έπιθυμία του νά κάνει κάτι περισσότερο απ’ δ,τι του έπέβαλλε τό καθήκον του. Δέν άρκέ- στηκε στήν περίθαλψη τού τραυματισμένου άλλά τόν φόρτωσε στό ύποζύγιό του, τόν μετέφερε στό νοσοκομείο, κατέθεσε τ* άπαραίτητα γιά τή συντήρησή του χρήματα, βεβαίωσε πώς

31


θά ήταν εύτυχής νά καλύψει ό ϊδιος τις πρόσθετες δαπάνες πού θά παρουσιάζονταν, «θά καταβάλω μόλις έπιστρέψω τά χρήματα πού στό μεταξύ θά δαπανηθοΰν γι* αύτόν». Και χωρίς αύτή τή φροντίδα είχε ξεπεράσει ήδη κάθε έπιβλημένο κανόνα όσον άφορα τό καθήκον άπέναντι σ' έναν άγνωστο τραυματισμένο. Πήγε πιό πέρα άπ’ δσο χρειαζόταν. Ή άγάπη του ήταν πλήρης.

Ό Dr Harry Emerson Fosdick &κανε μιά σημαντική διάκριση άνάμεσα στις υποχρεώσεις πού έπιβάλλονταχ και σ’ εκείνες πού δέν γίνεται νά έπιβληθουν. Οί πρώτες ρυθμίζονται μέ τούς κώδικες τής κοινωνίας και μέ τή σθεναρή επέμβαση τών όργάνων τών προορισμένων γιά τή διατήρηση και τήν έφαρμογή τών νόμων. Ή παραβίαση αύτών τών ύποχρεώ- σεων πού έξετάζονται καί άναπτύσσονται στά χιλιάδες βιβλία του δικαίου, γέμισε πάμπολλες φυλακές. Άλλά οί ύποχρεώ- σεις πού δέν έπιβάλλονται, δέν περιλαμβάνονται στους νόμους τής κοινωνίας. Γιατί άναφέρονται σέ τάσεις εσωτερικές, σέ πραγματικές σχέσεις άνθρώπου πρός άνθρωπο, σέ έκφρά- σεις συμπόνοιας πού οί δικαστικές συμβάσεις άδυνατούν νά ρυθμίσουν καί οί φυλακές δέν μπορούν νά δημιουργήσουν σέ περίπτωση πού άπουσιάζουν. Οί ύποχρεώσεις τής κατηγορίας αύτής άπορρέουν άπ* τήν προσωπική ύποταγή σ’ έναν έσωτε- ρικό νόμο, πού είναι γραμμένος στήν καρδιά του άνθρώπου. Οι άνθρώπινοι νόμοι επιβεβαιώνουν τό δίκαιο, έναν άνώτερο νόμο πού γέννα ή άγάπη. Κανένας κώδικας δέν έπεισε ποτέ έναν πατέρα ν* άγαπήσει τά παιδιά του ή ένα σύζυγο νά δείξει στοργή στή γυναίκα του. Οί κανόνες τής δικαιοσύνης τόν ύποχρεώνουν νά προσφέρει στήν οίκσγένειά του τό ψωμί πού είναι άπαραίτητο γιά τή συντήρηση του σώματος, δέν τόν ύποχρεώνουν νά προσφέρει τό ψωμί τής άγάπης. "Ενας καλός πατέρας ύπακούει σ’ αύτό πού δέν είναι δυνατόν νά του έπι- βληθεί έξωτερικά. Ό καλός Σαμαρείτης άντιπροσωπεύει τή συνείδηση τής άνθρωπότητας γιατί ύπακούει σ' δ,τι δέν είναι δυνατόν νά τοΰ έπιβληθεί. Κανένας νόμος στόν κόσμο δέν

82


μπορεϊ νά δημιουργήσει αύτή τήν ειλικρινή συμπάθεια, αύτή τήν ούσιαστική άγάπη, αύτόν τόν ολοκληρωμένο άλτρουϊσμό.

Σήμερα στή χώρα μας δίνεται μιά μεγάλη μάχη. Μάχη γιά νά κατατροπωθεί τό τέρας πού όνομάζεται διαχωρισμός καί ό δίδυμος άδελφός του πού όνομάζεται διάκριση. Πρόκειται γιά ένα τέρας πού μιά σχεδόν εκατονταετία κυριάρχησε στή χώρα αύτή και άφαίρεσε άπό εκατομμύρια μαύρους τήν αίσθηση τής άξιοπρέπειάς τους και τούς ύπέκλεψε τό φυσικό τους δικαίωμα τής ελευθερίας.

Δέν πρέπει νά ύποκύψουμε στό πειρασμό και νά πιστέψουμε πώς οι νόμοι καί τά δικαστικά διατάγματα δέν παίζουν παρά ένα μικρό ρόλο στή λύση αύτού του προβλήματος. Οί νόμοι δέν έχουν τή δύναμη νά διαμορφώσουν τήν ήθική άλλά μπορούν νά ρυθμίσουν τή συμπεριφορά τών άνθρώπων. Τά δικαστικά διατάγματα δέν μπορούν νά μεταβάλλουν τις καρδιές άλλά μπορούν νά έπιβάλλουν φραγμούς στούς αναίσθητους. Ό νόμος δέν μπορεϊ νά έμπνεύσει άγάπη σ* έναν έργο- δότη γιά τόν ύπάλληλό του άλλά μπορεϊ νά έμποδίσει τόν εργοδότη νά έπιβάλλει στόν ύφιστάμενό του μιά ένέργεια πού» τόν δυσαρεστεϊ. Οί σύνήθειες τών άνθρώπων, άν όχι και οί καρδιές τους μεταβάλλονταν καϊ μεταβάλλονται καθημερινά χάρη στις νομοθετικές πράξεις, τις δικαστικές άποφάσεις, τάί ποικίλα μέτρα. Νά μήν έπιτρέπουμε τόν έαυτό μας νά παρα- πλαναται άπό κείνους πού ύποστηρίζουν πως ή δύναμη του νόμου άδυνατεί νά τερματίσει τό διαχωρισμό.

Άφοϋ άναγνωρίσαμε αύτό, όφείλουμε νά παραδεχτούμε πώς ή τελική λύση του φυλετικού προβλήματος έναπόκειται στήν καλή θέληση τών άνθρώπων νά ύπακούσουν σ’ έναν νόμο πού δέν τούς έχει έπιβληθεϊ έξωτερικά. Οι άποφάσεις τών δικαστηρίων και τά όργανα τής έφαρμογής τού νόμου έχουν βέβαια μιάν άνεκτίμητη άξια γιά τήν πραγματοποίηση τής συγχώνευσης άλλά ή συγχώνευση δέν είναι παρά ένα βήμα, άναγκαϊο βέβαια άλλά μερικό, γιά τόν τελικό σκοπό πού μας ένδιαφέρει και πού είναι ένα πρότυπο ζωής άληθινά ύ

333


περπροσωπικής καί. ύπερομαδικής. Ή συγχώνευση θά καταστρέψει τά νομικά φράγματα και θά ενώσει φυσικά τούς άνθρώπους άλλά κάτι άκόμη πρέπει ν* άγγίξει τις ψυχές και τις καρδιές γιά νά ένωθοϋν και πνευματικά οί άνθρωποι, άφου αύτό είναι φυσικό καί σωστό. Μιά δυναμική έφαρμογή τών πολιτικών δικαιωμάτων θά τερματίσει τή διάκριση στις δημόσιες ύπηρεσίες, πού έμποδίζει τήν πραγματική συγχώνευση τών άνθρώπων άλλά δέν μπορεϊ νά έξαλείψει τούς φόβους, τις προκαταλήψεις, τήν περηφάνεια καί τόν παραλογισμό πού δέν επιτρέπουν τήν άνάπτυξη μιας όλοκληρωμένης κοινωνίας. Οί σκοτεινές καϊ δαιμονισμένες αύτές διαθέσεις δέν θά Εξαφανιστούν παρά μέ τήν κατάχτηση τών άνθρώπων απ’ τόν αθέατο έσωτερικό νόμο πού τούς ύποτάσσει στήν πεποίθηση τής άδελφοσύνης τών άνθρώπων καί τούς πείθει πώς ή άγάπη είναι γιά τήν άνθρωπότητα τό πιο ισχυρό δπλο τής προσωπικής καί κοινωνικής μεταμόρφωσης. Ή συνταύτιση θά πραγματοποιηθεί μέ γνήσιους «πλησίον» πού θά έχουν θεληματικά ύποταχτεϊ σέ άνεπίβλητες ύποχρεώσεις.

Περισσότερο άπό όποιαδήποτε άλλη φορά στό παρελθόν, φίλοι μου, οί άνθρωποι δλων τών φυλών καί τών εθνών έπι- θυμουν σήμερα τήν καλή γειτνίαση. Ή στράτευση σέ μιά διεθνική πολιτική πού σκοπό της θά έχει τή καλή συμβίωση τών λαών δέν είναι μιά εφήμερη συγκίνηση· είναι ή μάχη γιά ένα τρόπο ζωής, πού θά μεταβάλει τή σημερινή περιπέτεια του ανθρώπου σ* έναν ύμνο δημιουργικής δραστηριότητας. Αρκετά πληρώσαμε τήν πολυτέλεια τής τοποθέτησής μας έξω άπό τά προβλήματα του κόσμου. Μιά άνάλογη παραφροσύνη ονομαζόταν παλιότερα ηθική άδυναμία* μέ τά σημερινά δεδομένα οδηγεί στήν παγκόσμια αύτοκτονία. Δέν θά μπορέσουμε γιά πολύ διάστημα νά έπιζήσουμε πνευματικά χωρισμένοι μέσα σ’ έναν κόσμο πού έχει γεωγραφικά ένωθεϊ. Σέ τελευταία άνάλυση δέν μπορώ ν* άγνοήσω τόν τραυματισμένο τής 'Ιεριχοΰς γιατί είναι ένα κομμάτι του ίδιου μου του έαυτοϋ

34


δπως κι* έγώ είμαι ένα κομμάτι του έαυτοϋ του. Ό πόνος του μέ μειώνει ένώ ή σωτηρία του μέ μεγαλύνει.

Στήν άναζήτηση μιας πρότυπης άγάπης γιά τόν πλησίον πού νά μεταβάλλεται σέ πραγματικότητα έχουμε γιά οδηγό, αν έξαιρέσουμε τό έμπνευσμένο παράδειγμα του καλοϋ Σαμαρείτη, τή μεγαλόψυχη ζωή του Χρίστου μας. Ό άλτρουϊ- σμός του ύπήρξε παγκόσμιος γιατί δέν διαχώριζε τούς άνθρώπους άλλά τούς έβλεπε δλους σάν άδελφούς. Ό άλτρουϊσμός του ύπήρξε έπικίνδυνος γιατί διέσχισε θεληματικά επικίνδυνους δρόμους γιά ένα λόγο πού τόν πίστευε σωστό. Ό άλ- τρουϊσμός του ύπήρξε ύπερβολικός γιατί προτίμησε νά πεθά- νει στό Σταυρό καί ή ιστορία δέν έχει νά μας προσφέρει πιό λαμπρό παράδειγμα άνεπίβλητης ύποταγής.

:Η &υναχιΐΛ* ojuoîot Cn5 '7ο>η5 6jj6tft£^5jftfcii

SlotpiOuJS <χη; "&>γγ KvcaJlATL0u)6tAl€.ru&zpoc v) χίτο α,νΑρώηΐ'νου ovtipov

Χχ\<> εΚ^^ν>βν\ς.

Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΑΓΑΠΗ

Ό ίέ ’Ιησονς ελεγε* πάτερ, αφ&ζ αντοις* αΰ ^άρ όϊδαοι τ ί ποιονσι.

(Κατά Λουκαν, Κεφ. 23, 34).

I

Τό μεγαλείο τής ψυχής του Χρίστου σπάνια έκφράζεται στήν Καινή Διαθήκη μέ μεγαλύτερη καθαρότητα καί έπιση- μότητα fat δση μέσα στά λόγια πού μας έρχονται άπ' τό σταυρό. «Πατέρα, συχώρεσέ τους γιατί δέν ξέρουν τί κάνουν». Είναι ή υψιστη έκφραση τής αγάπης.

Αδυνατούμε νά καταλάβουμε έντελώς τή βαθιά σημασία τής προσευχής του Χριστού αν δέν έχουμε προσέξει πώς τό κείμενο άρχίζει μέ τή λέξη «δταν». Στό προηγούμενο έδάφιο διαβάζουμε: «'Όταν έφτασαν στόν τόπο — τόν άποκαλούμενο λόφο τού κρανίου — τόν σταύρωσαν μέ τέτοιο τρόπο πού οί κακούργοι νά είναι ό ένας δεξιά κι ό άλλος αριστερά του». Τότε ό Χριστός λέγει: «Πατέρα, συχώρεσέ τους». 'Όταν βυθιζόταν στήν άβυσσο μιας άπερίγραπτης άγωνίας. Ό ταν ό έ- ξευτελισμός του άνθρώπου έφτανε στό έσχατο δριο. 'Όταν πέ- θαινε μ* έναν άτιμωτικό θάνατο. 'Όταν τά διεστραμμένα χέρια της δημιουργίας είχαν τολμήσει νά σταυρώσουν τόν μοναδικό γιο του Δημιουργού. Τότε ό Χριστός λέγει: «Πατέρα, συχώρεσέ τους», θά μπορούσε νά είχε πεί κάτι διαφορετικό, θά μπορούσε νά είχε πεϊ: «Πατέρα, έκδικήσου τους» ή «Πατέρα, ρίξε τόν παντοδύναμο κεραυνό τού δίκαιου θυμού σου και κα- τάστρεψέ τους» ή άκόμη «Πατέρα, έλευθέρωσε τόν χείμαρρο της δικαιοσύνης καί έπίτρεψε νά τούς κατακαλύψει ή τρομερή χιονοστιβάδα τής πληρωμής». Τίποτε δμως άπ’ δλα αύτά δέν ύπήρξε ή έπίκλησή του. ’Ά ν καί ύποταγμένος σέ μιά τρο-

37


μερήν άγωνία, δοκιμάζοντας £να φοβερό πόνο, περκρρονημέ- νος και έγκαταλειμένος, φωνάζει: «Πατέρα, συχώρεσέ τους».

’Ά ς ξαναπιάσουμε τά δυό θεμελιώδη μαθήματα πού μάς προσφέρει τό κείμενο αυτό.

Σ έ πρώτο επίπεδο άποτελεί μιά θαυμαστή έκφραση τής ικανότητας του Χρίστου νά συγκεράζει τό λόγο μέ την πράξη. Μιά άη τις μεγάλες τραγωδίες τής ζωής είναι πώς σπάνια οί άνθρωποι ρίχνουν μιά γέφυρα άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη, άνάμεσα στήν κίνηση και τήν ομιλία. Πολλοί άνάμεσα σέ μάς βασανίζονται άπό μιάν έπίμονη σχιζοφρένεια. Άπό τή μιά πλευρά διδάσκουμε μέ ύπερηφάνεια κάποιες ύψι- στες και εύγενείς άρχές καί άπό τήν άλλη εφαρμόζουμε ά- ξιοθρήνητα τήν άκριβή άντίθεση τών άρχών αυτών. Τις ζωές μας τις χαραχτηρίζει πολύ συχνά τό σφρίγος τής πίστης και ή άναιμία τής δράσης! Μιλούμε μέ παρρησία γιά τήν προσήλωσή μας στίς άρχές του χριστιανισμού άλλά ή ζωή μας είναι γεμάτη είδωλολατρικές συνήθειες. Διακηρύττουμε τήν πίστη μας στή δημοκρατία άλλά στήν πράξη έφαρμόζουμε μέ άξιο- λύπητο τρόπο τό άκριβώς άντίθετο του δημοκρατικού ιδεώδους. Μιλούμε μέ πάθος γιά τήν ειρήνη και προετοιμάζουμε άδιά- κοπα τόν πόλεμο. Υπερασπιζόμαστε τήν ύψηλή ύπόθεση τής δικαιοσύνης και άκολουθοϋμε άποφασιστικά τή φτηνή οδό τής αδικίας. Αύτή ή περίεργη διχοτόμηση, αύτό τό Θλιβερό χαντάκι άνάμεσα σέ κείνο πού πρέπει νά είναι κανείς και σέ κείνο πού είναι, εμφανίζει τήν τραγική πλευρά του γήινου προσκυνήματος του άνθρώπου.

Μέσα όμως στή ζωή τού Χριστού διαπιστώνουμε πώς τό γεφύρι ρίχτηκε. Ποτέ άλλοτε στήν ίστσρία δέν ύπήρξε ύψη- λότερο παράδειγμα ένότητας άνάμεσα στό λόγο καί τήν πράξη. 'Όσο κρατούσε ή βασιλεία του στά ήλιόλουστα χωριά τής Γαλιλαίος, ό Χριστός μιλούσε μέ πάθος γιά τή συγγνώμη. Ή παράξενη αύτή θεωρία ξύπνησε τό φιλοπερίεργο πνεύμα τού Πέτρου: «Κύριε, ποσάκις άμαρτήσει εις έμέ ό αδελφός μου και άφήσω αύτώ; 2ως έπτάκις;». (Κατά Ματθαίον Κεφ. 18r

38


21). Ό Πέτρος ήθελε νά είναι πιστός στό νόμο και τή στατιστική. Άλλά ό Χριστός άπάντησε βεβαιώνοντας πώς ή συγγνώμη δέν γνωρίζει δρια. «Δέν θά σου πω ώς επτά φορές άλλά ώς εβδομήντα φορές τό επτά φορές». Μ’ άλλα λόγια ή συγγνώμη δέν είναι θέμα ποσότητας άλλά ποιότητας. Δέν μπο- ρεϊ νά συγχωρήσει ένας άνθρωπος άν ή συγγνώμη δέν προσ- φέρεται άπ’ τό βάθος τής ύπαρξής του. Ή συγγνώμη δέν είναι μιά συμπτωματική πράξη. Είναι μιά άδιάκοπη διάθεση.

Ό Χριστός δίδασκε έπίσης τούς όπαδσύς του ν’ άγαποΰν τούς έχθρούς τους καί νά προσεύχονται γιά κείνους πού τούς περιφρονοϋσαν. Ή διδασκαλία αύτή έφτανε στά αύτιά πολλών σάν μιά περίεργη μουσική πού έρχόταν άπό μιάν άγνωστη χώρα. Τούς είχαν μάθει νά μισούν τούς έχθρούς τους καί ν* άγαποϋν τούς φίλους τους. Οι ζωές τους είχαν σχηματιστεί, όσον άφορά τή μετάνοια σύμφωνα μέ τή μακριά τιμημένη παράδοση του νόμου τών άντιποίνων. Ό Χριστός τούς διδάσκει τώρα πώς μονάχα μέ μιά δημιουργική άγάπη γιά τούς έχθρούς τους μπορούν νά είναι παιδιά του ούρανίου τους Πατέρα καί ακόμη πώς ή άγάπη και ή συγγνώμη είναι άπαραίτητες προϋποθέσεις γιά τήν πνευματική ώριμότητα.

Ή στιγμή της δοκιμασίας φτάνει. Ό Χριστός, ό άγνός γιος του Θεού, άπλωμένος πάνω σ’ έναν όρθιο σταυρό, πέρνα μιά φοβερή άγωνία. Ποιά θέση μπορεϊ νά ύπάρχει άκόμη έ- δώ γιά τήν άγάπη καϊ τή συγγνώμη; Πώς θ’’ άντισταθεϊ ό Χριστός; Τί θά πεί; Ή άπάντηση στά έρωτήματα αύτά έκδηλώ- νεται μέ μιά μεγαλειώδη λαμπρότητα. Ό Χριστός άνασηκώνει τό στεφανωμένο μ’ άγκάθια κεφάλι του κι αποκρίνεται μ’ αύτά τά λόγια στις έγκόσμιες διαστάσεις: «Πατέρα, συχώρεσέ τους γιατί δέν ξέρουν τί κάνουν». Είναι ή ώραιότερη ώρα του Χρίστου. Είναι ή ούράνια άπάντησή του στή γήινη συνάντησή του μέ τή μοίρα.

Διακρίνουμε τό μεγαλείο τής προσευχής αύτής όταν τή συγκρίνουμε μέ τή φύση. Μέσα στό τετελεσμένο τής κατασκευής της, άπρόσωπη, ή φύση δέν συγχωρεϊ. Μπροστά στίς

39


Ικετευτικές παρακλήσεις του άνθρώπου του άρπαγμένου άπό μιά μανιασμένη θύελλα ή στήν κραυγή του έργάτη πού πέφτει άπό τή σκαλωσιά, ή φύση δέν έκφράζει παρά μιά παγερή, άτάραχη καϊ χωρίς πάθος άδιαφορία. Όφείλει νά παρα- μείνει πιστή στους σταθερούς καί άμετάβλητους νόμους της. 'Όταν οί νόμοι αύτοί παραβιάζονται, δέν έχει άλλη δυνατότητα νά έκφραστεϊ παρά ν’ άκολουθήσει άμείλικτα τό δρόμο τής ομοιομορφίας. Ή φύση δέν συγχωρεϊ, δέν μπορεϊ νά συγ- χωρεί.

Συγκρίνετε, λοιπόν, τήν προσευχή του Χρίστου μέ τήν άπροθυμία του άνθρώπου νά συγχωρεϊ. Ζοϋμε σύμφωνα μέ μιά φιλοσοφία πού θέλει τή ζωή νά κυριαρχείται άπό τήν έκ- δίκηση ή άπό τή σωτηρία των προσχημάτων. Στή Γάζα, τυφλός ό Σαμψών προσεύχεται μέ πάθος γιά τούς εχθρούς του... άλλά γιά τήν καταστροφή τους. Ή δυναμική ομορφιά τής άν- θρώπινης ζωής έξευτελίζεται διαρκώς απ’ τήν άκατάπαυστη έπιστροφή του άνθρώπινου όνείρου τής εκδίκησης. ’Ή συγκρίνετε άκόμη τήν προσευχή του Χρίστου μέ μιά κοινωνία τό ϊδιο άπρόθυμη νά συγχωρεϊ. Ή κοινωνία οφείλει νά *εχει τούς κανόνες καί τά πρότυπά της. Όφείλει νά έχει τούς νομικούς της έλέγχους καί τούς δικαστικούς της χαλινούς. Αύτοί πού άψηφοϋν τούς κανόνες της καί αύτοί πού παραβαίνουν τούς νόμους της έγκαταλείπονται συχνά στή σκοτεινή άβυσσο τής άποδοκιμασίας κ' έχει χαθεί γι* αύτούς ή ελπίδα μιας διαφορετικής τύχης. Ρωτήστε μιά νέα γυναίκα πού σέ μιά στιγμή ξέχειλη άπό πάθος εγίνε μητέρα ένός παράνομου παιδιού, θά σας πεϊ πώς ή κοινωνία δέν συγχωρεϊ. Φτάσετε άκόμη ώς τίς φυλακές δπου κρατούνται σι καταδικασμένοι σέ θάνατο καί μιλήστε μέ τά τραγικά αύτά θύματα τής έγκλημα- τικότητας. Ένώ έτοιμάζονται νά προχωρήσουν τάχα άδιάφσρα πρός τήν ήλεκτρική καρέκλα, τό βουβό τους παράπονο είναι πώς ή κοινωνία δέν συγχωρεϊ. Ή ποινή του θανάτου είναι ή τελική απόδειξη, πού μ’ αύτήν ή κοινωνία διακηρύττει πώς δέν συγχωρεϊ.


Αύτή εϊναι ή ιστορία τής άνθρωπότητας δπως τήν γνωρίζουμε. Παρατηρώντας κανείς τούς ώκεανούς τής ιστορίας, θά δει νά έρχονται καταπάνω του άσταμάτητα τά κύματα τής Εκδίκησης. Ό άνθρωπος δέν ύψώθηκε ποτέ πιό πάνω άπό τά κελεύσματα του νόμου τών άντιπσίνων: «Ψυχήν άντί ψυχής, όφθαλμόν άντί όφθαλμοϋ, όδόντα άντί όδόντος, χεϊρα άντί χειρός, πόδα άντί ποδός». ( ’Έξοδος Κεφ. 21, 23). *Αν καί ό νόμος τής εκδίκησης δέν λύνει κανένα κοινωνικό πρόβλημα, οι άνθρωποι Εξακολουθούν νά ύπακούσυν στά καταστρεπτικά του προστάγματα. Ή ιστορία είναι γεμάτη άπό τά χαλάσματα Εθνών και άτόμων πού άκολούθησαν τόν άπατηλό αύτό δρόμο.

Α π ' τό ύψος του σταυρού ό Χριστός διακήρυξε Επίσημα έναν ψηλότερο νόμο. Γνώριζε πώς ή παλιά φιλοσοφία του «όφθαλμόν άντί όφθαλμοϋ» θ’ άφηνε δλο τόν κόσμο τυφλόν. Δέν προσπάθησε νά νικήσει τό κακό μέ τό κακό. Νίκησε τό κακό μέ τό καλό. Σταυρωμένος άχτ τό μίσος άπάντησε μέ τήν άγάπη.

Τί ύπέροχο μάθημα I Οί γενιές μπορούν νά γεννιούνται καί νά Εξαφανίζονται, οί άνθρωποι νά Εξακολουθούν νά λατρεύουν τό θεό τής Εκδίκησης και νά ύποκλίνονται στό βωμό τών άντιποίνων. Άλλά παντού καί πάντοτε μιά νοσταλγική ανάμνηση θά μάς έρχεται άπ’ αύτό τό εύγενικό μάθημα πού δόθηκε πάνω στό Γολγοθά: μονάχα ή καλωσύνη μπορεϊ νά ξεριζώσει τό κακό, μονάχα ή άγάπη μπορεϊ νά νικήσει τό μίσος.

I I

Ή προσευχή τού Χριστού στό σταυρό μάς προσφέρει ένα δεύτερο μάθημα. Άποτελεϊ μιάν απόδειξη τής βεβαιότητας πού κατείχε τόν Χριστό γιά τήν πνευματική καί ψυχική τύφλωση τού άνθρώπου. «Δέν ξέρουν τί κάνουν». Άσκήμια τους ήταν ή τύφλωση. Άνάγκη τους ήταν τό φώς. 'Οφείλουμε ν* άνα- γνωρίσουμε πώς ό Χριστός δέν σταυρώθηκε μονάχα άπ’ τήν κακία άλλά κι άπό τήν τύφλωση. Οί άνθρωποι πού φώναζαν

41


«Σταυρώστε τον» ήταν περισσότερο τυφλοί παρά κακοί. Ό χλευασπκός όχλος πού πλημμύριζε τό δρόμο του Γολγοθά άποτελουνταν άπό άνθρώπους περισσότερο τυφλούς παρά κακούς. Δέν γνώριζαν τί έκαναν. Τί τραγωδία!

Ή ιστορία είναι γεμάτη άπό μαρτυρίες αύτης τής θλιβερής τραγωδίας. Πριν άπό πολλούς αιώνες ένας σοφός πού ά- κουγε στό όνομα Σωκράτης καταδικάστηκε άπό συνανθρώπους του σέ θάνατο. Τού έδωσαν νά πιει τό κώνειο. Οι άνθρωποι πού τόν καταδίκασαν δέν ήταν άνθρωποι κακοί, ουτε στις φλέβες τους έτρεχε διαβολικό αίμα. Αντίθετα ήταν πολίτες τής Ελλάδας ειλικρινείς και άξιοσέβαστσι. Πίστευαν εί- λικρινά πώς ό Σωκράτης ήταν άθεος γιατί ή άντίληψή του γιά τό θεό είχε ένα φιλοσοφικό βάθος πού έλειπε άπό τις πατροπαράδοτες άντιλήψεις. Ή τύφλωση καταδίκασε τόν Σωκράτη σέ θάνατο-, όχι ή κακία. Ό Σαούλ δέν μισούσε τούς χριστιανούς δταν τούς καταδίωκε. ‘’Ήταν ένας ειλικρινής και συνειδητός εύσεβής μέσα στά δρια πού τού καθόριζε ή ισρα- ηλινή του πίστη. Πίστευε πώς βρισκόταν στό σωστό δρόμο. Καταδίωκε τούς χριστιανούς όχι γιατί δέν είχε εύθύτητα άλλά γιατί τού έλειπε τό φώς. Οι χριστιανοί πού δημιούργησαν τις ιερές έξετάσεις και τις προσβλητικές καταδιώξεις δέν ήταν άνθρωποι κακοί άλλά άνθρωποι πού είχαν λάβει λαθεμένη άγωγή. Οί ιερείς πού πίστευαν δτι έχουν θεία άποστολή V άντιστέκσνται στήν πρόοδο τής έπιστήμης, είτε μέ τή μορφή τής επανάστασης τού Κοπέρνικου έμφανιζόταν αύτή είτε μέ τή μορφή τής θεωρίας τού Δαρβίνου, δέν πολεμούσαν τό κακό, άλλά οί γνώσεις τών ϊδιων ήταν λαθεμένες. ’Έτσι τά λόγια τού Χριστού πάνω στό σταυρό δίνουν μέ πληρότητα μιά άπ τις πιό μεγάλες τραγωδίες τής ιστορίας: «Δέν ξέρουν τί κάνουν».

Ή τραγική αύτή τύφλωση παρουσιάζεται στις μέρες μας μ’ άκόμη περισσότερους καί πιό ειδεχθείς τρόπους. Υπάρχουν άνθίρωοηοι πού πιστεύουν άκόμη δτι ό πόλεμος είναι ή άπάντηση στά προβλήματα του κόσμου. Δέν είναι κακοί. Άν-

42


τίθετα είναι πολίτες καλοί και σεβαστοί, πού οί ιδέες τους: εμφανίζονται κάτω άπ’ τή σημαία του πατριωτισμού. Μιλούν γιά ισορροπία του τρόμου. Πιστεύουν είλικρινά δτι ή άμιλλα στούς Εξοπλισμούς θά έχει συνέπειες περισσότερο ωφέλιμες παρά καταστρεπτικές. Απαιτούν έτσι μέ πάθος βόμβες μεγαλύτερες, πυρηνικές άποταμιεύσεις σημαντικότερες, ταχύτερα διαβλητικά μηχανήματα. Ή φρόνηση πού δίνει ή πείρα θά μπορούσε νά μας διδάξει πώς ό πόλεμος είναι ξεπερασμένος. Μπορεϊ νά ύπήρξε έποχή πού ό πόλεμος, σάν άρνητικό έστω άγαθό, νά εμπόδιζε τήν έξάπλωση μιας καταστρεπτικής δύναμης, άλλά ή καταστρεπτική δύναμη τών σύγχρονων δπλων είναι τόσο μεγάλη ώστε άποκλείει τή δυνατότητα πού ό πόλεμος θά μπορούσε νά προσφέρει σάν άρνητικά άγαθό. "Αν πιστεύουμε δτι ή ζωή άξίζει νά μή σβήσει καϊ δτι ό άνθρωπος έχει τό δικαίωμα νά έπιζήσει τελικά, οφείλουμε ν* άπο- μακρύνουμε τή λύση του πολέμου σάν ένδεχόμενο. "Ενας πόλεμος, έστω καί περιορισμένος, δέν θ* άφηνε πίσω του παρά μιά καταστροφική κληρονομιά άνθρώπινου πόνου, πολιτικής ακαταστασίας, πνευματικής άπογοήτευσης. "Ενας παγκόσμιος πόλεμος — ό θεός νά μας φυλάγει — δέν θ’ άφηνε πίσω του παρά φωτιά νά τήν σκεπάζει ή στάχτη — σιωπηλή μαρτυρία ένός άνθρώπινου είδους πού ή παραφροσύνη του τό οδήγησε σ’ έναν πρώιμο θάνατο. Ύπάρχουν άκόμη άνθρωποι πού πιστεύουν είλικρινά δτι ό άφοπλισμός είναι μιά συμφορά καί οί διαπραγματεύσεις άνάμεσα στά έθνη μιά βλαβερή απώλεια χρόνου. Τόν κόσμο μας τόν άπειλεϊ ή άπαίσια προοπτική τής πυρηνικής καταστροφής, γιατί είναι πάρα πολλοί άκόμη έκεϊνοι πού δέν ξέρουν τί κάνουν.

Σημειώστε άκόμη δτι ή άλήθεια τού κειμένου αύτοϋ δέν συνανταταχ μονάχα στις περιπτώσεις πού προαναφέραμε άλλά προπαντός στις φυλετικές σχέσεις. Ή δουλεία στήν ’Αμερική όιαιωνίστηκε καί χάρη στήν άνθρώπινη κακία βέβαια καί χάρη στήν άνθρώπινη τύφλωση. Στήν πραγματικότητα ή βασική αιτία του δουλοκατακτητικοϋ καθεστώτος, μπορεϊ μέ

43


μιά εύρύτατη προοπτική γ* άποδοθεί στον οικονομικό παράγοντα. Καταλάβαιναν οί άνθρωποι δτι ένα καθεστώς τόσο επικερδές οικονομικά δφειλε νά δικαιολογείται και ηθικά. Δημιούργησαν καί διατύπωσαν θεωρίες γιά τή φυλετική ύπερο^ή των λευκών. Τά λογικοφανή καί καθόλου λογικά έπιχειρή- ματά τους κάλυπταν ολοφάνερα ψέματα μέ τόν δήθεν ά- <διάβλητο μανδύα τής ορθότητας. Αύτή ή δραματική προσπάθεια νά δοθεί μιά ηθική Επικύρωση σ ένα επικερδές οικονομικό σύστημα δημιούργησε τή θεωρία τής λευκής ύπεροχής. Ή θρησκεία καί ή Βίβλος κλήθηκαν γιά νά δώσουν ένα χαρακτήρα άδιάβλητο στό καθεστώς πού δημιουργήθηκε. Ε π ικαλέστηκαν τήν έπιστήμη γιά ν’ άποδείξουν τή βιολογική κατωτερότητα τών μαύρων. Ή ϊδια ή φιλοσοφική λογική παραμορφώθηκε γιά νά δώσει μιά πνευματική άξιοπιστία στό σύστημα τής δουλείας. Κάποιος έθεσε τό Επιχείρημα τής κατωτερότητας τών Νέγρων σέ μιά ώραία όμολογουμένως παραλλαγή του άριστοτελικου συλλογισμού:

Ό άνθρωπος πλασμένος και* εικόνα τον Θεόν*κι9 δμως, πασίγνωστο, ό Θεός νέγρος δεν είναι.”Ισον: Ό νέγρος ανϋ'ρωπος δεν είναι.

Συνδέσανε, λοιπόν, κάποιοι μ’ άρκετή επί δεξιότητα τά στοιχεία πού τούς πρόσφερνε ή θρησκεία, ή έπιστήμη καί ή φιλοσοφία, γιά νά στηρίξουν τή θεωρία τής λευκής ύπεροχής. Σέ λίγο ή ίδέα αύτή βρισκόταν τυπωμένη σ’ δλα τά έγ- χειρίδια κι άκόμα τήν δίδασκαν καί τήν διέδιδαν άπ' τό ύψος δλων τών εδρών. *Έγινε ή ιδέα αύτή άναπόσπαστο μέρος τής παιδείας. Και οί άνθρωποι δέχτηκαν τήν ίδέα αύτή, δχι σάν τήν έκλογίκευση ένός ψέματος, άλλά σάν τήν έκφραση μιας έσχατης άλήθειας. νΕφτασαν νά πιστεύουν, καί μάλιστα χωρίς κανένα ένδοιασμό, δτι ή μαύρη φυλή είναι κατώτερη απ’ τή φύση της καί δτι τή δουλεία τήν είχε θελήσει ό θεός. Τό 1857 τό σύστημα τής δουλείας κέρδισε τό μεγαλύτε


ρο νομικό του στήριγμα. Και τούτο χάρη στις διασκέψεις του1 Ανώτατου Δικαστηρίου τών Ενωμένων Πολιτειών, στή δίκη Dred Scott. Τό δικαστήριο αποφάσισε τήν άφαίρεση κάθε δικαιώματος άπό τή μαύ,ρη φυλή και τήν άναγνώριση του ά- πόλυτου σεβασμού στή λευκή. Οι δικαστές πού έβγαλαν τήν άπόφαση αύτή δέν ήταν άνθρωποι διεστραμμένοι. Αντίθετα,, ήταν άνθρωποι άξιοσέβαστσι και πιστοί στό καθήκον τους. ’Αλλά ήταν καί τά θύματα τής ψυχικής και τής πνευματικής τύφλωσης. Δέν γνώριζαν τί έκαναν. Ή συνέχιση του δουλο- κατακτητικοϋ καθεστώτος όφείλεται σέ άνθρώπους ειλικρινείς άλλά πνευματικά άμαθεϊς.

Τή δραματική αύτή τύφλωση τήν συναντούμε έπίσης στο φυλετικό διαχωρισμό, πού είναι ό πλησιέστερος συγγενής τής δουλείας. Τήν ειλικρίνεια στήν πίστη και τή σοβαρότητα στήν αιτιολογία θά τήν συναντήσει κανείς σ’ άρκετούς από τούς πιό θερμούς ύποστηρικτές τού διαχωρισμού. ’Ά ν και πολλοί άπ* τούς άρκετούς αύτούς άνθρώπους είναι ύπέρ του φυλετικού διαχωρισμού γιά λόγους καθαρά πολιτικής σκοπιμότητας και οικονομικών ώφελημάτων, ολόκληρη ώστόσο ή άν* τίσταση τους έμφανίζεται μέ τή μορφή τής περιφρούρησης τών θρησκευτικών πεποιθήσεων. Σκέφτονται δτι ό διαχωρισμός αύτός είναι ώφέλιμος γιά τούς έαυτούς τους, γιά τά παιδιά τους και γιά τό έθνος τους, καϊ έπομένως άποτελεί δύναμή τους νά τόν διατηρήσουν. Συχνάζουν στις εκκλησίες και ή θρησκευτική πίστη τών γονιών τους άποτελεϊ και δικό τους ίδεώδες. θέλοντας μάλιστα νά δικαιολογήσουν θρησκευτικά τήν πεποίθησή τους, λένε δτι ό θεός ύπήρξε ό πρώτος όπαδος τού διαχωρισμού. «Τά κόκκινα πουλιά και τά γαλάζια πουλιά δέν πετούν μαζί». Επιμένουν άκόμη δτι οι άπόψεις τους πάνω στό διαχωρισμό μπορούν νά ερμηνευτούν λογικά και νά θεμελιωθούν ήθικά. θέλοντας νά δικαιολογήσουν τήν πίστη τους στή λευκή φυλή στρέφονται σέ κάποιο ψευτοεπιστημο- νικό γραφτό καί ισχυρίζονται δτι ό έγκέφαλος τού μαύρου είναι μικρότερος άπό κείνον τού άσπρου. Δέν γνωρίζουν ή

45


άρνούνται νά γνωρίσουν δτι ή άποψη γιά τό άνώτερο ή τό κατώτερο μιας φυλής άναιρέθηκε μέ τή μεγαλύτερη σαφήνεια άπ’ τήν άνθρωπολογική επιστήμη. Μεγάλοι άνθρωπολό- γοι καθώς οί Ruth Benedict, Margaret Mead και Melville Herskovits συμφωνουν μέ τήν άποψη δτι, αν μπορεϊ νά ύπάρχουν στό βάθος κάθε φυλής άνώτερα ή κατώτερα άτομα, δέν ύπάρχουν βεβαιωμένα άνώτερες η κατώτερες φυλές. Άρ- νοϋνται άκόμη νά δεχτούν οί οπαδοί του φυλετικού διαχωρισμού τις άπσδείξεις πού προσκόμισε ή έπιστήμη γιά τήν ύπαρξη τεσσάρων ομάδων αϊματος και δτι τις τέσσερες αύτές ομάδες τις συναντά κανείς στό βάθος τής οποιοσδήποτε φυλής. Πιστεύουν τυφλά στήν αμετακίνητη άξία ένός δεινού πού άπσκαλεϊται διαχωρισμός και στήν άθάνατη άλήθεια ένός μύθου πού άποκαλεϊται λευκή ύπεροχή. Τί τραγωδία! Αύτή ή συνειδησιακή τύφλωση οδήγησε στό σταυρό έκατομμύρια μαύρους. Μέ τόν Χριστό στό σταυρό οφείλουμε νά κοιτάξουμε τούς δυνάστες μας μέ άγάπη και νά πούμε: «Πατέρα, συ- χώρεσέ τους γιατί δέν ξέρουν τί κάνουν».

I I I

Α π’ αύτά πού προσπάθησα νά πώ πρέπει νά βγαίνει τώρα τό συμπέρασμα δτι ή ειλικρίνεια και ή συνείδηση μόνες δέν άρκούν. Ή ιστορία άπέδειξε δτι οί εύγενεϊς αύτές άρετές μπορούν νά έκφυλιστουν σέ έπικίνδυνα έλαττώματα. Γίνονται πολύ έπικίνδυνες δσο τίποτε άλλο στόν κόσμο ή ειλικρίνεια χωρίς τή γνώση καί ή συνείδηση χωρίς τή δράση. Ό Σαίξπηρ έγραψε:

Γ ια τί καϊ τά γλυκύτερα τον κόσμον αντον στνφίζονν ατην πρακτική τους άοκηοη.Χειρότερη είναι ή μυρωδιά του οαπισμένον κρίνον άτι ότι τον άγριόχορτον.

4G


Πρώτη ηθική πρσστάτρια τής κοινότητας ή Εκκλησία οφείλει νά ικετεύσει τούς άνθρώπους νά γίνουν καλοί και νά ενεργούν μέ διάθεση εύνοική. Όφείλει νά έξάρει τις άρετές πού μάς δίνουν μιά παιδική καρδιά και μιά συνείδηση τρυφερή. Δέν πρέπει νά λησμονεί έπίσης ή Εκκλησία πώς έργο της είναι νά ύπενθυμίζει στούς άνθρώπους δτι ή έλλειπής καλλιέργεια, ή άκίνητη συνείδηση και καλωσύνη μπορούν ν* άπσβούν δυνάμεις θηριώδεις πού νά οδηγούν στή σταύρωση τού πλησίον μας. Πρέπει νά ύπενθυμίζει, δίχως νά κουραστεί ποτέ, τήν εύθύνη πού έχουν οί άνθρωποι νά καλλιεργούνται, θ ά ήταν ψέμα νά πούμε δτι ή Εκκλησία παραμέλησε συχνά αύτή τήν ήθική άπαίτηση τής καλλιέργειας; *Έφτασε νά μιλάει σάν νά ήταν ή άγνοια μιά άρετή και ή καλλιέργεια ένα έγκλημα. Μέ τόν σκοταδισμό της, τή στενότητα τού πνεύματός της και τήν άντίδρασή της στις καινούργιες άλήθειες έν- θάρρυνε συχνά τούς πιστούς της και δίχως νάχει συνείδηση αύτής της τής πράξης, ν’ άντιλαμβάνονται μέ διεστραμμένο τρόπο τήν καλλιέργεια.

Άλλά άν θέλουμε νά είμαστε πραγματικοί χριστιανοί, πρέπει ν’ άποφεύγουμε τήν πνευματική και τήν ήθική τύφλωση. 'Ολόκληρη ή Καινή Διαθήκη μας ύπενθυμίζει τήν άνάγκη τής γνώσης. Πρέπει ν* άγαπούμε τό θεό δχι μονάχα μ’ δλη μας τήν καρδιά καί μ* δλη μας τήν ψυχή άλλά και μ’ δλο μας τό πνεύμα — σύμφωνα μέ τή Γραφή. Αφού χαρακτήρισε τήν τύφλωση πολλών του άντιπάλων ό Απόστολος Παύλος διακήρυξε: «Μαρτυρώ γάρ αύτοϊς δτι ζήλον θεού έ- χουσιν, άλλ’ ού κατ έπίγνωσιν» (Πρός Ρωμαίους, Κεφ. 10, 2). Αδιάκοπα ή Βίβλος μάς ύπενθυμίζει τόν κίνδυνο τού ζήλου πού δέν στηρίζεται στή γνώση καί τής ειλικρίνειας δίχως τήν καλλιέργεια.

Ή άποστολή μας είναι ταυτοχρόνως διπλή: νά πολεμούμε τήν άμαρτία άλλά και τήν άγνοια. Ό σύγχρονος άνθρωπος έχει όδηγηθεϊ στό χάος. Ή αιτία τής σημερινής αύτής κατάστασής του όφείλεται άπό τή μιά πλευρά στήν κακία του κι

47


άπό τήν άλλη στή βλακεία του. ’Ά ν ό δυτικός πολιτισμός, καθώς είκοσιτέσσερις άλλοι πριν άπ’ αύτόν, συνεχίσει νά εκφυλίζεται ώσπου νά πέσει άνέλπιδα σέ μιάν άβυσσο δίχως πυθμένα, αίτια γι* αύτή του τήν πτώση δέν Θάναι μονάχα ή άναμφίσβήτητη ένοχή του άλλά και ή τρομακτική του τύφλωση. Και άν ή άμερικανική δημοκρατία προοδευτικά διαλυθεί, τούτο θά όφείλεται περισσότερο σέ μιά έλλειψη γνώσης παρά σέ μιά έλλειψη έρευνας γιά τό δίκαιο. "Αν ό σύγχρονος άνθρωπος συνεχίσει νά ερωτοτροπεί άποφασισπκά μέ τόν πόλεμο καϊ κάνει τήν γήινη κατοικία του μιά κόλαση πού οϋτε ό Ντάντε δέν θά μπορούσε νά φανταστεί, αύτό θά είναι τό* άπστέλεσμα μιας καθαρής κακίας καθώς έπίσης και μιας καθαρής ήλιθιότητας.

«Δέν ξέρουν τί κάνουν» λέγει ό Χριστός. Ή τύφλωση ήταν μόνιμή τους κατάσταση. Καί ό κόμπος του προβλήματος βρίσκεται έδω: θέλουμε νάμαστε τυφλοί. Αντίθετα μέ τή φυσική τύφλωση πού είναι συνήθως τό άπστέλεσμα δυνάμεων πού δέν Ελέγχονται άπό τά ϊδια τά άτομα πού τήν ύφίσταν- ται, ή πνευματική και ή ήθική τύφλωση είναι ένα δίλημμα πού επιβάλλει στόν εαυτό του ό ϊδιος ό άνθρωπος μέ τήν τραγικά κακή του χρήση τής ελευθερίας καϊ τής άνικανοτη- τάς του νά χρησιμοποιήσει πλήρως τό πνεύμα του. θά μάθουμε κάπσια μέρα δτι δέν μπορεϊ ποτέ ή καρδιά νά είναι σέ τάξη ολοκληρωτική δταν τό κεφάλι είναι όλοκληρωτικά σέ άταξία. Αύτό πού δέν θέλω νά πω είναι δτι τό κεφάλι μπορεί νά είναι σέ τάξη δταν ή καρδιά δέν είναι. Δέν είναι παρά μέ τή συνεργασία μυαλού και καρδιάς, καλλιέργειας δηλαδή, καί καλωσύνης, πού ό άνθρωπος μπορεϊ νά φτάσει τήν πληρότητα τής άληθινής του φύσης. Αύτό, βέβαια, δέν σημαίνει δτι πρέπει νά είσαι φιλόσοφος ή νά έχεις μιά Επίκτητη πανεπιστημιακή παιδεία γιά νά κάνεις μιά σωστή ζωή. Γνωρίζω πολλούς άνθρώπους πού ένώ ή μόρφωσή τους είναι περιορισμένη, είναι Εκπληκτικοί σέ καλλιέργεια και διορατικότητα. Καλούμε τούς άνθρώπους νά καλλιεργηθούν γιατί μόνο μέ τόν

48


τρόπο αύτό θά διευρυνθη τό πνεύμα τους καί ή ύγιής κρίση καί ό έρωτας τής άλήθειας θά τούς γίνουν έπιτακτική άνάγκη. Καλούμε τούς άνθρώπους νά καλλιεργηθούν γιατί μόνο έτσι θά ύψωθοϋν πάνω άπό τήν άδράνεια τού πνεύματος καί τήν παραλυσία της εύπιστίας. Γιά νά είναι τό πνεύμα σου εύ- ρύ, δεν χρειάζεται νά είσαι μεγάλος κληρικός ούτε πάλι χρειάζεται νά είσαι στοχαστής λεπτός γιά ν" άναλάβεις μιάν έπί- μονη άναζήτηση της άλήθειας.

Τό φως ήρθε στόν κόσμο. Μιά φωνή πού άκούγεται διασχίζοντας τά χρόνια προσκαλεί τούς άνθρώπους νά περπατήσουν μέσα στό φως. Ή γήινη ζωή γίνεται μιά τραγική εγκόσμια έλεγεία δταν ό άνθρωπος δέν συλλαμβάνει τή φωνή αύτή. «Υπάρχει ή κρίση, λέγει ό Ιωάννης, γιατί Ον καί τό φως ήρθε στόν κόσμο, οί άνθρωποι προτίμησαν τό σκοτάδι απ’ τά φως».

Ό Χριστός δέν βρισκόταν σέ πλάνη γιά τούς άνθρώπους πού τόν ανέβασαν στό σταυρό. Δέν γνώριζαν τί έκαναν. Ύ- πόφεραν άπό μιά τρομερή τύφλωση.

Κάθε φορά πού άντικρύζω τό σταυ,ρό, άναλογίζομαι τό μεγαλείο του θεού καί τή λυτρωτική γιά μας τούς άνθρώπους προσφορά τού Χρίστου. Άναλογίζομαι τήν ώραιότητα πού ά- ποκτα ή άγάπη μέσα στή θυσία καί τήν άέναη προσφορά τής άλήθειας οατόν κόσμο. Αύτά μέ κάνουν νά λέγω μαζί μέ τόν John Bowring:

«Διά στανροϋ Χρίστον δεδόξασμαι» πάνα) άπ9 τά λείψανα τον χρόνον· ό μέγας αλως τής Φείαζ Ιστορίας του την νψιστη άγλαΐζει κορυφή του.

θά ήταν θαυμάσιο άν κ έγώ παρατηρούσα τό σταυρό καί δέν ένιωθα παρά αύτή τή μεταρσιωτική έκσταση. Άλλά δέν φτάνω ττοτέ ν’ άποσύρω τά μάτια μου άπ’ τό σταυρό δίχως νά αίστανθΰ μέ τόν ένα ή μέ τόν άλλο τρόπο δτι συμβολίζει

494


έπίσης αύτός 2να παράδοξο κράμα μεγαλοσύνης και μικρότητας, ένα κράμα καλού καϊ κακού. "Οταν άντικρύζω τόν ύ- ψωμένο αύτό σταυρό, σκέφτομαι τήν άπέραντη καλωσύνη του θεοϋ, άλλά καί τήν εύτελή άδυναμία του άνθρώπου. Σκέφτομαι τήν άνάταση πού ύπάρχει στό θείο καί τή μικρότητα πού ύπάρχει στό άνθρώπινο. Σκέφτομαι τόν Χριστό στήν τελειότητά του, τόν άνθρωπο στήν άθλιότητά του.

Πρέπει νά δούμε στό Σταυρό τό λαμπρό σύμβολο τής ά- γάπης πού νικά τό μίσος καί του φωτός πού νικά τό σκοτάδι. ’Αλλά διακηρύττοντας αύτήν τή νικήτρια πραγματικότητα νά μήν ξεχνάμε ποτέ δτι ό Κύριος και Αρχηγός μας άνέβηκε στόν σταυρό άπ* τήν τύφλωση τών άνθρώπων. Αύτοί πού τόν σταύρωσαν δέν ήξεραν τί έκαναν.

V

’’Αν ο σύνχρον^^ α.ν&ραίΓίο.Γ, ι

( ΛlC<xbu>S £rx'\<SY\$

ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧΘΡΟΤΣ ΣΑΣ

«’Ηκονσαηε οτι έρρέ&η, αγαπήσεις τόν πλησίον σου και μισήσεις τόν έχΰρόν σου. 9Εγώ όέ λέγω νμϊν, αγαπάτε τους έχ- ΰρονς υμών, ευλογείτε τούς καταρωμέ· νονς υμάς, καλώς ποιείτε τοις μισοΰοιν υμάς και προαεύχεοϋ'ε ύπερ τών έπηρεα- ζόντων υμάς και διωκόντων υμάς, δπως γένησδ'ε viol του πατρός υμών του έν ουρανοίς».

(Κατά Ματθαίον, Κεφ. 5, 43-45).

Καμιά συμβουλή του Χρίστου δέν ύπήρξε πιθανώς πιό δύσκολη στό νά τήν άκολουθήσει κανείς άπ* τήν έντολή «ν' άγαπατε τούς έχθρούς σας*. "Αλλοι πίστευαν είλικρινά πώς είναι άδύνατη ή πρακτική της έφαρμογή. Είναι εύκολο, έλεγαν, ν’ άγαπατε κείνους πού σας άγαποϋν, ποιός δμως θά μπορούσε V άγαπά κείνους πού φανερά ή κρυφά τόν πολεμουν; ν Αλλοι πάλι, καθώς ό φιλόσοφος Νίτσε, Ισχυρίζονται πώς ή συμβουλή αύτή του Χρίστου, ν ' άγαπουμε τούς έχθρούς μας, φανερώνει πώς ή χριστιανική ήθική έγινε γιά τούς άδύνα- τους καί τούς δειλούς, δχι γιά τούς δυνατούς καί τούς τολμηρούς. Ό Χριστός, λένε, ήταν ένας Ιδεαλιστής χωρίς πρακτικό πνεύμα.

Βλέπουμε τήν έντολή του Χρίστου νά μας έπιβάλλεται μέ μιά καινούργια άμεσότητα, όποιαδήποτε κι* άν είναι ή έ- πιμσνή καί ή έμμονή τών παραπάνω έρωτήσεων καί άντιρρή- σεων. Μάς θύμισαν αύτές μετά τούς κλονισμούς πού έχουμβ ύποστεϊ, πώς ό σημερινός άνθρωπος προχωρεί πάνω σ' ένα δρόμο μίσους, άκολουθεί μιά πορεία πού μας όδηγεϊ στήν κόλαση Kai τήν καταστροφή. Ή έντολή τής άγάπης γιά τούς .έχθρούς μας δέν άποτελεϊ τήν εύσεβή προτροπή ένός όραμα-


τιστή τής Ούτοπίας. Εκφράζει μιάν Επιτακτική άνάγκη πού άφορά τήν Επιβίωση μας. Ή άγάπη γιά τούς έχθρούς μας είναι τά κλειδί πού θά μάς βοηθήσει νά λύσουμε τά προβλήματα του κόσμου μας. Ό Χριστός δέν είναι ένας Ιδεαλιστής χωρίς πρακτικό πνεύμα· είναι ένας άληθινά πρακτικός ρεαλιστής.

Είμαι βέβαιος πώς ό Χριστός άντιλαμβανόταν τή σύμφυτη μέ τήν έμπρακτη έφαρμογή της δυσκολία τού V άγαπουμε τούς έχθρούς μας. Δέν είχε ποτέ μου καμιά σχέση μέ κείνους πού λένε μεγάλα λόγια γιά τήν εύκολία τής ήθικής ζωής. Γνώριζε πώς κάθε αύθεντική έκφραση άγάπης γεννιέται άπο μιάν όριστική καί όλοκληρωτική έγκατάλειψη στούς κόλπους του θεου. "Οταν ό Χριστός έλεγε «Αγαπάτε τούς έχθρούς σας» δέν άγνοοϋσε καμιά άπ* τΙς άπαιτήσεις αύτής τής Εντολής. ’Έ δινε σέ κάθε λέξη τής πρότασής του τήν άληθινή της έννοια. Ή χριστιανική μας εύθύνη έγκειται στό ν’ ανακαλύ- ψουμε τή σημασία αύτής τής έντολής καί νά προσπαθήσουμε νά τή ζήσουμε μέ πάθος καί πληρότητα στήν καθημερινή μας ζωή.

I

"Ας είμαστε πρακτικοί κι* άς θέσουμε τό έρώτημα: Μέ ποιόν τρόπο ν? άγαπούμε τούς έχθρούς μας;

Στήν άρχή πρέπει ν’ άναπτύξουμε καί νά διατηρήσουμε τή δυνατότήτα τής συγγνώμης. Εκείνος πού είναι άνίκανος νά συγχωρεϊ είναι άνίκανος καί ν’ άγαπά. Είναι άδύνατο καϊ ν’ άρχίσει κανείς μονάχα ν* άγαπά τούς έχθρούς του χωρίς νάχει πρώτα άποδεχτεί τήν άνάγκη, τήν άκατάπαυστα άνανε- ούμενη, νά συγχωρεϊ έκείνους πού τόν κακομεταχειρίζονται καί τόν άδικουν. Πρέπει νά κατανοήσουμε άκόμη πώς ή συγγνώμη πρέπει νά προσφέρεται πάντα άπό τό θύμα μιάς πλάνης, μιάς σοβαρής άδικίας, μιάς άπάνθρωπης καταπίεσης. Ό ένοχος μπορεϊ νά ζητήσει συγγνώμη. Δικαιούται νά έπι-

52


στρέψει στό σπίτι του, μέ τήν καρδιά του νά τή δονεί ή επιθυμία τής συγγνώμης, καθώς ό άσωτος γιος πού περιπλα- νήθηκε σέ κάποιο κακοτράχαλο δρόμο. 'Αλλά μονάχα ό άνθρωπος πού κακόπαθε, ό πατέρας πού τάν ξανασυναντά γε- μάτον άγάπη στό σπίτι, μπορεϊ νά του προσφέρει τή συγγνώμη του καί νά τάν περιβάλλει μέ τή θερμότητά της.

Συγχωρώ δέ σημαίνει πώς ξεχνώ εκείνο πού έγινε ή πώς τοποθετώ μιά ψεύτικη έπιγραφή πάνω σέ μιά κατακριτέα πράξη. Συγχωρώ σημαίνει περισσότερο πώς ή πράξη αύτή έπαυσε V άποτελεϊ εμπόδιο στις σχέσεις. Ή συγγνώμη είναι ένας καταλύτης πού δημιουργεί το άπαραίτητο περιβάλλον γιά μιά καινούργια άρχή κι ένα καινούργιο ξεκίνημα. Είναι ή άνύψωση ένός βάρους ή ή έξόφληση ένός χρέους. Οί λέξεις «σάς συγχωρώ άλλά δέ θά ξεχάσω ποτέ αύτό πού κάνατε» δέ φανερώνουν ποτέ τήν πραγματική φύση τής συγγνώμης. Είναι βέβαιο πώς δέ ξεχνά κανείς ποτέ, άν μ' αύτό θέλουμε νά πούμε τό ολοκληρωτικό σβήσιμο άπ' τό μυαλό μας του άδικήματος. Άλλά δταν συγχωρούμε, ξεχνάμε μέ τήν έννοια πώς τό κακό πού έγινε παύει νά είναι ένα νοερό εμπόδιο πού δέν έπιτρέπει ν ' άναπτυχΐοϋν οι καινούργιες οχέσεις. Δέ μπορούμε ποτέ πιά νά πούμε: «Σάς συγχωρώ άλλά δέν θέλω νά έχω πιά τίποτε τό κοινό μαζί σας». Συγχωρώ σημαίνει πώς συμφιλιώνομαι, πώς ξαναβρίσκω τόν εαυτό μου. Χωρίς αύτήν τήν προϋπόθεση κανείς δέ μπορεϊ ν' άγαπήσει τούς έχθρούς του. Τό μέγεθος τής δύναμης μας νά συγχωρούμε προσδιορίζει τό μέγεθος τής δύναμής μας ν ' άγαπουμε τούς έχθρούς μας.

Σ έ δεύτερο έπίπεδο τώρα πρέπει V άναγνωρίσουμε πώς ή άσκημη πράξη του πλαϊνού έχθροϋ μας, πού μάς πλήγωσε, δέν έκφράζει ποτέ μέ πληρότητα αύτό πού είναι ό ϊδιος. Μέ- οα στό χειρότερο έχθρό μας μπορούμε ν ' άνακαλύψουμε άγα- θές πλευρές. Ό καθένας μας διαθέτει ένα στοιχείο μιάς σχι- ζοφρενικής άτομικότητας, τραγικά διχασμένης μέσα στόν ϊ- διο της τόν έαυτό. 'Ένας ένδημικός έμφύλιος πόλεμος πού

53


προκαλεϊ όξύτατο πόνο στις διαφορετικές ζωές μας. Κάτι μέσα μας μας ωθεί νά ξεσπούμε μαζί μέ τάν Όβίδιο, το λατίνο ποιητή, σ’ αύτό τό θρήνο: «Βλέπω καί Επιδοκιμάζω τό καλό άλλά είναι τό κακό πού κάνω» (Μεταμορφώσεις, βιβλίο VI I ) ή νά συμφωνήσουμε μέ τόν Πλάτωνα γιά νά ομολογήσουμε πώς ή άνθρώπινη προσωπικότητα μοιάζει μ’ ένα ζευγάρι δυνατά άλογα, πού τό καθένα τραβάει σέ διαφορετική κατεύθυνση, ή άκόμη νά έπαναλάβουμε μαζί μέ τόν άπόστολο Παύλο : «ού γάρ δ θέλω ποιώ άγαθόν, άλλ* δ ού θέλω κακόν τούτο πράσσω». (Πρός Ρωμαίους, Κεφ. Ζ, 19).

Αύτό σημαίνει πολύ άπλά πώς τό καλό ύπάρχει μέσα; στό χειρότερο άνάμεσά μας καί πώς τό κακό ύπάρχει μέσα] στό καλύτερο. Μόλις άνακαλύψουμε αύτήν τήν άλήθεια, είμαστε λιγότερο πρόθυμοι νά μισούμε τούς έχθρούς μας. "Αν προσέξουμε κάτω άπ* τήν Επιφάνεια, κάτω άπ’ τήν κακή παρόρ- μηση, θά δούμε στό διπλανό μας Εχθρό, τό καλό πού διαθέτει καί θά όμολογήσουμε πώς ή κακία καί ή πονηριά τών πράξεών του δέν ήταν μιά πλήρης έκφραση δλου του του δυναμικού. Τόν βλέπουμε μέσα σ’ ένα καινούργιο φώς. Α νακαλύπτουμε πώς τό μίσος του είναι δημιούργημα του φόβου, τής ύπερηφάνειας, της άγνοιας, τής προκατάληψης, τής άκατανοησίας, άλλά παρόλα αύτά γνωρίζουμε πώς ή εικόνα του θεοϋ είναι χαραγμένη στήν ύπαρξή του μέ τρόπο άνε- ξίτηλο. Τότε άγαποϋμε τούς έχθρούς μας γιατί κατανοήσαμε πώς δέν είναι ολοκληρωτικά κακοί καί πώς ή λυτρωτική άγάπη του θεού τούς περιλαμβάνει μέσα της.

Σ έ τρίτο τώρα Επίπεδο πρέπει ν* άποφεύγουμε τόν πόλεμο καί τόν έξευτελισμό του Εχθρού μας καί νά προσπαθούμε άντίθετα νά κερδίσουμε τή φιλία του καί τήν κατανόησή του. Υπάρχει περίπτωση νά μπορούμε νά Εξευτελίσουμε τό χειρότερο Εχθρό μας. Μοιραία θά έχει στιγμές άδυναμίας πού θά μάς Επιτρέπουν νά τόν ταπεινώσουμε. Αύτό άκριβώς πρέπει ν* άποφύγουμε. Κάθε λόγος καί κάθε πράξη πρέπει ν ’ ά- ποβλέπουν στό νά ομονοήσουμε μέ τόν έχθρό καί ν* άφήνουν

54


ελεύθερα τ* άπέραντα άποθέματα τής καλής θέλησης πού είχαν άποκλειστεί άπ’ τ άδιαπέραστα τείχη του μίσους.

Δέν πρέπει νά μπερδεύουμε τό νόημα τής άγάπης μέ τήν συναισθηματική έξαρση. Ή άγάπη είναι κάτι περισσότερο βαθύ άπό μιά άπλή συγκίνηση πού προκαλεϊ ή επαφή. Ή ελληνική γλώσσα μπορεϊ ενδεχομένως έδώ ν* άποσαφηνίσει τις ιδέες μας. Ή Καινή Διαθήκη χρησιμοποιεί τρεις λέξεις γιά νά ύποδηλώσει τήν άγάπη. Ή λέξη έ ρ ω τ α ς φανερώνει ένα είδος αισθητικής ή ρομαντικής άγάπης. Στούς διαλόγους του Πλάτωνα ό έ ρ ω τ α ς είναι μιά έξαρση τής ψυχής πρός τήν περιοχή του θείου. Ή δεύτερη λέξη είναι ή φ ι λ ί α , μιά άγάπη άμοιβαία κι* ένα εσωτερικό πάθος άνάμεσά στούς φίλους. Αγαπούμε αύτούς πού μας άρέσουν καί άγαπουμε γιατί μάς άγαπουν. Τρίτη λέξη είναι ή Ά γ ά π η , κατανόηση, άγαθή δημιουργική θέληση, λυτρωτική γιά δλους τούς άνθρώπους. Άγάπη πού ξεχειλίζει και πού δέν περιμένει τίποτε ο9 άνταπόδοση, ή Ά γ ά π η είναι ή άγάπη τού ζωντανού θεού μέσα στήν καρδιά τού άνθρώπου. Σ ’ αύτό τό έπίπεδο άγαπουμε τούς άνθρώπους όχι γιατί μας άρέσουν, όχι γιατί μας είναι έλκυσπκά τά πρόσωπά τους, ούτε άκόμη γιατί κατέχουν κάτι άπό τή θεία φεγγοβολή* άγαπουμε τόν κάθε άνθρωπο γιατί ό θεός τόν άγαπα. Σ ’ αύτό τό επίπεδο άγαπουμε τόν άνθρωπο πού μας βλάπτει, δσο κι’ άν μισούμε τό κακό πού διέπραξε.

Μπορούμε τώρα νά διακρίνουμε αύτό πού ό Χρκκός έν- νοεί δταν λέγει: «Αγαπάτε τούς έχθρούς σας». θά πρέπει νά λογαριαζόμαστε εύτυχείς πού δέν είπε: «Εκτιμάτε τούς έχθρούς σας». Γιατί είναι σχεδόν άδύνατο νά εκτιμήσει κανείς μερικούς άνθρώπους. Πώς θά μπορούσαμε νά έκτιμοϋμε έναν άνθρωπο πού ό φανερός του σκοπός είναι νά μας καταστρέφει καί νά μας γεμίσει στενοχώριες; Πώς θά μπορούσαμε νά εκτιμούμε έναν άνθρωπο πού τρομοκρατεί τά παιδιά μας καί τινάζει στόν άέρα τά σπίτια μας; Είναι άδύνατον. Άλλά ό Χριστός άναγνωρίζει πώς ή άγάπη είναι μεγαλύτερη άπ’ τήν

55


έκτίμηση. 'Όταν ό Χριστός μας ιταρακαλεί ν’ άγαπουμε τούς έχθρούς μας δέν μιλεί ούτε γιά έρ ι ο τα, ούτε γιά φ ι λ ί α* μιλεϊ γιά τήν Ά γ ά π η , κατανόηση, άγαθή δημιουργική θέληση, λυτρωτική γιά δλους. Δέν μπορούμε παρά μέ τήν ένταξή μας σ’ αύτή τήν οδό και τήν παράδοση μας σ αύτή τή μορφή τής άγάπης, νά είμαστε παιδιά τού Πατέρα μας πού βρίσκεται στούς ούρανούς.

I I

’Ά ς έρθουμε τώρα άπό τό πρακτικό π ώ ς στό θεωρητικό γ ι α τ ί : Γιατί ν* άγαπουμε τούς έχθρούς μας; Ό πρώτος λόγος είναι άρκετά φανερός. *Όταν άνταποδίνουμε τό μίσος μέ τό μίσος, τό μίσος αύγαταίνει, προσθέτει μιά σκοτεινιά άκόμη πιό βαθιά σέ μιά ήδη άναστρη νύχτα. Ή σκοτεινιά δέ μπορεϊ νά διώξει τήν σκοτεινιά* μονάχα τό φώς μπορεϊ νά τή διώξει. Τό μίσος δέ μπορεϊ νά διώξει τό μίσος: μονάχα ή άγάπη τό μπορεϊ. Τό μίσος αύξάνει τό μίσος, ή βία αύξάνει τή βία, ή θηριωδία αύξάνει τή θηριωδία, σ’ ένα χορό πού όδηγεϊ μοιραία στήν καταστροφή. Επίσης δταν ό Χριστός λέγει «Άγαπατε τούς έχθρούς σας» φέρνει στό φώς μιά κρυφή έντολή πού τέλος πάντων δέ μπορεϊ νά τής ξεφύγει κανείς. Μέσα στό σημερινό κόσμο έχουμε όδηγηθεϊ σ’ ένα άδιέξοδο δπου δέν ύπάρχει άλλη διέξοδος παρά ή άγάπη γιά τούς έχθρούς μας... ή, αν δχι, τότε τί; Ή άλυσιδωτή άντίδραση του κακού — τό μίσος γέννα τό μίσος, οί πόλεμοι δημιουργούν άλλους πολέμους — πρέπει νά σπάσει, διαφορετικά θά βυθιστούμε στήν σκοτεινή άβυσσο τού έξαφανισμοϋ.

Πρέπει ν* άγαπουμε τούς έχθρούς μας καί γιά έναν άλλο λόγο: τό μίσος τραυματίζει τήν ψυχή καί παραμορφώνει τήν προσωπικότητα. Μέ τή γνώση τής έπικίνδυνης καί δυσάρεστης δύναμης πού είναι τό μίσος άς σκεπτόμαστε συχνά τΙς συνέπειές του πάνω στό άτομο πού μισείται. Είναι κατανοητό γιατί τό μίσος προκαλεϊ στά θύματά του άνεπανόρθω-

56


τες ζημιές. Είδαμε τις τρομακτικές συνέπειές του στόν άτι- μωτικό θάνατο πού προκάλεσε σέ έξη Εκατομμύρια εδραίους ένας τρελός μέ τ* δνομα Χίτλερ, στούς απερίγραπτους βιασμούς πού έπεχειρήθηκαν σέ βάρος τών Μαύρων άπό έναν δχλο διψασμένο γιά αίμα, στή σκοτεινή φρίκη του πολέμου καί σϊίς τρομερές άδμαες καί φθορές πού διαπράχτηκαν άπό ασυνείδητους καταπιεστές σέ εκατομμύρια παιδιών του θεοϋ.

Άλλά ύπάρχει καί μιά άλλη άποψη πού δέν πρέπει ποτέ νά τή ξεχνούμε. Τό μίσος είναι έπίσης όλέθριο καί γιά τόν άνθρωπο πού μισεί. 'Όπως ένας κρυμμένος καρκίνος, τό μίσος κατατρώγει τήν προσωπικότητα καί τής άχρηστεύει τή ζωτική της ενότητα. Τό μίσος καταστρέφει στόν άνθρωπο τήν αίσθηση τών άξιών καί τήν άντικειμενική κρίση. Τόν ωθεί νά περιγράφει τό ωραίο σά χυδαίο καί τό χυδαίο σάν ώραίο, νά συγχέει τό άληθινό μέ τό ψεύτικο καί τό ψεύτικο μέ τό ά- ληθινό.

Μέσα σ' ένα ένδιαφέρον δοκίμιο πού τιτλοφορείται «Ή Παθολογία τής Φυλετικής προκατάληψης» ό Dr Ε. Franklin Frazier μεταφέρει διάφορα παραδείγματα άτόμων τής άσπρης φυλής, ομαλών, συμπαθητικών καί άγαπητών στις καθημερινές τους σχέσεις μέ άλλα άτομα τής άσπρης φυλής, άτόμων πού άντιδρουν μέ τρόπο άπίστευτα παράλογο καί άνώμαλα άνισόρροπσ δταν προκύπτει τό θέμα τής ισοτιμίας τών Μαύρων ή δταν άπλά καλούνται νά συζητήσουν τό πρόβλημα τής φυλετικής άδικίας. Αύτό συμβαίνει δταν τό μίσος έχει αιχμαλωτίσει τό πνεύμα μας. Οί ψυχίατροι μάς βεβαιώνουν δτι πολλές άπ’ τις περίεργες αύτές καταστάσεις πού Εξελίσσονται στό ύποσυνείδητσ, πολλές άπ* τις ΕσωτερικΕς μας συγχύσεις, έχουν τή ρίζα τους στό μίσος. Λέγουν: «Αγαπήστε ή χάνεστε». Ή σύγχρονη ψυχολογία παραδέχεται αύτό πού ό Χριστός δίδαξε έδώ καί αιώνες: τό μίσος άπσσυνθέτει τήν προσωπικότητα καί ή άγάπη τής δίνει μιάν Εκπληκτική καί «άποτελεσματικήν Ενότητα.

'Ένας τρίτος λόγος ν* άγαπουμε τούς Εχθρούς μας είναι

57


πώς ή άγάπη είναι ή μόνη ικανή δύναμη νά μεταβάλλει έναν έχθρό σέ φίλο. Δέν θ* άπαλλαγουμε ποτέ άπό έναν έχθρό άν- τιτάσσοντας τό μίσος στό μίσος* θ* άπομακρύνουμε έναν έχθρό δταν άπαλλαγουμε απ’ τήν έχθρα. Άπό τήν ίδια του τή φύση τό μίσος έρειπώνει και καταστρέφει* άπό τήν ϊδια της τή φύση ή άγάπη δημιουργεί καί οίκοδσμεϊ. Ή άγάπη μεταβάλλει χάρη στή λυτρωτική της δύναμη.

Ό Λίνκολν επιχείρησε τό πείραμα τής άγάπης κι* άφησε στήν ιστορία ένα εξαίρετο παράδειγμα συμφιλίωσης. 'Όταν διεκδικουσε τήν προεδρία τών Ενωμένων Πολιτειών ένας άπ* τούς κυριότερους έχθρούς του ήταν κάποιος πού ονομαζόταν Στάντον. Γιά κάποια αιτία ό Στάντον μισούσε τόν Λίνκολν, Μεταχειριζόταν δλη του τήν ένεργητικότητα γιά νά τόν υποβιβάσει στά μάτια του λαού. Τό μίσος τού Στάντον γιά τόν Λίνκολν ήταν τόσο βαθύ πού χρησιμοποιούσε δταν μιλούσε γιά τή φυσική του έμφάνιση λόγια προσβλητικά και προσπαθούσε νά τόν θέτει συνέχεια σέ άμηχανία μέ τούς πιό φαρμακερούς λιβέλλους. Αύτό δμως δέν εμπόδισε καθόλου τόν Λίνκολν νά έκλεγεί πρόεδρος τών Ενωμένων Πολιτειών. ΤΗρθε ή στιγμή ν* άποφασίσει γιά τό ύπουργικό του συμβούλιο και γιά τούς στενότερους συνεργάτες του, πού θά τόν βοηθούσαν στήν έφαρμογή τού προγράμματος του. Στήν άρχή έξέλεξε τούς έπίτιμους συμβούλους τών διαφόρων γραμματειών. **Ήρθε τελικά καί ή μέρα γιά νά εκλέξει ό Λίνκολν τό άτομο πού θά κατελάμβανε τήν πρωτεύουσα θέση τού Πολεμικού Συμβούλου. Μπορεϊτε νά φανταστήτε ποιόν διάλεξε ό Λίνκολν γιά τή θέση αύτή; Αύτόν τόν ίδιο τόν Στάντον, "Οταν διαδόθηκε ή είδηση αύτή, ξεσηκώθηκε μεγάλος θόρυβος. Οι σύμβουλοί του τού εμπιστεύονταν ό ένας μετά τόν άλλον: «Κύριε Πρόεδρε σφάλλετε. Γνωρίζετε τόν Στάντον; ’Έ χετε ένημερωθεϊ στις κατηγορίες πού κατασκεύασε σέ βάρος σας; Είναι εχθρός σας. θά προσπαθήσει νά σαμποτάρει τό πρόγραμμά σας. Τό σκεφΐήκατε αύτό Κύριε Πρόεδρε;» Ή άπάντηση τού Λίνκολν ύπήρξε εύθεία και πολιτισμένη: «Ναί?

58


γνωρίζω τόν Στάντον. Γνωρίζω έπίσης τις φριχτές κατηγορίες πού έκτόξευσε εναντίον μου. 'Αλλά άφοϋ περιηγήθ'ηκα ολόκληρη τή χώρα κρίνω πώς είναι ό καλύτερος γιά τή θέση αύτή». Έ τσι ό Στάντον έγινε Πολεμικός Σύμβουλος του Α βραάμ Λίνκολν καί πρόσφερε στήν πατρίδα του καϊ τόν Πρόεδρό του άνεκτίμητες ύπηρεσίες. Ό Λίνκολν δολσφονήθηκε λίγα χρόνια άργότερα. Διατυπώθηκαν γι* αύτόν πολλά έγκώ- μια. Εκατομμύρια άνθρώπων τόν θαυμάζουν άκόμη και σήμερα σάν τόν μεγαλύτερο Αμερικανό. Ό Η. G. Wells τόν τοποθετεί μέσα στούς έξη μεγαλύτερους άνδρες ολόκληρης τής ιστορίας. Άλλά άλα δσα ειπώθηκαν γιά τό μεγαλείο του Α βραάμ Λίνκολν ώχριοϋν μπροστά στούς λόγους του Στάντον. νΟρθιος μπροστά στό νεκρό του άνθρώπου πού είχε άλλοτε μισήσει ό Στάντον μιλεί γι* αύτόν σάν έναν άπ* τούς σημαντικότερους άνθρώπους πού κατοίκησαν ποτέ στή γή και διακηρύττει: «Ανήκει άπό δω καί μπρός στήν 'Ιστορία». ’Ά ν ό Λίνκολν είχε μισήσει τόν Στάντον οι δυό άνδρες θά είχαν άποχωρήσει άπό τόν κόσμο εχθροί. Άλλά ό Λίνκολν έκανε, χάρη στή δύναμη τής άγάπης, άπό έναν έχθρό ένα φίλο.

Αύτή ή ίδια δύναμη ήταν πού ύπαγόρευσε στόν Λίνκολν, ένώ συνεχιζόταν ό έμφύλιος πόλεμος, ένα λόγο συμπάθειας γιά τό Νότο, τή στιγμή μάλιστα πού ή έχθρα βρισκόταν στό κατακόρυφο. Μιά κυρία πού παρευρισκόταν στό λόγο του, φανερά δυσαρεστημένη, τόν ρώτησε πώς είναι δυνατόν νά μιλεί μ’ αύτόν τόν τρόπο. Ό Λίνκολν άπάντησε: «Κυρία, αύ- τός δέν είναι ό τρόπος γιά νά εξαφανίσω τούς έχθρούς μου καί νά τούς κάνω φίλους μου;» Άκοΰμε εδώ τή φωνή τής λυτρωτικής άγάπης.

Πρέπει νά προσθέσουμε άμέσως πώς οί αιτίες αύτές πού μάς ύπαγορεύουν τήν άγάπη γιά τούς έχθρούς μας δέν είναι οί περισσότερο άποφασιστικές. Έ νας άκόμη πιο θεμελιακός λόγος διατυπώνεται μέ σαφήνεια μέσα στή φράση του Χρίστου : «Αγαπάτε τούς έχθρούς σας... γιά νά είστε παιδιά του Πατέρα σας πού είναι στούς ούρανούς». ’Έχουμε κληθεί στό

59


δύσκολο αύτό έργο γιά νά πραγματοποιήσουμε μέ τό θεό μιά σχέση μοναδική. Είμαστε δυνάμει παιδιά του θεου. Ή άγάπη μεταβάλλει σέ πραγματικότητα αύτή τή δυνατότητα. Πρέπει ν άγαπουμε τούς έχθρούς μας, γιατί δέν είναι παρά μονάχα μέ τήν άγάπη μας γι* αύτούς πού θά μπορέσουμε νά γνωρίσουμε τό θεό καί νά έπαληθεύσουμε τή γνώση τής άγιότη- τάς του.

Ή άναλογία άνάμεσά σ' αύτά πού είπα και τΙς φυλετικές σχέσεις γίνεται άμέσως φανερή. Δέν είναι δυνατό νά λυθεί οριστικά τό φυλετικό πρόβλημα, δσο οχ καταπιεζόμενοι δέν θαχουν τήν ικανότητα ν* άγαποϋν τούς έχθρούς τους. Τό σκοτάδι τής φυλετικής άδικίας δέ θά διαλυθεί παρά μέ τό φώς μιας συγγνώμης πού τήν προσφέρει ή άγάπη. Στήν διάρκεια τριών και παραπάνω αιώνων, οι Μαύροι τής Αμερικής δοκίμασαν τό σιδερένιο μαστίγιο τής καταπίεσης, έξαπατήθηκαν τή μέρα και τρομοκρατήθηκαν τή νύχτα χάρη σέ μιά άπάν- θρωπη άδικία, στιγματισμένοι μέ τήν άποτρόπαιη σφραγίδα τής διάκρισης. Αναγκασμένοι νά ζήσουμε μέσα σ’ αύτές τις εξευτελιστικές συνθήκες προσπαθήσαμε ν* άγωνιστοϋμε καί ν* άποζημιωθούμε μ* ένα μίσος άνάλογο μ’ έκεϊνο πού μάς έδειξαν. Άλλ* άν αύτό άποδώσει, ή καινούργια τάξη πού θά προκύψει δέν θά είναι παρά μιά άντιγραφή τής παλιάς. Μέσα στή δύναμη και τήν ταπεινοφροσύνη πρέπει ν ’ άντιπαραβάλ- λουμε τήν άγάπη στό μίσος.

Βέβαια δλα αύτά δέν είναι πραγματοποιήσιμα. Ή ζωή είναι άγώνας, άμιλλα, ν* άπαντάς μ’ έπίθεση στήν επίθεση. Και λέγω έδω πώς ό Χριστός συμβουλεύει ν* αγαπούμε κείνους πού μάς κακομεταχειρίζονται και μάς καταδιώκουν; Δέν μοιάζω μέ πολλούς ιεροκήρυκες: 'Ιδεαλιστής και χωρίς αίσθηση τών πραγμάτων; νΙσως, θά πείτε, ή ιδέα αύτή νά ήταν πραγματοποιήσιμη στή χώρα τής Ούτοπίας, όχι δμως μέσα στόν σημερινό κρύο και σκληρό κόσμο.

Φίλοι μου, πορευτήκαμε πολύν καιρό στό δρόμο πού λέγεται πρακτικός και μάς οδήγησε άδυσώπητα σ’ ένα άδιέξοδο

60


πιό βαθύ κι* άπό τό χάος. Οί καιροί είναι γεμάτοι άπό έρείπια εθνοτήτων πού τϊς κυριάρχησε ή βία καί τό μίσος. Γιά τή σωτηρία του έθνους μας καϊ τής άνθρωπότητας πρέπει ν* άλ- λάξουμε δρόμο. Αυτό δέν σημαίνει πώς θά έγκαταλείψουμε* τούς άφωνες μας γιά τή δικαιοσύνη. Κάθε Ικμάδα τής δρα- στηριότητάς μας έπιβάλλεταχ νά χρησιμοποιηθεί γχά ν* άπαλ- λαχτεϊ ή χώρα μας άπό τόν έφχάλτη του διαχωρισμού. ’Αλλά δέ θά λησμονήσουμε πάνω σ’ αύτόν τόν άγώνο και τό προνόμιό μας καί τήν ύποχρέωσή μας V άγαπουμε. 'Όσο ία’ άν άποστρεφόμαστε τό δχαχωρχσμό, Θ* άγαπουμε τούς όπαδούς του. Δέν ύπάρχει άλλη οδός γχά νά όδηγηθουμε στήν ιδανική κοχνότητα.

Στούς πχό άγρχους άντχπάλους μας, άπαντουμε: «Στήν ικανότητά σας νά προκαλεϊτε τόν πόνο, & άντχπαραθέσουμε τήν ικανότητά μας νά ύπσμένουμε τόν πόνο. Στή φυσική σας δύναμη άπαντουμε μέ τή ψυχχχα:} μας δύναμη. Κάντε μας δ,τι θέλετε άλλά έμεϊς θά συνεχίσουμε νά σάς άγαπουμε. Δέν μπορούμε, παρά τήν καλή μας θέληση, νά ύπακούσουμε στούς άδικους νόμους σας, γιατί ή άποφυγή συνεργασίας μέ τό κακό είναχ, δσο καϊ ή συνεργασία μέ τό καλό, μιά ηθική ύπο- χρέωση. Φυλακίστε μας κι* έμείς θά σάς άγαπουμε άκόμη. Στείλτε τά μεσάνυχτα στϊς κοχνότητές μας τούς μασκοφόρους σας νά μάς βιάσουν καϊ νά μάς έγκαταλείψουν ήμχθανεϊς κχ' έμείς θά σάς άγαπουμε άκόμη. Άλλά νά είστε βέβαχοχ πώς θά σάς έξαντλήσουμε μέ τήν ικανότητά μας νά ύπομένουμε. θά κερδίσουμε κάποχα μέρα τήν έλευθερία άλλά δέ θά τήν κερδίσουμε μονάχα γιά τούς εαυτούς μας. θά έχουμε ρίξει στό μεταξύ στϊς καρδχές σας καί τϊς συνεχδήσεχς σας μχά τέτοχα πρόσκληση, πού θά σάς έχουμε κερδίσεχ κι* έσάς στήν πορεία μας αύτή, έτσχ ώστε, ή νίκη μας θά είναι μχά δχπλή νίκη».

Ή άγάπη είναχ ή πχό δχαρκής δύναμη στόν κόσμο. Αύτή ή δημχσυργχκή δύναμη, ή τόσο θαυμαστά παραδεχγματχκή στή ζωή του Χρχστου μας, είναι τό Ισχυρότερο δργανο πού άνακα- λύφτηκε στήν άναζήτηση τής άνθρωπότητας γχά τήν ειρήνη


καί τήν άσφάλεια. Λέγουν πώς ό Ναπολέων Βοναπάρτης, ή μεγάλη στρατιωτική ιδιοφυία, ένώ άναλογιζόταν τά χρόνια των κατακτήσεών του, παρατήρησε: «Ό Αλέξανδρος, ό Καί- σαρας, ό Κάρολος Μέγας κι* έγώ οικοδομήσαμε μεγάλες αύ- τοκρατορίες. Πώς δμως ξαπλώθηκαν; Μέ τή δύναμη. Κι* δ- μως έδω καί αιώνες ό Χριστός δημιούργησε μιά αυτοκρατορία μέ βάση τήν άγάπη καί ύπάρχουν άνθρωποι άκόμη καί στίς μέρες μας πού θά ήταν πρόθυμοι νά πεθάνουν γι* αύτόν». Ποιός μπορεϊ ν' άμφισβητήσει τήν άλήθεια τών λόγων αύτών; Οί μεγάλοι στρατιωτικοί άρχηγοί του παρελθόντος έξαφανί- στηκαν, οί αύτοκρατορίες τους κατέρρευσαν καί κονιορτοποι- ήθηκαν. Άλλά ή αύτοκρατορία του Χριστού, ή δημιουργημένη μέ στερεότητα καί μεγαλείο, πάνω στά θεμέλια τής άγάπης, δέν έπαψε ν* άναπτύσσεται άκόμη. Ή έγκαθίδρυσή της όφεί- λεται σέ μιά μικρή όμάδα άνθρώπων πού ή έμπνευση του Κυρίου τους, τούς έκανε ικανούς νά διαρρήξουν τις βαριές πύλες τής ρωμαϊκής αύτοκρατορίας και νά διαδώσουν τό Εύαγ- γέλιο σ’ ολόκληρο τόν κόσμο. Σήμερα ή άπέραντη έπίγεια βασιλεία του Χρίστου άριθμεϊ στούς κόλπους της 900 έκατομ- μύρια άνθρώπους και τή συναντα κανείς σέ κάθε χώρα καί σέ κάθε φυλή. Σήμερα άκουμε ξανά τήν ύπόσχεση τής νίκης:

θ ά βασιλεύσει ό 9Ιησούςπαντού δτιον ό ήλιος φ έγγει κά&ε μέρα,άπό γιαλό ο9 άλλο γιαλόή βασιλεία τον ύ' άπλωΰ'εϊοσο &ά δείχνει γιόμωση και χάση τό φεγγάρι.

Κι* ένας άλλος χορός άπαντα χαρούμενα:

Δεν μπορεις -ναβρεις εν Χριστώ *Ανατολή και Δύση, Βορράς και Νότος δεν νπάρχοννε σ9 Αυτόν,Μεγάλη μόνο ατέλειωτη άδελφωσύνη άγάπης στόν κόσμο τόν άπέραντον αυτόν.

Ή δικαιοσύνη του Χρίστου είναι αίώνια. Ή Ιστορία είναι

62


γεμάτη μέ τά έρείπια τών εθνών πού άρνήθηκαν νά τάν ά- χούσουν. ’Έχουμε τή δύναμη τον εικοστά αίώνα ν* άκούσου- με και ν* άκολουθήσουμε τή φωνή του πρϊν νά είναι πολύ άργά; Μπορούμε νά συνειδητοποιήσουμε έπίσημα τό γεγονός, πώς δέ θά γίνουμε ποτέ πραγματικά παιδιά του ούράνιου Πατέρα μας, παρά μονάχα μέ τήν άγάπη γιά τούς έχθρούς μας και μέ τήν προσευχή γιά κείνους πού μάς καταδιώχουν;

63

U >>ι iV t v a s m

6 t h ûiv\ t* v U tvU ■gua. 'Co o n o io

el VOX ttOi. μο$ ν ά . ; Ai)CoSft PLV^Û>n05 £ \v fc\ vTJU- Λ* ιο 5 να "“ΐεχ ,

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ

Τό μήκος και τό πλάτος και τό υιρος αυτής ϊοα έοτί,

(ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ, Κεφ. 21, 16).

Ή μοναδική ελευθερία πού διέθετε ό Άπόοτολος ’Ιωάννης δταν ήταν έξόριστος στήν Πάτμο, ήταν ό στοχασμός. Σκεφτόταν λοιπόν πολλά πράγματα. Σκεφτόταν τήν παλιά πο* λιτική κατάσταση, τά τραγικά της έλαττώματα και τις φρι- κτές άδικίες της. Σκεφτόταν τήν παλιά 'Ιερουσαλήμ, τήν έ- πιφανειακή της εύσέβεια καί τήν τυπική λειτουργικότητά της. Παράλληλα δμως μέ τήν καταπιεστική αϊσθηση του παρελθόντος, τόν Ιωάννη τόν συνείχε ό θριαμβευτικός όραματισμός μιας καινούργιας και μεγάλης κατάστασης. Όπτασιαζόταν μιά καινούργια καί αγία 'Ιερουσαλήμ νά κατεβαίνει απ’ τόν ού- ρανό, δίπλα στό θεό. Ή ομορφιά τής καινούργιας αύτής ού- ράνιας πολιτείας ήταν ή τελειότητά της πού άκτινοβολοϋσε καθώς ή αυγή μετά τή μεγάλη νύχτα μιας βασανιστικής άρ- ρώστιας. Δέν είναι οΰτε μισοτελειωμένη, οΰτε άσχημα φτιαγμένη άλλά όλοκληρωμένη καί οττίς τρεις διαστάσεις της. Πε- ριγράφοντας τήν πολιτεία ό Ιωάννης σημειώνει: «Τό μήκος καί τό πλάτος καί τό ύψος αύτής ϊσα έστί». Ή ισορροπία τής καινούργιας αύτής πολιτείας του θεου δέν στηρίζεται στήν άντίθεση τών ύψηλών άρετών άπ’ τή μιά πλευρά και τών εύτελών μικροτήτων άπό τήν άλλη. Είναι τέλεια σ’ όλες τις πλευρές.

Ή ’Αποκάλυψη του ’Ιωάννη είναι γιά πολλούς άνθρώπους ένα βιβλίο παράξενο άλλά καί συναρπαστικό. Τό παραμερίζουν συχνά σάν ένα αίνιγμα γεμάτο μυστήριο. ’Αλλά άν άποκρυπτογραφήσουμε τό ιδιαίτερο λεξιλόγιο του ’Ιωάννη καί τό συμβολισμό του θ’ άνακαλύψουμε πολλές βαθιές καί

655


ζωτικές άλήθειες. Ή μιά άτι’ τις άλήθειες αύτές ύπάρχει ήδη στό κείμενό μας. "Οταν ό ’Ιωάννης περιγράφει τήν καινούργια πολιτεία τοΰ θεοΰ μας δίνει πραγματικά μιάν εικόνα τής ιδανικής άνθρωπότητας. Λέγει μέ συνοπτικό τρόπο πώς ή άξια ζωή πρέπει νά είναι πλήρης, τέλεια σ’ όλες της τις διαστάσεις.

Ό άτελής και μερικός χαρακτήρας τής προσωπικής άλλά και τής κοινωνικής μας ζωής είναι συνταρακτικός και οδυνηρός. Σπάνια μποροΰμε νά βεβαιώσουμε γιά έναν άνθρωπο, όσο μεγάλος κι’ άν είναι, πώς δέν έχει ελαττώματα. 'Ένα «άλλά» συνοδεύει σΧεδόν κάθε φορά τή βεβαίωση τής μεγαλοσύνης. «Και Ναιμάν ό άρχων τής δυνάμεως Συρίας ήν ά- νήρ μέγας ενώπιον τοΰ κυρίου αύτοΰ και τεθαυμασμένος προ- σώπψ, ότι εν αύτψ έδωκε Κύριος σωτηρίαν Συρία» μας λέγει ή Παλαιά Διαθήκη. (Βιβλίο ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ, Δ, Κεφ. Ε) «άλλά»... Αύτό τό «άλλά» άποκαλύπτει ένα τραγικό και συνταρακτικό σημείο : «και ό άνήρ ήν δυνατός ισχύει λελεπρωμέ- νος». Πόσες άνθρώπινες ζωές μπορούν ν’ άποδοθοΰν μ’ αύτό τόν τρόπο!

Ή Ελλάδα ύπήρξε ένα μεγάλο έθνος πού άφησε κληρονομιά στις έπερχόμενες γενιές έναν ανεξάντλητο θησαυρό γνώσεων. Πρόσφερε στόν κόσμο τις ποιητικές μεγαλοφυίες τοΰ Αισχύλου, τοΰ Σοφοκλή, τοΰ Εύριπίδη άλλά και τις φιλοσοφικές τοΰ Σωκράτη, τοΰ Πλάτωνα, τοΰ ’Αριστοτέλη. Χάρη σ’ αύτά τά δημιουργικά πνεύματα είμαστε όλοι κληρονόμοι έξοχων ιδεών. Ή Ελλάδα ύπήρξε ένα μεγάλο έθνος άλλά... Αύτό τό «άλλά» ύπενθυμίζει τό τραγικό γεγονός πώς ή Ε λ λάδα ύπήρξε στήν πραγματικότητα μιά άριστοκρατία γιά ελάχιστους καί όχι μιά δημοκρατία γιά όλους. Αύτό τό «άλλά» χαρακτηρίζει τό αποτρόπαιο γεγονός τής άν έγερσης τών πόλεων - Κρατών πάνω στά θεμέλια τής δουλείας.

Ό δυτικός πολιτισμός είναι ένας μεγάλος πολιτισμός πού κληροδότησε στόν κόσμο τις έξοχες γνώσεις τής ’Αναγέννησης* οι γλυκείς στεναγμοί και τά χαρούμενα ξεσπάσματα τοΰ

66

ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΙΙΣ

Χαϊντελ, ή μεγαλοπρεπής όρμητικότητα του Μπετόβεν καί οι γοητευτικές μελωδίες του Μπάχ* ή βιομηχανική έπανάσταση και ή άρχή ένός καταπληκτικού ταξιδιού του άνθρώπου στήν πολιτεία τής ύλικής ευημερίας. 'Ό λα αύτά είναι έργα του μεγάλου δυτικού πολιτισμού άλλά... Αύτό τό «άλλά» μας ύπεν- θυμίζει τις άδικίες καί τις άθλιότητες τής άποικιοκρατίας κι* ένός πολιτισμού πού έπέτρεψε στις ύλικές του έπιδιώξεις νά προηγηθούν τών πνευματικών του στόχων.

Οι Ενωμένες Πολιτείες είναι ένα μεγάλο έθνος πού μέ τή Διακήρυξη τής Ανεξαρτησίας πρόσφεραν στόν κόσμο τήν πιό εύγλωττη και άδιαμφισβήτητη έκφραση τής άνθρώπινης άξιοπρέπειας πού δέν είχε κατοχυρωθεί ποτέ μ’ ένα κοινωνι- κοπολιτικό έγχειρίδιο. Ή κατασκευή πανίσχυρων γεφυρών και πολυκατοικιών πού άγγίζουν τόν ούρανό όφείλεται στήν ’Αμερική, στήν ύπεραναπτυγμένη τεχνική της. Χάρη στούς ά- δελφούς Wright πρόσφερε στόν κόσμο τό άεροπλάνο και έπέτρεψε στόν άνθρωπο νά καταργήσει τις άποστάσεις και νά ύ- ποτάξει τό χρόνο. Μέ τήν ιατρική έιαστήμη καί τά αναρίθμητα και περίφημα φάρμακά της θεράπευσε τρομερές άσθένειες καϊ μεγάλωσε τή ζωή του άνθρώπου. Ή ’Αμερική είναι ένα μεγάλο έθνος, άλλά... Αύτό τό «άλλά» είναι μιά φωνή ιΐόύ έρχεται άπό δυό και περισσότερο εκατονταετίες κατοικίδιας δουλείας κι’ άπό είκοσι έκατομμύρια μαύρους, άντρες και γυναίκες, πού τούς στερήθηκε ή ζωή, ή έλευθερία, ή επιδίωξη τής εύτυχίας. Αύτό τό «άλλά» φανερώνει μιά ύλισπκή άντί- ληψη τής ζωής πού ένδιαφέρει περισσότερο άπό τις αληθινές άξιες.

’Έτσι λοιπόν κάθε βεβαίωση τής μεγαλοσύνης δέν κλείνει μέ μιά τελεία πού θά μαρτυρούσε μιά όλοκληρωμένη κατάσταση άλλά καταλήγει σ’ ένα κόμμα πού ύποδηλώνει κά- ποια δυσάρεστα δρια. Πολλοί μεγάλοι μας πολιτισμοί δέν είναι μεγάλοι παρά κάτω άπό όρισμένες σκοπιές. Πολλοί μεγάλοι μας άνθρωποι δέν είναι μεγάλοι παρά σ’ όρισμένους το

67

Η ΛΤΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

μείς και αποδείχνονται αδύνατοι και ταπεινοί δταν τούς Εξετάσεις απ’ άλλες σκοπιές.

Άλλά ή ζωή θά έπρεπε νά είναι ρωμαλέα και τέλεια σ’ δλες της τις πλευρές. Τό κείμενό μας δείχνει τις τρεις διαστάσεις πού πρέπει νά έχει κάθε τέλεια ζωή: μήκος, πλάτος και ΰψος. Τό μήκος τής ζωής είναι ή Εσωτερική· πορεία τοΰ κάθε άνθρώπου γιά τούς σκοπούς του καί τις προσωπικές του φιλοδοξίες, ή εσωτερική έγνοια γιά τήν εύτύχία και τήν επιτυχία. Τό πλάτος τής ζωής είναι ή μέριμνα γιά τήν εύτυχία τών άλλων. Τό ΰψος τής ζωής είναι ή άνοδος πρός τό θεό- Ή πραγματικά τέλεια ζωή είναι ένα ομοιογενές τρίγωνο. Στή μιά του κόχη βρίσκεται ό ένας άνθρωπος, στήν άλλη κόχη τής βάσης σι άλλοι άνθρωποι. Στήν κορυφή τοΰ τριγώνου ύπάρχει ό απέραντος ’Άνθρωπος, ό θεός. Χωρίς τήν πλήρη εξέλιξη δλων τών πλευρών τοΰ τριγώνου καμιά ζωή δέν τελειοΰται,

νΑς Εξετάσουμε πρώτα τό μήκος τής ζωής, δηλαδή τή φροντίδα πού πρέπει νά καταβάλει τό άτομο γιά νά άναπτύ- ξει τις εσωτερικές του δυνατότητες. Απαιτεί ένα προσωπικό συμφέρον πού είναι λογικό και ύγιές. Ό Ραββίνος Joshua Liebman, σ’ ένα ένδιαφέρον κεφάλαιο τοΰ βιβλίου του «Ειρήνη τοΰ πνεύματος», κατέδειξε πώς γιά νά μπορέσουμε ν ’ άγαπησσυμε τέλεια τούς άλλους, πρέπει πρώτα ν’ άγαπή- σουμε σωστά τόν εαυτό μας. Πολλοί άνθρωποι βυθίζονται στήν άβυσσο τής συγκινητικής μοιρολατρίας γιατί δέν μπο- ρσΰν ν’ άγαπήσουν οι ϊδισι σωστά τόν έαυτό τους.

Καθένας πρέπει νά νοιάζεται γιά τόν εαυτό του και νά αισθάνεται τήν εύθύνη του γιά ν’ άνακαλύψει τήν αποστολή του στή ζωή. Σέ κάθε φυσιολογικό άνθρωπο ό θεός έδωσε κι” από κάτι νά Εκπληρώσει. Είναι γεγονός δτι άλλοι προικίστηκαν μέ περισσότερα χαρίσματα άλλά ό θεός δέν άφησε καν έναν άνθρωπο χωρίς κάποιο χάρισμα. Ύπάρχουν μέσα μας δυνατότητες γιά δημιουργία καί είμαστε ύποχρεωμένοι νά έργαστοΰμε μ’ Επιμέλεια γιά νά τις άνακαλύψουμε.


Εκείνος πού ξέρει γιά ποιο λόγο ύπάρχει, πρέπει νά κοπιάσει γιά νά φτάσει ατά σκοπό του. Πρέπει νά ένεργεϊ σάν ό παντοδύναμος θεός νά τόν είχε καλέσει αύτή άκριβώς τήν Ιστορική στιγμή ειδικά γι* αύτόν τό σκοπό. Κανένας ποτέ δέν πρόσφερε σπουδαία πράγματα στήν άνθρωπότητα δίχως αύτό τό ψηλό φρόνημα και τή μαχητική άποφασιστικότητα γιά τδ σκοπό του. Κανένας δέν μπορεϊ νά μετατρέψει τις δυνατότη- τές του σέ πραγματικότητα άν δέν διαθέτει αύτόν τόν ισχυρό «έσωτερικό δυναμισμό. Ό Longfellow γράφει σχετικά:

Με μιας δέν καταταήοαν οι μεγάλοιτις δύοκολες άπρόοιτες κορφέςμά} σά χαίρονταν οι ονντρόφοι τους τόν νπνο,νύχτα κσπιάζαν ν9 άνεβοϋνε τις πλαγιές.

(’Από τήν κλίμακα τοΰ 'Αγίου Αυγουστίνου).

Μήπως μπορώ ν* άπευθυνθώ ειδικότερα στούς νέους; Αύτή ή διάσταση του μήκους είναι ένα μοναδικό κάλεσμα. Πολλοί άνάμεσα σας σπουδάζουν. Πρέπει νά έπιμείνω άρκετά πάνω στήν σπουδαιότητα αύτών τών σπουδαστικών χρόνων. Πρέπει νά καταλάβετε πώς σάς προσφέρσνται τώρα πόρτες πού δέν άνοίχτηκαν ποτέ γιά τούς πατέρες σας και τις μητέρες σας. Είστε ύπεύθυνοι γιά τήν προετοιμασία πού θά σάς έπι- τρέψει νά περάσετε τις πόρτες αύτές. Πρέπει ν* άνακαλύψε- τε γρήγορα τόν προορισμό σας καί νά έργαστήτε άκούραστα γιά νά κατορθώσετε τό καλύτερο στούς διάφορους τομείς. Ε παναλαμβάνω αύτή τή φράση του Ralph Waldo Emerson: « Ά ν ένας άνθρωπος μπορεϊ νά γράψει ένα καλύτερο βιβλίο, νά έκφωνήσει ένα καλύτερο κήρυγμα, νά κατασκευάσει ένα καλύτερο μηχάνημα άπ’ τόν διπλανό του, κι* άν άκόμη κατοικούσε στό δάσος, ό κόσμος θά χάραζε ένα μονοπάτι μέχρι τήν πόρτα του». Αύτό δλο καί περισσότερο θά γίνεται πραγματικότητα. Δέν πρέπει νά περιμένετε τή μέρα τής ολοκληρωτικής χειραφέτησης γιά νά προσφέρετε ο αύτό τό έθνος μιά ού-

69


σιασπκή βοήθεια. ’Αναμφισβήτητα άντιμετωπίζετε ένα φυσικό δίλημμα πού προκύπτει άπ’ τήν κληρονομιά του διαχωρισμού καί τής δουλείας, άπ’ τά σχολεία γιά τούς κατώτερους, άπ’ τό διαχωρισμό τών πολιτών σέ κατηγορίες* άλλά πρέπει νά καταστρέψετε μ’ άπσφασιστικότητα τά εξωτερικά εμπόδια τών σημερινών συνθηκών. ’Έ χουμε ήδη έκπληκτικά παραδείγματα Μαύρων πού, παρά τϊς άτέλειωτες νύχτες τής τυραννίας, μεταλλάχτηκαν σ’ άστρα καινούργια και λαμπερά μέ τήν επιτυχία τους. ’Από μιά άθλια καλύβα σκλάβων πού βρισκόταν στά βουνά τής Βιργινίας ξεκίνησε ό Booker Τ. Washington γιά νά γίνει ένας άπ’ τούς μεγαλύτερους πολιτικούς τής ’Αμερικής. ’Απ’ τούς κοκκινωπούς καί καταθλιπτικούς λόφους τού Gordon Country en Georgie καί τήν άγκαλιά μιας μητέρας πού δέν γνώριζε οΰτε νά γράφει οΰτε νά διαβάζει ξεκίνησε ό Roland Hayes γιά νά γίνει ένας άπ’ τούς καλύτερους τραγουδιστές τού κόσμου, πού ή μελωδική του φωνή άκούστηκε σέ παλάτια βασιλιάδων και βασιλισσών. ’Από ένα άθλιο πρσά- στειο τής Φιλαδέλφειας ήρθε ή Marian Anderson γιά νά δια- κριθεϊ σάν ή μεγαλύτερη κοντράλτα τού κόσμου ώστε νά ομολογήσει ό Toscanini πώς δέν άκούγεται παρά μιά μονάχα φωνή σάν τή δική της σέ κάθε αιώνα ένώ- ό Sibelius άναφωνούσε πώς τό ταβάνι του ήταν πολύ χαμηλό γιά μιά τέτοια φωνή. Παρά τις ίδιες θλιβερές συνθήκες τού ξεκινήματος, ό George Washington Carver πρόσφερε μιά άνεπανάληπτη ύπηρεσία στά χρονικά τής επιστήμης. Ό Ralph J. Bunche έγγονός ένός σκλάβου ιεροκήρυκα έκανε διπλωματική καριέρα και διακρί- θηκε άξιοσημείωτα. Δέν άναφέρονται έδώ παρά ελάχιστα άπό τά πολυάριθμα παραδείγματα πού μας θυμίζουν, πώς κι’ δταν άκόμη δέν απολαμβάνουμε ολοκληρωτικά τήν ελευθερία μας, μπορούμε και τότε ν ’ άποδώσουμε κάτι έλάχιστσ.

’Απ’ δλες τΙς πλευρές έχουμε κληθεί νά έργαστούμε άδιά- κοπα γιά νά διαπρέψουμε στό έπάγγελμα μας. ‘Ό λος ό κόσμος δέν είναι φτιαγμένος γιά μιά έξειδικευμένη τέχνη* πολλοί λιγώτεροι άκόμη μεγαλουργούν στις έπιστήμες καί τΙς τέ

70


χνες* πολλοί έχουν κληθεί νά προσφέρουν τις ύπηρεσίες τους στά έργοστάσια, τούς άγρούς και τούς δρόμους. Ά λλά δέν ύπάρχει εύτελής έργασία. Κάθε εργασία πού βοηθάει τήν άνθρωπότητα έχει άξιοπρέπεια και σπουδαιότητα· πρέπει λοιπόν νά διεκπεραιώνει κανείς στήν εντέλεια μιά έργασία και νά μήν οπισθοχωρεί μπροστά στόν κόπο. Αύτός λοιπόν πού δουλειά του είναι νά σκουπίζει τούς δρόμους πρέπει νά σκουπίζει δπως ό Μιχαηλάγγελος ζωγράφιζε, δπως ό Μπετόβεν συνέθετε, δπως ό Σαίξπηρ έγραφε. Πρέπει νά σκουπίζει τούς δρόμους τόσο τέλεια ώστε οι φιλοξενούμενοι τών ούρανών και τής γης νά σταματήσουν γιά νά πουν: «Έδώ έζησε ένας μεγάλος καθαριστής τών δρόμων πού έκανε περίφημα τή δουλειά του». Είναι αύτό άκριβώς πού ήθελε νά πεϊ ό Douglas Mallock δταν έγραφε:

«*Ά ν δέν μπορεϊς στά ΰψη νάσαι πενκο γίνε ένας ϋάμνος ταπεινός οτν,ν πεδιάδα* μά γίνε ό πιο καλός μικρούλης ϋάμνος δίπλα στό ρέμα.Θάμνος να γίνεις, αν δχι δέντρο.

Δρόμος αν δέν μπορεϊς. γίνε δρομάκι· ήλιος αν δεν μπορεϊς, γίνε αστεράκι· δεν είναι μέ τ ανάστημα που ϋά νικήσεις μά μέ τό νάσαι ό κάλλ ιστός σ ο,τι κι άν είσαι».

Αύτοελεγχθήτε σοβαρά γιά \ άνακαλύψετε αύτό πού γιά χάρη του πλαστήκατε καί τότε άφοσιωθητε μέ πάθος οτήν πραγματοποίηση του. Αύτό τό φωτεινό πρόγραμμα όδηγεϊ στήν τελείωση του εαυτού μέσα στό μήκος τής ζωής ένός άνθρώπου.

Ύπάρχουν άνθρωποι πού δέν ξεπερνούν ποτέ αύτή τήν πρώτη διάσταση. Πρόκειται πολλές φορές γιά άτομα σημαντικά πού κατορθώνουν νά εξελιχθούν θαυμάσια, τούς δεσμεύει δμως ένας κατασταλτικός εγωκεντρισμός. Ζοϋν μέσα στά στε-

71


νά δρια τών προσωπικών φιλοδοξιών κι έπιθυμιών τους. Τί πιό τραγικό άπό τό ν ’ άνακαλύπτεις ένα άτομο πού έχει βυθιστεί κι’ έχει πάθει άσφυξία μέσα στό μήκος τής ζωής;

,ΝΑν ή ζωή έχει σάν σκοπό τήν τελείωση της, οφείλει έξω απ’ αύτό τό μάκρος της νά περιλαμβάνει έπίσης τήν πλατύτητα της: τή φροντίδα γιά τήν εύτυχία τών άλλων. Δέν μάθαμε νά ζοϋμε έτσι ώστε, ξεπερνώντας τά στενά δρια τών προσωπικών επιθυμιών μας, νά ρίχνουμε ένα πλατύτερο βλέμμα πάνω σ’ δ,τι άφορα τήν άνθρωπότητα. Τό μάκρος χωρίς τό πλάτος είναι σάν ποταμός πού δεν πορεύεται πρός τόν ωκεανό. Έκεϊ πού ύπάρχει αδράνεια, στατικότητα, τέλμα, λείπει ή ζωή καί ή φρεσκάδα. Τό ένδιαφέρον γιά τά προσωπικά μας θέματα τότε μονάχα άποκτάει έννοια και δημιουργική δύναμη δταν συνδέεται άμεσα μέ τό ένδιαφέρον μας γιά τούς άλλους.

"Όταν ό "Ιησούς περιέγραψε συμβολικά τήν τελική κρίση ύπέδειξε καθαρά σέ ποιά βάση θά πραγματοποιηθεί ό διαχωρισμός τών προβάτων άπό τά έρίφια: δηλαδή μέ βάση αύτό πού θά έχουμε κάνει γιά τούς άλλους. Ό άνθρωπος δέν θα έρωτηθεϊ οΰτε γιά τόν άριθμό τών διπλωμάτων του οΰτε γιά τό ΰψος τής περιουσίας πού έχει, άλλά γιά τις πράξεις του σέ σχέση μέ τούς άλλους. Ταίσατε τούς πεινασμένους; Δώσατε νερό στούς διψασμένους; Ντύσατε τούς γυμνούς; Έπισκεφτή- κατε τούς άρρωστους και τούς φυλακισμένους; Αύτά είναι τά ερωτήματα πού θέτει ό Κύριος τής ζωής. Σύμφωνα μέ μιά έννοια ή κάθε μέρα μπορεϊ νά είναι μέρα κρίσης: Μέ τις πράξεις και τούς λόγους μας, τις σιωπές μας και τις συζητήσεις μας γράφουμε καθημερινά τό Βιβλίο τής Ζωής.

Τό φώς ήρθε στόν κόσμο και καθένας άπό μας όφείλει ν* αποφασίσει αν θά βαδίσει στό φώς ένός δημιουργικού άλ- τρουισμου ή στό σκοτάδι ένός καταστρεπτικού έγωισμου. Ε κεί βρίσκεται ή κρίση. «Τί κάνετε γιά τούς άλλους;» Αύτή είναι ή πιό επείγουσα και διαρκής έρώτηση.

Ό θεός έχτισε τόν κόσμο μέ τέτοιο τρόπο, ώστε τά πράγματα νά στρέφονται κυκλικά μόνον οταν οι άνθρωποι δρα-

72


«οτηριοττοιοϋνται μέσα στή διάσταση του πλάτους. Τό «εγώ» «δέν κατορθώνει νά φτάσει τήν πραγματική του διάσταση χωρίς τό «σύ». Ό εαυτός δέν μπορεϊ νά είναι εαυτός χωρίς άλλους έαυτσύς. Οι κοινωνιο - ψυχολόγοι μας λέγουν δτι δέν μπορούμε νά είμαστε δντα χωρίς τή σχέση μας μ’ άλλα πρό- •σωπα. "Ολη ή ζωή είναι μιά σχέση και δλοι οί άνθρωποι είναι άλληλοεξαρτώμενοι. Ωστόσο, συνεχίζουμε νά βαδίζουμε ο’ έναν δρόμο ντυμένο μέ τό γλυστερό έπίχρισμα ένός άν αρχικού εγωισμού. Τά περισσότερα άπό τά τραγικά προβλήματα πού άντιμετωπίζουμε μέσα στό σημερινό κόσμο άντανα- κλοϋν αύτή τήν ανικανότητα του άνθρώπου νά προσθέσει πλάτος στό μήκος.

Τό βλέπουμε καθαρά μέσα στή ρατσιστική κρίση πού προσβάλλει τό έθνος μας. Ή ρατσιστική ένταση πού ύπάρχει όφεί- λεται στό γεγονός δτι τά λευκά άδέλφια μας ένδιαφέρονται γιά τό μήκος τής ζωής: τίς προνομιούχες οικονομικές τους θέσεις, τήν πολιτική τους δύναμη, τό κοινωνικό τους καθεστώς, αύτό πού τελικά άποκαλοΰν «WAY OF LIFE». ’Ά ν πρόσθεταν μονάχα πλάτος στό μήκος — ένα βλέμμα έξω άπ> τόν εαυτό τους — τή θέση τών άδιάκσπων φιλονικιών μας θά έπαιρνε μιά αδελφική συμφωνία.

Τήν άναγκαιότητα νά συγκεραστεϊ τό πλάτος μέ τό μήκος τή βλέπουμε έπίσης μέσα στις διεθνείς σχέσεις. Κανένα έθνος •δέν μπορεϊ νά ζήσει άπομονωμένο. Ή γυναίκα μου κι* εγώ είχαμε τό προνόμιο νά πραγματοποιήσουμε ένα άλησμόνητο ταξίδι στις 'Ινδίες. Ή έπίσκεψη μας σ’ αύτή τή χώρα γνώρι- •σε αναρίθμητες στιγμές ικανοποίησης άλλά καί άπογοήτευ- οης. Πώς νά μή νοιώθεις ταπείνωση, δταν βλέπεις μέ τά ίδια •σου τά μάτια εκατομμύρια άνθρώπους νά κοιμούνται πεινα- ομένοι στούς δρόμους; Πώς μπσρεϊς νά μήν αίστανθείς συν- τριμμένος δταν διαπιστώνεις δτι σ' ένα πληθυσμό πού ξεπερνάει τά 435 εκατομμύρια, τά 350 έχουν εισόδημα ετήσιο κατώτερο άπό 70 δολλάρια κι’ δτι ή πλειονότητα δέν έχει έπι- σκεφτεϊ ποτέ γιατρό ή οδοντογιατρό;

73


Μπορούμε στήν ’Αμερική νά αίστανθοϋμε νά μας άφο- ροϋν, έστω- καϊ γιά λίγο, αύτές οι συνθήκες; Ενεργητικά βέβαια δχι. Τό πεπρωμένο μας δμως σάν έθνος είναι δεμένο μέ τό πεπρωμένο της ’Ινδίας. "Οσο τό μέλλον της ’Ιν δίας, η άλλου έθνους, βρίσκεται σέ άνασφάλεια, κινδυνεύουμε κι’ έμεϊς. ’Έχουμε καθήκον νά προσφέρουμε άπ’ τούς τεράστιους πόρους μας γιά νά βοηθήσουμε τις ύποανάπτυκτες χώρες. Δέν ξοδεύουμε πολύ περισσότερα άπ’ τόν έθνικό μας προϋπολογισμό γιά τήν έδραίωση πολεμικών βάσεων σ’ δλον τόν κόσμο καί πολύ λιγώτερα γιά νά δημιουργήσουμε βάσεις ένδιαφέροντος και γνήσιας κατανόησης;

Σέ τελευταία άνάλυση δλοι οί άνθρωποι έξαρτώνται μεταξύ τους καί κατά συνέπεια περιλαμβάνονται μέσα σέ μιά καί μόνη έξέλιξη. ’Αναπόφευκτα είμαστε ό προστάτης του άδελφοϋ μας υστέρα άπό προσεκτική έξέταση τής πραγματικότητας δπως ύφαίνονται οί ιστοί της. Οΰτε τό άτομο οΰτε οί λαοί μπορούν νά ζήσουν στήν άπομόνωση. Ό John Donne άπέδωσε αύτή τήν άλήθεια, βεβαιώνοντας:

«Τό τίποτα δέν είναι νησί πού άρκεϊται στόν έαυτό του' κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι τής ηπείρου, ένα μέρος του δλου* άν μιά πέτρα ξεφύγει άπ’ τή θάλασσα, ή Εύρώπη χάνεται εϊτε είναι ένα άκρωτήρι i} ό πύργος του φίλου σου ή ό δικός σου* ό κάθε άνθρώπινος θάνατος μέ λιγοστεύει γιατί είμαι μέρος του άνθρώπινου είδους· μή ρωτάς λοιπόν γιά ποιόν χτυπά ή καμπάνα: χτυπάει γιά σένα».

Ή γνώση αύτής τής ένότητας στήν άνθρωπότητα καί ή άναγκαιότητα μιάς ένεργητικής καί άδελφικής φροντίδας γιά τήν καλύτερη ζωή τών άλλων, είναι τό πλάτος τής άνθρώπι- νης ζωής.

I I I

Μένει ή τρίτη διάσταση μιας ζωής πού πραγματικά άγ-

74


γίζει τήν τελειότητα, τό ύψος της, αύτό πού τείνει πρός τά πάνω, σέ κάτι πού βρίσκεται πιό ψηλά άπ' τήν άνθρωπότητα. Πρέπει νά ύψωθοϋμε πάνω απ’ τή γη καί ν’ άνακουφίσουμε αύτό τό αιώνιο νΟν πού είναι ή πηγή και ή δημιουργία κάθε πραγματικότητας. ’Ά ν προσθέσουμε τό ύψος στό μήκος και στό πλάτος, τότε ή ζωή φτάνει τήν πλέρια τελειότητα της.

'Όπως μερικοί δέν πηγαίνουν πέρα άπ* τό μήκος, ύπάρχουν άλλοι πού ποτέ δέν ξεπερνούν τό συνδυασμό μήκους και πλάτους. Αναπτύσσουν θαυμαστά τις προσωπικές τους δυνατότητες καϊ δείχνουν μιά γνήσια φιλανθρωπική φροντίδα. Άλλά έφησυχάζουν πολύ σύντομα. Είναι τόσο δεμένοι μέ τή γή ώστε λησμονούν δτι ή άνθρωπότητα δέν νοείται δίχως τό θεό. Ζητούν νά ζήσουν δίχως ουρανό.

Πολλές αίτιες Εξηγούν τόν πιθανό λόγο γιά τόν οποίο ό άνθρωπος άμέλησε αύτή τήν τρίτη διάσταση. Μερικοί έχουν σοβαρούς διανοητικούς Ενδοιασμούς. Επειδή θεωρούν τό κακό σάν φυσικό καί ήθικό, ρωτάνε: «’Ά ν ύπάρχει ένας καλός καί παντοδύναμος θεός γιατί Επιτρέπει τόν πόνο καί τή δυστυχία;» Ή άνικανότητα τους νά δώσουν άμεση άπάντηση σ’ αύτό τό Ερώτημα τούς οδηγεί στόν άγνωσπκισμό. ’Άλλοι πάλι δυσκολεύονται νά πλαισιώσουν τις Επιστημονικές καί λογικές τους ανακαλύψεις μέ άλήθειες τής θρησκείας, πού μερικές φορές δέν είναι επιστημονικές καί μέ πρωτόγονες άντι- λήψεις γιά τό θέμα τού θεού.

Υποπτεύομαι άκόμη δτι μιά άλλη πλειονότητα άνθρώπων κινείται μέσα σέ μιά άλλη κατηγορία. Αύτοί δέν είναι οί θεωρητικοί τού άθεϊσμού άλλά οί άθεοι στήν πράξη. Δέν άρνούν- ται μέ λόγια τήν ύπαρξη τού θεού άλλά άπορρίπτουν διαρ- κώς τήν ύπαρξη του στή ζωή τους. Ζοϋν σάν νά μήν ύπήρχε θεός. Αύτή ή άπόρριψη τού θεού στό σημειωματάριο τής ζωής τους, μπορεϊ νά είναι θαυμάσια, ένα άσυνείδητο προτσές. Οί περισσότεροι άνθρωποι δέν λένε: «Αντίο, Κύριε, σ’ Εγκαταλείπω». Άλλά όδηγούνται σ’ αύτό τό σημείο χάρη στις, δοσοληψίες αύτοϋ τού κόσμου πού τούς έχει παρασύρει τό

75


κύμα του ύλισμοϋ και τσαλαβουτοϋν μέσα στά ταραγμένα νερά τού λαϊκισμού. Ζώντας μέσα σ' αύτά χιού ό καθηγητής Sorokin ονόμασε «κουλτούρα τών αισθήσεων» ό σύγχρονος Ανθρωπος πιστεύει μονάχα σέ πράγματα πού μπορεϊ νά συλ- λάβει μέ τις πέντε αισθήσεις του.

Αύτή ή προσπάθεια δμως V άντικαταστήσουμε τό σύμπαν πού έχει σάν κέντρο του τόν θεό μ* £να σύμπαν πού νάχει σάν κέντρο του τόν άνθρωπο μας οδηγεί σέ μιά βαθύτερη στέρηση. Ό Reinhold Niebuhr είπε: «Άπό τό 1914 τό ένα τραγικό γεγονός διαδέχεται τό άλλο ώστε ή ιστορία νά φαίνεται πώς έγινε γιά ν* άναιρεϊ τις μάταιες ψευδαισθήσεις τού άνθρώπου». Πλέουμε στις θάλασσες τής σύγχρονης ιστορίας σάν ένα πλοίο πού δέν έχει πυξίδα. Δέν έχουμε ούτε πλοίαρχο, ούτε αίσθηση προσανατολισμού. Αμφιβάλλουμε γιά τις ίδιες τΙς άμφίβολίες μας καί άναρωτιόμαστε μήπως ύπάρχει στ' ά- λήθεια κάποια πνευματική δύναμη πού νά ύπαγορεύει αύτή τήν πραγματικότητα.

Παρά τις θεωρητικές άπαρνήσεις μας έχουμε τις εμπειρίες τού πνεύματος πού δέν μπορούν νά έξηγηθούν μέ δρους υλιστικούς. Παρά τή πίστη μας γιά τή φυσική τάξη προσκρούουμε άσταμάτητα σέ κάτι πού είναι πάνω άπό μας, πού μας κάνει ν’ άναρωτιόμαστε πώς αύτή ή ύπέροχη διάταξη τού σύμ- παντος μπορεϊ νά είναι τό άποτέλεσμα ένός τυχαίου παιγνιδιού τών ήλεκτρονίων καί τών άτόμων. Παρά τόν ύπερβολικό σεβασμό μας στά ύλικά πράγματα κάτι χωρίς διακοπή μάς θυμίζει τήν πραγματικότητα τού άόρατου. Τό βράδυ κοιτάζουμε τόν ούρανό μέ τ* άστέρια του πού τόν στολίζουν σάν αιώνια φανάρια. Πρός στιγμήν μπορεϊ νά πιστέψουμε πώς τά βλέπουμε δλα άλλά ύπάρχει κάτι πού μάς θυμίζει πώς δέν μπορούμε ν* άντιληφτούμε τό νόμο τής βαρύτητας πού τά διέπει. Κοιτάζουμε μέ θαυμασμό τήν άρχιτεκτονική τελειότητα ένός εντυπωσιακού ναού τού θεού άλλά γρήγορα θυμόμαστε δτι δέν μπορούμε νά συλλάβουμε μέ τά μάτια μας τήν ολική ύπόσταση αύτού τού ναού. Τό βλέμμα μας δέν έχει

76


εισχωρήσει στή διάνοια του άρχιτέκτονα πού πραγματοποίησε τό σχέδιο. Ποτέ δέν μπορούμε νά δούμε τήν άγάπη και τήν πίστη δλων αύτών πού οι θυσίες τους κάνανε δυνατή τήν κατασκευή. Κοιτάζοντας ό ένας τόν άλλον γρήγορα άπαφασί- ζουμε δτι ή θέα τού σώματος μας μας δίνει μιά ολική άντίλη- ψη τού είναι μας. Τώρα κοιτάζετε αύτόν τόν άμβωνα και μέ βλέπετε νά κυρύττω* συμπεραίνετε άμέσως δτι βλέπετε τόν Martin Luther King. Άλλά τότε θυμόσαστε δτι βλέπετε μονάχα τό σώμα μου πού μόνο του δέν μπορεϊ νά συλλογιστεί η νά σκεφτεϊ. Δέν μπορεϊτε ποτέ νά δείτε τό εγώ πού μέ ολοκληρώνει δπως δέν μπορώ νά δώ τό σείς πού σας ολοκληρώνει. Αύτό τό άόρατο πού ονομάζουμε προσωπικότητα βρίσκεται πέρα άπό τή φυσική μας παρουσία. Ό Πλάτων είχε δίκιο δταν έλεγε δτι τό θεατό είναι μιά σκιά πού ρίχνει τό άθέατο.

Ό θεός είναι πάντα μέσα στό σύμπαν του. Οί τεχνικές κιΤ επιστημονικές επιτεύξεις μας δέν μπορούν νά τόν εξορίσουν οΰτε άπό τό μικροκοσμικό διάστημα τού άτόμου, οΰτε άπό τις τεράστιες κι* άδιερεύνητες περιοχές τού μεσοαστρικού διαστήματος. Ζώντας μέσα σ’ ένα σύμπαν δπου μερικά ούράνια σώματα άπέχουν άπό μας δισεκατομμύρια χρόνια φωτός, ό σύγχρονος άνθρωπος αναφωνεί μέ τόν παλιό Ψαλμωδό: «"Οταν κοιτάζω μ’ έκσταση τούς ούρανούς, έργο τών χεριών σου, τό φεγγάρι και τ* άστέρια πού δημιούργησες σκέφτομαι τί είναι ό άνθρωπος γιά νά τόν θυμασαί; και ό γιος τού άνθρώπου γιά νά τόν φυλάττεις;»

θά ήθελα νά σας συστήσω νά δώσετε προτεραιότητα στήν άναζήτηση τού θεού. Αφήστε τό είναι σας νά τό διαποτίσεχ τό πνεύμα του. Γιά ν* άντιμετωπίσετε τις δυσκολίες και τις δοκιμασίες τής ζωής έχετε τήν άνάγκη έκείνου. Πριν ή βάρκα τής ζωής σας φτάσει στό τελευταίο της λιμάνι, θά συναντήσει μακρές κι’ άβέβαιες τρικυμίες, άνέμους ορμητικούς καί δυνατούς, ταραγμένες θάλασσες πού κάνουν τήν καρδιά νά σταματάει. ’Ά ν δέν πιστεύετε στό θεό μέ βαθιά πίστη κι έγ-

77


καρτέρηση, δέν θάχετε δύναμη ν’ άντχμειωπίσετε τις αναβολές, τις άπογσητεύσεις και τις άβεβαιότητες πού είναι αναπόφευκτες. Χωρίς τό θεό δλες μας οί δυνάμεις εξαντλούνται καί οί αύγές μας γίνονται νύχτες βαθιές. Χωρίς αύτόν ή ζωή γίνεται ένα παράλογο δράμα χωρίς αποφασιστικές σκηνές. Μαζί του έχουμε τή δύναμη ν* άνεβοϋμε άπό τά ταραγμένα βάθη στίς κορυφές της έσωτερικής ειρήνης καί V άνακαλύ- ψσυμε τά φωτερά άστέρια τής ελπίδας μέσα στίς νυχτωμένες άβύσσους τις πιό καταθλιπτικές τής ζωής. Αύτό φανερώνεται στά λόγια του Άγιου Αύγουστίνου: «Μάς δημιούργησες γιά σένα κι* ή καρδιά μας θά βρει τή γαλήνη τή στιγμή πού θάρθει ν’ άναπαυτεϊ σέ σένα».

'Ένας γέρος καί σοφός προφήτης έπισκέφτηκε κάποτε ένα κολλέγιο αποφοίτων. Μετά τό κήρυγμα του καθυστέρησε συζητώντας μέ τούς μαθητές τής άνώτερης τάξης. 'Άρχισε νά μιλά μ’ έναν νέο κι* έξυπνο μαθητή τόν Ρομπέρ. Ή πρώτη του έρώτηση στόν Ρομπέρ ήταν: «Ποιά είναι τά σχέδια σας γιά τό μέλλον;» — «Υπολογίζω νά παρακολουθήσω άμέσως μαθήματα Νομικής» άπάντησε ό Ρομπέρ. «Καί μετά;» ξανα- ρώτησε ό προφήτης. «νΕ, νά, ήταν ή άπάντηση τού Ρομπέρ, σκέφτομαι νά παντρευτώ, νά κάνω οικογένεια, ν’ άφοσιωθω σταθερά στήν εξάσκηση τής νομικής». — «Κι* έπειτα Ρομπέρ;» εξακολούθησε ό προφήτης. Ό Ρομπέρ άποκρίθηκε. «Γιά νά μιλήσω είλικρινά ελπίζω ν’ άποκτήσω άρκετά λεφτά άπό τήν έξάσκηση του Επαγγέλματος μου καί παίρνοντας γρήγορα τή σύνταξη μου νά περάσω ένα μεγάλο διάστημα ταξιδεύοντας, τά ταξίδια ήταν πάντα τ’ όνειρό μου». — «Κι* έπειτα Ρομπέρ;» πρόσθεσε ό προφήτης μέ μιά έπηιονή σχεδόν Ενοχλητική. «Δέν έχω άλλα σχέδια» λέγει ό Ρομπέρ. Καί τότε ό προφήτης κοιτάζοντας τον μ’ ένα τρόπο πού έξέφραζε οίκτο καί πατρικό Ενδιαφέρον, τού λέει: «Νέε μου, τά σχέδια σου ΒΪναι πολύ σύντομα. Καλύπτουν τό πολύ Εξήντα πέντε χρόνια τής ζωής σου. Πρέπει τά σχέδιά σου νά είναι τόσο μεγά-


λα ώστε νά κλείνουν μέσα τους τό θεά και άρκετά πλατιά ώστε ν* άγκαλιάζουν τήν αιωνιότητα».

Είναι μιά πολύ σοφή άποψη. Φοβάμαι δτι πολλοί άπό μάς βαδίζουν άκόμη ψηλαφητά μέσα σέ σχέδια πού καλύπτουν βέβαια όγκο, τούς λείπει δμως ή ποιότητα- σέ σχέδια πού τέμνουν τό χρόνο οριζόντια άντί νά Εξυψώνονται στήν κάθετη γραμμή τής αιωνιότητας. Έγώ επίσης θά ήθελα νά σάς έπι- στήσω τή προσοχή σας σ’ αύτό. Τά σχέδια σας νά γίνουν τόσο μεγάλα και τόσο πλατιά ώστε ν’ άποδεσμευθούν άπό τό χρόνο κι* άπό τά εμπόδια τού διαστήματος. Δώστε τή ζωή σας — αύτό πού έχετε και αύτό πού είστε — στό θεό του σύμπαντος πού οι προθέσεις του είναι άμετάβλητες.

Που θά τόν βρούμε αύτό τό θεό; Μέσα σ’ ένα δοκιμαστήριο; ’Ό χι. Που, άν 6χι στόν Ίησοϋ Χριστό, τόν Κύριο τής ζωής μας; ’Ό χ ι μόνον ό Χριστός μοιάζει μέ τό θεό άλλά κι’ ο θεός έξομοιώνεται μέ τό Χριστό. Ό Χριστός είναι ό ενσαρκωμένος λόγος. Είναι ή γλώσσα τής αιωνιότητας μεταφρασμένη μέ σύγχρονες λέξεις. Γιά νά γνωρίσουμε τί είναι θεός και νά κατανοήσουμε τις προθέσεις του πάνω στήν άνθρωπό- τατα πρέπει νά στραφούμε στό Χριστό. ’Αφιερώνοντας τή ζωή μας μέ άπόλυτο τρόπο στό Χριστό και στή φωνή του λαβαίνουμε μέρος σ’ αύτή τήν υπέροχη πράξη πίστης πού θά μάς οδηγήσει στήν άληθινή γνώση του θεού.

Ποιο είναι λοιπόν τό συμπέρασμα μας; ’Αγαπάτε τούς έαυ- τούς σας άν αύτό σημαίνει ένα ένδιαφέρον καθαρό, λογικό και υγιές. ’'Εχετε έντολή νά τό κάνετε* είναι τό μήκος τής ζωής. Αγαπάτε τόν πλησίον σας δπως τόν έαυτό σας* λάβατε έπί- σης έντολή* είναι τό πλάτος τής ζωής. ’Αλλά μήν ξεχνάτε ποτέ δτι ύπάρχει μιά έντολή άκόμη πιο σπουδαία: «άγαπήσεις Κύριον τόν θεόν σου έν δλη τή καρδίςι σου και έν δλη τή ψυχή σου και έν δλη τή διανοία σου». (Κατά Ματθαίον 22, 37). Είναι τό υψος τής ζωής. Μόνο μέ μιά θετική άνάπτυξη καθεμιάς άπό αύτές τις τρεις διαστάσεις μπορεϊτε νά φτάσετε στήν τελειότητα.

79


Χάρη στά θεό, είδε ό ’Ιωάννης, πρϊν άπό πολλούς αιώνεςνά ύψώνεται οπούς ούρανούς τό δραμα τής καινούργιας Ι ε ρουσαλήμ μέσα σ’ δλη της τή μεγαλοπρέπεια. Άλλά κι’ έ- μεϊς χάρη στό θεό θα διακρίνουμε τό δραμα καί θά βαδίσουμε πρός τήν πολιτεία τής τελειότητας δπου θά συνυπάρχουν έξίσου τό μήκος, τό πλάτος καί τό ύψος. Μόνο φτάνοντας σ’ αύτή τήν πολιτεία θά έχουμε ολοκληρώσει τό είναι μας. Καί μόνο μ’ αύτή τήν όλοκλήρωση Θάχουμε γίνει γνήσια παιδιά του θεού.

ixojl -cx> n7\<*tos Kcu ο · ^

80

ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ

'Ως εάν πορεύωμαι είς τήν Σπανίαν, έλενσομαι τιρος υμάς* ελπίζω γάρ δια- πορενόμε}Κ>ς ΰεάοασΰ'αι νμας.

(Πρός Ρωμαίους, Κεφ. 15, 24)·

'Ένα άπό τά προβλήματα τά πιό θλιβερά πού μας γνωρίζει ή άνθρώπινη πείρα, είναι πώς ελάχιστοι άνθρωποι βλέπουν νά πραγματοποιούνται στή ζωή τους τά πιό παράφορα καί βαθϊά τους όνειρα. Οί ελπίδες τής παιδικής μας ήλικίας και τά σχέδια τής ζωής μας, δταν αυτή έχει ωριμάσει, παραμένουν συμφωνίες άτέλειωτες. Σ ' έναν περίφημο πίνακα του ό Georges Frederic Watts παρομοίασε τήν Ελπίδα μ’ ένα γαλήνιο άνθρωπο, πού καθισμένος στήν κορφή τού πλανήτη μας, μέ τό κεφάλι του νά σκύβει θλιμμένα, παίζει τή μοναδική άθικτη χορδή τής άρπας του. Υπάρχει άραγε άνάμεσά μας, έστω κι* ένας άνθρωπος, πού δέν αίστάνθηκε τό σπαρακτικό πόνο τών γκρεμισμένων όνείρων και τών διαψευσμέ- νων έλπίδων;

Στήν έπιστολή τού αποστόλου Παύλου πρός τούς Ρωμαίους συναντούμε μιά συγκλονιστική έκφραση αύτοϋ τού ζωτικού προβλήματος τών διαψευσμένων έλπίδων: «Ώς εάν πορεύωμαι είς τήν Σπανίαν έλεύσσμαι πρός ύμας· έλπίζω γάρ διαπορευόμενος θεάσασθαι ύμας». Μιά διακαής έπιθυμία τού άποστόλου Παύλου ήταν νά πάει στήν 'Ισπανία γιά νά κηρύξει τό λόγο τού Εύαγγελίου «μέχρι τήν άκρη τού κόσμου», γιατί ή Ισπανία ήταν τό ακραίο δριο τού τότε γνωστού κόσμου. Εύχόταν νά έρθει σέ προσωπική κατά τήν έπι- στροφή του επαφή μέ τή δραστήρια όμάδα τών χριστιανών τής Ρώμης. "Οσο περισσότερο σκεφτόταν αύτή τήν εύτυχι- σμένη προοπτική, τόσο περισσότερο ή καρδιά του γέμιζε άπό

816


χαρά. "Ολες του οί προετοιμασίες γίνονταν μέ σκοπό τήν έξά- πλωση του Εύαγγελίου στή Ρώμη πού ήταν ή πρωτεύουσα καί στήν 'Ισπανία πού ήταν ή άκρη του κόσμου.

Τί ενθουσιασμό γεννούσε ή έλπίδα αύτή στήν καρδιά του Παύλου! Άλλά δέν έπισκέφτηκε ποτέ τήν Ρώμη μέ τόν τρόπο πού είχε έλπίσει. Ή μαχητική του πίστη γιά τό Χριστό τόν οδήγησε σ’ αύτήν άλλά σάν κρατούμενο γιά νά τόν κλείσουν στό στενό κελλι κάποιας φυλακής. Δέν περπάτησε ποτέ στούς χωματόδρομους τής * Ισπανίας, δέν άντίκρυσε ποτέ τΙς καμπυ- λωτές της κατωφέρειες, δέν έζησε τήν έντονη ζωή τών άκτών της. θανατώθηκε, ας θυμηθούμε, σά μάρτυρας του Χρίστου στή Ρώμη. Ή ζωή τού Παύλου είναι ή τραγική Ιστορία ένός γκρεμισμένου ονείρου.

Ή ζωή έχει νά μάς προσφέρει πολλές παρόμοιες πείρες. Ποιός είναι αύτός πού δέ σημάδεψε σέ κάποια μακρινή * Ισπανία, σ' ένα σπουδαίο στόχο, σέ μιά θριαμβευτική πραγμάτωση γιά νά διαπιστώσει τήν ώρα του άπολογισμοϋ πώς παρέμεινε πολύ πιο πίσω απ' τούς στόχους του; Δέν περπατάμε ποτέ έλεύθεροι στούς δρόμους τής Ρώμης μας· άντίθετα οί περιστάσεις αποφασίζουν νά ζήσουμε σ’ αύτήν άλλά μέσα στό στενό κελλι μιάς φυλακής. Μιά μοιραία ρήξη διατρέχει τίς ζωές μας καί μιά παράλογη κι* άπρόβλεπτη ρωγμή διασχίζει τήν ίστορία. Καθώς ό Αβραάμ, διαμένουμε στή γή τών ύπο- σχέσεων άλλά πολύ συχνά δέν γινόμαστε «συγκλη ρονόμοι τής έπαγγελίας τής αύτής». (Πρός Εβραίους Κεφ. 11, 9). Αύτό πού έχουμε σάν στόχο μας ξεπερνά πάντοτε αύτό πού πλησιάζουμε.

Ό Μαχάτμα Γκάνα, άφοϋ άγωνίστηκε χρόνια ολόκληρα γιά τήν άνεξαρτησία, ύπήρξε τελικά μάρτυρας ένός αιματηρού θρησκευτικού πολέμου άνάμεσα στού 'Ινδούς καί τούς Μουσουλμάνους· ή διαίρεση τής Ινδίας καί του Πακιστάν πού ύπήρξε ή συνέπεια αύτοϋ του πολέμου, κατέστρεφε τήν έπιθυμία "του πού ήταν ένα έθνος ένωμένο. Ό Ούίλσον πέ- θανε πρίν πραγματοποιηθεί τό δραμα του πού ήταν μιά Και-

82


νωνία τών Εθνών. Πολλοί μαύροι δούλοι τής Αμερικής είχαν προσβλέψει μέ πάθος στήν έλευθερία άλλά πέθαναν πριν τήν δουν νά παίρνει σάρκα καϊ όστά. Άφοϋ προσευχήθηκε στόν κήπο τής Γεσθημανή ό Χριστός, γιά ν* απομακρυνθεί τό ποτήρι άπ αύτόν, τό ήπιε ώστόσο μέχρι τήν τελευταία του σταγόνα. Κι* ό άπόστολος Παύλος είχε προσευχηθεί μέ καρτερία καί θέρμη γιά νά πάψει νά τόν βασανίζει ό πειρασμός τής σάρκας άλλά τό μαρτύριο συνεχίστηκε μέχρι τήν τελευταία του μέρα. Τά κατεστραμμένα όνειρα σφραγίζουν τή θνητή μας ζωή.

I

Πριν άποφαοίσουμε γιά τόν τρόπο πού μ’ αύτόν θά ζή- σουμε μέσα σ' έναν κόσμο δπου οι μεγαλύτερές μας επιθυμίες παραμένουν άνικανοποίητες, πρέπει ν* άναρωτηθοϋμε: πώς πρέπει ν* άντιδράσουμε σ’ άνάλογες περιστάσεις;

Μιά πιθανή άντίδραση είναι ν* άποκρυσταλλωθοϋν δλες μας οί στερήσεις σέ πίκρα καί μνησικακία. Αύτός πού άντι- δρά μέ τόν τρόπο αύτό είναι ικανός νά υιοθετήσει μιά άδιά- φορη στάση, νά κρυώσει ή καρδιά του κι* ένα κατάπικρο μίσος νά τόν διαποτίσει γιά τό θεό, γιά τούς άνθρώπους πού ζεϊ μαζί τους καί γιά τόν ίδιο του τόν εαυτό. Επειδή δέν μπο- ρεϊ νά στραφεί ούτε ενάντια στό θεό, οΰτε ενάντια στή ζωή, ή άπωθημένη του μνησικακία μεταβάλλεται σ’ έχθρότητα γιά τούς άλλους. Γίνεται σκληρά ωμός γιά τή σύζυγό του κι* ά- πάνθρωπος γιά τά παιδιά του. Μέ λίγα λόγια ή εύτέλεια γίνεται τό κυρίαρχο χαρακτηριστικό του. Δέν άγαπά κανέναν καί δέν θέλει τήν άγάπη κανενός. Δέν έμπκκεύεται κανέναν οΰτε καί θέλει νά τόν εμπιστεύονται. Βρίσκει λάθη σ' δλους καί σ’ δλα καί παραπονεϊται διαρκώς.

Ή άντίδραση αύτής τής μορφής δηλητηριάζει τήν ψυχή καί θρυμματίζει τήν προσωπικότητα* τίποτε δέ βλάπτει πιό πολύ τόν άνθρωπο παρά ή κατοχή του άπό άνάλογα αισθή

83

Η ΔΎΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

ματα. Τήν άρθρίτιδα, τό στομαχικόν έλκος, τό ασβμα, καθώς μας διδάσκει ή ιατρική έraστήμη, τά προκαλεϊ πολύ συχνά ή πίκρα τών αισθημάτων. Ή ψυχοσωματική ιατρική, πού εξετάζει τΙς σωματικές άρρώστιες, πού αιτία τους είναι ένα έλάτ- τωμα τού μυαλού, δείχνει πώς μιά βαθιά μνησικακία μπορεϊ νά καταλήξει σέ μιά φυσική φθορά.

Μιά καθημερινή έπίσης άντίδραση τών άνθρώπων πού ή: άπογοήτευση τούς διάψευσε τϊς έλπίδες, είναι τό άποκλειστι- κό κλείσιμο στόν εαυτό τους. Δέν δέχονται κανέναν άνθρωπο μέσα στή ζωή τους κι* άρνούνται νά μπουν σι ή ζωή τών αλ- λαϊν. Οι άνθρωποι αύτοί εγκαταλείπουν τόν άγώνα τής ζωής, χάνουν τή γεύση της και προσπαθούν νά τής ξεφύγουν, μέ τήν άνύψωση τού πνεύματος τους στό βασίλειο τής παγωμένης απάθειας. «Αποστασία» είναι ή λέξη πού αποδίνει καλλίτερα τήν κατάσταση τους. Δέν άγαπούν, δέν μισούν, δέν μπορούν νά αίστανθούν χαρά ή λύπη, αδιάφοροι γιά δλους και γιά δλα,, δέν είναι ούτε πεθαμένοι, οΰτε ζωντανοί* άπλά ύπάρχουν. Τά μάτια τους είναι νεκρά μπροστά στίς ομορφιές τής φύσης, τ* αύτιά τους κλειστά στούς μεγαλειώδεις ήχους τής έξαίρετης μουσικής, τά χέρια τους δέν άπλώνονται ν* αγγίξουν τρυφερά ένα μικρό παιδί. Τίποτε δέν θά βρει κανείς σ’ αύτούς απ' δ,τι κάνει τή ζωή* δ,τι έκφράζουν είναι ή αϊσθηση μιας γυμνής ύπαρξης. ΤΙς διαψευσμένες έλπίδες πού μας οδηγούν σ’ αύ- τόν τόν άνίσχυρο κυνισμό τϊς περιέγραψε ό Omar Khayyam:

Ή ελπίδα αυτόν του κόσμου, που άπο&έτει πάνω της ό καϋ'ένας τήν καρδιά τον γίνεται οτάχτη... ή και φουντώνει.Κάποτε, σάν τό χιόνι πάνω στήν άμμο τής έρημου μιά - δυο ώρες λάμπει και μετά σβήνεται, λιώνει...

Ό πειρασμός νά ξεφύγει τή ζωή γεννά αύτήν τήν άντίδραση. Οι ψυχίατροι βεβαιώνουν πώς ή προσωπικότητα τών

84


ατόμων πού προσπαθούν ν’ άποφύγουν τήν πραγματικότητα, άδυνατίζει δλο και περισσότερο καϊ στό τέλος εξαφανίζεται εντελώς. Αύτή ή άπομάκρυνση καϊ ή έξαφάνιση παράγει τήν σχιζοφρένεια.

Μιά τρίτη άντίδραση στις διαψεύσεις τής ζωής είναι νά υιοθετήσεις μιά μοιρολατρική στάση, πού σύμφωνα μ’ αύτήν δ,τι γίνεται επρεπε νά γίνει καί πού δλα τά γεγονότα Ερμηνεύονται μέ τήν άρχή τής άναγκαιότητας. Ή μοιρολατρία καταλήγει στό συμπέρασμα πώς δλα είναι προσδιορισμένα έκ τών προτέρων καϊ λοιπόν άναπόφευκτα. *Όσοι συμφωνούν μέ τή φιλοσοφία αύτή, ύποχωροΰν ολοκληρωτικά μέσα σ’ δ,τι θεωρούν σά μοίρα τους* άντιμετωπίζουν τούς έαυτούς τους σχεδόν σάν τά ορφανά πού έχουν χαθεί μέσα στήν τρομακτική άπεραντοσύνη τού σύμπαντος. Επειδή πιστεύουν πώς ό άνθρωπος δέν είναι Ελεύθερος, θεωρούν περιττό ν’ άποφα- σίσουν γιά κάτι ή νά συζητήσουν άλλά προτιμούν νά περιμένουν παθητικά τΙς Εξωτερικές δυνάμεις ν* άποφασίζουν γι* αύτούς. Δέν προσπαθούν ποτέ Ενεργητικά νά μεταβάλλουν τις συνθήκες τής ζωής γιατί πιστεύουν πώς αύτΕς, καθώς σης άρχαϊες Ελληνικές τραγωδίες, κατευθύνονται άπό προσδιορισμένες κι* άκαταμάχητες δυνάμεις. Αρκετοί μοιρολάτρες είναι θρησκευόμενοι άνθρωποι και βλέπουν στό θεό τό ρυθμιστή και τόν προσδιοριστή τής μοίρας. Ή πεποίθηση αύτή Εκφράζεται στή στροφή Ενός χριστιανικού ύμνου:

Κι αν είναι δ δρόμος σκοτεινός κ9 ή τύχη μου πικρή, νά μείνω πάντα αμίλητος, νά μη βαρυγκομήοω' κι άπ τήν ψυχή μου ώς άρωμα ν ανέβει ή προσευχή: «Τό ϋ'έλημά Σου γεννηϋ^μω».

Μέ τό νά πιστεύουν οί μοιρολάτρες πώς ή Ελευθερία είναι ένας μύθος παραδίνονται ο ένα φιλοσοφικό σύστημα πού τούς παραλύει και πού τούς όδηγεϊ στό συμπέρασμα:

Τίποτε εκτός άπό τιεσσούς —κι9 αύτούς χωρίς ελπίδα— οκνμιιένος στή σκακιέρα του μερονυχτις νά παίζει.

Η ΔΎΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

καί πώς δέν πρέπει νά νοιαζόμαστε γιά τό μέλλον γιατί

sΈ γραψε ό Δάκτυλος κ9 ε£φρ-ς ώς εγραψεν έχάϋ'η: Ξέρετο: Μ ήτε ή πίστη οον, μήτε κ* ή ικανοσύνη μπορούν πια νά τον κάνουνε μιοή γραμμή νά σβήσει, ουτε ολα σου τά δάκρυα νά σβήσουν κάν μιά λέξη .

Τό βύθισμα στήν άμμο τής μοιρολατρίας δημιουργεί μιά ψυχολογική και πνευματική άσφυξία. Άφοϋ ή ελευθερία ά- ποτελεϊ τήν ϊδια τήν ούσία του άνθρώπου ό μοιρολάτρης μέ τό νά τήν άρνεϊται παύει νά είναι άτομο καί γίνεται μαριο- νέτα. νΕχει άναμφισβήτητα δίκαιο δταν ύποστηρίζει πώς δέν ύπάρχει απόλυτη έλευθερία και πώς ή ελευθερία άσκεϊται πάντα μέσα σέ πρσδιαγραμμένα πλαίσια. Ή καθημερινή πείρα μας διδάσκει πώς ένας άνθρωπος είναι ελεύθερος νά πάει άπό τήν νΑτλαντα πρός Βορρά, στήν Ούάσιγκτων, ή πρός Νότο, στό Μαϊάμι, άλλά δχι βέβαια πρός Βορρά στό Μαϊαμι, ή πρός Νότο, στήν Ούάσιγκτων. Ή έλευθερία υπάρχει πάντα1 μέσα σέ δοσμένα πλαίσια. Ά λ λ ά ύ π ά ρ χ ε ι έ λ ε υ θ ε ρ ί α . Εϊμαστε ταυτόχρονα έλεύθεροι και κατευθυνόμε- νοι. Έλευθερία είναι ή ενέργεια τής σκέψης, τής απόφασης καί τής άπόκρισης στό εσωτερικό τής κατευθυνόμενης ύπαρξης μας. 5/Αν ή μοίρα εμποδίσει τό ταξίδι μας σέ κάποια μακρινή 'Ισπανία, έχουμε τή δυνατότητα ν’ αποδεχτούμε αύτή τή διάψευση, ν’ άντιδράσουμε σ’ αύτήν και νά μήν παραμείνουμε άδρανεϊς άπέναντι στό πρόβλημα πού δημιουργεί αύτή ή ίδια ή διάψευση. Ή μοιρολατρία τυφλώνει τό άτομο και τό αφήνει άπελπιστικά απροσάρμοστο μέσα στή ζωή.

Τή μοιρολατρία επιπλέον τή στηρίζει μιά φοβερή άν- τίληψη γιά τό θεό πού έρευνα τά πάντα, καλά ή κακά, ώς αντιπροσωπευτικά τής θείας θέλησης. Μιά ύγιής θρησκεία άπορρίπτει τήν ιδέα πώς ό θεός επιθυμεί τό κακό. Ό θεός επιτρέπει τό κακό γιατί σέβεται τήν άνθρώπινη έλευθερία, δέν προκαλεϊ τό κακό. Ή γέννηση ένός τυφλοϋ παιδιού ή


ένός τρελού άνθρώπου δέν μπορεϊ ν’ άποτελεϊ θετική Επιθυμία του θεοϋ γιατί μιά τέτοια άντίληψη είναι καθαρή αίρεση καϊ παριστάνει τό θεό σάν ένα δαίμονα άντί γιά Πατέρα πού μας άγαπά. Ό Εναγκαλισμός μέ τήν μοιρολατρία είναι δνας άλλος τρόπος άντιμετώπισης τοΰ προβλήματος τών (Απραγματοποίητων όνείρων, τό ίδιο τραγικός και Επικίνδυνος, δσο και ή πίκρα και ή μνησικακία.

I I

Ποιά είναι λοιπόν ή άπάντηση; Βρίσκεται στή συνειδητή άποδοχή μας τών άνεπιθύμητων και δυσχερών περιστάσεων Ενώ παραμένουμε γαντζωμένοι σέ μιά φωτεινή Ελπίδα, στήν άποδοχή μας μιάς περιορισμένης διάψευσης Ενώ σκοπεύουμε σέ μιάν άπέραντη Ελπίδα. Δέν πρόκειται Εδώ γιά τήν συνοφρυωμένη και πικρόχολη καρτερία τοΰ μοιρολάτρη άλλά γιά τή θετική θέση πού Εκφράζει ό 'Ιερεμίας: «όντως τοΰτο τό τραΰμα μου και κατέλαβέ με» ('Ιερεμίας Κεφ. 10, 19).

Πρέπει V άντιμετωπίσετε τίμια τό γκρεμισμένο σας όνειρο. Μέ τό νά προσπαθήτε ν* άποφύγετε τό πρόβλημα, διώχνοντας τή διάψευση άπό τό μυαλό σας, θά όδηγηθήτε σέ μιάν άπώθηση όλέθρια ψυχολογικά. Φέρτε άντίθετα τήν άποτυχία στό κέντρο τοΰ μυαλοΰ σας και Εξετάστε την τολμηρά. «Πώς θά τά καταφέρω νά μεταβάλλω τήν άποτυχία αύτή σέ σταθμό γιά νέο ξεκίνημα; Πώς θά τά καταφέρω άν και κλεισμένος σέ κάποια στενή ρωμαϊκή φυλακή και άνίκανος νά πλησιάσω τήν 'Ισπανία τής ζωής μου, νά μεταβάλλω αύτή τή προσβλητική φυλακή σέ λιμάνι λυτρωτικής οδύνης;» Σχεδόν δλα αύτά πού μάς συμβαίνουν ύπάρχουν μέσα στούς στόχους τοΰ θεοΰ. Αύτή ή βεβαιότητα μπορεϊ νά καταστείλει τήν ύπερηφάνεια μας. Μπορεϊ νά μεγαλώσει τούς δεσμούς τών συμπαθειών μας. Ό σταυρός πού τόν διέφθειρε ή κακία τών άνθρώπων είναι τό μέσον τοΰ θεοΰ γιά τήν σωτηρία τοΰ κόσμου.

Πολλές άπ’ τις ισχυρότερες προσωπικότητες τοΰ κόσμου

87


μετέβαλαν τ’ άγκάθια τους οέ (Στεφάνια δόξας. Ό Σάρλ Ντάρβιν ύιιόφερε άπό μιά μακροχρόνια άσθένεια, ό Ρομπέρ Λουί Στήβενσον είχε προσβληθεί άπό φυματίωση, ή ’Έ λλεν Κέλλερ ήταν τυφλή και κουφή καί δμως δλοι αύτοί άντέδρα- σαν χωρίς πίκρα και μοιρολατρία άλλά άντίθετα μέ μιά δυναμική θέληση πού μετέβαλλε τις άρνητικές προϋποθέσεις σέ θετικές βάσεις: Ό βιογράφος του Georg Haendel γράφ ει:

...Ε ιχε ξεπέσει οικονομικά και η υγεία του είχε κατα- οτραφει. Η δεξιά του πλευρά είχε παραλύσει και δεν είχε τιεντάρα. 01 δανειστές του τον συνέλαβαν και τον (f/υλάκισαν. Γ ιά λίγο σκέφτηκε νά έγκαταλείψει τον αγώνα ... άλλά άνέλαβε καί οννέϋ'εσε τό μεγαλύτερο του έργο, τόν «Μεσαία».

Τό «Άλλελούια» δέν γεννήθηκε σέ μιά ισπανική έ'παυλη άλλά σ’ ένα στενό και άνεπιθύμητο κελλί.

Έμείς οί Μαύροι ονειρευτήκαμε πολύν καιρό τήν ελευθερία άλλά εξακολουθούμε νά βρισκόμαστε κλεισμένοι στήν καταθλιπτική φυλακή τής διάκρισης καί του διαχωρισμού. Πρέπει ν* άντιδράσουμε μέ κυνισμό καί πίκρα; νΟχι βέβαια, γιατί μιά άνάλογη άντίδραση θά κατέστρεφε καί θά φαρμάκωνε τήν προσωπικότητά μας. ’Ά ν συμπεράνουμε πώς ό διαχωρισμός είναι θέλημα του θεού, πρέπει νά ύποταχθοϋμε στήν καταπίεση; νΟχι, βέβαια, γιατί μιά τέτοια διαπίστωση είναι βλάσφημη καί άποδίδει στό θεό δαιμονικές Ιδιότητες. Ή παθητική συμμετοχή σ' ένα άδικο σύστημα κάνει τόν κα- ταπιεζόμενο τόσο κακό δσο καί τόν καταπιεστή. Ή πιο άπο- δοτική δράση γιά μάς είναι νά πάρουμε μιά τολμηρή άπόφα- ση καί νά κρατηθούμε σταθεροί άπέναντί της, νά προχωρήσουμε ειρηνικά πάνω άπό εμπόδια κι* άπογοητεύσεις, V άπο- δεχτοϋμε τις διαψεύσεις καί νά μήν μάς έγκαταλείψει ή έλ- πίδα. Ή άποφασιστική μας άρνηση νά μήν συμβιβαστούμε θά μάς άνοίξει τελικά τις πόρτες τής επιτυχίας. Άκόμη μέ τά δεσμά του διαχωρισμού στά χέρια μας πρέπει νά πούμε :

88


«Πώς θά μεταμορφώσουμε αύτό τό εμπόδιο σ* άφετηρία ένός ξεκινήματος;» Τήν στιγμή πού άναγνωρίζουμε τήν άνάγκη νά ύπσφέρουμε γιά μιά δίκαιη αιτία μπορούμε ίσως νά προσφέρουμε στήν άνθρωπότητα τό σωστό της άνάστημα. Γιά νά προφυλαχτοϋμε άπό τήν πίκρα πρέπει νά δούμε τις δοκιμασίες αύτής τής γενιάς σάν τήν εύκαιρία πού μας προσφέρθη- κε γιά νά μεταμορφώσουμε τόσο τούς έαυτούς μας δσο και τήν άμερικανική κοινωνία. Ό σημερινός μας πόνος καϊ ό σημερινός μας άγώνας γιά τήν έλευθερία μπορούν άριστα νά προσφέρουν στό δυτικό πολιτισμό εκείνο τό είδος τού πνευματικού δυναμισμού πού τόσο άπελπιστικά έχει άνάγκη γιά νά έπιζήσει.

Αναμφισβήτητα ύπάρχουν άνάμεσά μας κάποιοι πού θά πεθάνουν πριν φτάσουμε στό λιμάνι τής ελευθερίας άλλά ε π ιβάλλετα ι νά μήν παρακλίνουμε άπό τό δρομολόγιό μας. Πρέπει ν ’ άποδεχτούμε τήν περιορισμένη διάψευση άλλά νά μήν χάσουμε ποτέ τήν άπεριόριστη ελπίδα. Είναι ό μόνος δρόμος πού μας άνοίγεται γιά νά ζήσουμε δίχως τήν κούραση τής πίκρας και τήν εξάντληση τής μνησικακίας.

’Ά ν οι δούλοι πρόγονοί μας έπέζησαν τό οφείλουν άκρι- βώς σ’ αύτή τήν κατάκτηση. Ή δουλεία ύπήρξε μιά άθλια καϊ απάνθρωπη επιχείρηση. Οι δούλοι τής Αφρικής γνώρισαν χάρη στή βίαιη αρπαγή τους τή ρήξη μέ τούς οικογενειακούς τους δεσμούς και τό άλυσόδεμα δπως εκείνου τού ζώου στά υπόγεια τών πλοίων. Δέν υπάρχει πιό τραγική κατάσταση άπό κείνη τού ξερριζωμένου άπό τήν οίκογένειά του, τή γλώσσα του, τά ήθη του άνθρώπου. Σ ' άναρίθμητες περιπτώσεις οι άντρες χωρίστηκαν άπό τις γυναίκες τους και τά παιδιά άπ* τούς γονείς τους. "Οταν οι γυναίκες έξαναγκάζονταν νά ικανοποιήσουν τις βιολογικές ορέξεις τών λευκών κυρίων τους οί δούλοι σύζυγοί τους άδυνατούσαν νά κάνουν κάτι. Ά λλά παρά τις άπερίγραπτες ώμότητες οί πρόγονοί μας έπέζησαν. ’Ά ν καί ή κάθε καινούργια μέρα δέν είχε γι* αύτούς παρά τις ίδιες άτέλειωτες βαμβακοσειρές, τήν ίδια καταθλιπτική ζέστα, τόϊ-


διο μαστίγιο του επιστάτη, οι δυνατοί αύτοί άντρες και οι θαρραλέες αύτές γυναίκες άπέβλεπαν σέ καλλίτερες μέρες. Ή μόνη δυνατότητα εκλογής πού είχαν ήταν ν* αποδεχτούν τό γεγονός τής δουλείας άλλά παράλληλα δέν έχαναν τήν πίστη τους στην έλπίδα τής ελευθερίας. Μέσα σέ μιά φαινομενικά άδιέξοδη κατάσταση, έπέμενε στήν ψυχή τους νά θάλλει τό λουλούδι τής αισιοδοξίας. Ή άκατάβλητή τους ζωτικότητα μετέβαλλε τό σκοτάδι τής δουλείας σ’ ένα έλπιδοφόρο φώς.

I I I

"Οταν γιά πρώτη φορά πήγαινα άπό τή Νέα Ύόρκη στό Λονδίνο, τό άεροπλάνο πού μέ μετέφερε χρησιμοποιούσε τούς καταργημένους σήμερα έλικες καϊ χρειαζόταν έννιάμιση ώρες γιά μιά πτήση πού δέν παίρνει σήμερα παραπάνω άπό έξη ώρες. Ένώ ήταν νά έπιστρέψουμε άπό τό Λονδίνο στή. Νέα Ύόρκη μ* έπληροφόρησαν πώς τό ταξίδι θά διαρκοϋσε δωδεκάμισι ώρες. Ή άπόσταση ήταν ή ϊδια. Γιατί τρεϊς ώρες παραπάνω; "Οταν ό πιλότος ήρθε νά καλοσωρίσει τούς ταξιδιώτες του ζήτησα νά μου εξηγήσει τό λόγο αύτής τής διαφοράς. «Πρέπει νά καταλάβετε κάτι γιά τόν άνεμο, μου είπε. "Οταν άφήναμε τή Νέα Ύόρκη ένας δυνατός ούριος άνεμος μας εύνοούσε ενώ τώρα πού έπιστρέφουμε ένας δυνατός άνεμος πού θά τόν συναντήσουμε μπροστά μας θά μας δημιουργήσει έμπόδια». Καϊ πρόσθεσε: «Μήν άνησυχήτε. Οι τέσσε- ρες κινητήρες μας είναι ικανοί νά νικήσουν τόν άνεμο». Υπάρχουν στιγμές στή ζωή μας πού οι ούριοι άνεμοι τής χα· ράς, τού θριάμβου, τής έπιτυχίας μας εύνοαϋν· κάποιες άλλες στιγμές οι έχθρικοϊ άνεμοι τής άποτυχίας, τής θλίψης, τής τραγωδίας μας πολεμούν άσταμάτητα. θ ' άφήσουμε τούς άνέ- μους αύτούς νά μας καταβάλλουν ένώ διασχίζουμε τόν Ατλαντικό τής ζωής και οί πνευματικοί μας κινητήρες μας βοηθούν νά τούς άντιμετωπίσουμε; Ή άρνησή μας νά μήν ύπο- χωρήσουμε, τό «θάρρος μας νά έπιμείνουμε», ή άπόφασή μας

90


νά προχωρήσουμε «παρά» άποκαλύπτουν τή θεία εικόνα μέσα μας. Αύτός πού έκανε τήν άνακάλυψη αύτή γνωρίζει πώς κανένα βάρος δέν μπορεϊ νά τον καταβάλλει, κανένας Εχθρικός άνεμος δέν μπορεϊ νά σβήσει τήν έλπίδα του. Μπορεϊ ν* άντιστέκεται σ' δ,τι κι* άν του τύχει.

Ό άπόστολος Παύλος βέβαια κατείχε αύτό τό «θάρρος ν* άντιστέκεται». Ή ζωή του ύπήρξε μιά διαρκής διάψευση. ’Έβλεπε σ’ δλες του τΙς Επιδιώξεις τά σχέδιά του νά γκρεμίζονται και τά δνειρά του νά καταστρέφονται. Ένώ σκόπευε νά έπισκεφτεϊ τήν 'Ισπανία βρέθηκε ξαφνικά κλεισμένος σέ μιά φυλακή τής Ρώμης. Ένώ έλπιζε νά πάει στή Βιθυνία έ- πέστρεψε στήν Τρωάδα. Ή εύγενική του πρόθεση νά ύπηρε- τήσει τόν Χριστό είχε ν’ άντιμετωπίσει «όδοιπορίαχς πολλάκις, κινδύνοις ποταμών, κινδύνοις ληστών, κινδύνοις Εκ γένους, κινδύνοις έξ Εθνών, κινδύνοις Εν πόλει, κινδύνοις Εν Ερημίςι, κινδύνοις Εν θαλάσση, κινδύνοις Εν ψευδαδέλφοις». (Πρός Κορινθίους, Β' Κεφ., 11, 26). νΑφησε τις συνθήκες αύτές νά τόν καταβάλλουν; «Έγώ γάρ έμαθον έν οίς είμι αύτάρκης είναι». (Πρός Φιλιππησίους, Κεφαλ. 4, 11). Τούτο δέν σημαίνει πώς ό Παύλος είχε μάθει νά Εγκαταλείπει τόν άγώνα γιατί τίποτε τέτοιο δέν έχει νά μάς δείξει ή ζωή του. Στό βιβλίο του «Παρακμή καί πτώση τής ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας» ό Edward Gibbon άναφέρει: «Ό Παύλος βοήθησε περισσότερο άπό όποισνδήποτε άλλον άνθρωπο νά προαχθεϊ ή ίδέα τής Ελευθερίας, άφοϋ πάτησε τό πόδι του στό δυτικό έδαφος», Αύτό είναι γνώρισμα ένός άνθρώπου πού Εγκαταλείπει τόν άγώνα; Ό Παύλος δέν ήξερε τί θά πεί ύποχώρηση σέ μιά άνεξακρίβωτη μοίρα. Άφοϋ διευκρίνησε τή διαφορά άνάμεσα στήν πνευματική γαλήνη καί τά Εξωτερικά ατυχήματα πού ό- φείλονται στις περιστάσεις, ό Παύλος έμαθε νά κρατιέται σταθερός και χωρίς άποθαρρύνσεις στις διαψεύσεις τής ζωής.

Ό καθένας μας δταν κάνει αύτή τήν άνακάλυψη, μπορεί δπως ό Παύλος νά δεχτεί αύτή τήν Εσωτερική ειρήνη «τήν ύ- περέχουσαν πάντα νοϋν» (Πρός Φιλιππησίους, Κεφ. 4, 7). Ει

91


ρήνη δπως τήν καταλαβαίνει ό περισσότερος κόσμος ύπάρχει δταν ό καλοκαιριάτικος ούρανός είναι φωτεινός, δταν ό ήλιος λάμπει μ* δλη του τήν σπινθηροβόλα ομορφιά, δταν τό πορτοφόλι είναι γεμάτο, δταν τό σώμα και τό πνεύμα δέν δοκιμάζουν πόνο και θλίψη, δταν οι δχθες τής 'Ισπανίας έχουν γίνει προσιτές. Άλλά αύτή δέν είναι ή αληθινή ειρήνη. Ή ειρήνη πού μας γνωρίζει ό Παύλος είναι ή ψυχική ήρεμία στις δυσκολίες, ή γαλήνη στις άπειλές και τή μανία τών εξωτερικών θυελλών, ή άδιατάρακτη ήσυχία στό κέντρο τών άνέμων καί τής καταιγίδας. Μπορούμε νά καταλάβουμε τήν ειρήνη δταν δλα πηγαίνουν καλά κι' ό καθένας είναι εύχαριστημένος άλλά τά χάνουμε δταν ό Παύλος μας μιλάει γιά τήν άληθινή ειρήνη πού άνθεϊ δταν τά πράγματα είναι άνω-κάτω, δταν τούς ώμους τούς βαραίνει φορτίο άσήκωτο, δταν ό πόνος συγκλονίζει τό κορμί, δταν βρίσκεται κλεισμένος στούς πέτρινους τοίχους μιας φυλακής, δταν ή διάψευση είναι μιά άναμφι- σβήτητη πραγματικότητα. Ή γνήσια ειρήνη, μιά γαληνότητα πού δέν περιγράφεται καί δέν έξηγεϊται, είναι ή ειρήνη μέσα στή θύελλα και ή ήρεμία μέσα στή συμφορά.

Ή πίστη μάς επιτρέπει νά σηκώσουμε τήν κληρονομιά πού μάς άφησε ό Χριστός. «Ειρήνην άφίημι ύμϊν, ειρήνην τήν έμήν δίδωμι ύμϊν» (Κατά Ίωάννην, Κεφ. 14, 27). Ό Παύλος ατούς Φιλίππους εγκωμίαζε καί ύμνοϋσε τό θεό ένώ ήταν κλεισμένος σ’ ένα σκοτεινό καϊ άθλιο κελλί, μέ τό κορμί του χτυπημένο και ματωμένο, μέ τά πόδια του άλυσοδεμένα, μέ τό πνεύμα του καταταλαιπωρημένο. Οι πρώτοι χριστιανοί δταν άντιμετώπιζαν στήν άρένα τά πεινασμένα λιοντάρια χαίρονταν πού είχαν κριθεϊ ικανοί νά ύποφέρουν γιά τήν άγάπη του Χρίστου. Οι μαύροι δούλοι μέ τό μυαλό τους καταβαλαν- τωμένο μέσα στήν πνιγηρή ζέστη και μέ χαραγμένα στή ράχη τους τά σημάδια του μαστιγίου τραγουδούσαν μέ θριαμβευτικούς τόνους: «Σιγά-σιγά Θ’ άποθέσω αύτό τό βαρύ φορτίο». 'Ιδού ζωντανά παραδείγματα ειρήνης πού ξεπερνά κάθε μυαλό.

92


Τήν ικανότητά μας νά συνθηκολογήσουμε δημιουργικά μέ τά γκρεμισμένα μας δνειρα τήν προσδιορίζει τελικά ή πίστη μας στά θεό. Μιά πίστη αύθεντική στεριώνει μέσα μας τήν πεποίθηση πώς μετά τή ζωή ύπάρχει ή Ζωή. 'Όσο θλιβερές κι* ολέθριες κι* άν είναι οι παρούσες συνθήκες γνωρίζουμε πώς δέν εϊμαστε μονάχοι γιατί ό θεός μάς συμπαραστέκεται στις βασανιστικές και στενάχωρες φυλακές τής ζωής. Κι άν άκόμη πεθάνουμε δίχως νά έχουμε άγγίξει τούς έπίγειους στόχους μας, θά μάς οδηγήσει μέσα άπό τόν μύστηριακό δρόμο του θανάτου στήν άπερίγραπτη πόλη πού ετοίμασε γιά μάς. Ή δημιουργική του δύναμη δέν Εξαντλείται στήν επίγεια ζωή καϊ ή ύπέρτατη άγάπη του δέν φυλακίζεται στά στενά δρια του τόπου καί του χρόνου. Δέν θάταν άλήθεια παράδοξα παράλογο αύτό τό σύμπαν άν ό θεός δέν συνένωνε τελικά τήν άρετή μέ τήν Επιτυχία; Δέν θάταν ένα παράλογο σύμπαν άν ό θάνατος ήταν ένα άδιέξοδο πού θά οδηγούσε τό άνθρώπινο γένος στό χάος; Μέ τό Χριστό ό θεός στέρησε τό θάνατο απ’ τή δύναμή του καί μάς ελευθέρωσε άπ* τήν κυριαρχία του. Ή Επίγεια ζωή μας είναι τό προανάκρουσμα μιάς θριαμβευτικής άνάστασης καί ό θάνατος μιά πόρτα άνοιχτή πρός τήν αιώνια ζωή.

Ή χριστιανική πίστη μάς κάνει ικανούς V άποδεχτουμε μ' εύγένεια τά πράγματα πού δέν γίνεται ν άλλάξουν, V αντιμετωπίσουμε τΙς διαψεύσεις καϊ τις άποτυχίες μέ μιά ισορροπημένη Εσωτερική δύναμη καί νά ύπομείνουμε τούς πιό δριμείς πόνους δίχως ν’ άπωλέσουμε τήν Ελπίδα μας γιατί γνωρίζουμε, καθώς ό Παύλος τό βεβαιώνει, πώς σΐή ζωή ή στό θάνατο, στήν Ισπανία ή στή Ρώμη, «δτι τοϊς άγαπώσι τόν θεόν πάντα συνεργεί εις άγαθόν, τοίς κατά πρόθεσιν κλητοϊς ούσιν». (Πρός Ρωμαίους, Κεφ. 8, 28).

93

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ;

Τ ί έστιν αν&ρωπος, δτι μιμνήσκτ] αντοϋ; η νιος άνΰρώπον, δτι έπιοκέτηβ αντάν; ήλάττωοας ανιόν βραχύ τι παρ9 άγγέλονς δόξϊ] και τιμ)} έστεφάνωοας αντόν.

(ΨΑΛΜΟΣ 8, 4-5) .

'Ολόκληρη ή πολιτική, κοινωνική και οικονομική οργάνωση τής κοινωνίας προσδιορίζεται εύρύτατα άπ* τήν απάντηση στή ζωτική αύτή έρώτηση. Τί είναι ό άνθρωπος; Πραγματικά ή σύγκρουση άνάμεσα στή δημοκρατία και τον ολοκληρωτισμό πού παρακολουθούμε σήμερα, στηρίζεται βασικά πάνω σ’ αύτό τ6 έρώτημα: Ό άνθρωπος είναι άτομο ή πιόνι; Είναι έξάρτημα τής κρατικής μηχανής ή δν έλεύθερο καί δημιουργικό μέ συνείδηση εύθύνης; Ή έρώτηση αύτή είναι τόσο παλιά δσο και ό άνθρωπος και τόσο σύγχρονη δσο ή σημερινή πρωινή έφημερίδα. *Αν καί ύπάρχει εύρύτατη συμφωνία σχετικά μέ τήν έρώτηση, ύπάρχει όξεία διαφωνία άναφορικά μέ τήν άπάντηση.

'Όσοι ερμηνεύουν τόν άνθρωπο μέ καθαρά ύλιστικούς δ- ρους άποφαίνονται πώς δέν είναι αύτός παρά 8να ζώο, 2να έλάχιστο πραγματάκι μέσα στό τεράστιο κινούμενο οργανισμό πού άποκαλεϊται φύση, έντελώς άσυνείδητο καί άπρόσωπο. Ή ζωή του ολόκληρη μπορεί νά έξηγηθεϊ μέ τήν κίνηση τής ύλης. 'Ένας άνάλογος τρόπος σκέψης βεβαιώνει πώς ή συμπεριφορά τού άνθρώπου έξηγεϊται μέ τή φυσική διαδικασία και πώς ή γνώση δέν είναι παρά 2να προϊόν τού μυαλού.

Αύτοι πού υιοθετούν τήν υλιστική έρμηνεία τής άνθρώ- πινης ύπαρξης χάνονται συχνά στο σκοτάδι τής άπαισιοδοξίας. Συμφωνούν £τσι \ι 2να σύγχρονο συγγραφέα πού γράφει «πώς ό άνθρωπος είναι 2να έγκόσμισ δυστύχημα, μιά άρρώ-

95


στια του πλανήτη μας πού θεραπεύεται μ* άργό ρυθμό» ή μέ τόν Jonathan Swift πού έγραφε: «ό άνθρωπος είναι τό πιο καταστρεπτικό είδος άπό τά παρασιτικά εκείνα έντομα πού ή φύση έπέτρεψε ποτέ νά κατοικήσουν στή γη».

Μιά άλλη άπάντηση πού δίνεται συχνά στήν έρώτηση «Τί είναι ό άνθρωπος» προέρχεται άπ’ τόν άθεο άνθρωπισμό. Μέ τό νά μήν πιστεύει οΰτε στό θεό οΰτε στήν ύπαρξη μιάς ύπερφυσικής δύναμης, ό άθεος αύτός ανθρωπισμός, καταλήγει στό συμπέρασμα πώς ό άνθρωπος είναι ή ψηλότερη μορφή πλάσματος πού παρήγαγε τό φυσικό σύμπαν. Στόν άπαισιό- δοξο ύλισμό ό άνθρωπισμός αύτός αντιτάσσει μιά θριαμβευτική αισιοδοξία καϊ αναφωνεί μαζί μέ τόν « νΑμλετ» του Σαίξ- πηρ:

...Τ ί πιο ανώτερο άπ τον ανϋ'ρωπο! τόσο εύγενης στη διάνοιά, τον! τόοο απέραντος στις δννάμε'ις τον! τόσο παραστατικός και ϋ'ανμαοηός στη μορφή καϊ τη δράση του! ομοιος μ εναν άγγελο στη δραστηριότητά του! δ- μοιος μ ενα ϋεό στην αντίληψή του! ή ομορφιά τον κόσμου! ό κορυφαίος τών όντων!

νΑλλοι στήν προσπάθειά τους νά φανούν περισσότερο ρεαλιστές στή διερεύνηση τής άνθρώπινης ύπαρξης προσπαθούν νά συμφιλιώσουν τις άλήθειες τών άντιθέτων αύτών τάσεων και συγχρόνως ν άποφύγουν τις άκρότητές τους. Υποστηρίζουν πώς ή άλήθεια γιά τήν ύφή του άνθρώπου δέν βρίσκεται μήτε στόν απαισιόδοξο ύλισμό, μήτε στόν αισιόδοξο άνθρωπισμό άλλά σέ μιά ψηλότερη σύνθεση. "Αναγνωρίζουν μαζί μέ τόν Κάρλαϋλ πώς «ύπάρχουν άβυσσοι μέσα στόν άνθρωπο πού ξεπερνούν καϊ τή, πιό βαθειά κόλαση καί ύψώματα πού άγγίζουν τό ψηλότερο ούρανό, άφοϋ άλλωστε ούρανός και κόλαση προέρχονται άπ* τόν ϊδιον πού είναι ένα αιώνιο θαϋμα καί μυστήριο».

Αιώνες πρϊν ό Ψαλμωδός παρατηρούσε τήν άπεραντο- σύνη τοϋ ήλιακοϋ συστήματος, θαύμαζε τή λαμπυριστή ώ-

96


ραιότητα των άστρων καί του φεγγαριού. Ένώ κοίταζε τήν άπεραντοσύνη αύτής τής κοσμικής τάξης τό πνεύμα του κυριαρχούσε ή παλιά οικεία έρώτηση: «Τί είναι ό άνθρωπος;» Ή άπάντηση άναπήδησε μέσα στή δημιουργική της άλήθεια: «Τον έκανες λίγο κατώτερο άπ’ το θεό καί τον στεφάνωσες μέ τιμή και μέ δόξα».

Τά λόγια αύτά θ* άποτελέσουν τή βάση τής σκέψης μας γιά νά άποκαλύψσυμε μιάν άποψη του άνθρώπου πού νά είναι χριστιανική καϊ ταυτόχρονα ρεαλιστική.

I

Πρώτα-πρώτα ό χριστιανισμός άναγνωρίζει τον άνθρωπο σάν ύπαρξη βιολογική πού έχει προικιστεί ] ΐ ένα φυσικό σώμα. Μ 9 αυτή τήν έννοια ό άνθρωπος είναι ένα ζώο. Τι αυτό ακριβώς λέγει ό Ψαλμωδός: «Τόν έκανες λίγο κατώτερο1 άπ’ τό θεό». Είναι βλασφημία νά σκεφτόμαστε τό θεό μ’ άν- θρώπινο σώμα. Ό θεός είναι ένα δν καθαρά πνευματικό πού ή όπσιαδήποτε αίσθηση του τόπου καϊ του χρόνου άδυνατεϊ νά περικλείσει. Ό άνθρωπος δμως είναι μικρότερος άπ’ τό θεό και έχει σχηματιστεί μέσα σέ χρονικά και τοπικά δρια. Ή φύση τόν περιβάλλει καϊ δέν μπορεϊ ν* άρνηθεϊ τή συνάφεια του μαζί της.

Δέν υπάρχει τίποτε τό ταπεινωτικό στό γεγονός πώς διαθέτουμε ένα σώμα. Ή διαβεβαίωση αύτή διαχωρίζει τή χριστιανική θεωρία άπό τήν έλληνική σχετικά μέ τόν άνθρωπο. Οι "Ελληνες έφτασαν στό σημείο νά πιστεύουν πώς τό σώμα είναι ούσιαστικά ένα δεινό καί πώς ή ψυχή άδυνατεϊ νά προχωρήσει στήν πλήρη ώριμότητα της άφοϋ δέν έχει έλευθε- ρωθεϊ άπ’ τή φυλακή του σώματος. Ό χριστιανισμός δμως μας βεβαιώνει πώς ή θέληση κι’ δχι τό σώμα είναι ή ρίζα του κακού. Μέσα στή χριστιανική σκέψη τό σώμα έχει τό νόημα του και είναι σεβαστό.

Είμαστε ύποχρεωμένοι νά δεχόμαστε τήν ύλική και φυ

977


σική ευμάρεια σάν άγαθό άπ’ τή στιγμή πού ερμηνεύουμε τήν ανθρώπινη φύση μέ ρεαλιστικό τρόπο. 'Όταν ό Χριστός λέγει πώς ό άνθρωπος δέ ζεϊ μονάχα μέ τό ψωμί, δέν θέλει νά πεϊ πώς ό άνθρωπος μπορεϊ νά ζήσει και χωρίς τό ψωμί. νΑν είμαστε άληθινοι χριστιανοί πρέπει νά φροντίζουμε όχι μονάχα «γιά τήν κατοικία μας στούς ούρανούς» άλλά και γιά τις φτωχογειτονιές και τις τενεκεδοσυνοικίες πού ρημάζουν τήν ανθρώπινη ψυχή, νά μήν σκεφτόμαστε μονάχα τούς ουράνιους δρόμους «οπου τρέχουν τό μέλι και τό γάλα», άλλά και τά εκατομμύρια τούς άνθρώπους πού πλαγιάζουν κάθε βράδυ πεινασμένοι πάνω σ’ αύτήν έδω τή γη. Ή θρησκεία, ή κάθε θρησκεία πού ένδιαφέρεται μονάχα γιά τις ψυχές και άδια- φορεϊ γιά τις κοινωνικές συνθήκες πού τις όιαφθείρουν και τις οικονομικές πού τις παραλύουν είναι μιά στείρα θρησκεία πού χρειάζεται καινούργιο αίμα. Πλαναται μιά τέτοια θρησκεία δταν λησμονεί πώς ό άνθρωπος είναι και φυσική οντότητα και πώς έχει μοιραία άνάγκη και ύλικών προϋποθέσεων γιά νά ζήσει.

I I

Δέν πρέπει, ώστόσο νά παραμείνουμε σ’ αύτή τήν άποψη. Μερικοί φιλόσοφοι σταματούν στήν άποψη πώς ό άνθρωπος δέν είναι παρά ένα ζώο. Οχ μαρξιστές λόγου χάρη μέ τήν ύποταγή τους στή θεωρία του διαλεκτικού ύλισμου ύποστηρί- ζουν πώς ό άνθρωπος δέν είναι παρά ένα παραγωγικό ζώο πού φροντίζει ν’ άνταποκρίνεται στις άνάγκες του και πού ή ζωή του έξηγείται στό μεγαλύτερο μέρος της μέ τήν οικονομική διαδικασία. νΑλλοι έπίσης βεβαιώνουν πώς ή ανθρώπινη ζωή δέν είναι παρά μιά πρόοδος ύλική μέ έννοια καθαρά ύλιστική.

Μπορούμε νά έρμηνεύσουμε τόν άνθρωπο μ’ αύτούς τούς επιφανειακούς δρους; Μπορούμε νά έρμηνεύσουμε τή λογοτεχνική ιδιοφυία του Σαίξπηρ, τή μουσική ιδιοφυία τού Μπε-

98


τόβεν, τήν καλλιτεχνική ιδιοφυία του Μιχαηλάγγελου μέ δρους ύλισπκούς; Μπορούμε νά ερμηνεύσουμε τά πνευματικό άνάστημα του 9Ιησού τής Ναζαρέτ μέ δρους ύλισπκούς; Μπορούμε νά Ερμηνεύσουμε τό μυστήριο καί τό θαϋμα τής άνθρώπινης ψυχής μέ δρους ύλισπκούς; νΑ, δχι! Υπάρχει στόν άνθρωπο κάτι πού δέν μπορεϊ νά Εξηγηθεί μέ τή χημεία και τή βιολογία, γιατί ό άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο άπό μιά μικρή φαντασία περιστρεφομένων ήλεκτρονίων.

Ή διαπίστωση αύτή; μάς άδηγεϊ σ’ ένα άλλο Επίπεδο, πού πρΕπει νά περιέχεται σέ κάθε χριστιανική θεωρία γιά τόν άνθρωπο. Ό άνθρωπος είναι ένα δν προικισμΕνο μέ πνεύμα. Καλύπτει βαθμιαία τά Επάλληλα πεδία του κόσμου τής σκέ- ψης. Ή συνείδηση μιλά μΕσα του και του ξυπνά τή μνήμη της θείας καταγωγής του. Αύτό άκριβώς, πού Εννοεί ό Ψαλ- μωδός δταν λΕγει πώς στεφανώθηκε ό άνθρωπος μέ δόξα και τιμή.

Ή πνευματική αύτή ποιότητα του δίνει τό μοναδικό χάρισμα νά ζεϊ σέ δυο ταυτοχρόνως Επίπεδα. Ζεϊ μΕσα στή φύση αλλά καί τήν ύπερβαίνει* ζεϊ μΕσα στό χώρο και τό χρόνο άλλά και πιό ψηλά άπ' τό χώρο καί τό χρόνο. Ό άνθρωπος Εμ- πνΕεται ένα ποίημα και τό γράφει, μιά συμφωνία καί τή συν- ΘΕτει, έναν πολιτισμό καί τόν δημιουργεί. Χάρη σ’ αύτήν τή δωρεά δέν δΕνεται ολοκληρωτικά μέ τό χώρο καί τό χρόνο. νΕτσι γίνεται ένας John Bunyan πού άν καί κλεισμένος στή φυλακή του Μπέντφορντ κατορθώνει νά τήν ξεπεράσει και νά μάς δώσει, χάρη στή πνευματική του δύναμη, πού άπο- δείχνεται Ισχυρότερη άπ’ τά σίδερα του κελλιοϋ του, τήν « ν Ανοδο του Προσκυνητή». νΕτσι γίνεται ένας Χαϊντελ, πού στό γΕρμα τής ζωής του, άν και στερείται ολοκληρωτικά ιή σωματική δράση, μπορεϊ νά ύψώνει μέχρι τούς ούρανούς τά μάτια τής ψυχής του και τά όράματά τους νά τά μεταγράφει στούς γλυκούς στεναγμούς καί τά χαρούμενα ξεσπάσματα του μεγάλου του «Μεσσία». Χάρη στή, δωρεά τής λογικής του, τήν περιεκτικότητα τής μνήμης του, τή δύναμη τής φαντασίας

99


του ό άνθρωπος ύπερβαίνει τό χώρο και τό χρόνο. Τό πνευ* μα του άνθρώπου είναι τόσο θαυμαστό δσο καϊ τ άστρα πού· μελετά.

"Όλα αύτά συνοψίζονται σ’ έκεϊνο πού μας λέγει ή Βίβλος δταν βεβαιώνει πώς ό άνθρωπος έχει πλαστεί «κατ’ εΙ- κόνα του θεού». Ή θεϊκή καταγωγή του ερμηνεύτηκε από διάφορους φιλοσόφους μέ δρους καθώς εκείνοι τής εύθύνης,. τής λογικής, τής συνείδησης. Μιά άλλη άκατάλυτη έκφραση: του πνευματικού περιεχομένου τής φύσης, πού ενσαρκώνει ό άνθρωπος είναι ή ελευθερία του. Ό άνθρωπος είναι άνθρωπος γιατί είναι έλεύθερος νά δράσει μέσα στά δρια πού του προσφέρει ή μοίρα του. Είναι έλεύθερος νά συζητεϊ, ν> άπο- φασίζει, νά διαλέγει άνάμεσα σέ διαφορετικά πράγματα. Δια- κρίνεται απ’ τά ζώα χάρη στήν έλευθερία του νά κάνει τό καλό η τό κακό καί τήν εκλογή του ν* άκολουθεϊ τό δύσκολα δρόμο τής ομορφιάς ή τόν άντίστοιχο χαμηλό δρόμο τής διαφθοράς.

I I I

νΑν δέν θέλουμε νά εϊμαστε τά θύματα μιας αύταπάτης πού τήν γέννα μιά επιφανειακή άντίληψη τών πραγμάτων, έπιβάλλεται νά πούμε πώς βρισκόμαστε σέ πλάνη δταν ισχυριζόμαστε πώς έπειδή δημίουργήθηκε ό άνθρωπος «κατ' εικόνα τού θεού» είναι και θεμελιωδώς καλός. Παραμόρφωσε τρομερά τήν εικόνα του θεού μέ τή μεγάλη του ροπή στό κακό.

Άκαϋμε μ? αποστροφή δποιον μας μιλεϊ γιά τήν άμαρτα)- λότητα του άνθρώπου. Τίποτε δέν πληγώνει πιό πολύ τήν υπερηφάνεια του σύγχρονου άνθρώπου άπ’ αύτή τήν ύπεν- θύμιση. ’Αναζητήσαμε έτσι άπεγνωσμένα άλλες λέξεις —πλάνη τής φύσης, άπουσία του καλού, λαθεμένη ίδέα— γιά ν* άποδώσουμε τήν άνθρώπινη άμαρτία. Μέ τήν προσφυγή μας στή ψυχολογία του βάθους προσπαθούμε νά έμφανίσουμε τήν άμαρτία, σάν τό άποτέλεσμα τών έσωτερικών συγκρούσεων ή

100


τών απαγορεύσεων άνάμεσα στόν άλλον καί τό ύπέρ-έγώ. Οι άντιλήψεις αύτές δέν κάνουν τίποτε άλλο παρά νά μάς θυμίζουν τήν τραγική και τριπλή αλλοτρίωση, πού ύπάρχει στήν άνθρώπινη φύση και πού ερμηνεύει τή διάσταση τού άνθρώπου μέ τόν έαυτό του, τόν πλησίον του, τό θεό. Ή θέληση του άνθρώπου έχει ύποστεϊ μιά βαθειά φθορά.

Ή άνθρώπινη άμαρτία εισβάλλει σέ τέτοιο καταστρεπτικό βάθος στήν ομαδική ζωή, πού ό Reinhold Niebuhr έγραψε ένα βιβλίο μέ τόν τίτλο: «Ό ήθικός άνθρωπος καί ή άνήθικη κοινωνία». Όργανωμένος ό άνθρωπος στήν ομάδα, τή φυλή, τό έθνος φτάνει σέ άρια βαρβαρότητας πού είναι άδιανόητα ικόμη και στά κατώτερα ζώα. Διαπιστώνουμε τήν τραγική έκ

φραση τής άνήθικης κοινωνίας, τόσο στή. θεωρία τής λευκής ύπεροχής, πού βυθίζει έκατομμύρια μαύρους στήν άβυσσο τής Εκμετάλλευσης, δσο καί στή φρίκη τών δυό παγκόσμιων πολέμων, πού άφησαν πίσω τους πεδία μαχών βουτηγμένα στό αίμα, εθνικά χρέη ψηλότερα κι* άπό βουνά χρυσου, άνθρώπους ψυχολογικά καταστραμμένους καί φυσικά σημαδεμένους, στρατιές άτελείωτες άπό χήρες και άρφανά. Ό άνθρωπος είναι άμαρτωλός κι* έχει άνάγκη τής θείας χάρης τής συγγνώμης. Ή άναγνώριση αύτής τής άνάγκης δέν έκφράζει μιά καταθλιπτική. άπαισιοδοξία άλλά ένα χριστιανικό ρεαλισμό.

Παρά τήν άνθρώπινη μετριότητα, πού διατηρεί τόν άνθρωπο σ' έπίπεδα χαμηλά καϊ εξευτελιστικά, μιά λησμονημένη μέσα μας ώθηση μάς θυμίζει πώς ό άνθρωπος δέν έχει πλαστεί γιά νά παραμείνει σ' αύτά. "Οταν σέρνεται στή λάσπη μιά τυφλή δύναμη τόν κάνει νά νιώθει πώς προορίζεται γιά τ* άστρα. "Οταν παντρεύεται τήν παραφροσύνη μιά πολυδαίδαλη έσωτερική φωνή του λέγει πώς γεννήθηκε γιά τήν αιωνιότητα. Ή σφραγίδα του θεου πάνω μας δέν σβήνει εύκολα κι* αύτή άκριβώς δέν θά μάς έπιτρέψει ποτέ νά αισθανόμαστε καλοί δταν κάνουμε τό κακό οΰτε έπίσης νά αισθανόμαστε φυσιολογικοί δταν παραβιάζουμε τή φύση.

Ό Χριστός μάς μιλεί γιά ένα νέο άνθρωπο πού έγκατά-

101


λειψε τό πατρικό του σπίτι καί σέ χώρες μακρυνές προσπαθούσε νά κσρέσει τή δίψα του γιά τή ζωή μέ περιπέτειες καί άπολαύσεις. Δέν τό κατόρθωσε δμως ποτέ· δέν συνάντησε παρά διάψευση τών ελπίδων του καί μοναξιά. 'Όσο περισσότερο άπομακρυνόταν άπ' τό πατρικό του σπίτι τόσο πιό βαθιά χωνόταν στό βασίλειο της άπελπισίας. 'Όσο περισσότερο έκανε έκεϊνσ πού του άρεσε τόσο λιγότερο του άρεσε έκεϊνο πού έκανε. ’Αντί νά τόν φέρει τό ταξίδι της άσωτείας του στή χώρα τής εύδαιμονίας, τόν οδήγησε στή σκάφη πού τρώνε οί χοίροι. Ή παραβολή αύτή είναι μιά αιώνια διαβεβαίωση του γεγονότος πώς ό άνθρωπος έχει πλαστεί γιά τό σπίτι του Πατέρα καί πώς κάθε φυγή γιά μακρινές περιοχές δέν προκαλεϊ παρά θλίψη και νοσταλγία.

Ή παραβολή αύτή, χάρη στό θεό, μας διδάσκει άκόμη περισσότερο. Ό άσωτος γιος δέν ήταν ό ίδιος ό εαυτός του δταν έγκατάλειψε τό πατρικό σπίτι καί πίστευε πώς ή ήδονή ήταν ό μοναδικός σκοπός τής ζωής. Δέν ξανάγινε ό εαυτός του παρά μονάχα δταν αποφάσισε νά έπιστρέψει στό σπίτι τού πατέρα του καϊ νά ξαναγίνει ό γιος του. Συνάντησε τότε έναν πατέρα πού τόν περίμενε μ’ άγάπη καϊ άνοιχτή άγκαλιά και μέ τήν καρδιά γεμάτη άπέραντη χαρά. "Οταν ή ψυχή επιστρέφει στήν πραγματική της κατοικία ύπάρχει πάντοτε χαρά.

Ό άνθρωπος έχει χαθεί στϊς μακρινές περιοχές τών εγκοσμίων άπολαύσεων, του ύλισμοΰ, τών σωματικών ήδονών, τής φυλετικής άδικίας. Ή περιπλάνηση του στις περιοχές αύτές προκάλεσε στό δυτικό πολιτικό μιά ηθική και πνευματική άσιτία. Π ο τ έ δ μ ω ς δ έ ν ε ί ν α ι π ο λ ύ άρ- γ ά γ ι ά ν ά έ π ι σ τ ρ έ ψ ε ι σ τ ό σ π ί τ ι τ ο υ .

Ό ούράνιος Πατέρας λέγει σήμερα στό δυτικό πολιτισμό: «Στϊς μακρινές άποικιοκρατσύμενες χώρες έξακόσια εκατομμύρια άδέλφια σας διαφόρων χρωμάτων στερήθηκαν τής προσωπικής τους άξιοπρέπειας, καταπιέστηκαν πολιτικά, ύπέστη- σαν μιά τρομερή οικονομική» έκμετάλλευση. Έπιστρέψτο

102


οτούς έαυτούς σας καί στήν άληθινή σας κατοικία τής δικαιοσύνης, τής Ελευθερίας, τής άδελφοσυνης καί μέ χαρά θά σάς δεχτώ». Μέ τόν ϊδιο έπίσης θερμό τρόπο λέγει ό θεός στήν Αμερική: «Στή μακρινή χώρα τών φυλετικών διακρίσεων και διαχωρισμών καταπιέσατε δεκαεννιά έκατομμύρια μαύρους άδελφούς σας, τούς άλυσοδέσατε οικονομικά, τούς ρίξατε στήν άθλιότητα, τούς στερήσατε τό σεβασμό του έαυτοϋ τους, τήν αίσθηση τής άξιοπρέπειάς τους και τούς κάνατε νά πιστέψουν πώς δέν ήταν άνθρωποι. Έπιστρέψτε στήν αληθινή σας κατοικία τής δημοκρατίας, τής αδελφοσύνης, τής πατρότητας του θεοϋ καί μέ χαρά θά σας ύποδεχτώ και θά σάς προσφέρω μιά καινούργια εύκαιρία νά γίνετε δνα πραγματικά μεγάλο έθνος».

Όφείλουμε τόσο σάν άτομα όσο καί σάν άνθρωπότητα νά πραγματοποιούμε τό σκοπό τής ύπαρξής μας, πού είναι τό μεγάλο, τό καλό, τό εύγενικό μέ τή βεβαιότητα πώς ή άληθινή μας κατοικία βρίσκεται μέσα στό θέλημα του θεοϋ. "Ας διαλέξουμε τό δρόμο πού οδηγεί στήν πλούσια ζωή.

Ό θεός έπιθυμεϊ νά παίρνουμε τό δρόμο πού οδηγεί στίς κορυφές και νά είμαστε παντοϋ καί πάντοτε καθώς οι άνθρωποι οί στεφανωμένοι μέ τιμή και μέ δόξα.

Ι ο Κ έντρο ζ& ΰ Ζθ\)

Xpittoo eivcu ^ ΤΐΑτρόι τα. “βτυ θίχώ Κ Ι η aSt^<fe<.uwj xu jv 2ΐν$ρΰ)-

Πων. 0 Xfitxuufol οποχρεβυ-VZou vol (TUvfer\ou f>vo\rcax 3ltio

y A M . aw|6u)ua . , n r o 2mo-

βλίηϊλ 6t/vyy ofeiiwj Και βχηονKoiviovj tcvj ©ΐααχοβύννι /e’lflUftoS Xftiutuos batl^x. v i onipa*nijt>taA to Si'too ~ars> Ua?<<ru,

*W\J £ U-plrca. £υό |-tt/\rt)u J Τ*\Γ KiWAXjbt ivDJ .

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΤΝΙΣΜΟ

Και κυλισΰήσεται ώς ΰδωρ κρίμα καί δικαιοσύνη ώς χειμάρρου αβατος.

(ΑΜΩΣ, Κεφ. 5, 24).

Λίγα πράγματα άπαιτοϋν δσο ό κομμουνισμός μιά συζήτηση σοβαρή και ολοκληρωμένη. Γιά τρεις τό λιγότερο λόγους κάθε χριστιανός ιερέας αισθάνεται τήν υποχρέωση νά μιλήσει στό ποίμνιο του γι* αύτό τό άμφισβητούμενο θέμα.

Ό πρώτος λόγος άναφέρεται στήν εκτεταμένη επίδραση του κομμουνισμού, πού άφοϋ διέσχισε τή Ρωσία, απλώθηκε καθώς τό κύμα μιας ισχυρής παλλίροιας στήν Κίνα, τήν Ανατολική Εύρώπη καί £φτασε μέχρι τό ήμισφαίριο μας. "Ενα δισεκατομμύριο σχεδόν άνθρωποι στόν κόσμο έχουν πιστέψει τή διδασκαλία του, πολλοί τόν βλέπουν σάν μιά καινούργια θρησκεία πού τής παραδίνονται ολοκληρωτικά. Μιά ανάλογη δύναμη δέν μπορεϊ νά τήν άγνοήσει κανείς.

Ό δεύτερος λόγος είναι πώς ό κομμουνισμός άποτελεϊ τόν μοναδικό σοβαρό άντίπαλο τοϋ χριστιανισμού. Μεγάλες θρησκείες μέ παγκόσμια άπήχηση δπως ό ιουδαϊσμός, ό βουδδι- σμός, ό ινδουισμός και ό ισλαμισμός είναι στήν ούσία παραλλαγές τοϋ χριστιανισμοϋ άλλά κανένας παρατηρητής πού Επικοινωνεί μέ τις σκληρές πραγματικότητες τοϋ σημερινοϋ κόσμου, δέν Θ’ άρνηθεϊ πώς ό κομμουνισμός άποτελεϊ τόν πιό ισχυρό άντίπαλο τοϋ χριστιανισμοϋ.

Είναι βέβαια λαθεμένο καί άντιεπιστημονικό — κι* αύτό συνιστα τόν τρίτο λόγο — νά καταδικάζει κανείς ένα σύστημα πριν γνωρίσει τή διδασκαλία του άλλά και τούς λόγους γιά τούς οποίους πλανάται τό σύστημα αύτό.

Επιτρέψτε μου νά διατυπώσω μέ διαύγεια τή θέση πού ύπάρχει στή βάση αύτοϋ τοϋ κηρύγματος: Κομμουνισμός καί

105


χριστιανισμός είναι δύο θεμελιωδώς άσυμβίβαστες θεωρίες. 'Ένας άληθινός χριστιανός δέν μπορεϊ νά είναι καί αληθινός κομμουνιστής γιατί ή μιά φιλοσοφία άντιμάχεται τήν άλλη και ή διαλεκτική τών όπαδών τής λογικής άδυνατεϊ νά τις συμφιλιώσει. Γιατί;

I

Μιά πρώτη άρχή είναι πώς ό κομμουνισμός θεμελιώνεται σέ μιά έρμηνεία τής ζωής και τής ιστορίας ύλιστική και άν- θρωπιστική. Σύμφωνα μέ τήν κομμουνιστική θεωρία τήν τελευταία λέξη στό σύμπαν τήν έχει ή ΰλη, οΰτε τό πνεύμα, οΰτε ή ψυχή. Μιά άνάλογη φιλοσοφία είναι άποφασιστικά Εγκόσμια καί άθεη. Γι’ αύτήν ό θεός δέν είναι παρά μιά επινόηση τής φαντασίας, ή θρησκεία ένα προϊόν τής άγνοιας και του φόβου, ή Εκκλησία τό όργανο πού άνακάλυψαν οι έκάστοτε κρατούντες γιά νά Εξουσιάζουν τή μάζα. Άκόμη ό κομμουνισμός, δπως και ό άνθρωπισμός Εξελίσσεται χάρη στή μεγάλη αύταπάτη πού θεωρεί τόν άνθρωπο ικανό νά σωθεϊ μονάχος καί νά προχωρήσει σέ μιά καινούργια κοινωνία, δίχως τή βοήθεια καμίας θείας δύναμης. Στόν κομμουνισμό πού είναι μιά παγωμένη άθεία μέ τό ρούχο τοϋ ύλισμοϋ δέν ύπάρχει θέση οΰτε γιά τό θεό, οΰτε γιά τό Χριστό.

"Οπως είναι γνωστό, γιά τή, χριστιανική πίστη ύπάρχει μέσα στό σύμπαν ένας θεός, πού είναι τό θεμέλιο κι’ ή ούσία κάθε πραγματικότητας. *Όν μέ άπέραντη άγάπη και άσύνσρη δύναμη ό θεός, είναι ταυτόχρονα ό δημιουργός, ό στυλοβά- της καί ό συντηρητής κάθε άξίας. Αντίθετα μέ τόν κομμουνισμό πού στηρίζεται στόν άθεο ύλισμό, ό χριστιανισμός έχει στή βάση του έναν ένθεο Ιδεαλισμό. Ή κίνηση τής ΰλης ή ή οικονομική διαδικασία άδυνατεϊ νά Εξηγήσει τήν πραγματικότητα. Γιά τό χριστιανισμό στή καρδιά τής πραγματικότητας ύπάρχει μιά Καρδιά, ένας φιλόστοργος ΠατΕρας πού Ενδια- φέρεται γιά τή σωτηρία τών παιδιών του. Ό άνθρωπος δέν

106


μπορεϊ νά σώσει ό ϊδιος τόν εαυτό του, γιατί δέν είναι τό μέτρο όλων τών πραγμάτων και γιατί ή άνθρωπότητα δέν είναι ό θεός. Τό προπατορικό άμάρτημα άλλά και τά όρια τής φύσης τοϋ άνθρώπου πού δέν είναι άπεριόριστα άπαιτοϋν ένα Σωτήρα.

'Έπειτα ό κομμουνισμός στηρίζεται σέ μιά ηθική σχετικότητα, πού ή περιοχή της δέν περικλείνει κανένα άπόλυτο στοιχείο. Τό καλό και τό κακό είναι σχετικά και κρίνονται χάρη στήν άποτελεσματικότητα τών μεθόδων πού χρησιμοποιούνται στήν πάλη τών τάξεων. Ό κομμουνισμός εκμεταλλεύεται τήν άπαίσια φιλοσοφία πού δικαιολογεί τά μέσα χάρη τοϋ σκοποϋ. Εκφράζει μ* ένα συγκινητικό τρόπο τή θεωρία γιά μιά κοινωνία δίχως τάξεις άλλά άλλοίμονο! οι μέθοδοι του γιά τήν πραγματοποίηση αύτοϋ τοϋ εύγενικοϋ σκοποϋ εϊναι πολύ συχνά άτιμοι. Τό ψέμα, ή βία, τό έγκλημα και τά βασανιστήρια κρίνονται απαραίτητα όταν πρόκειται γιά τήν πραγματοποίηση αύτοϋ τοϋ σκοποϋ. Είναι λαθεμένος αύτός ό ισχυρισμός; Διαβάστε τί λέγει ό Λένιν, αύτός πού κυριαρχικά Εφάρμοσε τήν κομμουνιστική θεωρία: «Πρέπει νά είμαστε σ’ Εγρήγορση γιά νά μεταχειριστούμε τήν άπάτη, τή δολιοφθορά, τήν παραβίαση τών νόμων, ν’ άρνηθοϋμε και ν* ά- ποκρύψουμε τήν άλήθεια». Ό σύγχρονος κόσμος πέρασε πολλές τρομακτικές μέρες κι* εφιαλτικές νύχτες γιατί οί οπαδοί τοΰ Λένιν πήραν στά σοβαρά τό κήρυγμα αύτό.

Ό χριστιανισμός, σ’ άντίθεση μέ τήν ήθική σχετικότητα τοϋ κομμουνισμού, προτείνει ένα σύστημα απόλυτων ηθικών άξιών καί μάς παρέχει τή βεβαίωση πώς ό θεός έθεσε μέσα στό ίδιο τό σύμπαν κάποιες σταθερές καί αναλλοίωτες ηθικές άρχές. Ό κανόνας γιά όλες τΙς άνθρώπινες πράξεις είναι ή προσταγή τοϋ νόμου τής άγάπης. Άκόμη ό αύθεντικός χριστιανισμός άρνεϊται νά ζεϊ κανείς σύμφωνα μέ τή φιλοσοφία πού δικαιολογεί τά μέσα χάρη τοϋ σκοποϋ. Μέσα πού καταστρέφουν δέν μπορούν νά στηρίξουν ένα δημιουργικό σκοπό, γιατί τά μέσα είναι τό Ιδανικό κατά τή δράση και ό σκοπός

107


κατά τήν πραγματοποίηση. Ανήθικα μέσα δέν μπορούν νά ύ- πηρετήσουν ηθικούς σκοπούς γιατί οί σκοποί προϋπάρχουν στά μέσα.

Τέλος τό Κράτος είναι γιά τόν κομμουνισμό ή ΰψιστη άξια. Δέν δημιουργήθηκε τό Κράτος γιά τόν άνθρωπο άλλά ό άνθρωπος γιά τό Κράτος, θά μπορούσε νά ισχυριστεί κανείς πώς μέσα στήν κομμουνιστική θεωρία τό Κράτος είναι «μιά μεταβατική κατάσταση» πού ή γέννηση τής άταξικής κοινωνίας θά τήν έξαφανίσει. Είναι γεγονός άλλά... στή θεωρία· δπως είναι άκόμη γεγονός πώς δσο τό Κράτος διαρκεί είναι ό ΰψιστος σκοπός. Ό άνθρωπος είναι ένα μέσον γιά τήν πραγματοποίηση αύτοϋ του σκοπού. Δέν έχει άναπαλλοτρίωτα δικαιώματα. Πηγή τών μοναδικών δικαιωμάτων πού μπορεϊ νά έχει είναι τό Κράτος και τούτα άνταποκρίνονται σ’ αύτό. Σ ’ ένα άνάλογο καθεστώς οί πηγές τής έλευθερίας στερεύουν. Ή ελευθερία του τύπου και τής συνεργασίας, ή έλευ- θερία τής ψήφου, ή ελευθερία ν* άκοϋς καί νά διαβάζεις δ,τι θέλεις, δλες αύτές οι έλευθερίες στραγγαλίζονται. Ή Τέχνη, ή θρησκεία, ή Παιδεία, ή Μουσική, ή Επιστήμη άσφυκτιοϋν κάτω άπ’ τό ζυγό του κυβερνητικού έλέγχου. Ό άνθρωπος έπιβάλλεται νά είναι ό πιστός ύπηρέτης ένός παντοδύναμου κράτους.

Οι καταστάσεις αύτές δέν συμφωνούν 6χι μονάχα μέ τή χριστιανική θεωρία γιά τό θεό άλλά καί μέ τή χριστιανική έκτίμηση του άνθρώπου. Ό χριστιανισμός ύπογραμμίζει τή μοναδικότητα του άνθρώπου γιατί είναι παιδί του θεου κι* έχει πλαστεί σύμφωνα μέ τήν εικόνα του. Ό άνθρωπος δέν είναι μονάχα ένα παραγωγικό ζώο πού τό καθοδηγεί ή οικονομική άναγκαιότητα* είναι μιά πνευματική οντότητα «στεφανωμένη μέ τιμή καί μέ δόξα», προικισμένη μέ τό δώρο τής έλευθερίας. Μιά άπ’ τις άδυναμίες του κομμουνισμού είναι πώς στερεί τόν άνθρωπο άπ' αύτήν τήν ιδιότητα πού τόν κάνει άνθρωπο. Ό Paul Tillich λέγει πώς ό άνθρωπος είναι άνθρωπος γιατί είναι έλεύθερος. Ή έλευθερία τού άνθρώπου

108

Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟ

Εκφράζεται μέ τό χάριομά του νά συζητά, ν* άποφασίζει, ν* άντιδρα. Στόν κομμουνισμό ή προσωπική έκφραση ύποδουλώ- νεται στην ομοιομορφία* τό πνεύμα της φυλακίζει ή πίστη στό κόμμα. ’Έτσι ό άνθρωπος καθαιρεϊται τής θέσης πού τοϋ δίνει ή συνείδηση και ή λογική του. Μιά άκόμη άδυναμία τοϋ κομμουνισμού είναι πώς ή έλλειψη θεολογίας και ηθολογίας κάνει τήν άνθρωπολογία του συγκεχυμένη. Τόν χαρακτηρίζει σύγχυση τόσο στή σχέση του μέ τό θεό, δσο και στή σχέση του μέ τόν άνθρωπο. Παρά τά ώραϊα του κηρύγματα γιά τήν εύτυχία τής μάζας, ό κομμουνισμός, τόσο μέ τις μεθόδους του δσο και μέ τή φιλοσοφία του, άφαιρεϊ απ' τόν άνθρωπο τήν άξια του και τήν άξιοπρέπειά του και τόν μετα βάλλει σε κάτι έλάχιστο, σ’ ένα άψυχο έξάρτημα στήν πάντοτε άεικίνητη κρατική μηχανή.

Είναι βέβαια άρκετά φανερό πώς δλα αύτά δέν συμφωνούν μέ τή χριστιανική άποτίμηση τών πραγμάτων. Δέν πρέπει νά αύταπατώμεθα. Αύτά τά δύο συστήματα σκέψης διαφέρουν σέ μεγάλο βαθμό γιά νά μπορούν νά συμφιλιωθούν. Αντιπροσωπεύουν μεθόδους διαμετρικά άντίθετες δσον άφσ- ρά τή μελέτη τοϋ κόσμου και τούς τρόπους μεταμόρφωσης του. Σά χριστιανοί πρέπει νά προσευχόμαστε άσταμάτητα γιά τούς κομμουνιστές, δέν μπορούμε δμως ποτέ νά δεχτούμε τή φιλοσοφία τους.

Υπάρχει δμως μέσα στό πνεύμα τοϋ κομμουνισμού μιά διεγερτική γιά μας τούς χριστιανούς πρόσκληση. Ό παλιός άρχιεπίσκσπος τού Cantorbery, William Temple, έβλεπε τόν κομμουνισμό σάν μιά χριστιανική αίρεση. ’Ήθελε δηλαδή νά πει ]χ αύτό πώς ό κομμουνισμός διατήρησε μερικές ά- λήθειες πού άποτελοϋν ούσιαστικά στοιχεία τής χριστιανικής ηθικής, αν καί τίς έθεσε σ’ έφαρμογή μέ μεθόδους καί θεωρίες πού ένας χριστιανός δέν μπορεϊ ν* άποδεχτεϊ.

I I

Ή θεωρία καί δχι βέβαια ή πρακτική τοΰ κομμουνισμού

109


μας προκαλσύν νά θελήσουμε νά ένδιαφερθούμε περισσότερο γιά τήν κοινωνική δικαιοσύνη. Παρά τις ψεύτικες ύπσσχέσεις και τίς καταδικαστέες μεθόδους, ό κομμουνισμός προτάσσεται σάν ένα προστατευτικό άπό τις άδικίες καί τις συμφορές πού κατατρέχουν τούς άνθρώπους σύστημα. Τό «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» τό έγραψαν άνθρωποι πού τούς φλόγιζε τό πάθος τής κοινωνικής δικαιοσύνης. Ό Κάρλ Μάρξ, πού οι γονείς του ήταν έβραϊοι καί πού άνατράφηκε σύμφωνα μέ τις Γραφές, δέν θά μπορούσε νά ξεχάσει τά λόγια του "Αμως: «Καϊ κυλισθήσεται ώς ύδωρ κρίμα και δικαιοσύνη ώς χειμάρρου αβατος». Οι γονείς του Μάρξ υιοθέτησαν τό χριστιανισμό δταν αύτός ήταν έξη χρόνων. Παρά τή μεγάλη του ά- θεία καί τήν άντίθεση του πρός τήν Εκκλησία, ό Μάρξ δέν θά μπορούσε νά ξεχάσει έντελώς τήν έγνοια τού Χρίστου γιά τούς πλέον καταφρονεμένους. Μέ τά γραφτά του ύπερασπί- ζεται τό δίκαιο τού φτωχού, του έκμεταλλευόμενου, του κατατρεγμένου.

θεωρητικά ό κομμουνισμός άπσβλέπει σέ μιά κοινωνία δίχως τάξεις. ,χΑν κι* ό κόσμος γνωρίζει καλά, χάρη σέ μιά θλιβερή πείρα, πώς ό κομμουνισμός δημιούργησε καινούργιες τάξεις και μιά καινούργια μορφή άδικίας, ώστόσο στή θεωρητική του σύλληψη συνανταται μέ μιά κοινωνία πού οι ματαιότητες τής φυλής, τής τάξης, του χρώματος τής είναι άγνωστες. θεωρητικά στό κομμουνιστικό κόμμα ό συνεταιρισμός δέν έξαρταται άπό τό χρώμα πού έχει τό δέρμα ένός άνθρώπου ή άπό τό τύπο του αϊματος πού τρέχει στίς φλέβες του.

Οί χριστιανοί ύποχρεουνται ν’ άναγνωρίσουν όποιαδήπο- τε φλογερή άνησυχία άποβλέπει στήν κοινωνική δικαιοσύνη. Τήν άνησυχία αύτή τή διακρίνουμε στή βάση τής ϊδιας τής χριστιανικής θεωρίας καί στό σημείο πού άναφέρεται στήν πατρότητα τού θεού καί στήν άδελφότητα τών άνθρώπων. Τό Εύαγγέλιο είναι γεμάτο μέ λόγους πού μαρτυρούν τό ενδιαφέρον γιά τήν εύτυχία τού φτωχού. «Καθείλε δυνάστας άπό θρόνων καί ύψωσε ταπεινούς, πεινώντας ένέπλησεν άγαθών

110


και πλουτοϋντας έξαπέστειλε κενούς», (κατά Λουκαν, Κεφ. I, 52 - 53). Καμιά κομμουνιστική θεωρία δέν έξέφρασε ποτέ γιά τό φτωχό και τόν καταδυναστευόμενο ένα πάθος ϊδιο μ' έκεϊνο τών λόγων τοϋ Χριοτοϋ: «Πνεϋμα Κυρίου έπ" εμέ, ου εϊνεκεν έχρισέ με, εύαγγελίσασθαι πτωχοϊς άπέσταλκέ με, Ιάσασθαι τούς συντετριμμένους τήν καρδίαν, κηρϋξαι αίχμα- λώτοις άφεσιν καί τυφλοϊς άνάβλεψιν, άποστεϊλαι τεθραυσμέ- νους έν άφέσει, κηρϋξαι ένιαυτόν Κυρίου δεκτόν». (κατά Λουκάν, Κεφ. 4, 18 -19).

Οι χριστιανοί ύποχρεοϋνται επίσης V άναγνωρίσουν τό ιδανικό μιας οικουμενικής ενότητας πού μέσα της τά φυλετικά καί τά χρωματικά φράγματα θά έχουν καταργηθεϊ. Ό χριστιανισμός άπορρίπτει τό ρατσισμό. Ή παγκόσμια άδελφοσύ- νη πού έκφράζει τό πνεϋμα τοϋ Εύαγγελίου, άφήνει ηθικά έκθετες, τόσο τή θεωρία τής φυλετικής άνισότητας δσο καί τήν έμπρακτη εφαρμογή της. Οί φυλετικές προκαταλήψεις είναι μιά κατάφωρη άρνηση τής ένότητας πού έχουμε μέσα στό Χριστό γιατί γι’ Αύτόν δέν ύπάρχει μήτε ’ Ιουδαίος μήτε Εύγενής, μήτε δοϋλος μήτε έλεύθερος, μήτε νΑσπρος μήτε Μαϋρος.

Παρά τις ψηλές επιταγές τοϋ χριστιανισμοϋ ή Εκκλησία αδιαφόρησε συχνά γιά τήν κοινωνική δικαιοσύνη καί περιόρισε τήν άποστολή της, μένοντας μάλιστα εύχαριστημένη μ’ αύτό, σ’ ανούσιες τυπολατρίες καί άσήμαντες εύσεβοφάνειες. Τήν άπορρόφησε συχνά τόσο πολύ ό εύτυχής μελλοντικά έ- πουράνιος κόσμος πού λησμόνησε τό γήινο δυστυχή. Τήν Εκκλησία δμως βαρύνει ή ύποχρέωση νά κάνει τό Εύαγγέλιο τοϋ Ίησοϋ Χριστοϋ μιά ζωντανή ενέργεια μέσα στήν κοινωνική μας πραγματικότητα. Επιβάλλεται νά καταλάβουμε πώς τό Εύαγγέλιο είναι ένας δρόμος μέ δυο άρτηρίες· μέ τή μιά αγωνίζεται νά μεταβάλλει τις ψυχές τών άνθρώπων καί νά τίς ένώσει έτσι μέ τό θεό* μέ τήν άλλη προσπαθεί ν* αλλάξει τις συνθήκες πού μέσα τους ζεϊ ό άνθρωπος έτσι ώστε ή τρυχή νά βρεθεϊ σέ κλίμα εύνοϊκότερο μετά τήν άλλαγή. Μιά

111


θρηοκεία πού στόχος της είναι οι ψυχές τών άνθρώπων άλλά πού αδιαφορεί γιά τις οικονομικές και τις κοινωνικές συνθήκες πού τις στραγγαλίζουν, μπορεϊ νά χαρακτηριστεί σάν τή θρησκεία πού οί μαρξιστές άποδίνουν μέ τή φράση «δπιο τών λαών».

Ή τιμιότητα μάς άναγκάζει νά παραδεχτούμε επίσης πώς ή Εκκλησία δέν άνταποκρίθηκε στήν κοινωνική της άποστο- λή σχετικά μέ τήν ύπόθεση τής φυλετικής δικαιοσύνης. 'Αγνόησε καταθλιπτικά τό Χριστό στον τομέα αύτό. "Αρχικά δέν δράστη ριοποιήθηκε και στό γεγονός αυτό όφείλεται ή τρομακτική σιωπή και ή καταστρεπτική άδιαφορία πού έδειξε, γιά τις φυλετικές σχέσεις* κατά δεύτερο λόγο κι* άκόμη περισσότερο ή Εκκλησία πήρε συχνά μέρος, και μάλιστα μέ δραστήριο τρόπο, στήν έπεξεργασία και τήν άποκρυστάλλωση του συστήματος τών φυλετικών διακρίσεων. Ή άποικιοκρατία δέν θά είχε διαρκέσει δσο διάρκεσε αν ή χριστιανική Εκκλησία είχε ταχθεί ενεργητικά ενάντιά της. "Ενας άπ* τούς κυριό τερους ύποστηρικτές του θλιβερού καθεστώτος τών διακρίσεων στή Νότιο 'Αφρική ύπήρξε ή Μεταρρυθμιστική Εκκλησία τής 'Ολλανδίας. Ή δουλεία στήν * Αμερική δέν θά είχε εύδοκι- μήσει διακόσια πενήντα περίπου χρόνια, αν ή Εκκλησία δέν τήν είχε επιδοκιμάσει· ό διαχωρισμός και ή διάκριση δέν θά ύ- πήρχαν πιά αν ή χριστιανική Εκκλησία δέν είχε μεταβληθεί σέ συνεργάτη τους, τόσο μέ τή σιωπή της, δσο συχνά και μέ τήν ίδια τή φωνή της. Ή Εκκλησία τής άμερικανικής κοινωνίας είναι ένας άπ’ τούς μεγαλύτερους θεσμούς, δπου επισημαίνει κανείς σέ άναπτυγμένο βαθμό τό διαχωρισμό και τό αισχρό αύτό γεγονός πρέπει νά τ* άντικρύσσυμε καταπρόσωπο· δπως ακριβώς τό παρατήρησε ό καθηγητής Liston Pope ή ώρα τής εβδομάδας πού τή χαρακτηρίζει περισσότερο έντονα ό διαχωρισμός είναι ή ένδεκάτη πρωινή τής Κυριακής. Πόσες φορές άλήθεια άντί V άκουστεί ή φωνή τής Εκκλησίας, έφτασε στ’ αύτιά μας μιά ήχώ και στή θέση τού πάμφωτου φάρου πού πρέπει νά είναι αύτή γιά νά δείχνει στούς άν-

112


θρώπους τόν ανηφορικό και δύσκολο δρόμο γιά τή γνώση, άντικρύσαμε ένα κόκκινο φανάρι πού τό έκρυβε τό Ανώτατο Δικαστήριο και άλλοι έξωεκκλησιαστικοί οργανισμοί!

Γιά τήν κρίση τοϋ θεοϋ άποφαίνεται ή Εκκλησία. "Ενα σχίσμα βασανίζει τή ψυχή τής Εκκλησίας πού πρέπει νά έ- ξαλεκρτεϊ. Ή χριστιανική ιστορία θά γνα>ρίσει μιά άναμφι- σβήτητη τραγωδία αν οι ιστορικοί τοϋ μέλλοντος σημειώσουν πώς στήν κορυφή σχεδόν τοϋ εικοστού αιώνα ή Εκκλησία ύπήρξε ένα πολύ σημαντικό οχυρό γιά τή διατήρηση τοϋ ψεύδους τής λευκής ύπεροχής.

I I I

Ή κομμουνιστική άπειλή μας καλεϊ νά έξετάσουμε τίμια τις άδυναμίες τής πατροπαράδοτης κεφαλαισκρατίας. ,νΑν είμαστε τίμιοι πρέπει νά παραδεχτούμε πώς ή κεφαλαιοκρα- ιία άδιαφόρησε γιά τό χάσμα πού ανοίχτηκε άνάμεσα στούς έξαθλιωμένους άνθρώπους και τήν εύημερούσα τάξη* δημιούργησε άκόμη συνθήκες πού έπέτρεψαν νά στερηθούν οί πολλοί άνθρωποι τ* άπαραίτητα, γιά νά κερδίσουν τό περιττό ελάχιστοι* ένεθάρρυνε άκόμη τούς ψυχρούς, άδιάφορους καί άσυνείδητους άνθρώπους νά παραμείνουν καθώς ό πλούσιος μπροστά στό Λάζαρο, άναίσθητοι άπ’ τούς πόνους καί τις συμφορές τής ταλαιπωρημένης άνθρωπότητας. Αναμφισβήτητα, χάρη στίς κοινωνικές μεταρρυθμίσεις τό κεφαλαιοκρατικό σύστημα τής Αμερικής προσπαθεί πολύ νά χτυπήσει άνάλογες διαθέσεις άλλά τοϋ άπομένει άκόμη πολλή δουλειά. Ό θεός θέλει νά μήν στερούνται τά παιδιά του τ’ άπαραίτητα σέ μιά ζωή γεμάτη άπό ύγεία καί πού έχει ένα νόημα. "Αναμφίβολα δέν είναι ούτε χριστιανικό, ούτε ηθικό άλλοι νά καμαρώνουν μέσα στήν πολυτέλεια κι’ άλλοι νά ύποφέρουν μέσα στήν αθλιότητα.

"Αν μοναδική βάση ένός οικονομικού καθεστώτος εϊναι τό δέλεαρ τοϋ κέρδους, τότε αύτό οδηγεί σ’ έναν σκληρό άν-

1138


ταγών ισμό και σέ μιά εγωιστική φιλοδοξία πού έξωθοϋν τούς ανθρώπους νά ένδιαφέρονται περισσότερο γιά τά μέσα τής ζωής παρά γιά τήν ϊδια τή ζωή. "Οργανώνονται μέ κέντρο τό «έγώ» τους καί ό άλλος παύει πιά νά ύπάρχει γιά τή ζωή τους. Δέ φτάσαμε στό σημείο νά άξιολογοϋμε τή ζωή μας και τήν έπιτυχία μας μέ τό ύψος του μισθού μας καί τή μάρκα του αύτοκινήτου μας, άντί νά τήν κρίνουμε μέ βάση τήν προσφορά μας στήν άνθρωπότητα και τή σχέση μας μ* αύτή; Ή κε- φαλαιοκρατία μπορεϊ νά οδηγήσει σ' έναν ύλισμό πρακτικής μορφής πού είναι τό ίδιο ολέθριος δσο καί ό θεωρητικός ύλι- σμός πού διδάσκει ό κομμουνισμός.

Επιβάλλεται ν* άναγνωρίσουμε μέ τιμιότητα πώς ή άλή- θεια δέν βρίσκεται ούτε στήν πατροπαράδοτη κεφαλαιοκρα- τία, ούτε στό μαρξισμό. Τόσο ή πρώτη δσο και ό δεύτερος άν- τιπροσωπεύουν μιάν αλήθεια μερική. 'Ιστορικά τό κεφαλαιοκρατικό σύστημα δέν κατάλαβε τό άξιόλογο στοιχείο πού πε- ρικλείνει ή έπιχειρηματική όργάνωση σέ συλλογική βάση, ούτε ό μαρξισμός άντιλήφτηκε τήν άξια τής ιδιωτικής δραστηριότητας. Ή κεφαλαιοκρατία του XIX αιώνα άγνόησε τήν κοινωνική μορφή τής ζωής και του μαρξισμού του διέφυγε και του διαφεύγει άκόμη ό προσωπικός χαρακτήρας τής ζωής. Ή Βασιλεία του θεού δέ συμφωνεί ούτε μέ τή θέση τής μιας θεωρίας, ούτε μέ τήν άντίθεση τής άλλης άλλά μέ τή σύνθεση έκείνη πού συμφιλιώνει τήν άλήθεια τής μιας μέ τήν άλήθεια τής άλλης.

IX

Σέ τελευταία άνάλυση πρέπει νά στρατολογηθοϋμε στή χριστιανική ύπόθεση, δπως άκριβώς οι κομμουνιστές έχουν στρατολογηθεϊ χάρη του κομμουνισμού. "Αδυνατούμε ν" άπο- δεχτοϋμε τήν κομμουνιστική θεωρία άλλά άναγνωρίζουμε τό ζήλο και τήν άφοσίωσή τους γιά μιά ύπόθεση πού τήν πιστεύουν ικανή νά δημιουργήσει έναν καλύτερο κόσμο. 'Έχουν

114


σαφή αίσθηση τοϋ σκοποϋ πού πρέπει νά φτάσουν καί άγω- νίζσνται μ" δλη τους τή ζέση καί τήν προσοχή γιά νά προσηλυτίσουν τούς άλλους στόν κομμουνισμό. Πόσοι είναι οι προικισμένοι μέ τόν ίδιο ζήλο χριστιανοί πού άγωνίζονται νά φέρουν τούς άλλους κοντά στό Χριστό; Δέν έχουμε συχνά οΰτε ζήλο γιά τό Χριστό, οΰτε καμιά όρεξη γιά τή Βασιλεία του. Ό χριστιανισμός είναι γιά πολλούς χριστιανούς μιά κυριακάτικη δραστηριότητα πού άφήνει άνεπηρέαστη τή Δευτέρα καί ή Εκκλησία δέν είναι παρά μιά έλεύθερη κοινωνική λέσχη πού τήν άρωματίζει ένα έλαφρό θρησκευτικό πνεϋμα. Ό * Ιησούς είναι τό σύμβολο μιας άλλης έποχής, πού τόν τιμούμε μέ τό νά τόν όνομάζουμε Χριστό, άλλά τήν κυριότητά του όχι μόνο δέν τήν άναγνωρίζουν άλλά καί τή διαψεύδουν οί άνακόλουθες ζωές μας. θά είχαν έτσι τά πράγματα, άν ή χριστιανική φλόγα έκαιγε στίς καρδιές τών χριστιανών, μέ τήν ϊδια ένταση πού καίει ή κομμουνιστική φλόγα στίς καρδιές τών κομμουνιστών; ’Ά ν ό κομμουνισμός έπέζησε μέχρι σήμερα δέν όφείλεται στό γεγονός πώς δέν ύπήρξαμε κάποτε άρκετά χριστιανοί;

Πρέπει νά δούμε μέ καινούργια μάτια τίς ύποχρεώσεις μας άπέναντι στή χριστιανική ύπόθεση. Πρέπει νά ξαναβροϋ- με τό πνεϋμα τής άρχαίας Εκκλησίας. Σ ’ όποιοδήποτε μέρος κι’ δν πήγαιναν οι πρώτοι χριστιανοί, έφερναν τή θριαμβευτική· μαρτυρία τοϋ Χριστού. Στά χωριά άλλά καί στίς φυλακές τών πόλεων κήρυτταν μέ τόλμη τό λόγο τοϋ Ευαγγελίου. Ή άμοιβή τους γι* αύτή τήν τολμηρή μαρτυρία ήταν τίς περισσότερες φορές τό κλουβί τών λεόντων ή τό παζάρι τών σκλάβων άλλά ύπέμεναν τά βασανιστήριά τους μέ πίστη στήν άνωτερότητα τοϋ σκοποϋ πού είχαν άνακαλύψει καί στό θείο Σωτήρα τους, πού τοΰ χρωστούσαν τή μεταστροφή τους, ώστε καί ό θάνατος άκόμη δέν ήταν πολύ μεγάλη θυσία. Μόλις •έρχονταν σέ μιά πόλη οι άρχοντές της άναταράζονταν. Τό μήνυμά τους έφερνε στούς άνθρώπους τή γλυκιά θαλπωρή της άνοιξης πού τή ζωή τους τήν είχε παγώσει ό μακρύς


χειμώνας τής παράδοσης. ’Έσπρωχναν τούς ανθρώπους ν* άντιταχθουν στό παλιό καθεστώς τής άδικίας και τών άνήθι- κα>ν διατάξεων. "Οταν ή κρατούσα τάξη τούς άντιμαχόταν,, οί παράξενοι αύτοϊ άνθρωποι, οί μεθυσμένοι μέ τό κρασί τής θείας χάρης, δέν ύποχωρουσαν άλλά έπέμεναν νά κηρύττουν τό λόγο του Εύαγγελίου μέχρι πού πείθονταν άκόμη καί οί άντρες καί οί γυναίκες πού ύπηρετοϋσαν στό σπίτι τού Καί- σαρα, μέχρι πού έπεφταν τά κλειδιά άπό τά χέρια τών δεσμοφυλάκων τους, μέχρι πού έτρεμαν οί βασιλείς στούς θρόνους τους.

Τί άπέγινε σήμερα αύτή ή ζέση; Που βρίσκεται αύτή ή τολμηρή καί έπαναστατική στράτευση στήν ύπόθεση του Χρίστου; Μήπως τήν κρύβουν τά λιβανωτό καί οί "Αγιες Τράπεζες; Μήπως έχει θαφτεί μέσα στήν εύσεβοφάνεια; Μήπως εξαφανίστηκε στά λιμνάζοντα νερά τών συνηθειών ή τήν ά- πορρόφησε ένα άνώνυμο status quo; Αύτή ή αύταπάρνηση πρέπει νά ξαναζήσει. Ό Χριστός πρέπει νά ξαναβρεϊ τή θέση του στις ζωές μας.

Είναι ή καλύτερη αμυνα πού μπορούμε νά πετύχουμε έ- νάντια στον κομμουνισμό. Ό πόλεμος δέν είναι γιατρικό. Τόν κομμουνισμό δέν θά τόν καταβάλλουν ούτε οί άτομικές βόμβες, ούτε οί πυρηνικοί εξοπλισμοί. Νά μήν μπερδευόμαστε μ" έκείνους πού πιστεύουν στον πόλεμο καί πού μέσα στό άσχημα προσανατολισμένο πάθος τους πιέζουν τις Ενωμένες Πολιτείες νά άποτραβηχτοϋν άπό τά Ενωμένα ’Έθνη. Περνούμε μέρες πού άπαιτοϋν άπό τούς χριστιανούς μιά μαρτυρία πού νά τήν διακρίνει μιά συνετή μετριοπάθεια καί μιά ήρεμη λογική. Πρέπει επίσης ν’ αποφεύγουμε νά χαρακτηρίζουμε κομμουνιστή ή ειρηνιστή όποιονδήποτε άναγνωρίζει πώς τό μίσος καί ή ύοτερία δέν είναι οί σωστές απαντήσεις στά προβλήματα τών ταραγμένων ήμερων μας. Δέν πρέπει νά δρα- στηριοποιούμεθα μέσα σ’ έναν άρνητικό άντικσμμσυνισμό άλλά σ’ έναν θετικό άγώνα γιά τή δημοκρατία, κατανοώντας πώς πρωταρχική μας άμυνα ενάντια στον κομμουνισμό είναι


νά τόν πολεμοϋμε χάρη τής ελευθερίας και τής δικαιοσύνης. Άφοϋ μιλήσαμε ζωηρά γιά τήν καταδικασπκή μας θέση ά- πέναντι στήν κομμουνιστική φιλοσοφία, επιβάλλεται τώρα μέ μιά θετική δραστηριότητα νά προσπαθήσουμε νά εξαφανίσουμε τίς συνθήκες τής φτώχειας, τής ανασφάλειας, τής άδικίας και τών φυλετικών διακρίσεων πού είναι τό γόνιμο έδαφος γιά τό φύτεμα και τήν άνάπτυξη τοϋ σπόρου τοϋ κομμουνισμού. Αύτός εδώ ακμάζει τότε μόνον δταν οι πόρτες τοϋ μέλλοντος είναι κλειστές καί οι άνθρώπινες αναπνοές πνιγμένες. Πρέπει νά βαδίσουμε σάν τούς πρώτους χριστιανούς πρός £ναν κόσμο συχνά εχθρικό, οπλισμένοι μέ τό επαναστατικό Εύαγγέλιο τοϋ Ίησοϋ Χριστοϋ. Μ* αύτό τό πανίσχυρο μήνυμα μποροϋμε τολμηρά V άντιμετωπίσουμε τήν κρατούσα κατάσταση καί τ άδικα έθιμα γιά νά επισπεύσουμε τόν έρ- χομό τής μέρας όπου: «πασα φάραγξ πληρωθησεται καί παν όρος καί 6ουνός ταπεινωθήσεται, καί έσται πάντα τά σκολιά είς εύθεϊαν καί ή τραχεία είς οδούς λείας* καί όφθήσεται ή δόξα Κυρίου». (Ήσαίας 40, 4-5).

’Έχουμε ταυτόχρονα τήν άπαιτητική άποστολή καί τήν ερεθιστική εύκαιρία νά μαρτυρήσουμε γιά τό Χριστό στήν προσπάθεια νά διαμορφώσουμε έναν κόσμο αύθενπκά χριστιανικό. ’Ά ν άποδεχτοϋμε τήν άποστολή μας μ’ αφοσίωση καί δυναμικότητα, ή ιστορία θά παιανίσει γιά τόν κομμουνισμό τό πένθιμο εμβατήριο καί μεϊς θά προφυλάξουμε τόν κόσμο γιά τή δημοκρατία καί θά τόν σώσουμε γιά τό βασίλειο τοϋ Χριστού.

117

Αν υπηρετείτε twv αλ^θΐχα. \cou τό SJkaax»

C^>* 6<a-S r t t p i (^ p o v v \ o v \ J V . . . . φ « , g e e s p \ ? t r u v ° {c t u jS ό τ / η

φυλαλ£*ν ΛΙΑν' <γ6λ βτψ&εί fcix*. tcco(o έτ»ι βαΤίλίπ Μ. να \wa./ rhbôtxt τλ ^ό^ια. cm* (A ovW α^οηρεο^

I I , . fσοϋ> &τχχσ>\ Grvn <^>υ^αΐ£η. . .

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΤΣ

θά ή&ελα νά σάς στείλω ενα γράμμα φανταοτικό, δπως $ά εβγαινε άπ9 την πέννα τον άποστόλου Παύλον, Ή σφραγίδα δείχνει πώς εχει σταλεί άπό τό λιμάνι τής Τρωάδας. Κα&ώς τό άνοίγω διαπιστώνω πώς εχει γραφεί στην έλληνική κι9 όχι στην αγγλική. Ά φ ου δούλεψα επίμονα τή μετάφρασή τον πολλές εβδομάδες, βρίσκω τώρα πώς ανακάλυψα τήν πραγματική τον σημασία. *Αν τό περιεχόμενο αυτόν τον γράμματος μοιάζει τιεριοσό- τερο με κείμενο τοϋ Κίνγκ παρά τοΰ Παύλον, αποδώστε το στήν αγνοιά μου τής ακριβής πραγματικότητας παρά σε ε λ λειψή διαύγειας άπ τήν πλευρά τον Παύλον. *Ιδον τώρα ή έπιστολή 'όπως άκριβώς τήν εχω μπροστά μον:

Παύλος, κλητός απόστολος 9Ιησού Χρίστου διά θελήματος θεοϋ, τοϊς οΰσιν έν Αμερική, χάρις ύμϊν και ειρήνη άπό θεοϋ Πατρός ημών καί Κυρίου καί Σωτήρος, 9Ιησοϋ Χρίστου.

Είναι πολλά χρόνια τώρα πού θέλω νά σας δω. νΑκουσα τόοα πράγματα γιά σας και γιά δσα κάνετε. Πληροφορήθηκα τις εκπληκτικές κι9 ελκυστικές προόδους πού πραγματοποιήσατε στόν τομέα τής γνώσης. νΑκουσα νά μιλούν γιά τά έκ- θαμβωτικά σας τραίνα καί γιά τά γρήγορα σάν άστραπή άερο- πλάνα σας. Χάρη στήν έπιστημονική σας εύφυία έλαττώσατε τις άποστάσεις καί έξουσχάσατε τό χρόνο. Είναι δυνατό χάρη σέ σας, νά γευματίσει κανείς στό Παρίσι, στή Γαλλία, καϊ νά δειπνήσει στή Νέα Ύόρκη. νΑκουσα έπίσης νά μιλοϋν γιά τούς ούρανοξύστες σας καί γιά τούς πύργους τους πού ύψώ- νονται μ’ αύθάδεια πρός τ9 άστρα. Μοϋ μίλησαν γιά τϊς μεγάλες σας προόδους στήν ιατρική έπιστήμη, πού μέ τή θεραπεία πολλών καϊ τρομερών μαστίγων καί νοσημάτων, παρατείνουν τή διάρκεια τής ζωής και προσφέρουν μεγαλύτερη άσφάλεια καί σωματική εύμάρεια. "Ολα αύτά είναι άξιοθαύ- μαστα. Μπορεϊτε νά δημιουργήσετε τόσα πράγματα στόν καιρό

119


σας πού δέν μπορούσα νά δημιουργήσω εγώ στόν ελληνορωμαϊκό κόσμο του δικού μου καιρού. Καλύπτετε σέ μιά και μόνη μέρα άποστάσεις πού στον καιρό μου άπαιτουσαν τρεις μήνες. Είναι καταπληκτικό. Τί τρομερούς διασκελισμούς πραγματοποιήσατε στήν περιοχή τής έπιστημονικής και τεχνικής έξέλιξης!

’Αναρωτιέμαι δμως, ’Αμερική, civ ή ήθική και πνευματική σου πρόοδος υπήρξε άνάλογη μέ τήν επιστημονική σου προκοπή. Μου φαίνεται πώς ή ήθική σου πρόοδος δέν άκο- λουθεϊ τήν επιστημονική σου πρόοδο, ή ήθική σου μειονεκτεϊ απέναντι στή διάνοια σου και ό πολιτισμός σου σκεπάζει τήν καλλιέργεια σου. Πόσα γεγονότα τής σύγχρονης ζωής σου μπορούν νά συνοψιστούν στό λόγο τού ποιητή σου Thoreau: «Παράγοντες έξευγενισμού γιά ένα σκοπό πού δέν είναι εύ- γενής». Μέ τήν έπιστημονική σου μεγαλοφυία έκανες τόν κόσμο μιά γειτονιά, δέν χρησιμοποίησες δμως τήν πνευματική και ήθική σου εύφυία γιά νά τόν κάνεις και μιά άδελφότητα. *Έτσι, Αμερική, ή άτομική βόμβα πού έχεις γιά νά φοβασαι σήμερα δέν είναι μονάχα αύτό τό θανατηφόρο μηχάνημα πού μπορεϊ νά ριχτεί άπό ένα άεροπλάνο πάνω στά κεφάλια εκατομμυρίων άνθρώπων, δσο αύτή ή άλλη άτομική βόμβα, ή κρυμμένη στϊς καρδιές τών άνθρώπων, πού είναι ικανή νά έκραγεϊ σ’ ένα μίσος άπό τά πιο φοβερά και σ’ έναν εγωισμό άπ’ τούς τπό καταστρεπτικούς. IV αύτόν άκριβώς τό λόγο θά ί^θελα νά σπεύσετε νά φέρετε τήν ήθική σας πρόοδο στό ύψος τών επιστημονικών σας κατακτήσεων.

Βρίσκω άναγκαϊο νά σας ύπενθυμίσω τήν εύθυνη πού σάς βαρύνει, ν ’ άντιπροσωπεύετε τίς ήθικές άρχές του Χριστιανισμού, σέ μιάν εποχή δπου έχουν τόσο γενικά περιφρο- νηθεϊ. Αύτό έδώ είναι τό χρέος μου. Διαισθάνομαι πώς ύπάρ- χουν πολλοί χριστιανοί στήν ’Αμερική πού θέλουν ή διάθεση και ή πίστη τους νά είναι δμοιες μέ τή διάθεση καί τή πίστη τών άλλων. Φοβούνται νά είναι διαφορετικοί. Ή μεγάλη τους έγνοια είναι νά τούς άποδέχεται ή κοινωνία. Ζοϋν μέ άρχές

120

Ε Π ΙΣΤ Ο Λ Η Π ΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΤΣ

καθώς αύτή: «'Όλος ό κόσμος τό πράττει, αύτό πρέπει νά είναι τό άληθινό». Γιά πολλούς άπό σας ήθική σημαίνει άπλά συγκατάθεση τής όμάδας. Στή σύγχρονη κοινωνική σας διάλεκτο οί πάγιες καταστάσεις γίνονται άποδεκτές ώς ή όρθή οδός. Φτάσατε άσυνείδητα στό σημείο νά πιστεύετε πώς τό όρθό προσδιορίζεται άπ’ τή σφυγμομέτρηση τής κοινής γνώμης (Gallup).

Χριστιανοί τής ’Αμερικής, όφείλω νά σας πώ αύτά πού έγραψα έδώ και χρόνια στους Χριστιανούς τής Ρώμης: «Μή συσχηματίζεσθε τφ αίώνι τούτω, άλλά μεταμορφοϋσθε τή ά- νακαινώσει του νοός ύμων» (Ρωμ. 12,2). ’Έχετε μιά διπλή ιδιότητα πολίτη. Ζείτε ταυτόχρονα τήν έποχή καί τήν αιωνιότητα. Τήν πιο ψηλή σας πίστη τήν όφείλετε στό θεό κι’ όχι στά έθιμα ή τή συμπεριφορά τής μάζας, στό κράίτος ή τό έθνος, ή σέ κάποιο άνθρώπινο θεσμό. νΑν ένας γήινος θεσμός ή έθιμο είναι αντίθετος στό θέλημα του θεού, τό καθήκον σας ώς χριστιανού είναι νά τού άντιταχθήτε. ’Επιβάλλεται νά μήν έπιτρέψετε ποτέ οί προσωρινές κι’ έφήμερες άνάγκες νά ύπε- ρισχύσσυν τών αιώνιων άπαιτήσεων τού παντοδύναμου θεού. Σ έ μιά έποχή, δπου οί άνθρωποι έγκαταλείπουν τις ύψηλές αξίες τής πίστης, όφείλετε νά κρατηθήτε σταθερά στή θέση πού ορίζουν αύτές καί παρά τήν πίεση πού άσκεϊ μιά παρά- φρονη γενιά, νά τις διαφυλάξετε άδιάφθορες γιά τά παιδιά πού πρόκειται νά γεννηθούν. ’Οφείλετε ν ’ άντιτάσσεστε στις άδικες συνήθειες, νά όρθώνετε τό άνάστημα σας μπροστά στά άντιλαϊκά συμφέροντα, ν’ άγωνίζεστε ένάντια στό καθιερωμένο. ’Έχετε κληθεί νά είστε τό αλας τής γής. ’Έχετε κληθεί νά είστε τό φως τού κόσμου. Πρέπει νά είστε τό ζωντανό προζύμι μέσα στή μάζα τού έθνους.

Πληροφορούμαι πώς έχετε στήν ’Αμερική ένα οικονομικό σύστημα, γνωστό μέ τό όνομα κεφαλαιοκρατία, χάρη στό οποίο πραγματοποιήσατε θαύματα. Γίνατε τό πιο πλούσιο έθνος τού κόσμου καί θεμελιώσατε τό σύστημα παραγωγής τό πιο άναπτυγμένο πού γνώρισε ποτέ ή ιστορία. 'Όλα αύτά εϊ-

121


ναι άξιοθαύμαστα. ’Αλλά, Αμερικανοί, ύπάρχει κίνδυνος νά. χρησιμοποιήσετε κακώς τήν κεφαλαιοκρατία σας. Τονίζω πάντα πώς ή άγάπη του χρήματος είναι ή ρίζα πολλών συμφορών καϊ μπορεϊ νά μεταλλάξει βαθμιαία έναν άνθρωπο σέ χυδαίο ύλιστή. Φοβαμαι πώς πολλοί άνάμεσα σέ σας θά ένδιαφέρον- ται περισσότερο V άποχτήσουν πολλά χρήματα παρά νά εξασφαλίσουν στόν εαυτό τους πνευματικούς θησαυρούς.

Ή κακή χρήση τής κεφαλαιοκρατίας μπορεϊ νά οδηγήσει έπίσης σέ μιά τραγική έκμετάλλευση. Πράγμα πού έχει συμβεϊ τόσο συχνά στή χώρα σας. θά τολμήσω νά πώ δτι τό δέκατο τοΰ 1% τοΰ πληθυσμού έλέγχει τό 40% τοΰ πλούτου. Πόσες φορές, Αμερική, κατακράτησες τό άναγκαϊο απ’ τό λαό* και πρόσφερες τό περιττό στούς προνομιούχους! "Αν θέλετε νά είστε ένα έθνος άληθινά χριστιανικό, οφείλετε νά λύσετε τό πρόβλημα αύτό. Δέν θά τό πετύχετε μέ τό νά στραφήτε στόν κομμουνισμό γιατί αύτός στηρίζεται πάνω στήν ήθική. σχετικότητα, τό μεταφυσικό ύλισμό, τόν παραλύοντα ολοκληρωτισμό, πάνω στήν άρνηση τών θεμελιωδών έλευθεριών,. δλα αύτά πού άπορρίπτει ό Χριστιανισμός. Μπορεϊτε δμως νά έργαστήτε μέσα στά πλαίσια τής δημοκρατίας και νά πραγματοποιήσετε μιά καλύτερη διανομή τοΰ πλούτου. Όφείλετε νά. χρησιμοποιήσετε τούς Ισχυρούς οικονομικούς σας πόρους γιά νά έξαλείψετε τή φτώχεια πού ύπάρχει στή γη. Ό θεός δέν θέλησε ποτέ ένας μονάχα λαός νά ζεϊ μέσα σέ μιά ύπερβολική καί προκλητική εύμάρεια δταν άλλοι λαοί δέν γνωρίζουν παρά μιά ολοκληρωτική φτώχεια. Ό θεός έπιθυμεϊ δλα τά παιδιά του ν* άπολαμβάνουν τ ’ άγαθά τής ζωής πού είναι πρώτης άνάγκης κι* έβαλε σ’ αύτό τόν κόσμο, γι* αύτόν άκριβώς τό σκοπό, πολύ περισσότερα άπ* τά άναγκαϊα.

θά ήθελα νά μπορούσα νά βρίσκομαι προσωπικά μαζί σας. νΕτσι θά μπορούσα νά σας πώ, μάτια μέ μάτια, αύτά πού είμαι ύποχρεωμένος νά σας γράψω. νΑ, πόσο λαχταρώ νά είμαι κι* έγώ μέλος τής συντροφιάς ρας!

Επιτρέψτε μου νά σας μιλήσω γιά ένα θέμα πού άφορα

122

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΥΣ

τήν Εκκλησία. Όφείλω νά σας ύπενθυμίσω, Αμερικανοί, καθώς τό είπα καϊ σέ πολλούς άλλους, πώς ή Εκκλησία είναι τό σώμα τοϋ Χριστοϋ. 'Όταν ή Εκκλησία είναι πιστή στή φύση της, δέν γνωρίζει μήτε διαίρεση, μήτε διχόνοια. νΕμα- θα πώς ό άμερικανικός προτεσταντισμός έμφανίζεται μέ διακόσιες πενήντα ονομασίες. Τό τραγικό δέν βρίσκεται τόσο στήν πληθώρα τών όνομασιών όσο στό γεγονός πώς πολλές ομάδες διατείνονται πώς κατέχουν τήν άπόλυτη άλήθεια. "Ενας φατριασμός τόσο στενός καταστρέφει τήν ενότητα τοϋ Σώματος τοϋ Χριστοϋ. Ό θεός δέν είναι μήτε βαπτιστής, μήτε μεθοδιστής, μήτε πρεσβυτεριανός ή έπισκοπικός. Ό θεός βρίσκεται πάνω άπό τις όνομασίες μας. "Αν θέλετε νά είστε άληθινοί μάρτυρες τοϋ Χριστοϋ, οφείλετε ν’ άφομοιώσετε αύτή τήν πεποίθηση, Αμερικανοί.

Χαίρομαι ν" άκούω πώς έκδηλώνετε 2να διαρκώς αύξα- νόμενο ένδιαφέρον γιά τήν ένότητα και τήν οίκουμενικότητα τής Εκκλησίας. Πληροφορήθηκα τήν όργάνωση ένός διεθνοϋς Συμβουλίου τών Εκκλησιών, κι’ άκόμη πώς οι περισσότεροι άπό τούς μεγάλους σας συλλόγους άνήκουν σ’ αύτό τό Παγκόσμιο Συμβούλιο τών Εκκλησιών. Τί θαϋμα! Πορευτήτε αύτό τό δημιουργικό δρόμο. Διατηρήστε ζωντανές μέσα σας τΙς έπιταγές τής Εκκλησίας κι έξακολουθηστε νά τούς προσφέρετε τήν άπεριόριστη ύποστήριξή σας. Πήρα τά ένθαρρυντικά νέα άπό 2να πολύ πρόσφατο διάλογο μεταξύ προτεσταντών καί ρωμαιοκαθολικών. Μοϋ είπαν πώς πολλοί άνθρωποι τής δικής σας προτεσταντικής Εκκλησίας άποδέχτηκαν τήν πρόσκληση τοϋ Πάπα 'Ιωάννη νά παρασταθοϋν ώς παρατηρητές στήν πρόσφατη Οικουμενική Σύνοδο τής Ρώμης. Είναι £να γεγονός πολυσήμαντο καί συγχρόνως σωτήριο. Ελπίζω πώς είναι ή άρχή μιας έξέλιξης πού θά φέρει βαθμιαία πιό κοντά τούς Χριστιανούς.

Μ* άνησυχεϊ άκόμη πώς εχετε στήν Αμερική μιά έκ- κλησία άσπρη καί μιά έκκλησία μαύρη. Πώς λοιπόν μπορεί νά νοηθεί διαχωρισμός μέσα στό ϊδιο τό σώμα τοϋ Χριστοϋ;

123


Μου λένε πώς ύπάρχει μεγαλύτερη σύμπνοια στον κόσμο τού θεάματος καθώς καί ο άλλους μή εκκλησιαστικούς οργανισμούς παρ* δτι στή χριστιανική Εκκλησία. Τί φρίκη!

Μέ πληροφορούν πώς ύπάρχουν άνάμεσά σας χριστιανοί πού προσπαθούν νά δικαιολογήσουν τό φυλετικό διαχωρισμό μ’ άναγωγές σε εδάφια τής Βίβλου και πού ισχυρίζονται πώς ή Μαύρη φυλή είναι άπό τή φύση της κατώτερη. Φίλοι μου, πρόκειται γιά βλασφημία πού έρχεται σ' άντίθεση μ* δλα έ- κείνα πού διακηρύσσει ή χριστιανική θρησκεία, θά έπαναλά- βω αύτό πού συχνά είπα σέ πολλούς χριστιανούς προηγουμένως, πώς γιά τόν Χριστό «ούκ ένι * Ιουδαίος ούδέ "Ελλην ούκ ένι δούλος ούδέ έλεύθερος, ούκ ένι αρσεν και θήλυ* πάντες γάρ ύμείς είς έστε έν Χριστώ "Ιησού» (Γαλ. 3, 28). Επιπλέον θά έπαναλάβω έκεϊνο πού διακήρυξα στόν νΑρειο Πάγο τών 'Αθηνών: «Ό θεός ό ποιήσας τόν κόσμον καί πάντα τά έν αύτψ... έποίησέ τε εξ ένός αίματος παν έθνος άνθρώπων κα- τοικεϊν έπί παν τό πρόσωπον τής γής» (Πραξ. 17, 24 - 26).

’Έτσι, ’Αμερικανοί, θά σάς πιέσω μ* έπιμονή ν’ άπαλλα- γήτε άπό κάθε μορφής διαχωρισμό. Ό διαχωρισμός είναι μιά κατάφωρη άρνηση τής ενότητας πού έχουμε κοντά στό Χριστό. Αντικαθιστά τή σχέση «έγώ-έσύ» μέ τή σχέση «έγώ-αύτό» καί ύποβιβάζει τά άτομα στή θέση τών πραγμάτων. Τραυματίζει τήν ψυχή κι εξευτελίζει τό άτομο. Επιβάλλει σ’ έκεϊνον πού τού είναι τό αντικείμενο ένα πλαστό αίσθημα κατωτερότητας, ένώ παράλληλα στηρίζει εκείνον πού τήν ύμνεϊ μέ μιά ψεύτικη, δσον άφορα τήν πραγματική του άνωτερότητα, έκτίμηση. Καταστρέφει τήν κοινότητα, καί καθιστά άδύνατη τήν άδελφοσύνη. Ή φιλοσοφία πού άπηχεί τό Χριστιανισμό είναι διαμετρικά άντίθετη μέ τή φιλοσοφία μέ τήν οποία θέλουν νά δικαιολογήσουν τό φυλετικό διαχωρισμό.

Επικροτώ τήν ιστορική απόφαση τού 'Ανώτατου Δικαστηρίου σας νά ταχθεί κατά τών φυλετικών διακρίσεων, καθώς καί τά άτομα μέ άγαθή προαίρεση πού είδαν τήν άπόφα- ση αύτή σάν μιά μεγάλη ήθική νίκη άλλά μαθαίνω πώς με

124

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΥΣ

ρικοί άδελφοί έχουν έκδηλωθεί άπροσχημάτιστα εναντίον αύτής τής άπόφασης και πώς οί δικαστικοί εκπρόσωποί τους επαναφέρουν σέ χρήση δρους καθώς «άκύρωση» καί «άναστο- λή». Άφοϋ αύτοί οι άδελφοί έχασαν τή σωστή αίσθηση τής δημοκρατίας καί τοϋ Χριστιανισμοϋ, έπιμένω πώς καθένας άπό σας πρέπει νά δείχνει απεριόριστη ύπομονή στήν άντιμε- τώπιση τους. Όφείλετε μέ τήν κατανόηση καί τή καλή σας θέληση νά προσπαθήτε ν* άλλάξετε τίς διαθέσεις τους. Νά τούς άποδείξετε πώς δέν άντιτάσσονται μονάχα στά εύγενή διδάγματα τής δημοκρατίας σας μέ τήν άρνηση τής ένωσης άλλά καί στίς αιώνιες έντολές τοϋ ίδιου τοϋ θεοϋ.

Ελπίζω πώς οί Εκκλησίες τής Αμερικής θά παίξουν ά- ποφασιστικό ρόλο στόν άγώνα κατά τοϋ διαχωρισμού. Ή διεύρυνση τών οριζόντων καί ή έπαναφορά ύπό άμφισβήτηση καί συζήτηση καταστάσεων πού έγιναν καθεστώς, ύπήρξε άνέκα- θεν εύθύνη τής Εκκλησίας. Ή Εκκλησία πρέπει νά μπει στό στίβο τής κοινωνικής δράσης. ’Έχετε άκόμη τήν ύποχρέωση νά έπιδιώκετε τήν άπόδοση τής Εκκλησίας ολοένα καί περισσότερο πιο ένεργητικής μέσα στήν κοινωνική δράση, πέρα άπ’ δ,τι συνιστά τόν αύθεντικό της προορισμό. Όφείλει νά προσπαθεί νά κρατάει άνοιχτές τίς γέφυρες τής έπικοινωνίας άνάμεσα στίς φυλές. Όφείλει νά ταχθεί ένεργητικά ένάντια στίς άδικίες πού πάνω τους σκοντάφτουν οί μαϋροι σχετικά μέ τά ζητήματα τής κατοικίας, τής παιδείας, τής άστυνομικής προστασίας καί τής άπροκατάληπτης παράστασής τους στά δικαστήρια. Ή περιοχή τής οικονομικής δικαιοσύνης πρέπει νά δεχτεί τήν επίδρασή της. Τροφός τής ήθΐκής ζωής καί έμπνεύ- στρια τής άδελφοσύνης ή Εκκλησία δέν μπορεί νά παρατηρεί μ' άδιαφορία αύτά τά ολοφάνερα δεινά. ’Ά ν , μέ τά δπλα πού σάς παρέχει ή χριστιανική σας ιδιότητα, έξομαλύνετε τή διάχυτη άναταραχή μέ παρρησία καί γενναιότητα, θά οδηγήσετε τούς παρεκτραπέντες τής χώρας σας άπ* τά σκοτάδια τοϋ φόβου καί τοϋ τρόμου στό φώς τής άλήθειας καί τής άγάπης.

Μπορώ νά μιλήσω σέ κείνους άπό σάς πού ύπήρξαν τά

125


θύματα ταυ όλέθριου συστήματος του διαχωρισμού; Πρέπει νά αυνεχίσετε νά διακηρύσσετε μέ ορμή καϊ σφρίγος τά δικαιώματα πού σάς έχουν άναγνωριστεί cm τό θεό καί τό Σύνταγμα. Ν' άποδέχεστε ύπομονετικά τήν άδικία θά ήταν άνανδρο καί ταυτόχρονα άνήθικο. Δέν σάς έπιτρέπετε νά θυσιάσετε γιά ένα «πινάκιο φακής» τό δικαίωμα νά γεννιέστε ελεύθεροι. Προσέχετε πάντα νά πολεμάτε μέ χριστιανικές μεθόδους καί δπλα χριστιανικά τή στιγμή πού δοκιμάζεστε μέσα στά δίκαια αίτήματά σας. Νά είστε βέβαιοι πώς τά μέσα πού χρησιμοποιείτε είναι τό ϊδιο καθαρά καθώς και ό σκοπός στον όποιο αποβλέπετε. Μήν έγκαταλείπεστε στήν ήττοπάθεία τής πίκρας. Στή διεκδίκηση τών δικαίων σας φροντίστε νά ένεργήτε μέσα στά πλαίσια τής άξιοπρέπειας καί τής άγωγής, έχοντας τήν ά- γάπη γιά πρώτο δπλο. Μήν έπιτρέπετε σέ κανέναν νά σάς έξευτελίζει μέ τό νά σάς κάνει νά τόν μισήτε. 'Αποφεύγετε πάντοτε τή βία. ,ΝΑν μέ τόν άγώνα σας σπέρνετε τή βία, οί μέλλουσες γενιές θά χαθούν μέσα στόν κυκλώνα του κοινωνικού διαχωρισμού.

'Αποδείξτε στούς δυνάστες σας πώς άγωνίζεστε γιά τή δικαιοσύνη κι' δχι γιατί έπιθυμεϊτε νά τούς νικήσετε ή νά τούς έκδικηθήτε γιά τις άδικίες μέ τΙς οποίες σάς συν έθλιψαν. Δώστε τους νά καταλάβουν πώς τό δηλητηριώδες μίασμα τού διαχωρισμού έξευτελίζει τό λευκό δσο καί τό μαύρο. Υιοθετώντας τή στάση αύτή τοποθετείτε τό πρόβλημά σας σ' ένα ύψηλό χριστιανικό έπίπεδο.

Πολυάριθμοι είναι έκείνοι πού άντιλαμβάνονται τήν ανάγκη τής ένότητας. Πολυάριθμοι οί μαύροι πού θέλουν ν' αφιερώσουν τή ζωή τους στό ιδανικό τής έλευθερίας καί πολυάριθμοι οί καλής θέλησης καί ισχυρής ήθικής εύαισθησίας άσπροι πού θέλουν νά ύπερασπιστούν τό δίκαιο. Ή τιμιότητα μέ ώθεί ν' άναγνωρίσω πώς μιά τέτοια θέση άπαιτεί τήν αποδοχή τού πόνου και τής θυσίας. Νά μήν άποθαρρύνεστε δταν άποδοκιμάζεστε καί καταδιώκεστε γιά τό δίκαιο. ηΑν ύπηρε- τήτε τήν αλήθεια καί τό δίκαιο, θά σάς περιφρονήσουν. θά

126

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΎΣ

σας μεταχειριστούν συχνά σάν άνεδαφικό ιδεαλιστή ή σάν έ- τπκίνδυνο ριζοσπάστη. Δέν άποκλείεται νά σας κατηγορήσουν γιά κομμουνιστή, άπλά καί μόνο γιατί πιστεύετε στήν άνθρώπινη άδελφοσύνη. θά σας ρίξουν ϊσως στή φυλακή. "Αν σας συμβεϊ κάτι τέτοιο, έπιβάλλεται νά έπαληθεύσετε τά λόγια σας μέ τήν άξιοπρεπή σας στάση στή φυλακή. Σάν συνέπεια, θά χάσετε τη θέση σας και τήν κοινωνική έπιδοκιμασία τής ομάδας στήν οποία άνήκετε. Άλλά άν ό φυσικός θάνατος είναι τό τίμημα πού κάποιοι πρέπει νά καταβάλλουν γιά νά μήν γνωρίσουν τά παιδιά τους τόν ψυχολογικό θάνατο, τίποτε δέν θά μπορούσε νά είναι πιο χριστιανικό. Χριστιανοί τής Αμερικής, μήν σας άπασχολεϊ τό θέμα τοϋ καταδιωγμοϋ. Όφείλετε νά τόν δεχτήτε αν άγωνίζεστε γιά μιά μεγάλη άρχή. Σάς μιλώ γι’ αύτό μέ τήν αύθεντία τοϋ άνθρώπου πού ή ζωή του ύπήρξε μιά άκατάπαυστη διαδοχή καταδιωγμών. νΕπειτα άπ' τή μεταστροφή μου δέν λογαριαζόμουν άνάμεσα στούς όπα- δούς τής 'Ιερουσαλήμ. Αργότερα κατηγορήθηκα γιά αϊρεση στήν Ιερουσαλήμ. Φυλακίστηκα στούς Φιλίππους, κυνηγήθη- κα στή Θεσσαλονίκη, κακοποιήθηκα στήν ’Έφεσσσ, ταπεινώθηκα στήν Αθήνα. ’Έβγαινα μέσα άπό κάθε μιά άπ’ αύτές τΙς έμπειρίες μέ μεγαλύτερη παρά ποτέ πίστη πώς «ούτε θάνατος ούτε ζωή, οΰτε άγγελοι, οΰτε άρχαί, οΰτε δυνάμεις, οΰτε ένεστώτα, οΰτε μέλλοντα... δυνήσεται ήμάς χωρίσαι άπό τής άγάπης τοϋ θεοϋ τής έν Χριστώ Ίησοϋ τψ Κυρίψ ημών» (Ρωμ. 8, 38 - 39). Σκοπός τής ζωής δέν είναι νά είμαστε εύ- τυχεϊς, οΰτε νά έ τ }διώκουμε τήν ήδονή, οΰτε ν ’ αποφεύγουμε τόν πόνο. Είναι νά κάνουμε τό θέλημα τοϋ θεοϋ όποιοδήποτε κι’ άν είναι. Εκτιμώ λοιπόν έκείνους πού δέ δίστασαν νά κηρύξουν τή διδασκαλία τής Πατρότητας τοϋ θεοϋ καί τής άδελ- φότητας τών άνθρώπων παρά τΙς φοβέρες καί τις άπειλές, τή λύπη καϊ τήν όργή τοϋ πλήθους πού τούς περίμενε γι* αύτές τΙς θέσεις τους. Οί εύγενεϊς αύτοί έντσλοδόχοι τοϋ θεοϋ έχουν γιά παρηγοριά τους τά παρακάτω λόγια τοϋ Χριστοϋ: «Μακάριοι έστε δταν όνειδίσωσιν ύμάς καί διώξωσι καί εϊπω-

127


σι παν πονηρόν ρήμα καθ' ύμών ψευδάμενοι ένεκεν έμοϋ. Χαίρετε και άγαλλιασθε δτι ό μισθός ύμών πολύς έν τοίς ού- ρανοϊς· ουτω yap έδιωξαν τούς προφήτας τούς προ ύμών», (Ματθ. 5, 11-12).

Πρέπει νά συνοψίσω, θά φύγω γιά τή Μακεδονία δπου μέ κάλεσαν επειγόντως άφοϋ παραδώσω στό Σίλα πού περιμένει τό γράμμα αύτό. θέλω νά σας πώ δμως πριν φύγω άπό κοντά σας, καθώς τό είπα καϊ στήν Εκκλησία τής Κορίνθου, πώς ή άγάπη είναι ή πιο σταθερή δύναμη στον κόσμο αύτό. Στή διαδοχή τών αιώνων οι άνθρωποι προσπάθησαν ν ’ άνα- καλύψουν τό ύπέρτατο άγαθό. Αύτό ύπήρξε τό θεμελιώδες πρόβλημα τής ήθικής φιλοσοφίας. Αύτό ύπήρξε ένα άπ' τά βασικά έρωτήματα τής ελληνικής φιλοσοφίας. Επικούρειοι και στωικοί άγωνίστηκαν ν' άπαντήσουν σ' αύτό. Ποιό είναι τό ΰψιστο άγαθό τής ζωής; Πιστεύω πώς έχω βρει τήν απάντηση, Αμερική. 'Ανακάλυψα πώς ή άγάπη είναι τό ύπέρτατο άγαθό. Ή άρχή αύτή είναι τό κέντρο του κόσμου. Είναι ή πιο μεγάλη ένωτική δύναμη τής ζωής. Ό θεός είναι 'Αγάπη. 'Εκείνος πού άγαπα, άνακάλυψε τό δρόμο πού οδηγεί στήν έσχατη πραγματικότητα. 'Εκείνος πού μισεί είναι αιχμάλωτος τού χάους.

Χριστιανοί τής 'Αμερικής, δέν άποκλείεται νά κυριαρχήσετε στις δυνατότητες τής γλώσσας σας και ν' αποκτήσετε τή βεβαιότητα στήν έκφραση πού χαρίζουν οί ώραίοι λόγοι. Δίχως δμως άγάπη, κι' δταν άκόμη θά μιλάτε δλες τις γλώσσες τών άνθρώπων καί τών άγγέλων, θά είστε χαλκός ήχών καί κύμβαλον άλαλάζον.

Μπορεί νά έχετε τή δωρεά τής έπιστημονικής προφητείας και νά καταλαβαίνετε τή σημασία τών μορίων, μπορεί νά κυριεύσετε τά μυστικά τής φύσης καί νά πραγματοποιήσετε στόν τομέα αύτόν καινούργιες άνακαλύψεις, μπορεί οί άκαδημαϊκές σας κατακτήσεις νά σας προσπορίσουν τή γνώση στό σύνολό της κι' άκόμη νά δοξαστήτε γιά τούς μεγάλους έκπαιδευτι- κούς σας θεσμούς καί νά έφοδιάζεστε μ' άλλεπάλληλα διπλώ

128

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΎΣ

ματα. Δίχως δμως τήν άγάπη, δλα αύτά δέν λένε άπολύιως τίποτε.

Κ ϊ άκόμη περισσότερο, Αμερικανοί, μπορεί νά δώσετε τ* αγαθά σας γιά νά συντηρηθούν οι φτωχοί, μπορεί νά διευρύνετε τά δρια τής έλεημοσύνης καί νά διακριθήτε γιά μιά ύ- ψηλή φιλανθρωπία, αν δλα αύτά τά κάνετε χωρίς άγάπη ή έλεημσσύνη σας δέν έχει καμιά σημασία. Μπορεί επίσης νά παραδώσετε τό κορμί σας στή φωτιά καί νά ύπομείνετε τό θάνατο του μαρτυρίου, μπορεί τό χυμένο σας αίμα ν* άποτελεϊ γιά τις μελλοντικές γενιές ένα σύμβολο τιμής καί εκατομμύρια άνθρώπων νά σας τιμούν ώς έναν άπ’ τούς μεγαλύτερους ήρωες τής ιστορίας. *Αν δμως ένεργήσατε χωρίς άγάπη, τό αίμα σας χύθηκε άσκοπα. Είναι πάντα δυνατό ένας άνθρωπος νά θεωρεί τόν έαυτό του ώς τό κέντρο βάρους τής θυσίας καί νά μήν ένδιαφέρεται παρά μονάχα γιά τόν έαυτό του τή στιγμή πού θυσιάζεται. Ή άνδρεία του μπορεί νά ταΐζει τόν εγωισμό του καί ή εύλάβειά του νά μεγαλώνει τήν ύπερηφά- νεια του. Χωρίς άγάπη, ή άγαθοεργία γίνεται εγωισμός καί τό μαρτύριο πνευματική άλαζονεία.

Ή μεγαλύτερη άπ' δλες τις άρετές είναι ή άγάπη. Α νακαλύπτουμε σ* αύτή τήν άληθινή σημασία του χριστιανικού σταυροϋ καί τής χριστιανικής πίστης. Ό Γολγοθάς μάς έπι- τρέπει νά βυθίσουμε τό βλέμμα μέσα στήν αιωνιότητα καί νά νιώσουμε τήν άγάπη τού θεού νά εισβάλει μέσα στό χρόνο. νΕστειλε μέσα στήν άδιερεύνητη μεγαλοθυμία του ό θεός τό μοναδικό του Γιό νά πεθάνει, γιά νά μπορέσουμε νά ζήσουμε έμείς. Ενωμένοι μέ τό Χριστό καί τ* άδέλφια σας χάρη τής άγάπης, άποκτήσατε τά δικαιώματά σας στήν αιώνια ζωή. Μέσα ο ένα κόσμο πού αναπαύεται πάνω στή δύναμη, τή τυραννία καί τή βιαιότητα, ή άποστολή σας είναι ν* άκολουθήσετε τήν οδό τής άγάπης. θ ’ άνακαλύψετε έτσι πως ή άοπλη άγά- πη είναι ή πιό ισχυρή δύναμη τού κόσμου.

θά σάς άφήσω. Δώστε τόν πιό θερμό μου χαιρετισμό σ’ δ- λους τούς άγιους τής οικογένειας τού Χριστού. Στηρίξτε οι

1299


μέν τούς δέ. Νά διαπνέεστε άπό τά ϊδια αισθήματα καϊ νά ζήτε έν ειρήνη.

Τό νά σας δω στήν ’Αμερική είναι βέβαια άπίθανο, θά σας ξανασυναντήσω δμως μέσα στήν αιωνιότητα τοϋ θεοϋ. Καί τώρα, σέ Κείνον πού μπορεϊ νά μας προφυλάξει άπ' τήν πτώση και νά μας σηκώσει άπ* τις σκοτεινές πεδιάδες τής ά- πελπισίας στά φωτεινά ύψώματα τής έλπίδας, άπ' τό σκοτάδι της άποθάρρυνσης στήν αύγή τής χαρας, ο Αύτόν άνήκουν ή δύναμη και ή δόξα, τώρα καί πάντα. Αμήν.

ΠΡΟΣΚΤΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

Στό τελευταίο έτος τών θεολογικών μου σπουδών έπια- σα τή μελέτη, τή συναρπαστική μελέτη τών άντηιαχομένων θεολογικών θεωριών. Είχα άνατραφεϊ μέ τΙς πατροπαράδοτες θεμελιακές άρχές, τίς άρκετά αύστηρές. νΕτσι έμεινα έκπληκτος δταν τό πνευματικό μου ταξίδι μέ όδήγησε σ’ άγνωστες γιά μένα θεωρητικές περιοχές, πού ήταν συχνά δυσπρόσιτες. Άλλά τό προσκύνημα ύπήρξε πάντοτε συναρπαστικό* μσϋ πρόσφερε μιά καινούργια αίσθηση τής αντικειμενικής κρίσης καί τής κριτικής άνάλυσης, μέ έγειρε άπό τό δογματικό μου ύπνο.

Ό φιλελευθερισμός μου χάρισε μιά πνευματική Ικανοποίηση πού δέν τήν είχα ποτέ συναντήσει στις πατροπαράδοτες άρχές. Μέ είχε τόσο προκαταλάβει ή φιλελεύθερη άντι- μετώπιση τών πραγμάτων πού κινδύνευσα νά πέσω στήν παγίδα καί νά δεχτώ δλα αύτά πού διεκήρυττε ό φιλελευθερισμός χωρίς καμιά κριτική όξυδέρκεια. Είχα πειστεί άπόλυτα γιά τήν έμφυτη καλωσύνη τοϋ άνθρώπου καί τή δύναμη τής άνθρώπινης λογικής.

I

Διαπίστωσα μιά βαθιά άλλαγή. στήν σκέψη μου δταν &ρ- χισα ν* άναρωτιέμαι γιά μερικές θεωρίες πού συνδέονταν μ* δ,τι όνομάζουμε φιλελεύθερη θεολογία. Περιέχει βέβαια ό φιλελευθερισμός στοιχεία πού έλπίζω νά έκτιμώ πάντα: τό πάθος του γιά τήν άναζήτηση τής άλήθειας, τήν έπιμονή του στούς άνοιχτούς ορίζοντες καί τήν άνάλυση, τήν άρνηση του ν’ άγνοήσει τίς άναμφισβήτητες σαφήνειες τής λογικής. Ή προσφορά τοϋ φιλελευθερισμού στήν Ιστορική καί φιλολογική κριτική τής Βίβλου ύπήρξε μιας άνυπολόγιστης άξίας καί


πρέπει νά του έξασφαλιστεί ή προστασία μ’ 2να θρησκευτικό κι' επιστημονικό πάθος.

’Αλλά άρχισα νά συζητώ τή φιλελεύθερη θεωρία γιά τήν άνθρώπινη φύση. ®Όσο πρόσεχα τις ιστορικές τραγωδίες καί τήν εξευτελιστική άνθρώπινη ροπή πρός τή διαφθορά, τόσο άναγκαζόμουνα νά παραδεχτώ τό βάθος και τή δύναμη τής αμαρτίας. Ή μελέτη τών έργων τού Reinhold Niebuhr μέ βο* ήθησε νά συνειδητοποιήσω τήν πολυπλοκότητα τών άνθρώ- πινων διεργασιών και τήν πραγματικότητα τής άμαρτίας σ’ όποιοδήποτε έπίπεδο κι' Qv κινείται ή άνθρώπινη ύπαρξη. Περισσότερο έτοιμος ν’ άποδεχτώ τήν άλήθεια ήμουν στό έπίπεδο τής πολυπλοκότητας τών άντιφάσεων τού κοινωνικού άνθρώπου και τής έκδηλης πραγματικότητας τής ομαδικής κακότητας. Κατανόησα πως ό φιλελευθερισμός ήταν πραγματικά πολύ αισθηματικός στό κεφάλαιο τής άνθρώπινης φύσης καϊ πώς άπέκλινε σ’ έναν λαθεμένο Ιδεαλισμό.

νΑρχισα έπίσης νά διακρίνω πώς ή έπιπόλαιη αισιοδοξία τού φιλελευθερισμού, δσον άφορα τήν άνθρώπινη φύση, ά- γνοούσε τήν ύπαρξη τής άμαρτίας πού σκοτεινιάζει τή λογική. νΟσο σκεφτόμουνα τήν άνθρώπινη φύση, τόσο πρόσεχα τήν τραγική μας τάση γιά τήν άμαρτία πού μας ένθαρρύνει νά λογικοποιούμε τις ένέργειές μας. Ό φιλελευθερισμός δέν κατόρθωσε νά δείξει πώς ή λογική αύτή καθεαυτή δέν είναι τίποτε περισσότερο άπό δνα όργανο πού χρησιμεύει στόν άνθρωπο γιά νά δικαιολογεί αύτός τϊς άμυντικές μορφές πού ϊΐαίρνει ή σκέψη του. Ή λογική στερείται τήν έξαγνιστική δύναμη τής πίστης καί δέν μπορεί ποτέ ή ϊδια νά έλευθερώ- σει άπό τϊς παραμορφώσεις καί τις έκλογικεύσεις.

"Όσο κι’ Ον άπόρριπτα μερικές άπόψεις τού φιλελευθερισμού, δέν μπορούσα ώστόσο νά δεχτώ ποτέ τήν νεο-ορθοδο- ξία. Διέκρινα σ' αύτήν £να όργανο πού μας προφυλάσσει άπό τόν αισθηματικό φιλελευθερισμό άλλά πίστευα πώς δέν έδινε πλήρη άπάντηση στά θεμελιακά προβλήματα. ,χΑν ό φιλελευθερισμός ήταν πολύ αισιόδοξος στό κεφάλαιο τής άνθρώπινης

132

Π ΡΟΣΚΤΝΗΜ Α ΣΤΗΝ ΑΝΊΊΒΙΑ

-φύσης, ή νεο-ορθοδσξία ήταν πολύ άπαισιόδοξη. Ή επανάσταση τής νεο-ορθοδοξίας, δχι μονάχα στό θέμα τής άνθρώπινης ύπαρξης άλλά και σ' άλλα ζωτικά κεφάλαια πήγαινε πολύ μακριά. Σιήν προσπάθειά της ή νεο-ορθοδσξία νά σώσει τήν υπεροχή του θεοϋ έφτανε στήν άλλη άκρη μέ τήν έπιμονή της σ’ ένα θεό κρυμμένο, άγνωστο, «tout autre». Ή έπανά- σταση τής νεο-ορθοδοξίας ενάντια στή φιλελεύθερη ύπερβο- λή του ρόλου τής λογικής τήν οδηγούσε σ' ένα είδος άντι- ορθολογισμοΰ και δογματισμού, πού στηριζόταν πάνω σ’ ένα άκριτο βιβλικό πνεύμα. Ή άντίληψη αύτή μου φαινόταν ημιτελής τόσο γιά τήν Εκκλησία δσο καί γιά τήν προσωπική ζωή.

Ό φιλελευθερισμός μ* άφηνε λοιπόν άνικανοποίητο στά πρόβλημα τής άνθρώπινης φύσης και στήν νεο-ορθοδσξία δέν μπορούσα νά βρω καταφύγιο. Τώρα έχω πειστεί πώς ή άλή- θεια γιά τόν άνθρωπο δέν βρίσκεται ούτε στό φιλελευθερισμό ούτε στήν νεο-ορθοδοξία. Κάθε μιά άπ’ τις θεωρίες αύτές Αντιπροσωπεύει μιά μερική άλήθεια. Μιά εύρεία πλευρά του φιλελεύθερου προτεσταντισμού προσδιόρισε σάν τό ούσιώδες τής άνθρώπινης φύσης τήν ικανότητά της γιά τό αγαθό* ή νεο-ορθοδοξία έπεχείρησε νά προσδιορίσει άποκλειστικά αύτή μέ τό ύπαρξιακό της γνώρισμα πού είναι ή ροπή στό κακό. Μιά πλήρης άντίληψη γιά τόν άνθρωπο δέν βρίσκεται ούτε οτή θέση του φιλελευθερισμού, ούτε στήν αντίθεση τής νεο- ορθοδοξίας. Βρίσκεται στή σύνθεση πού συμφιλιώνει τις άλή- θειες τών δύο αύτών άντιλήψεων.

Άπόκτησα στό μεταξύ μιά μεγαλύτερη γνώση γιά τήν ύπαρξιακή φιλοσοφία. Τή γνώρισα χάρη στή μελέτη του Κίρκεγκαρντ καί τού Νίτσε. Αργότερα διάβασα Χαϊντέγκερ, Γιάσπερς καί Σάρτρ. Οί φιλόσοφοι αύτοί έρέθιζαν τήν σκέψη μου. 'Όσο κι’ αν δυσπιστούσα στον καθένα τους, ώστόσο άπο- κόμισα πολλά άπ* τή μελέτη τους. Τελικά καταπιάστηκα σέ μιά σοβαρή μελέτη μέ τά κείμενα τού Paul Tillich* πείστηκα τότε πώς ό ύπαρξισμός, άν κι’ έγινε πολύ τής μόδας, συνέ-


λαβε στό κεφάλαιο τοϋ άνθρώπου καί τής μοίρας του μερικές θεμελιακές άλήθειες πού δέν πρέπει νά τίς άγνοοϋμε.

Ή «περιορισμένη έλευθερία» τοϋ άνθρώπου είναι μιά άπό τίς διαρκέστερες άπόψεις τοΰ ύπαρξισμοΰ. Ή άντίληψη του γιά τήν άγωνία καί τή σύγκρουση πού παράγονται στήν προσωπική καί κοινωνική ζωή τοϋ άνθρώπου, χάρη στήν έ- πικίνδυνη καί άμφιρέπουσα κατασκευή τής ύπαρξης, είναι γιά τήν έποχή μας έξαιρετικά σημαντική. Τό κοινό σημείο τοϋ άθεου ύπαρξισμοΰ μέ τόν ένθεο ύπαρξισμό είναι πώς ή ύπαρξιακή κατάσταση τοϋ άνθρώπου βρίσκεται σέ ρήξη μέ τήν ούσιαστική της φύση. "Ολοι οί ύπαρξιστές στήν άντίδρασή τους ενάντια στό ούσιαστικό περιεχόμενο πού προβάλλει ό Hegel ύποστηρίζουν πώς ό κόσμος είναι έξαρθρωμένος. Ή Ιστορία είναι μιά διαρκής ροή άσυμφιλίωτων μαχών ένώ ή ύπαρξη τοϋ άνθρώπου είναι βαριά άπό άγωνία καί στερείται σημασίας. Ή χριστιανική άπάντηση γιά τόν άνθρωπο δέν έχει καμιά σχέση μ* αύτές τίς ύπαρξιακές άποφάνσεις άλλά συναντά κανείς σ* αύτές πολλά στοιχεία πού μπορούν νά βοηθήσουν ένα θεολόγο γιά μιά έγκυρη άπόδοση τής άνθρώπινης ύπό- στασης.

Τό κύριο άντικείμενο τών σπουδών μου ύπήρξε ή συστηματική σπουδή τής θεολογίας καί τής φιλοσοφίας άλλά ολοένα καί πιό πολύ ένδιαφερόμουνα γιά τήν κοινωνική ήθική, Τό πρόβλημα τής φυλετικής άδικίας μέ είχε επηρεάσει βαθιά στήν εφηβική μου ήλικία. Ό διαχωρισμός μοϋ φαινόταν ταυτόχρονα λογικά άνερμήνευτος καί ήθικά άδικαιολόγητος. Έ- παναστατοϋσα στήν ίδέα πώς θά έπρεπε νά κάθομαι άποκλει- στικά στό πίσω μέρος τοΰ αύτοκινήτου ή στό «χωριστό» τμήμα τοΰ τραίνου. "Οταν κάθησα γιά πρώτη φορά στό έστιατό- ριο ένός τραίνου πίσω άπό μιά κουρτίνα, μοϋ φάνηκε πώς ή κουρτίνα αύτή σκέπαζε τήν προσωπικότητά μου. ’Έμαθα άκόμη πώς ή φυλετική άδικία συμβαδίζει μέ τήν οικονομική. Πρόσεξα πώς τό σύστημα τοϋ διαχωρισμοϋ έκμεταλλευόταν μαζί μέ τούς Μαύρους καί τούς φτωχούς Λευκούς. Αύτές οί

134

Π ΡΟΣΚΤΝΗΜ Α ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

παλιές έμπειρίες μέ βοηθούσαν νά συνειδητοποιήσω τις ποικίλες μορφές μέ τις οποίες εκφράζεται ή άδικία στήν κοινωνία μας.

I I

Πριν άρχίσω τις θεολογικές μου σπουδές δέν είχα καταπιαστεί μέ καμιά σοβαρή πνευματική έρευνα γιά τήν μέθοδο πού θά καταργούσε τά κοινωνικά δεινά. Επηρεάστηκα άμέσως άπό τό κοινωνικό εύαγγέλιο. Αμέσως μετά τό 1950 διάβασα τό βιβλίο του Walter Rauschenbusch «Ό Χριστιανισμός καϊ ή κοινωνική κρίση» πού σφράγισε τό μυαλό μου μέ μιάν άνεξίτηλη σφραγίδα. Υπήρχαν αναμφισβήτητα σημεία οπού διαφωνούσα μέ τόν Rauschenbusch. Κατά τή γνώμη μου ήταν θύμα «τής λατρείας τής άναπόφευκτης προόδου», χαρακτηριστικό του 19ου αιώνα και αύτό πού τόν ώθησε σέ μιά σκοτεινή αισιοδοξία στό κεφάλαιο τής άνθρώπινης φύσης. Ε πιπλέον συγγενεύει έτπκίνδυνα μέ τή θεωρία πού ταυτίζει τό βασίλειο του θεού μ? ένα τολμηρό κοινωνικό και οικονομικό σύστημα, πειρασμός στον όποιο δέν πρέπει ποτέ νά ύποταγεϊ ή Εκκλησία. Άλλά παρά αύτές τις άνεπάρκειες ό Rauschenbusch πρόσφερε στόν άμερικανικό προτεσταντισμό μιά αίσθηση κοινωνικής εύθύνης πού δέν θά τήν χάσει πιά. Τό Εύαγ- γέλιο, δταν τό εννοεί κανείς καλά, ένδιαφέρει τήν ολότητα του άνθρώπου, δχι μόνο τή ψυχή του άλλά και τό σώμα του, όχι μόνο τήν πνευματική του καλλιέργεια άλλά και τήν ύλι- κή του εύημερία. Μιά θρησκεία πού ένδιαφέρεται μονάχα γιά τις ψυχές των άνθρώπων καϊ αδιαφορεί γιά ϊίς παραγκό- πληκτες συνοικίες πού τις βασανίζουν, τις οικονομικές συνθήκες πού τις στραγγαλίζουν και τις κοινωνικές καταστάσεις πού τις παραλύουν δέν είναι παρά μιά θρησκεία πνευματικά έτσιμοθάνατη.

Άφου διάβασα τόν Rauschenbusch άρχισα μιά σοβαρή μελέτη τών κοινωνικών καϊ ηθικών θεωριών τών μεγάλων φι

185


λοσόφων. Ένώ διαρκοϋσε αύτή ή περίοδος άπελπίστηκα σχεδόν γιά τή δύναμη τής άγάπης σάν μεθόδου λύσης τών κοινωνικών προβλημάτων. Τό σύστημα του «ν’ άγαπάς τούς έχθρούς σου» είναι, σκεφτόμουν, σωστό δταν πρόκειται γιά τις συγκρούσεις άτόμου μέ άτομο. Άλλά δταν οι φυλετικές ομάδες και τά έθνη μάχονται χρειάζεται μιά μέθοδος περισσότερο ρεαλιστική.

Τότε γνώρισα τή ζωή και τή διδασκαλία τοϋ Μαχάτμα Γκάντι. "Οσο μελετούσα τά έργα του αιχμαλωτίστηκα βαθιά μέ τήν έκστρατεία του τής ειρηνικής άντίστασης. Ή άντίλη- ψη τοϋ Γκάντι τής «σατυαγκράχα» («σάτυα» είναι ή άλήθεια πού άνταποκρίνεται στήν άγάπη και «γκράχα» είναι ή δύναμη* «σατυαγκράχα» σημαίνει λοιπόν «αλήθεια - δύναμη» ή «ά- γόπη - δύναμη») είχε γιά μένα μιά βαθιά σημασία. Καθώς βυθιζόμουν δλο και περισσότερο στή φιλοσοφία τοϋ Γκάντι, ό σκεπτικισμός μου γιά τή δύναμη τής άγάπης ελαττωνόταν προοδευτικά* έφτασα νά βλέπω γιά πρώτη φορά πώς, οταν ή χριστιανική θεωρία τής άγάπης εφαρμοστεί στήν πράξη μέ τή γκάντεια μέθοδο τής άντιβίας, είναι ένα άπό τά πιο ισχυρά δπλα μέ τά οποία μπορεϊ νά επιβληθεί ένας λαός καταπιεσμένος στόν άγώνα του γιά τήν έλευθερία.

'Όταν τό 1954 πήγα μέ τήν ιδιότητα τοϋ ιερέα στό Μοντ- γκόμερυ τής Άλαμπάμα δέν είχα τήν παραμικρότερη ίδέα πώς θά βρισκόμουνα άργότερα μπλεγμένος σέ μιά κρίση δπου ή ειρηνική άντίσταση θά έφαρμοζόταν. Είχα ζήσει ένα περίπου χρόνο στήν κοινότητα δταν ξέσπασε τό μποϋκοτάζ τών αύτσκινήτων. Οι ταπεινωτικές εκδηλώσεις πού άντιμετώπιζαν καθημερινά οι Μαύροι τοϋ Μοντγκόμερυ μέσα στ' αύτοκίνη- τα τούς είχαν σπρώξει (κά άκρα και τώρα έκδήλωναν μέ μιά ογκώδη συμμετοχή άποφυγής συνεργασίας τή θέλησή τους νά είναι ελεύθεροι. Νόμιζαν τέλος πάντων πώς ήταν πιο τιμητικό νά πηγαίνουν μέ τά πόδια στις δουλειές τους άλλά άξιο- πρεπείς, παρά νά ταπεινώνονται μέσα στ' αύτοκίνητα. 'Όταν άρχισε αύτή ή διαδήλωση μοϋ ζήτησαν νά γίνω πληρεξού

136

Π ΡΟΣΚΤΝΗΜ Α ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

σιος τους. "Όταν άνέλαβα αύτή τήν εύθυνη, ή σκέψη μου στράφηκε, συνειδητά ή άσύνειδα, στήν έπί του ’Όρους Όμι- λία και στή γκάντεια μέθοδο τής ειρηνικής άντίστασης. Ή αρχή αύτή έγινε το καθοδηγητικό άστρο τής δράσης μας. Ό Χριστός πρόσφερε το πνεύμα, ό Γκάντι τή μέθοδο.

Ή εμπειρία στό Μοντγκόμερυ κατόρθωσε περισσότερο ν* αποσαφηνίσει τις ιδέες μου σχετικά μέ τά πρόβλημα της άντι- βίας άπ' δλα τά βιβλία πού είχα διαβάσει. Ένώ περνούσε ό καιρός δλο καί περισσότερο πίστευα στή δύναμη τής άντι- βίας. ’Έπαυε πιά νά είναι μιά μέθοδος πού τήν είχα επιδοκιμάσει μέ τό μυαλό μου καί μεταμορφωνόταν σέ ύποχρέωση ένός τρόπου ζωής. Πολλά σημεία πού δέν είχα κατορθώσει ν* άποσαφηνίσω πνευματικά στό κεφάλαιο τής άντιβίας, τά συναντούσα τώρα ξεκαθαρισμένα στήν περιοχή τής πρακτικής δράσης.

Μεγάλη έπίδραση σέ μένα προσωπικά είχε ένα ταξίδι πού είχα τό προνόμιο νά κάνω στήν Ινδία. ΤΗταν πραγματικά πολύ ενθαρρυντικό νά δω μπροστά μου τά έκπληκτικά άποτελέσματα ένός ειρηνικού άγώνα μέ σκοπό τήν άνεξαρ- τησία. Στήν 'Ινδία τό μίσος και ή πίκρα πού συνοδεύουν συνήθως τις βίαιες πράξεις δέν είχαν καμιά θέση. Μιά άμοι- βαία φιλία πού τήν ύπέθαλπε μιά πλήρη Ισότητα ύπήρχε ανάμεσα στόν ινδικό καί τό βρεταννικό λαό στήν άγκαλιά του Commonwealth.

Δέν θά ήθελα νά δημιουργηθεί ή έντύπωση πώς ή άντι- βία μπορεί νά κάνει θαύματα άπό τή μιά μέρα στήν άλλη. Οί άνθρωποι δέν μπορούν εύκολα νά ύπερβούν τις προκαταλήψεις τους καί τά παράλογα αισθήματα τους, ούτε ν' άποσπα- <ττοϋν άπό τήν πνευματική τους νάρκη, ούτε νά έξαγνιστοϋν άπ’ δλα αύτά. *Όταν ένας καταπιεσμένος άπαιτεί τήν έλευ- θερία του, ό προνομιούχος άντιδρα στήν άρχή μέ όξύτητα καί έπιμονή. Άκόμη κι' δταν οί άπαιτήσεις τού καταπιεζόμε νου διατυπώνονται μέ δρους ειρηνικούς, ή άρχική άπάντηση του έξουσιαστή, παραμένει συνοπτικά άπαράλλαχτη. Είμαι


σίγουρος δτι πολλοί λευκοί αδελφοί μας στό Μοντγκόμερυ άλλά καί σ' άλλα μέρη του Νότου συμπεριφέρο-νται μέ δη- κτικότητα στους μαύρους καθοδηγητές, αν καί αυτοί προτίμησαν τήν οδό τής άγάπης καί τής άντιβίας. Άλλά ή μή έπιθε- τική μέθοδος άγγίζει τις ψυχές καί τις καρδιές πού τής άντι- τάσσονται. Τούς δίνει μιά καινούργια άποψη τού εαυτού τους. Καλεϊ τ’ αποθέματα τής δύναμης καί τού θάρρους πού δέν γνώριζαν πώς κατέχουν. Τελικά διεγείρει τή συνείδηση του άντιπάλσυ έτσι ώστε ή συμφιλίωση ν’ άπσβεϊ μιά πραγματικότητα.

I I I

Ή μέθοδος τής άντιβίας μου φάνηκε τελευταία σάν μιά άπαίτηση τών διεθνών σχέσεων. Δέν είχα πειστεί ποτέ γιά τήν άποτελεσματικότητα τού πολέμου στις συγκρούσεις τών εθνών* άλλά αν ό πόλεμος δέν θά μπορούσε ποτέ νά χαρακτηριστεί ώς θετικό άγαθό, μου φαινόταν πώς είχε τή δυνατότητα νά προσφέρει μιάν άρ·νητική ύπηρεσία, μέ τήν έννοια δτι εμποδίζει τήν έξάπλωση καί τήν αύξηση μιάς καταστρεπτικής δύναμης. νΟσο φρικτός κι’ άν είναι ό πόλεμος μπορεί νά είναι προτιμότερος απ’ τήν ύποταγή σ’ ένα ολοκληρωτικά καθεστώς. Άλλά πιστεύω σήμερα πώς ή καταστροφική δύναμη τών σύγχρονων δπλων, άποκλείει άπό δώ καί πέρα ολοκληρωτικά κάθε δυνατότητα νά είναι ό πόλεμος έστω καί ένα άρνητικό άγαθό. ”Αν πιστεύουμε πώς ή άνθρωπότητα έχει τό δικαίωμα νά έπιζήσει πρέπει νά βρούμε ένα άντίδοτο στον πόλεμο καί τήν καταστροφή. Στήν εποχή μας πού τή χαρακτηρίζουν τά ταχύτατα μέσα διάδοσης καί τά κατευθυνόμενα. διαβλητικά μηχανήματα, ή έκλογή περιορίζεται άνάμεσα στήν άντιβία καί οττήν έξαφάνιση.

Δέν είμαι ένας άπολογητής τής ειρηνικής ζωής άλλά προσπάθησα ν* άσπαστώ ένα ρεαλιστικό ειρηνισμό πού διακρίνει δτι ή ειρηνόφιλη θέση είναι ή μόνη άρμόζουσα στις

138

ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

σημερινές περιστάσεις. Δέν άπαιτώ νά μήν τόν απασχολεί κανέναν τό ηθικό δίλημμα πού (Αντιμετωπίζει ό μή ειρηνόφιλος χριστιανός άλλά έχω πειστεί πώς ή Εκκλησία δέν μπο- ρεϊ νά παραμείνει σιωπηλή, άφού τό άνθρώπινο γένος απειλείται άπό τόν πυρηνικό έξαφανισμό. "Αν ή Εκκλησία εϊναι συνεπής στήν άποοττολή της πρέπει νά συνδράμει στό τέλος: τοϋ άνταγωνισμοϋ τών έξοπλισμών.

Κάποιες προσωπικές μου δοκιμασίες τών τελευταίων χρόνων βοήθησαν πολύ στή διαμόρφωση τής σκέψης μου. Διστάζω πάντοτε νά μιλώ γι* αύτές μου τίς εμπειρίες άπό φόβο μήπως πρσκαλέσω λαθεμένες έντυπώσεις. "Ενας άνθρωπος πού τραβάει συνέχεια τήν προσοχή τών άλλων στις δυσκολίες πού άντιμετωπίζει και στούς πόνους του, διατρέχει τόν κίνδυνο νά τοϋ άναπτυχθεϊ ένα σύμπλεγμα μάρτυρα καί νά δίνει τήν έντύπωση πώς άναζητα συνειδητά τή συμπάθεια τών άλλων. Είμαι πάντοτε διατακτικός δταν πρόκειται νά μιλήσω γιά τίς προσωπικές μου θυσίες. Κρίνω ώστόσο σκόπιμο νά τις ομολογήσω έδώ γιά νά καταδείξω τήν έπίδραση πού είχαν στή σκέψη μου.

Στή διάρκεια τών τελευταίων χρόνων γνώρισα ελάχιστες ειρηνικές μέρες καϊ τοϋτο έξαιτίας τής συμμετοχής μου στόν άγώνα γιά τήν έλευθερία τοϋ λαοϋ μου. Κλείστηκα δώδεκα φορές στις φυλακές τής Άλαμπάμα καί τής Γεωργίας. Δυο φορές τό σπίτι μου ναρκοθετήθηκε. Σπάνια πέρνα μέρα χωρίς ή οίκογένειά μου κι* έγώ νά μήν άπειληθοϋμε μέ θάνατο. νΕτσι, κατά μιά πραγματική έννοια, μέ χτύπησε ή θύελλα τής καταδίωξης. Όφείλω νά ομολογήσω πώς μερικές φορές μοϋ φάνηκε δτι δέν θά μποροϋσα ν' άντέξω περισσότερο στό φορτίο αύτό καί μοϋ μπήκε ό πειρασμός ν' άποτραβηχτώ σέ μιά ζωή πιό ήσυχη και πιό γαλήνια. 'Αλλά κάθε φορά πού μοϋ παρουσιάστηκε ένας τέτοιος πειρασμός κάτι άλλο ήρθε νά ύποστηρίξει καί νά δυναμώσει τήν πρώτη μου απόφαση. "Εχω μάθει τώρα πώς τό φορτίο τοϋ Κυρίου είναι ελαφρό άκριβώς δταν παίρνουμε οι ϊδιοι πάνω μας τό ζυγό του.


Οί προσωπικές μου δοκιμασίες μου δίδαξαν άκόμη τήν άξία του άδικου πόνου. Ένώ οί πόνοι μου μεγάλωναν καταλάβαινα μετά άπό λίγο πώς ύπήρχαν δυό τρόποι γιά ν* άν- τιδράσω στήν κατάσταση μου: ή νά μέ κυριαρχήσει ή πίκρα ή νά μεταβάλλω τόν πόνο σέ δύναμη δημιουργική. Ακολούθησα τή δεύτερη μέθοδο. Άφοϋ άναγνώρισα τήν άναγκαιότη- τα του πόνου.προσπάθησα νά κάνω άπ' αύτόν.μιά άρετή. Γιά νά μήν μέ καταποντίσει ή πίκρα, προσπάθησα νά δώ τΙς προσωπικές μου δοκιμασίες σάν εύκαιρία γιά ν* άλλάξω ό ϊδιος άλλά καί νά βοηθήσω τούς άνθρώπους πού έχουν έμπλακεϊ σ αύτή τήν τραγική κατάσταση πού επικροτεί καθημερινά. *Έζησα δλα αύτά τά χρόνια μέ τήν πίστη πώς ό άδικος πόνος είναι λυτρωτικός. Υπάρχουν άκόμη εκείνοι πού βλέπουν στό Σταυρό μιά πέτρα σκανδάλου, άλλοι πού τόν θεωρουν σωστή τρέλα άλλά έγώ έχω πειστεί περισσότερο παρά ποτέ πώς είναι ή δύναμη του θεού γιά τήν κοινωνική καί προσωπική σωτηρία. Καθώς ό Απόστολος Παύλος μπορώ κι* έγώ ταπεινά άλλά ύπερήφανα νά λέγω: «Φέρνω στή σάρκα μου τά σημάδια τού 'Ιησού Χριστού».

Οί όδυνηρές στιγμές πού πέρασα στή διάρκεια πολλών έτών μ' έφεραν άκόμη πιό κοντά στό θεό. Περισσότερο παρά ποτέ πείστηκα γιά τήν πραγματικότητα ένός προσωπικού θεού. Αληθινά πάντοτε πίστευα σ' Αύτόν. νΑλλοτε δμως ή ίδέα τού προσωπικού θεού δέν ήταν τίποτε περισσότερο άπό μιά κατηγορία πού τήν έβρισκα μεταφυσικά καί φιλοσοφικά ικανοποιητική. Τώρα είναι μιά ζωντανή πραγματικότητα πού τήν προσ- επικυρώνει ή καθημερινή έμπειρία. Ό θεός ύπήρξε βαθύτατα πραγματικός γιά μένα αύτά τά τελευταία χρόνια. Ένώ μέ περικύκλωναν έξωτερικοί κίνδυνοι δοκίμαζα τήν εσωτερική ειρήνη. Σέ μέρες έρημες καί νύχτες πένθιμες άκουγα μιά έσωτερική φωνή πού έλεγε: «'Ιδού, είμαι μαζί σου». 'Όταν οί άλυσίδες τού φόβου καί τά διάφορα εμπόδια είχαν σχεδόν παραλύσει τις δυνάμεις μου αισθανόμουνα τή δύναμη τού θεού νά μεταβάλλει τό κάματο τής άπελπισίας σέ όρμή έλπί-

140

ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΒΙΑ

δας. Τό σύμπαν, και έχω πειστεί γι* αύτό, κυριαρχείται άπό ένα σκοπό άγάπης και στόν άγώνα του γιά τή δικαιοσύνη ό άνθρωπος δέν είναι μόνος* έχει μιά έγκόσμια παρηγοριά. Πίσω άπ τά σκληρά φαινόμενα τοΰ κόσμου κρύβεται μιά ένεργη- τική δύναμη. "Οταν λέμε πώς ό θεός είναι προσωπικός δέν έννοοΰμε νά δημιουργούμε μ* αύτόν ένα συγκεκριμένο άντί- κείμενο μέσα σ’ άλλα άντικείμενα, οΰτε νά του άποδίνουμε τούς περιορισμούς του άνθρώπινου προσώπου. Σημαίνει νά παίρνουμε δτι πιό ψηλό και πιό εύγενικό ύπάρχει γιά τή διάνοια μας και νά πιστεύουμε δτι αύτό τό συναντα κανείς στήν έντέλεια μέσα στό θεό. Είναι βέβαια γεγονός δτι τό ανθρώπινο πρόσωπο είναι πεπερασμένο άλλά ή έννοια τού προσώπου δέν περικλείνει ένα άναγκαστικό δριο. Σημαίνει άπλά συνείδηση του έαυτοϋ και διακυβέρνηση του έαυτοϋ. νΕτσι λοιπόν στήν πιό κυριολεκτική έννοια τοΰ δρου ό θεός είναι ένας ζωντανός θεός. Υπάρχει σ' αύτόν συνείδηση και θέληση πού έπικοινωνεϊ μέ τις πιό βαθιές έπιθυμίες τής άνθρώπι- νης καρδιας.

Ή τελευταία δεκαετία ύπήρξε άληθινά γεμάτη πάθος. Παρά τήν ένταση καί τήν άβεβαιότητα αύτής τής περιόδου έγινε κάτι πολύ μεγάλης σημασίας. Τά παλιά καθεστώτα τής έκμετάλλευσης και τής καταπίεσης αργοπεθαίνουν* καινούργια καθεστώτα δικαιοσύνης και ισότητας γεννιούνται. Σωστά έκτιμώντας τά πράγματα είναι μιά μεγάλη εποχή γιά νά τή ζεϊ κανείς. Αύτός είναι ό λόγος πού δέν άποθαρρύνομαι δσσν άφορά τό μέλλον. Ή εύκολη αισιοδοξία τοΰ χθές είναι άδύ- νατη... σύμφωνοι! Είμαστε μπροστά σέ μιά παγκόσμια κρίση πού μας φέρνει καταπρόσωπο τόσο συχνά μέ τό ψιθύρισμα πού σηκώνεται άπ* αύτή τή,ν ταραγμένη θάλασσα πού είναι ή ζωή... σύμφωνοι! Άλλά κάθε κρίση φέρνει ταυτόχρονα τούς κινδύνους της και τά ώφελήματα της. Μπορεϊ νά μεταστρα- φεϊ σέ σωτηρία ή καταδίκη. Μέσα σ’ ένα κόσμο παραδομένσ στά σκοτάδια και τήν άταξία τό Βασίλειο τοΰ θεοΰ μπορεϊ άκόμη νά πρυτανεύει στήν καρδιά τών άνθρώπων.

141

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ................................................................ Σελ. 7ΕΝΑ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΝΕΤΜΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΤΡΤΦΕΡΗ ΚΑΡΔΙΑ » 11ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ ΠΛΗΣΙΟΝ .......................... » 23Η ΕΜΠΡΑΚΤΗ Α Γ Α Π Η ................................................ * 87ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΟΤΣ ΕΧθΡΟΤΣ Σ Α Σ .................................. * δΐΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΙΑΣ ΤΕΛΕΙΑΣ ΖΩΗΣ................. » 65ΤΑ ΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ ....................................... » 81ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ό ΑΝΘΡΩΠΟΣ ; .......................................... » 95Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΚΟΜΜΟΤΝΙΣΜΟ ... » 105ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΑΤΛΟΤ ΣΤΟΤΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΤΣ............. > 119H ΡΟΣΚΤΝΗΜ Α ΣΤΗΝ ΑΝ ΤΙΒ ΙΑ .................................. :> 131

Documents

h Dynamh Ths Agaphs