Kείμενο: Oμιλία του καθηγητή E.M.Π. κ. Iωάννου Ν. Oικονομόπουλουστα εγκαίνια του Mεταλλευτικού Mουσείου Mήλου, 23 Mαΐου 1998

Αυτή τη μορφή πήρε ο βυθός πριν από 180περίπου εκατομμύρια χρόνια (δηλαδή στις αρχέςτου Μεσοζωϊκού αιώνα) και τη διατήρησε επί 150ακόμη εκατομμύρια χρόνια, ως το Ολιγόκαινο.Μέσα στο ασύλληπτο αυτό χρονικό διάστημα, οιδύο τάφροι του βυθού γέμιζαν με ιζήματα προερ-χόμενα από την αποσάθρωση μακρινών ορεινώνόγκων ή με όστρακα θαλασσίων ζώων και κελύφημικροοργανισμών που πεθαίνοντας έπεφταν σαναιώνια βροχή και κατακάθιζαν στον πυθμένα.

Εν τω μεταξύ, πριν από 140 εκατομμύρια χρό-νια, στις αρχές της Κρητιδικής περιόδου, μια γιγα-ντιαία ανοδική ορογενετική κίνηση ανύψωσε επά-νω από τα κύματα τη λεγόμενη Πελαγονική ορο-σειρά, μια στενή ζώνη ξηράς που περιλαμβάνει τηβορειότερη Μακεδονία (Πελαγονία), τον Όλυμπο,την Ανατ. Θεσσαλία και τη Β. Εύβοια. Προέκτασητης οροσειράς αυτής θεωρείται η λεγόμενη Αττι-κοκυκλαδική μάζα, δηλαδή η Αττική, η Ν. Εύβοιακαι τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων.

Πριν από 35 εκατομμύρια χρόνια (τέλος Ηω-καίνου), όταν η τάφρος της Πίνδου είχε πλέον γε-μίσει, σημειώθηκαν νέες κοσμογονικές αναστα-τώσεις στα έγκατα της ελληνικής γης που προκλή-θηκαν από μια βίαιη σύγκλιση και σύγκρουση τωνλιθοσφαιρικών πλακών (Αφρικανικής και Ευρασια-τικής). Ύστερα από μια πανίσχυρη ανοδική ώθησηπτυχώθηκαν τα υλικά της τάφρου και ανυψώθηκαν,

σχηματίζοντας την επιβλητική οροσειρά τηςΠίνδου. Ήταν η εποχή των Αλπικών πτυχώσεων.

Εκατομμύρια χρόνια περνούν. Μετά την τά-φρο της Πίνδου γεμίζει και η Ιόνιος Αύλαξ, κυρίωςαπό προϊόντα αποσαθρώσεως, ενώ στην αρχήτου Μειοκαίνου (πριν από 15 εκατομμύρια χρόνια)μια άλλη τεκτονική αναστάτωση προκάλεσε τηνανάδυση του μεγαλύτερου τμήματος της Δ. Ελλά-δος. Έτσι, αναδύθηκε από τα θαλάσσια βάθη η Αι-γαιίς, ως ενιαία και αδιαίρετη μάζα ξηράς που κά-λυπτε περίπου τον σημερινό ελληνικό χώρο, απότο Ιόνιο ως τη Μικρά Ασία και τα νότια της Κρήτης.

Πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια (μέσο-ανώ-τερο Πλειόκαινο) σημειώθηκε εκρηκτική ηφαι-στειακή δραστηριότητα -ως αποτέλεσμα νέας σύ-γκρουσης των λιθοσφαιρικών πλακών- η οποία,κατά τις διάφορες φάσεις της, δημιούργησε ταορυκτά που κατά κύριο λόγο εκμεταλλευόμαστεσήμερα στη Μήλο.

Στο τέλος του Πλειοκαίνου (πριν από 2 εκα-τομμύρια χρόνια) σημειώνονται μετακινήσεις τωνυδάτων της Μεσογείου. Ήταν η αρχή του σχημα-τισμού του Αιγαίου πελάγους.

Με την πάροδο των αιώνων η θάλασσαπροχωρούσε αργά αλλά σταθερά προς το εσω-τερικό. Ο χερσαίος όγκος της Αιγαιΐδος αλλούκατακερματίζεται, αλλού καταποντίζεται. Σχημα-τίζονται τεράστιες λίμνες.

H Mεταλλευτική Iστορία

της MήλουH γένεση τηςελληνικής γης

Πριν απόεκατοντάδεςεκατομμύρια

χρόνια, η ελληνική γηήταν σκεπασμένη απόθάλασσα. Ο βυθός τηςθάλασσας, από το Ιόνιοπέλαγος ως τη ΜικράΑσία παρουσίαζε τότε μιαπαράξενη μορφολογικήεικόνα η οποία αποτέλεσετην προϋπόθεση για τηδημιουργία της ελληνικήςχερσονήσου, με τιςυψηλές κεντρικές τηςοροσειρές. Στη θέσητου ορεινού όγκου της

Πίνδου υπήρχε μια βαθιάυποθαλάσσια τάφρος- η Αύλαξ της Πίνδου.Δυτικότερα εκτεινότανη Ιόνιος Αύλαξ, ενώ

ένα υψηλό τοίχωμα -το ύβωμα του Γαβρόβου -χώριζε τις δύο τάφρους.

H εκμετάλλευση του ορυκτούπλούτου της Mήλου

Μετά την απελευθέρωση, το Ελληνικόκράτος αρχίζει να ασχολείται κάπωςσυστηματικά με τα μεταλλεία, 30

τουλάχιστον χρόνια μετά τη σύστασή του.Στις 24 Αυγούστου του 1861 δημοσιεύεται

στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο πρώτοςνόμος “περί μεταλλείων, ορυχείων και λατομείων”.Μέχρι τότε εξορύσσονταν στη χώρα μικρές μόνοποσότητες λιγνιτών, σμύριδος, θηραϊκής γης,γύψου και μυλοπετρών.

Το 1862 γίνεται η πρώτη παραχώρηση μεταλ-λείου στην Ελλάδα, επ’ ονόματι του Βασ. Μελά,προς εκμετάλλευση θείου στη θέση Παλιόρεμματης Μήλου. Αργότερα το δικαίωμα αυτό επεκτά-θηκε και σε άλλες θέσεις. Σημειωτέον ότι λίγαχρόνια μετά άρχισαν οι εξελίξεις για την εκμε-τάλλευση των μεταλλείων Λαυρίου που κατέλη-ξαν στο περιβόητο Λαυρεωτικό ζήτημα (1871 -73) και στην παραίτηση δύο κυβερνήσεων.

Για να επιστρέψουμε στη Μήλο, το 1890 ταΘειωρυχεία βρίσκονταν σε πλήρη παραγωγή,περίπου 15.000 τόννων ετησίως. Η παραγωγήδιεκόπη το 1905.

Το 1886 η εταιρεία “Σίφνος - Εύβοια” εξο-ρύσσει μετάλλευμα γαληνίτη και αργυρούχουμολύβδου στην περιοχή Τριάδες, αφού προη-γουμένως, από το 1883, είχε αρχίσει να ασχο-λείται με συναφή μεταλλεύματα στην ίδια περιοχή.

Το 1890 άρχισε η εκμετάλλευση κοιτάσματοςμαγγανίου (πυρολουσίτου) στη θέση Βάνι, ηοποία διεκόπη οριστικά το 1928.

Το 1899 διαπιστώθηκε η σπουδαιότητα τωνκαολινών της Μήλου, η παραγωγή των οποίωνκατά τη δεκαετία του 1960 ανερχόταν σε100.000 τόννους ετησίως. Σημειωτέον ότι τοεργοστάσιο Κλωναρίδη που κτίστηκε το 1925για επεξεργασία καολίνη, ανακαινίστηκε προ-σφάτως από την εταιρεία ΟΡΥΜΗΛ, προκειμέ-νου να διατίθεται για πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Το 1934 η Α.Ε.Ε. Αργυρομεταλλευμάτων &Βαρυτίνης αποκτά τα δικαιώματα εξόρυξηςτης βαρυτίνης και εγκαθίσταται στη Μήλο, στηνπεριοχή Βούδια. Αρχίζει συστηματικά μια σο-βαρή προσπάθεια βιομηχανοποίησης των ορυ-κτών προϊόντων της Μήλου. Η εταιρεία σταδια-κά γιγαντώνεται και κυριαρχεί στην παραγωγήμπεντονίτη και περλίτη.

Το 1952 η εταιρεία Γ. Μπούρλος εγκαθίσταταιστη Μήλο και ασχολείται με την εξόρυξη καιεμπορία καολίνη και μπεντονίτη. Σημειωτέον ότιο χημικός-μηχανικός Γ. Μπούρλος υπήρξε εκ των

πρώτων μελετητών του ελληνικού μπεντονίτη,ένα σημαντικό δε μέρος των γνώσεών μας πουαφορούν το εν λόγω ορυκτό οφείλονται στιςπροσπάθειές του.

Το 1952 οι αδελφοί Σβορώνοι με τουςαδελφούς Ζάννου και τον Η. Τριάντη ιδρύουντην εταιρεία “Α.Ε. Θειωρυχεία Μήλου”. Σημει-ωτέον ότι ο Ιάσωνας Σβορώνος είχε το 1938λάβει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δια μέθοδο απο-λήψεως θείου από θειούχα πετρώματα.

Το 1953 εγκαθίσταται στη Μήλο η εται-ρεία ΜΥΚΟΜΠΑΡ και ασχολείται με εξόρυξημπεντονίτη.

Το 1955 άρχισαν οι πρώτες φορτώσεις μπε-ντονίτη για το εξωτερικό και λίγο αργότερα το1957 οι πρώτες φορτώσεις περλίτη, η σπουδαίασημασία του οποίου είχε διαπιστωθεί από το 1954.

Το 1955 η εταιρεία Μ. Παπαμιχαήλ Α.Ε.,θυγατρική της ΤΣΙΜΕΝΤΑ ΤΙΤΑΝ Α.Ε., αποκτάτο 50% της εταιρείας ΕΜΧΕ που είχε εγκατα-σταθεί στη Μήλο το 1947 και δραστηριοποιείταιστην εκμετάλλευση καολίνη.

Το 1956 σταμάτησε η εξόρυξη μυλοπετρών.Το 1958 η Α.Ε. Θειωρυχεία Μήλου κηρύ-

χθηκε σε πτώχευση και λίγο αργότερα η Α.Ε.Μεταλλεία Βωξίται Ελευσίνος του συγκροτήματοςΣκαλιστήρη αγόρασε τα Θειωρυχεία Μήλου(1961) τα οποία αργότερα περιήλθαν στην Α.Ε.Επιχειρήσεων Μ.Β.Ν. (1978).

Το 1984 η εταιρεία ΕΛΜΕ, θυγατρική τηςΤΣΙΜΕΝΤΑ ΤΙΤΑΝ Α.Ε., άρχισε εξόρυξη ποζο-λάνης στην περιοχή Ξυλοκερατιά.

Το 1988 η εταιρεία ΛΑΒΑ Α.Ε., θυγατρικήτης ΑΓΕΤ, εγκαθίσταται στη Μήλο και δραστηριο-ποιείται στην εξόρυξη ποζολάνης, από το 1990.

Το 1992 η Α.Ε.E. Αργυρομεταλλευμάτων& Βαρυτίνης, κατόπιν διεθνούς πλειοδοτικού

διαγωνισμού, αποκτά τα σχετικά μεταλλευτικάδικαιώματα και αρχίζει στη Μήλο τις έρευνεςγια τον εντοπισμό κοιτασμάτων επιθερμικούχρυσού.

Τέλος, για την ιστορία θα πρέπει να αναφερ-θούν και οι προσπάθειες της ΔΕΗ προς εκμετάλ-λευση της ενθαλπίας του υπεδάφους, δηλαδήτης γεωθερμικής ενέργειας. Το 1993 μετά απόδιαρροή στις εγκαταστάσεις του γεωθερμικούπεδίου και τα προβλήματα που προέκυψαν, οισχετικές εργασίες, οι οποίες είχαν αρχίσει λίγαχρόνια πριν με τη συνεργασία της Ιαπωνικήςεταιρείας ΜΙΤΣΟΥΜΠΙΣΙ, ανεστάλησαν επ΄ αό-ριστον, ενώ οι Αλυκές Μήλου, που αποτελούσανκρατική επιχείρηση και μονοπώλιο από Τουρκο-κρατίας, παραχωρήθηκαν το 1985 προς εκμε-τάλλευση στην Α.Ε. Ελληνικές Αλυκές.

Η Μήλος είναι σήμερα το μεγαλύτερο κέντροπαραγωγής και επεξεργασίας μπεντονίτη καιπερλίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 700.000 τόννοιμπεντονίτη και 450.000 τόννοι περλίτη εξορύσ-σονται και υφίστανται την πρώτη επεξεργασίαστη Μήλο και στη συνέχεια εξάγονται στο εξω-τερικό, σε ποσοστό που υπερβαίνει το 90%.Εκτός από τα δύο αυτά ορυκτά η Μήλος εξάγεικαολίνη, ποζολάνη και πυριτικά ορυκτά, ενώσυγχρόνως εξακολουθεί να παράγει μικρέςποσότητες βαρυτίνης.

Αυτή είναι η μεταλλευτική ιστορία της Μήλου,η περιγραφή της οποίας για να μη καταστεί μο-νότονη, έκρινα ότι έπρεπε να διανθιστεί και μεορισμένα γεωλογικά και ιστορικά στοιχεία.Πιστεύω όμως ότι έγινε αντιληπτό και στους μηειδικούς, ότι το έδαφος και το υπέδαφος τηςΜήλου περικλείει μια μεγάλη ποικιλία πετρω-μάτων, μεταλλευμάτων και ορυκτών που κα-θιστούν το νησί, αυτό καθαυτό, ένα μεγάλομεταλλευτικό μουσείο.

Έχω τη γνώμη ότι αυτό το μεγάλο μουσείοθέλησε να μας παρουσίασει σε μικρογραφία ηΑ.Ε.Ε. Αργυρομεταλλευμάτων & Βαρυτίνηςπου το δημιούργησε και να το προσφέρει, όχιμόνο στους κατοίκους της Μήλου, αλλά σ’όλους τους Έλληνες, αφού είναι το πρώτο αμι-γώς Μεταλλευτικό Mουσείο στη χώρα, πράγ-μα βεβαίως οξύμωρο, αφού μια χώρα σαν τηνΕλλάδα με τόσο πλούσια και ασύγκριτη απόαρχαιοτάτων χρόνων μεταλλευτική ιστορία,οφείλει να διαθέτει ένα συναφές μουσείο, τοοποίο με τον πλούτο των εκθεμάτων και τωνπληροφοριών του θα προκαλούσε το θαυμα-σμό των ξένων.

Γενικό συμπέρασμα

HΜήλος από τη Νεολιθική εποχή στη-ρίχτηκε εν πολλοίς στην εξόρυξη,επεξεργασία και εμπορία του οψιδια-

νού. Δέκα χιλιάδες χρόνια αργότερα η Μήλοςεξακολουθεί να στηρίζει την οικονομική τηςανάπτυξη και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδουτων κατοίκων της σε σημαντικό βαθμό, στην εκ-μετάλλευση του ορυκτού της πλούτου.

Αδάμαντας, 848 01 Mήλος,τηλ. & fax: 22870 22481

www.milosminingmuseum.comΠαραγωγή εντύπου: S&B Bιομηχανικά Oρυκτά A.E., www.sandb.com - Σεπ. 2006 | γ -5000

Mining History of the Island of Milos[gr]new 9/22/06 6:13 PM Page 1

Η τελική φάση ολοκληρώνεται κατά το Πλειστό-καινο (2 εκατομμύρια χρόνια - 10.000 χρόνια) οπότε,μετά από αλλεπάλληλες καταβυθίσεις και εισχωρή-σεις των υδάτων, ο ελληνικός χώρος είχε ουσιαστικάδιαμορφωθεί, ενώ εν τω μεταξύ, πριν από 100.000χρόνια η ηφαιστειακή δραστηριότητα είχε σιγήσει.

Τα σπουδαιότερα ελληνικά ηφαίστεια, Αιγίνης,Μεθάνων, Μήλου, Κιμώλου, Πολυαίγου, Φολεγάν-δρου, Θήρας, Νισύρου και Κω σχημάτισαν έναηφαιστειακό τόξο, μήκους 220 περίπου χλμ., πουεκτείνονταν στα Νότια κράσπεδα μιας καταποντι-σμένης ξηράς και υπήρξαν “εργαστήρια” πολύτιμωνορυκτών πρώτων υλών, που χρησιμοποίησε ο άν-θρωπος από την προϊστορία.

Όλες αυτές οι κοσμογονικές δράσεις, την περι-γραφή των οποίων με εξαιρετικά συνοπτικό τρόποεπιχειρήσαμε, διαμόρφωσαν τη γεωγραφική και τε-κτονική εικόνα του ελληνικού χώρου, η οποία χαρα-κτηρίζεται από την ύπαρξη έξι κυρίων γεωτεκτονικώνζωνών, ως και άλλων δευτερευουσών, στις οποίεςπεριέχεται μια μεγάλη ποικιλία πυριγενών, ιζηματο-γενών και μεταμορφωμένων πετρωμάτων, εντόςτων οποίων αναπτύσσεται μια μεγάλη επίσης ποικιλίαμεταλλευμάτων και ορυκτών.

Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι υφίσταται αιτιώδηςσχέση μεταξύ μεταλλογενέσεως και ορισμένων γε-ωλογικών δράσεων και παραγόντων, όπως η μαγ-ματική ενέργεια, η ιζηματογένεια, η αποσάθρωσηκαι η δυναμομεταμόρφωση των πετρωμάτων, δρά-σεις οι οποίες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον ελλη-νικό χώρο κατά τη διάρκεια των διαφόρων γεωλογι-κών περιόδων. Αποτέλεσμα των πολύμορφων αυτώνμεταλλογενετικών δράσεων υπήρξε ο σχηματισμόςμεγάλου αριθμού κοιτασμάτων και ορυκτών, όπωςπροανέφερα, μερικά των οποίων σε σημαντικές για τομέγεθος της χώρας ποσότητες.

Επόμενο ήταν λοιπόν, η μεγάλη αυτή ποικιλίατων χρήσιμων λίθων, μεταλλευμάτων και ορυκτώννα αποτελέσει το υπόβαθρο της δημιουργίας μιαςσπουδαίας μεταλλευτικής ιστορίας στον ελληνικόχώρο, που εκτείνεται στο απώτατο παρελθόν καιοι απαρχές της βυθίζονται στην αχλύ του μύθου.

H εξέλιξη του ανθρωπίνουγένους - Oι πρώτοι άνθρωποιστις Kυκλάδες

Είναι αναμφισβήτητο, ότι ο άνθρωπος ή αν θέ-λετε τα ανθρωποειδή, από την πρώτη στιγμήπου εμφανίστηκαν στον πλανήτη μας συνδέ-

θηκαν αναπόσπαστα με τη γη και εξαρτήθηκαν σεσημαντικό βαθμό από τις ορυκτές ύλες. Μετά απόμια βραδύτατη διεργασία εξελίξεως των ειδών, που

διήρκεσε εκατοντάδες χιλιάδες αιώνες, κάνουν πριναπό 22 εκατομμύρια χρόνια αισθητή την παρουσίατους στη γη τα διάφορα είδη πιθηκανθρώπων. Πλει-οπίθηκοι, Δρυοπίθηκοι, Ορεοπίθηκοι, Αυστραλοπί-θηκοι. Αγωνίζονται να επιβιώσουν και είναι πραγμα-τικά εκπληκτικό ότι το κατορθώνουν μέσα σ’ έναεξαιρετικά δυσμενές και εχθρικό περιβάλλον, πουχαρακτηρίζεται από εξοντωτικές για ζωντανούς ορ-γανισμούς κλιματολογικές εναλλαγές και κοσμογο-νικές τεκτονικές ανακατατάξεις.

Στο αέναο πέρασμα των αιώνων εξελίσσονταιμορφολογικά και διανοητικά. Έτσι, εδώ και 500.000περίπου χρόνια διαμορφώνεται ο πρώτος στητός,ορθός άνθρωπος (o homo erectus) για να ακολου-θήσει πριν 100.000 περίπου χρόνια ο άνθρωπος τουNeanderthal και τέλος, εδώ και 35.000 περίπουχρόνια ο homo sapiens, δηλαδή ο έμφρων ή σύγ-χρονος άνθρωπος.

Ο πρωτόγονος άνθρωπος ικανοποιημένος απότις ιδιότητες των σκληρών λίθων κατασκεύαζε μ’αυτούς τα πρώτα εργαλεία και όπλα του, τα οποίαπαρέμειναν και τα μοναδικά, επί μακροτάτη χρονικήπερίοδο. Με την εμφάνιση σχεδόν του homoerectus θεωρείται ότι αρχίζει η παλαιολιθική εποχήη οποία διαρκεί μέχρι το 8000 π. Χ. περίπου, δηλαδήεπί 500.000 τουλάχιστον χρόνια. Στην επακολου-θούσα μεσολιθική και νεολιθική περίοδο που διαρ-κούν, για την ελληνική τουλάχιστον προϊστορία, πε-ρισσότερα από 5.000 χρόνια, δηλαδή από το 8000έως το 2800 ή 2700 π.Χ., τα εργαλεία γίνονται πε-ρισσότερο τέλεια, ορισμένα δε απ’ αυτά στιλβώνονταικαι χρησιμοποιούνται μεταξύ άλλων και για την επε-ξεργασία του ξύλου. Στο τέλος της νεολιθικής εποχής,ο άνθρωπος βρίσκεται στον προθάλαμο μιας νέαςεποχής, που χαρακτηρίζεται από την εισαγωγή καιμετέπειτα γενίκευση της χρήσεως των μετάλλων.Αρχίζει η εποχή της χαλκοκρατίας.

Κρανία και άλλα ευρήματα όντων που έζησανστην παλαιολιθική εποχή έχουν ανακαλυφθεί σεπολλά σημεία της υφηλίου. Στο Τράνσβααλ, στηνΤανζανία, στη Ζάμπια, στην Κίνα, στην Αλγερία, στοΒέλγιο, στη Γαλλία, στην Ιταλία, στη Ρωσία, στην Ελ-λάδα κ.λπ. Τούτο δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Σημα-σία έχει η ιστορία που έγραψαν και ο πολιτισμός πουδημιούργησαν οι διάφορες ομάδες που κατοίκησανσε συγκεκριμένους γεωγραφικούς χώρους.

Τα παλαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας πουέχουν επισημανθεί στις Κυκλάδες χρονολογούνταιαπό το τέλος της 5ης χιλιετίας π.Χ. Το ήπιο κλίμα τωνΚυκλάδων ευνόησε τους πρώϊμους οικισμούς, ενώη προνομιούχος γεωγραφική και στρατηγική θέσητους, υποβοήθησε την ανάπτυξη ενός από τουςπαλαιότερους πολιτισμούς της Ευρώπης.

Το υπέδαφος της Μήλου, ως εκ της ηφαι-στειακής του προελεύσεως, περιείχε σημαντικέςποσότητες οψιδιανού, ενός στιλπνού καισκληρού, τεφρού έως μέλανος λίθου, κατάλ-ληλου για την κατασκευή εργαλείων καιόπλων. Ο οψιδιανός αυτός ήτο εξαιρετικήςποιότητος και η Μήλος η μόνη πηγή προμήθειάςτου. Μικρές ποσότητες οψιδιανού προερχόμενεςκατά πάσα πιθανότητα από τη Μήλο, βρέθηκανπρόσφατα στη Στερεά Ελλάδα και χρονολογή-θηκαν ως ανήκουσες στην 11η χιλιετία π.Χ.,δηλαδή στην ανώτερη παλαιολιθική περίοδο,ως επίσης στο 7250 π.Χ., δηλαδή στη μεσολι-θική περίοδο.

Τα ευρήματα αυτά εμμέσως υποδηλώνουνόχι μόνο την ύπαρξη της αρχαιότερης γνωστήςναυτιλίας στον κόσμο, αλλά και την παρουσίαανθρώπων στη Μήλο, πιθανώς από το τέλος τηςπαλαιολιθικής εποχής, δηλαδή νωρίτερα από ταάλλα νησιά των Κυκλάδων.

Οπωσδήποτε όμως, από τη Νεολιθική εποχήκαι ενώ το εμπόριο έχει αρχίσει να ανθεί στον Αι-γαιακό χώρο, η Μήλος εξάγει οψιδιανό στηνΚρήτη, στα άλλα νησιά του Αιγαίου, στην Ηπειρω-τική Ελλάδα και στη Μικρά Ασία. Χαρακτηριστικάαναφέρεται ότι σε παλαιότατο προκεραμεικό οι-κισμό της Κνωσού, που τοποθετείται στο τέλοςτης 7ης χιλιετίας π.Χ. διαπιστώθηκε λιθοτεχνία μεάφθονο οψιδιανό της Μήλου.

Αργότερα, από τα παλαιοανακτορικά χρό-νια (μέχρι το 1400 π.Χ.) είχε εγκατασταθείεμπορείο για την εκμετάλλευση του οψιδιανούστην πόλη της Φυλαπωπής, που άνθησε σε όλητη 2η χιλιετία π.Χ. Συμπερασματικά, οι κάτοικοιτης Μήλου ανακάλυψαν και εκμεταλλεύτηκαναρκετά νωρίς τον οψιδιανό, μια ανεξάντλητηπηγή πλούτου που διέθετε το νησί, σε αντίθεσημε τα άλλα νησιά των Κυκλάδων.

Οι αυξημένες ανάγκες για την κατασκευήτελειότερων λίθινων εργαλείων για κάθε χρήση-πριν από την είσοδο του Χαλκού στο Αιγαίο(3000 π.Χ.) αλλά και μετέπειτα- δεν μπορούσενα καλυφθεί παρά μόνο με τη χρησιμοποίησηπυριτιολίθων και οψιδιανού. Έτσι, η ζήτηση τουΜηλιακού οψιδιανού ανάγκαζε ένα μέρος τουπληθυσμού να ασχοληθεί με την εξόρυξη, τηνεπεξεργασία του αλλά και την οργάνωση τουεμπορίου, που ανελήφθη κυρίως από τη δεύτε-ρη πόλη της Φυλακωπής που κτίστηκε περί το2000 π.Χ. Συνεπώς ο οψιδιανός έπαιξε ένα ση-μαντικό ρόλο στην οικονομική άνθηση του νησιούστις εποχές που προαναφέραμε.

H διαχρονική σημασία τουελληνικού ορυκτού πλούτου

Εάν επιχειρήσουμε μια γενικότερη θεώρη-ση της ελληνικής μεταλλείας κατά την 3ηκαι 2η χιλιετία π.Χ. θα πρέπει να σημειώ-

σουμε ότι η μεταλλευτική δραστηριότητα στονπρωτο-ιστορικό Ελληνικό χώρο δεν παρουσίαζεαξιοσημείωτη ανάπτυξη. Υπήρχε όμως αρκετόςχρυσός στη Β. Ελλάδα (Μακεδονία, Θράκη, Θά-σο) αυτοφυής και προσχωματικός που η εξόρυ-ξή του συνδέεται με τα πρώτα μεταλλεία στον ελ-λαδικό χώρο. Δεν γνωρίζουμε επίσης ποιές ελ-λαδικές πηγές μετάλλων χρησιμοποιήθηκαν αρ-γότερα, μεταξύ 1125 και 800 π.Χ. Μη ξεχνάμεάλλωστε ότι αρχαία συγγράμματα που να ανα-φέρονται ειδικά στον ορυκτό πλούτο και τη με-ταλλεία δεν υπάρχουν, εκτός από το “Περί Λίθων”του Θεόφραστου, που γεννήθηκε στην Ερεσσότης Λέσβου το 372 π.Χ., παρ’ όλο ότι στοιχείααπό μεταλλευτική, μεταλλοτεχνική και μεταλ-λουργική δραστηριότητα δίδονται περιστασιακάή αποσπασματικά από πολλούς αρχαίους

συγγραφείς, ιστορικούς και γεωγράφους όπωςο Ησίοδος, ο Αριστοτέλης, ο Στράβων, ο Διόδω-ρος, ο Ηρόδοτος, ο Ξενοφών, ο Πλίνιος, οΠλούταρχος κ.ά.

Πάντως, από τους αρχαιοελληνικούς χρό-νους που καλύπτουν τους τελευταίους οκτώπροχριστιανικούς αιώνες, αναπτύσσονται σεσπουδαία μεταλλευτικά κέντρα η Ροδόπη, η πε-ριοχή Παγγαίου, η Θάσος, η Λαυρεωτική, η Κύ-θνος, η Σέριφος, η Σίφνος κ.λπ., ενώ παράλλη-λα η Μήλος είχε αναπτύξει την εξόρυξη καιεμπορία μιας ποικιλίας ορυκτών για ειδικές κυ-ρίως χρήσεις, όπως θα αναφέρουμε στη συνέ-χεια.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην κορωνίδατης αρχαίας ελληνικής μεταλλευτικής δραστη-ριότητας ευρίσκεται το Λαύριο. Πότε άρχισε εκείη παραγωγή αργύρου δεν είναι γνωστό, ίσως το1500 π.Χ. πιθανώς και νωρίτερα. Ο Ξενοφών το355 π.Χ. θα γράψει:.. “Ότι μεν πάνυ παλαιά ενεργάέστι πάσι σαφές, ουδείς γούν ουδέ πειράται λέγειναπό ποίου χρόνου επεχειρήθη”.

Πάντως, κατά τους αρχαιοελληνικούς χρό-νους, από τον 8ο έως και τον 1ο αιώνα π.Χ. παρή-χθησαν στο Λαύριο 3.500 τόννοι αργύρου και1.400.000 τόννοι μολύβδου. Είναι γνωστό ότι ορόλος του Λαυρεωτικού αργύρου στην ιστορίατης Αθήνας, της αρχαίας τότε πόλεως-κράτους,υπήρξε σημαντική. Σε μερικές ιστορικές στιγμέςυπήρξε τεράστιος και καθοριστικός, όχι μόνο γιατην Αθήνα αλλά και την Ελλάδα. Η αυξημένη πα-ραγωγή αργύρου τρία χρόνια πριν από τη ναυμα-χία της Σαλαμίνας, έδωσε τη δυνατότητα στουςΑθηναίους να νικήσουν τους Πέρσες.

Ανεξάρτητα όμως απ΄αυτό, στο Λαύριο ανα-πτύχθηκε δια μέσου των προχριστιανικών αιώ-νων μια αξιοθαύμαστη μεταλλευτική και μεταλ-λουργική τεχνική.

Tα ορυκτά της Mήλου

Το υπέδαφος της Μήλου δεν διέθετε ορυκτάαπό τα οποία μπορούσαν να εξαχθούν μέ-ταλλα. Διέθετε όμως μια ποικιλία ορυκτών

για ειδικές χρήσεις. Έτσι, αναπτύχθηκε η παραγωγήκαι εμπορία:

Θείου: Μεγάλες ποσότητες θείου εξορύχθηκανκατά την αρχαιοελληνική περίοδο στη Μήλο. Χρησι-μοποιήθηκε για απολυμαντικούς, αντισηπτικούς καιθρησκευτικούς σκοπούς.

Πωρολίθων: Χρησιμοποιήθηκαν από την αρχι-τεκτονική σε μεγάλες για την εποχή οικοδομές καιδημόσια κτίρια.

Τραχείτου: Μεγάλες ποσότητες τραχείτουεξορύχθησαν στα λατομεία της Μήλου. Ο τραχεί-της χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μυλόλι-θων (μυλόπετρες) για άλεση δημητριακών αλλά καισκληρότερων υλών. Πιθανόν εξαγόταν και στοΛαύριο, για την κατάτμηση του μεταλλεύματος.

Καολίνη: Τον χρησιμοποιούσαν οι ζωγράφοιγια να επιτύχουν το λευκό χρώμα. Ακόμη χρησιμο-ποιήθηκε στην αγγειοπλαστική.

Κίσσηρης (ελαφρόπετρα): Χρησιμοποιήθηκεγια τη λείανση των μωσαϊκών, των δερμάτων κ.λπ.

Αλουνίτη (στυπτηριάτη λίθου ή στυπηρίας):Χρησιμοποιήθηκε στη φαρμακευτική ως δραστικόφάρμακο ή συστατικό φαρμάκων.

Πέραν τούτων, χαλαζιακές άμμοι και διάφορασύμπλοκα πυριτικά ορυκτά ασφαλώς χρησίμευανσε ορισμένες εφαρμογές.

Ακόμη και στους επακολουθήσαντες αιώνεςπαρακμής των νησιών του Αιγαίου, όπως οι ρωμαϊ-κοί και οι πρώτοι βυζαντινοί χρόνοι, η Μήλος συνέ-χισε τη λατομική της δραστηριότητα.

Για λόγους που δεν είναι του παρόντος, οι Ρω-μαίοι απαγόρευσαν τη λειτουργία όλων των ελληνι-κών μεταλλείων με μικρές κατά περιόδους εξαιρέ-σεις. Δεν συνέβη όμως το ίδιο με τα λατομεία. Ταλατομικά προϊόντα και ορυκτά που ήταν χρήσιμαστην οικοδομική, στην αρχιτεκτονική, στη γλυπτι-κή, στην ιατρική και στις άλλες τέχνες και επιστή-μες, είναι πολλά στην Ελλάδα και ασυναγώνιστασε ποιότητα. Έτσι, η Μήλος γνώρισε οικονομικήάνθηση από τη Ρωμαϊκή κυριαρχία, χάρη στα προϊ-όντα των ορυχείων της που ήταν μοναδικά και πα-νάκριβα στην αυτοκρατορία. Συνεχίστηκε συνε-πώς έντονα η παραγωγή τραχείτου, θείου, αλουνί-τη, κίσσηρης, κ.λπ. Η Ρώμη απορροφούσε όλεςτις ποσότητες κίσσηρης, την οποία χρησιμοποιού-σε για το στίλβωμα των περίφημων ψηφιδωτών.

Ο αλουνίτης ήταν είδος εν ανεπαρκεία, δεδο-μένου ότι θεωρείτο ο καλύτερος της αυτοκρατορίας.

Το θειάφι έφθανε με ιδιαίτερα καράβια στα λιμά-νια της αυτοκρατορίας, ενώ η αρμενιακή βώλος,ένα άλλο περιζήτητο μηλέϊκο ορυκτό, ένα πήγμαπυριτικού αργιλίου μετά υδροξειδίων του μαγγανί-ου και του σιδήρου, ελαφρώς ερυθρωπού χρώμα-τος, χρησιμοποιήθηκε στην ιατρική ως ξηραντικόκαι αιμοστατικό.

Μεγάλη ακμή γνώρισε και η παραγωγή μυλό-πετρας, από την αρχή της Βυζαντινής περιόδου,που εξαγόταν ακόμη και στην Αίγυπτο και στην Ιτα-λία. Υπήρχε μάλιστα στη Μήλο και “κομμέρκιον”(τελωνείο) για τα ορυκτά.

Είναι γνωστό, ότι η Βυζαντινή Διοίκηση δεν συ-νέλαβε τη σημασία της ορθολογικής εκμεταλλεύ-σεως του άφθονου και ποικίλου ορυκτού πλούτουτης Αυτοκρατορίας, προς ενδυνάμωση της ισχύοςτης. Ενδιαφέρθηκε περισσότερο για το χρυσό, τονάργυρο και τους πολύτιμους λίθους.

Το τραγικό τούτο σφάλμα σε συνδυασμό μετην αδιαφορία για την ανάπτυξη όλων των τομέωντης οικονομίας, την οδήγησαν προς το χάος και τοοικτρό τέλος της το 1453 μ.Χ.

Σ’ αυτό το λάθος υπέπεσε και η Οθωμανικήαυτοκρατορία, με αποτέλεσμα να έχει και αυτή κα-κό τέλος, όπως και η Bυζαντινή.

Κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας ελάχι-στα μικρά μεταλλεία λειτουργούσαν στον ελλαδικόχώρο, στη Θάσο, στην Εύβοια, στη Σίφνο και στηΘράκη και αυτά με υποτυπώδη τρόπο. Εκείνα πουεργάζονταν αποδοτικά ήταν τα μεταλλεία της Χαλ-κιδικής στα περίφημα Μαντεμοχώρια.

Στη Μήλο οι κάτοικοι απέφευγαν την έντονημεταλλευτική δραστηριότητα για να μη δίνουναφορμή στους κατακτητές να αυξάνουν τη φο-ρολόγησή τους. Δεν πρέπει άλλωστε να μας δια-φεύγει το γεγονός ότι οι Κυκλαδίτες έζησαν γιαμεγάλο διάστημα της Τουρκοκρατίας κάτω απόκαθεστώς τριπλής κυριαρχίας: Τούρκων, Λατί-νων και πειρατών. Χαρακτηριστικό είναι άλλωστεότι μετά τις πρωτοφανείς επιδρομές του Μπαρ-μπαρόσσα στο Αιγαίο τον 16ο αιώνα μ.Χ. λίγανησιά, μεταξύ των οποίων και η Μήλος με το ευ-ρύχωρο λιμάνι της εξήγε, εκτός από ορισμένααγροτικά προϊόντα, θειάφι, στυπηρία και αλάτιαπό τις περίφημες αλυκές της. Κατασκεύαζανακόμη και χειρόμυλους που τους εξήγαν στηνΚωνσταντινούπολη, στην Αίγυπτο, στην Πελο-πόννησο, στη Ζάκυνθο στην Κεφαλληνία και σ-την Ανκώνα.

Έτσι, μεταξύ 1600 και 1700 μ.Χ. το νησί παρου-σίαζε ζωηρή εμπορική κίνηση, η οποία ενδεχομένωςοφειλόταν και στις αγοροπωλησίες της λείας τωνδιαφόρων πειρατών.

Mπεντονίτης

Kαολίνης

Θείο

Περλίτης

XαλαζίαςΠυριτικό

Bαρύτης

Γύψος

Mαγγάνιο

Oψιδιανός

Πανοραμική άποψη των πρώτων εγκαταστάσεων της Α.Ε.Ε. Αργυρομεταλλευμάτων & Βαρυτίνης (νυν S&B Βιομηχανικά Ορυκτά Α.Ε.)

Mining History of the Island of Milos[gr]new 9/22/06 6:14 PM Page 2

Kείμενο: Oμιλία του καθηγητή E.M.Π. κ. Iωάννου Ν. Oικονομόπουλουστα εγκαίνια του Mεταλλευτικού Mουσείου Mήλου, 23 Mαΐου 1998

Αυτή τη μορφή πήρε ο βυθός πριν από 180περίπου εκατομμύρια χρόνια (δηλαδή στις αρχέςτου Μεσοζωϊκού αιώνα) και τη διατήρησε επί 150ακόμη εκατομμύρια χρόνια, ως το Ολιγόκαινο.Μέσα στο ασύλληπτο αυτό χρονικό διάστημα, οιδύο τάφροι του βυθού γέμιζαν με ιζήματα προερ-χόμενα από την αποσάθρωση μακρινών ορεινώνόγκων ή με όστρακα θαλασσίων ζώων και κελύφημικροοργανισμών που πεθαίνοντας έπεφταν σαναιώνια βροχή και κατακάθιζαν στον πυθμένα.

Εν τω μεταξύ, πριν από 140 εκατομμύρια χρό-νια, στις αρχές της Κρητιδικής περιόδου, μια γιγα-ντιαία ανοδική ορογενετική κίνηση ανύψωσε επά-νω από τα κύματα τη λεγόμενη Πελαγονική ορο-σειρά, μια στενή ζώνη ξηράς που περιλαμβάνει τηβορειότερη Μακεδονία (Πελαγονία), τον Όλυμπο,την Ανατ. Θεσσαλία και τη Β. Εύβοια. Προέκτασητης οροσειράς αυτής θεωρείται η λεγόμενη Αττι-κοκυκλαδική μάζα, δηλαδή η Αττική, η Ν. Εύβοιακαι τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων.

Πριν από 35 εκατομμύρια χρόνια (τέλος Ηω-καίνου), όταν η τάφρος της Πίνδου είχε πλέον γε-μίσει, σημειώθηκαν νέες κοσμογονικές αναστα-τώσεις στα έγκατα της ελληνικής γης που προκλή-θηκαν από μια βίαιη σύγκλιση και σύγκρουση τωνλιθοσφαιρικών πλακών (Αφρικανικής και Ευρασια-τικής). Ύστερα από μια πανίσχυρη ανοδική ώθησηπτυχώθηκαν τα υλικά της τάφρου και ανυψώθηκαν,

σχηματίζοντας την επιβλητική οροσειρά τηςΠίνδου. Ήταν η εποχή των Αλπικών πτυχώσεων.

Εκατομμύρια χρόνια περνούν. Μετά την τά-φρο της Πίνδου γεμίζει και η Ιόνιος Αύλαξ, κυρίωςαπό προϊόντα αποσαθρώσεως, ενώ στην αρχήτου Μειοκαίνου (πριν από 15 εκατομμύρια χρόνια)μια άλλη τεκτονική αναστάτωση προκάλεσε τηνανάδυση του μεγαλύτερου τμήματος της Δ. Ελλά-δος. Έτσι, αναδύθηκε από τα θαλάσσια βάθη η Αι-γαιίς, ως ενιαία και αδιαίρετη μάζα ξηράς που κά-λυπτε περίπου τον σημερινό ελληνικό χώρο, απότο Ιόνιο ως τη Μικρά Ασία και τα νότια της Κρήτης.

Πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια (μέσο-ανώ-τερο Πλειόκαινο) σημειώθηκε εκρηκτική ηφαι-στειακή δραστηριότητα -ως αποτέλεσμα νέας σύ-γκρουσης των λιθοσφαιρικών πλακών- η οποία,κατά τις διάφορες φάσεις της, δημιούργησε ταορυκτά που κατά κύριο λόγο εκμεταλλευόμαστεσήμερα στη Μήλο.

Στο τέλος του Πλειοκαίνου (πριν από 2 εκα-τομμύρια χρόνια) σημειώνονται μετακινήσεις τωνυδάτων της Μεσογείου. Ήταν η αρχή του σχημα-τισμού του Αιγαίου πελάγους.

Με την πάροδο των αιώνων η θάλασσαπροχωρούσε αργά αλλά σταθερά προς το εσω-τερικό. Ο χερσαίος όγκος της Αιγαιΐδος αλλούκατακερματίζεται, αλλού καταποντίζεται. Σχημα-τίζονται τεράστιες λίμνες.

H Mεταλλευτική Iστορία

της MήλουH γένεση τηςελληνικής γης

Πριν απόεκατοντάδεςεκατομμύρια

χρόνια, η ελληνική γηήταν σκεπασμένη απόθάλασσα. Ο βυθός τηςθάλασσας, από το Ιόνιοπέλαγος ως τη ΜικράΑσία παρουσίαζε τότε μιαπαράξενη μορφολογικήεικόνα η οποία αποτέλεσετην προϋπόθεση για τηδημιουργία της ελληνικήςχερσονήσου, με τιςυψηλές κεντρικές τηςοροσειρές. Στη θέσητου ορεινού όγκου της

Πίνδου υπήρχε μια βαθιάυποθαλάσσια τάφρος- η Αύλαξ της Πίνδου.Δυτικότερα εκτεινότανη Ιόνιος Αύλαξ, ενώ

ένα υψηλό τοίχωμα -το ύβωμα του Γαβρόβου -χώριζε τις δύο τάφρους.

H εκμετάλλευση του ορυκτούπλούτου της Mήλου

Μετά την απελευθέρωση, το Ελληνικόκράτος αρχίζει να ασχολείται κάπωςσυστηματικά με τα μεταλλεία, 30

τουλάχιστον χρόνια μετά τη σύστασή του.Στις 24 Αυγούστου του 1861 δημοσιεύεται

στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο πρώτοςνόμος “περί μεταλλείων, ορυχείων και λατομείων”.Μέχρι τότε εξορύσσονταν στη χώρα μικρές μόνοποσότητες λιγνιτών, σμύριδος, θηραϊκής γης,γύψου και μυλοπετρών.

Το 1862 γίνεται η πρώτη παραχώρηση μεταλ-λείου στην Ελλάδα, επ’ ονόματι του Βασ. Μελά,προς εκμετάλλευση θείου στη θέση Παλιόρεμματης Μήλου. Αργότερα το δικαίωμα αυτό επεκτά-θηκε και σε άλλες θέσεις. Σημειωτέον ότι λίγαχρόνια μετά άρχισαν οι εξελίξεις για την εκμε-τάλλευση των μεταλλείων Λαυρίου που κατέλη-ξαν στο περιβόητο Λαυρεωτικό ζήτημα (1871 -73) και στην παραίτηση δύο κυβερνήσεων.

Για να επιστρέψουμε στη Μήλο, το 1890 ταΘειωρυχεία βρίσκονταν σε πλήρη παραγωγή,περίπου 15.000 τόννων ετησίως. Η παραγωγήδιεκόπη το 1905.

Το 1886 η εταιρεία “Σίφνος - Εύβοια” εξο-ρύσσει μετάλλευμα γαληνίτη και αργυρούχουμολύβδου στην περιοχή Τριάδες, αφού προη-γουμένως, από το 1883, είχε αρχίσει να ασχο-λείται με συναφή μεταλλεύματα στην ίδια περιοχή.

Το 1890 άρχισε η εκμετάλλευση κοιτάσματοςμαγγανίου (πυρολουσίτου) στη θέση Βάνι, ηοποία διεκόπη οριστικά το 1928.

Το 1899 διαπιστώθηκε η σπουδαιότητα τωνκαολινών της Μήλου, η παραγωγή των οποίωνκατά τη δεκαετία του 1960 ανερχόταν σε100.000 τόννους ετησίως. Σημειωτέον ότι τοεργοστάσιο Κλωναρίδη που κτίστηκε το 1925για επεξεργασία καολίνη, ανακαινίστηκε προ-σφάτως από την εταιρεία ΟΡΥΜΗΛ, προκειμέ-νου να διατίθεται για πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Το 1934 η Α.Ε.Ε. Αργυρομεταλλευμάτων &Βαρυτίνης αποκτά τα δικαιώματα εξόρυξηςτης βαρυτίνης και εγκαθίσταται στη Μήλο, στηνπεριοχή Βούδια. Αρχίζει συστηματικά μια σο-βαρή προσπάθεια βιομηχανοποίησης των ορυ-κτών προϊόντων της Μήλου. Η εταιρεία σταδια-κά γιγαντώνεται και κυριαρχεί στην παραγωγήμπεντονίτη και περλίτη.

Το 1952 η εταιρεία Γ. Μπούρλος εγκαθίσταταιστη Μήλο και ασχολείται με την εξόρυξη καιεμπορία καολίνη και μπεντονίτη. Σημειωτέον ότιο χημικός-μηχανικός Γ. Μπούρλος υπήρξε εκ των

πρώτων μελετητών του ελληνικού μπεντονίτη,ένα σημαντικό δε μέρος των γνώσεών μας πουαφορούν το εν λόγω ορυκτό οφείλονται στιςπροσπάθειές του.

Το 1952 οι αδελφοί Σβορώνοι με τουςαδελφούς Ζάννου και τον Η. Τριάντη ιδρύουντην εταιρεία “Α.Ε. Θειωρυχεία Μήλου”. Σημει-ωτέον ότι ο Ιάσωνας Σβορώνος είχε το 1938λάβει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δια μέθοδο απο-λήψεως θείου από θειούχα πετρώματα.

Το 1953 εγκαθίσταται στη Μήλο η εται-ρεία ΜΥΚΟΜΠΑΡ και ασχολείται με εξόρυξημπεντονίτη.

Το 1955 άρχισαν οι πρώτες φορτώσεις μπε-ντονίτη για το εξωτερικό και λίγο αργότερα το1957 οι πρώτες φορτώσεις περλίτη, η σπουδαίασημασία του οποίου είχε διαπιστωθεί από το 1954.

Το 1955 η εταιρεία Μ. Παπαμιχαήλ Α.Ε.,θυγατρική της ΤΣΙΜΕΝΤΑ ΤΙΤΑΝ Α.Ε., αποκτάτο 50% της εταιρείας ΕΜΧΕ που είχε εγκατα-σταθεί στη Μήλο το 1947 και δραστηριοποιείταιστην εκμετάλλευση καολίνη.

Το 1956 σταμάτησε η εξόρυξη μυλοπετρών.Το 1958 η Α.Ε. Θειωρυχεία Μήλου κηρύ-

χθηκε σε πτώχευση και λίγο αργότερα η Α.Ε.Μεταλλεία Βωξίται Ελευσίνος του συγκροτήματοςΣκαλιστήρη αγόρασε τα Θειωρυχεία Μήλου(1961) τα οποία αργότερα περιήλθαν στην Α.Ε.Επιχειρήσεων Μ.Β.Ν. (1978).

Το 1984 η εταιρεία ΕΛΜΕ, θυγατρική τηςΤΣΙΜΕΝΤΑ ΤΙΤΑΝ Α.Ε., άρχισε εξόρυξη ποζο-λάνης στην περιοχή Ξυλοκερατιά.

Το 1988 η εταιρεία ΛΑΒΑ Α.Ε., θυγατρικήτης ΑΓΕΤ, εγκαθίσταται στη Μήλο και δραστηριο-ποιείται στην εξόρυξη ποζολάνης, από το 1990.

Το 1992 η Α.Ε.E. Αργυρομεταλλευμάτων& Βαρυτίνης, κατόπιν διεθνούς πλειοδοτικού

διαγωνισμού, αποκτά τα σχετικά μεταλλευτικάδικαιώματα και αρχίζει στη Μήλο τις έρευνεςγια τον εντοπισμό κοιτασμάτων επιθερμικούχρυσού.

Τέλος, για την ιστορία θα πρέπει να αναφερ-θούν και οι προσπάθειες της ΔΕΗ προς εκμετάλ-λευση της ενθαλπίας του υπεδάφους, δηλαδήτης γεωθερμικής ενέργειας. Το 1993 μετά απόδιαρροή στις εγκαταστάσεις του γεωθερμικούπεδίου και τα προβλήματα που προέκυψαν, οισχετικές εργασίες, οι οποίες είχαν αρχίσει λίγαχρόνια πριν με τη συνεργασία της Ιαπωνικήςεταιρείας ΜΙΤΣΟΥΜΠΙΣΙ, ανεστάλησαν επ΄ αό-ριστον, ενώ οι Αλυκές Μήλου, που αποτελούσανκρατική επιχείρηση και μονοπώλιο από Τουρκο-κρατίας, παραχωρήθηκαν το 1985 προς εκμε-τάλλευση στην Α.Ε. Ελληνικές Αλυκές.

Η Μήλος είναι σήμερα το μεγαλύτερο κέντροπαραγωγής και επεξεργασίας μπεντονίτη καιπερλίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 700.000 τόννοιμπεντονίτη και 450.000 τόννοι περλίτη εξορύσ-σονται και υφίστανται την πρώτη επεξεργασίαστη Μήλο και στη συνέχεια εξάγονται στο εξω-τερικό, σε ποσοστό που υπερβαίνει το 90%.Εκτός από τα δύο αυτά ορυκτά η Μήλος εξάγεικαολίνη, ποζολάνη και πυριτικά ορυκτά, ενώσυγχρόνως εξακολουθεί να παράγει μικρέςποσότητες βαρυτίνης.

Αυτή είναι η μεταλλευτική ιστορία της Μήλου,η περιγραφή της οποίας για να μη καταστεί μο-νότονη, έκρινα ότι έπρεπε να διανθιστεί και μεορισμένα γεωλογικά και ιστορικά στοιχεία.Πιστεύω όμως ότι έγινε αντιληπτό και στους μηειδικούς, ότι το έδαφος και το υπέδαφος τηςΜήλου περικλείει μια μεγάλη ποικιλία πετρω-μάτων, μεταλλευμάτων και ορυκτών που κα-θιστούν το νησί, αυτό καθαυτό, ένα μεγάλομεταλλευτικό μουσείο.

Έχω τη γνώμη ότι αυτό το μεγάλο μουσείοθέλησε να μας παρουσίασει σε μικρογραφία ηΑ.Ε.Ε. Αργυρομεταλλευμάτων & Βαρυτίνηςπου το δημιούργησε και να το προσφέρει, όχιμόνο στους κατοίκους της Μήλου, αλλά σ’όλους τους Έλληνες, αφού είναι το πρώτο αμι-γώς Μεταλλευτικό Mουσείο στη χώρα, πράγ-μα βεβαίως οξύμωρο, αφού μια χώρα σαν τηνΕλλάδα με τόσο πλούσια και ασύγκριτη απόαρχαιοτάτων χρόνων μεταλλευτική ιστορία,οφείλει να διαθέτει ένα συναφές μουσείο, τοοποίο με τον πλούτο των εκθεμάτων και τωνπληροφοριών του θα προκαλούσε το θαυμα-σμό των ξένων.

Γενικό συμπέρασμα

HΜήλος από τη Νεολιθική εποχή στη-ρίχτηκε εν πολλοίς στην εξόρυξη,επεξεργασία και εμπορία του οψιδια-

νού. Δέκα χιλιάδες χρόνια αργότερα η Μήλοςεξακολουθεί να στηρίζει την οικονομική τηςανάπτυξη και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδουτων κατοίκων της σε σημαντικό βαθμό, στην εκ-μετάλλευση του ορυκτού της πλούτου.

Αδάμαντας, 848 01 Mήλος,τηλ. & fax: 22870 22481

www.milosminingmuseum.comΠαραγωγή εντύπου: S&B Bιομηχανικά Oρυκτά A.E., www.sandb.com - Σεπ. 2006 | γ -5000

Mining History of the Island of Milos[gr]new 9/22/06 6:13 PM Page 1

ΡαλάκιΧάλακα

Εµπουριό

Βάνι

Τριάδες

Ξυλοκερατιά

Τσιγκράδο

ΑλυκέςΚάναβα

Αδάµαντας

Φυλακωπή

Τράχηλας

ΦυροπόταµοςΑπολλωνία

Βούδια

Αγγεριά & Αγ. Ειρήνη

Δεµεναγάκι

Παλιόρεµµα

Νύχια

Kείµενο: Oµιλία του καθηγητή E.M.Π. κ. Iωάννου Ν. Oικονοµόπουλουστα εγκαίνια του Mεταλλευτικού Mουσείου Mήλου, 23 Mαΐου 1998

Αυτή τη µ ορφή πήρε ο βυθός πριν από 180 πε-ρίπου εκατοµ µ ύρια χρόνια (δηλαδή στις αρχέςτου Μεσοζωϊκού αιώνα) και τη διατήρησε επί 150ακόµ η εκατοµ µ ύρια χρόνια, ως το Ολιγόκαινο.Μέσα στο ασύλληπτο αυτό χρονικό διάστηµ α, οιδύο τάφροι του βυθού γέµ ιζαν µ ε ιζήµ ατα προερ-χόµ ενα από την αποσάθρωση µ ακρινών ορεινώνόγκων ή µ ε όστρακα θαλασσίων ζώων και κελύ-φη µ ικροοργανισµ ών που πεθαίνοντας έπεφτανσαν αιώνια βροχή και κατακάθιζαν στον πυθµ ένα.

Εν τω µ εταξύ, πριν από 140 εκατοµ µ ύρια χρό-νια, στις αρχές της Κρητιδικής περιόδου, µ ια γιγα-ντιαία ανοδική ορογενετική κίνηση ανύψωσε επά-νω από τα κύµ ατα τη λεγόµ ενη Πελαγονική ορο-σειρά, µ ια στενή ζώνη ξηράς που περιλαµ βάνει τηβορειότερη Μακεδονία (Πελαγονία), τον Όλυµ πο,την Ανατ. Θεσσαλία και τη Β. Εύβοια. Προέκτασητης οροσειράς αυτής θεωρείται η λεγόµ ενη Αττι-κοκυκλαδική µ άζα, δηλαδή η Αττική, η Ν. Εύβοιακαι τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων.

Πριν από 35 εκατοµ µ ύρια χρόνια (τέλος Ηω-καίνου), όταν η τάφρος της Πίνδου είχε πλέον γε-µ ίσει, σηµ ειώθηκαν νέες κοσµ ογονικές αναστα-τώσεις στα έγκατα της ελληνικής γης που προκλή-θηκαν από µ ια βίαιη σύγκλιση και σύγκρουση τωνλιθοσφαιρικών πλακών (Αφρικανικής και Ευρασιατι-κής). Ύστερα από µ ια πανίσχυρη ανοδική ώθησηπτυχώθηκαν τα υλικά της τάφρου και ανυψώθηκαν,

σχηµ ατίζοντας την επιβλητική οροσειρά τηςΠίνδου. Ήταν η εποχή των Αλπικών πτυχώσεων.

Εκατοµ µ ύρια χρόνια περνούν. Μετά την τά-φρο της Πίνδου γεµ ίζει και η Ιόνιος Αύλαξ, κυρίωςαπό προϊόντα αποσαθρώσεως, ενώ στην αρχή τουΜειοκαίνου (πριν από 15 εκατοµ µ ύρια χρόνια) µ ιαάλλη τεκτονική αναστάτωση προκάλεσε την ανά-δυση του µ εγαλύτερου τµ ήµ ατος της ∆. Ελλά-δος. Έτσι, αναδύθηκε από τα θαλάσσια βάθη η Αι-γαιίς, ως ενιαία και αδιαίρετη µ άζα ξηράς που κά-λυπτε περίπου τον σηµ ερινό ελληνικό χώρο, από τοΙόνιο ως τη Μικρά Ασία και τα νότια της Κρήτης.

Πριν από 3 εκατοµ µ ύρια χρόνια (µ έσο-ανώ-τερο Πλειόκαινο) σηµ ειώθηκε εκρηκτική ηφαι-στειακή δραστηριότητα -ως αποτέλεσµ α νέας σύ-γκρουσης των λιθοσφαιρικών πλακών- η οποία, κα-τά τις διάφορες φάσεις της, δηµ ιούργησε τα ορυ-κτά που κατά κύριο λόγο εκµ εταλλευόµ αστε σή-µ ερα στη Μήλο.

Στο τέλος του Πλειοκαίνου (πριν από 2 εκα-τοµ µ ύρια χρόνια) σηµ ειώνονται µ ετακινήσειςτων υδάτων της Μεσογείου. Ήταν η αρχή τουσχηµ ατισµ ού του Αιγαίου πελάγους.

Με την πάροδο των αιώνων η θάλασσα προ-χωρούσε αργά αλλά σταθερά προς το εσωτερι-κό. Ο χερσαίος όγκος της Αιγαιΐδος αλλού κα-τακερµ ατίζεται, αλλού καταποντίζεται. Σχηµ ατί-ζονται τεράστιες λίµ νες.

H Mεταλλευτική Iστορία

της MήλουH γένεση τηςελληνικής γης

Πριν απόεκατοντάδεςεκατοµ µ ύρια

χρόνια, η ελληνική γηήταν σκεπασµ ένη απόθάλασσα. Ο βυθός τηςθάλασσας, από το Ιόνιοπέλαγος ως τη ΜικράΑσία παρουσίαζε τότε µ ιαπαράξενη µ ορφολογικήεικόνα η οποία αποτέλεσετην προϋπόθεση για τηδηµ ιουργία της ελληνικήςχερσονήσου, µ ε τιςυψηλές κεντρικές τηςοροσειρές. Στη θέσητου ορεινού όγκου της

Πίνδου υπήρχε µ ια βαθιάυποθαλάσσια τάφρος- η Αύλαξ της Πίνδου.∆υτικότερα εκτεινότανη Ιόνιος Αύλαξ, ενώ

ένα υψηλό τοίχωµ α -το ύβωµ α του Γαβρόβου -χώριζε τις δύο τάφρους.

πλούτου της Mήλου

Μετά την απελευθέρωση, το Ελληνικόκράτος αρχίζει να ασχολείται κάπωςσυστηµ ατικά µ ε τα µ εταλλεία, 30

τουλάχιστον χρόνια µ ετά τη σύστασή του.Στις 24 Αυγούστου του 1861 δηµ οσιεύεται

στην εφηµ ερίδα της Κυβερνήσεως ο πρώτος νό-µ ος “περί µεταλλείων, ορυχείων και λατοµείων”.Μέχρι τότε εξορύσσονταν στη χώρα µ ικρές µ ό-νο ποσότητες λιγνιτών, σµ ύριδος, θηραϊκής γης,γύψου και µ υλοπετρών.

Το 1862 γίνεται η πρώτη παραχώρηση µ εταλ-λείου στην Ελλάδα, επ’ ονόµ ατι του Βασ. Μελά,προς εκµ ετάλλευση θείου στη θέση Παλιόρεµ µ ατης Μήλου. Αργότερα το δικαίωµ α αυτό επεκτά-θηκε και σε άλλες θέσεις. Σηµ ειωτέον ότι λίγαχρόνια µ ετά άρχισαν οι εξελίξεις για την εκµ ε-τάλλευση των µ εταλλείων Λαυρίου που κατέλη-ξαν στο περιβόητο Λαυρεωτικό ζήτηµ α (1871 -73) και στην παραίτηση δύο κυβερνήσεων.

Για να επιστρέψουµ ε στη Μήλο, το 1890 ταΘειωρυχεία βρίσκονταν σε πλήρη παραγωγή, πε-ρίπου 15.000 τόννων ετησίως. Η παραγωγή διε-κόπη το 1905.

Το 1886 η εταιρεία “Σίφνος - Εύβοια” εξο-ρύσσει µ ετάλλευµ α γαληνίτη και αργυρούχουµ ολύβδου στην περιοχή Τριάδες, αφού προηγου-µ ένως, από το 1883, είχε αρχίσει να ασχολείταιµε συναφή µεταλλεύµατα στην ίδια περιοχή.

Το 1890 άρχισε η εκµετάλλευση κοιτάσµα-τος µ αγγανίου (πυρολουσίτου) στη θέση Βάνι, ηοποία διεκόπη οριστικά το 1928.

Το 1899 διαπιστώθηκε η σπουδαιότητα τωνκαολινών της Μήλου, η παραγωγή των οποίωνκατά τη δεκαετία του 1960 ανερχόταν σε100.000 τόννους ετησίως. Σηµ ειωτέον ότι τοεργοστάσιο Κλωναρίδη που κτίστηκε το 1925για επεξεργασία καολίνη, ανακαινίστηκε προ-σφάτως από την εταιρεία ΟΡΥΜΗΛ, προκειµ ένουνα διατίθεται για πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Το 1934 η Α.Ε.Ε. Αργυροµ εταλλευµ άτων& Βαρυτίνης αποκτά τα δικαιώµ ατα εξόρυξηςτης βαρυτίνης και εγκαθίσταται στη Μήλο, στηνπεριοχή Βούδια. Αρχίζει συστηµ ατικά µ ια σο-βαρή προσπάθεια βιοµ ηχανοποίησης των ορυ-κτών προϊόντων της Μήλου. Η εταιρεία σταδια-κά γιγαντώνεται και κυριαρχεί στην παραγωγήµ πεντονίτη και περλίτη.

Το 1952 η εταιρεία Γ. Μπούρλος εγκαθίσταται

στη Μήλο και ασχολείται µ ε την εξόρυξη καιεµ πορία καολίνη και µ πεντονίτη. Σηµ ειωτέον ότιο χηµ ικός-µ ηχανικός Γ. Μπούρλος υπήρξε εκ τωνπρώτων µ ελετητών του ελληνικού µ πεντονίτη, ένα

σηµ αντικό δε µ έρος των γνώσεών µ ας πουαφορούν το εν λόγω ορυκτό οφείλονται στιςπροσπάθειές του.

Το 1952 οι αδελφοί Σβορώνοι µ ε τουςαδελφούς Ζάννου και τον Η. Τριάντη ιδρύουντην εταιρεία “Α.Ε. Θειωρυχεία Μήλου”. Σηµ ει-ωτέον ότι ο Ιάσωνας Σβορώνος είχε το 1938λάβει δίπλωµ α ευρεσιτεχνίας δια µ έθοδο απο-λήψεως θείου από θειούχα πετρώµ ατα.

Το 1953 εγκαθίσταται στη Μήλο η εται-ρεία ΜΥΚΟΜΠΑΡ και ασχολείται µ ε εξόρυξηµ πεντονίτη.

Το 1955 άρχισαν οι πρώτες φορτώσεις µπεντο-νίτη για το εξωτερικό και λίγο αργότερα το 1957 οιπρώτες φορτώσεις περλίτη, η σπουδαία σηµασίατου οποίου είχε διαπιστωθεί από το 1954.

Το 1955 η εταιρεία Μ. Παπαµ ιχαήλ Α.Ε., θυ-γατρική της ΤΣΙΜΕΝΤΑ ΤΙΤΑΝ Α.Ε., αποκτά το50% της εταιρείας ΕΜΧΕ που είχε εγκατασταθείστη Μήλο το 1947 και δραστηριοποιείται στηνεκµ ετάλλευση καολίνη.

Το 1956 σταµ άτησε η εξόρυξη µ υλοπετρών.Το 1958 η Α.Ε. Θειωρυχεία Μήλου κηρύ-

χθηκε σε πτώχευση και λίγο αργότερα η Α.Ε.Μεταλλεία Βωξίται Ελευσίνος του συγκροτήµα-τος Σκαλιστήρη αγόρασε τα Θειωρυχεία Μήλου(1961) τα οποία αργότερα περιήλθαν στην Α.Ε.Επιχειρήσεων Μ.Β.Ν. (1978).

Το 1984 η εταιρεία ΕΛΜΕ, θυγατρική τηςΤΣΙΜΕΝΤΑ ΤΙΤΑΝ Α.Ε., άρχισε εξόρυξη ποζολά-νης στην περιοχή Ξυλοκερατιά.

Το 1988 η εταιρεία ΛΑΒΑ Α.Ε., θυγατρικήτης ΑΓΕΤ, εγκαθίσταται στη Μήλο και δραστηριο-ποιείται στην εξόρυξη ποζολάνης, από το 1990.

Το 1992 η Α.Ε.E. Αργυροµ εταλλευµ άτων& Βαρυτίνης, κατόπιν διεθνούς πλειοδοτικούδιαγωνισµ ού, αποκτά τα σχετικά µ εταλλευτικά

δικαιώµ ατα και αρχίζει στη Μήλο τις έρευνεςγια τον εντοπισµ ό κοιτασµ άτων επιθερµ ικούχρυσού.

Τέλος, για την ιστορία θα πρέπει να αναφερ-θούν και οι προσπάθειες της ∆ΕΗ προς εκµ ετάλ-λευση της ενθαλπίας του υπεδάφους, δηλαδή τηςγεωθερµ ικής ενέργειας. Το 1993 µ ετά από διαρ-ροή στις εγκαταστάσεις του γεωθερµ ικού πεδίουκαι τα προβλήµ ατα που προέκυψαν, οι σχετικές ερ-γασίες, οι οποίες είχαν αρχίσει λίγα χρόνια πριν µ ετη συνεργασία της Ιαπωνικής εταιρείαςΜΙΤΣΟΥΜΠΙΣΙ, ανεστάλησαν επ́ αόριστον, ενώοι Αλυκές Μήλου, που αποτελούσαν κρατική επι-χείρηση και µ ονοπώλιο από Τουρκοκρατίας, πα-ραχωρήθηκαν το 1985 προς εκµ ετάλλευση στηνΑ.Ε. Ελληνικές Αλυκές.

Η Μήλος είναι σήµ ερα το µ εγαλύτερο κέ-ντρο παραγωγής και επεξεργασίας µ πεντονίτηκαι περλίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 700.000 τόν-νοι µ πεντονίτη και 450.000 τόννοι περλίτη εξο-ρύσσονται και υφίστανται την πρώτη επεξεργα-σία στη Μήλο και στη συνέχεια εξάγονται στοεξωτερικό, σε ποσοστό που υπερβαίνει το 90%.Εκτός από τα δύο αυτά ορυκτά η Μήλος εξάγεικαολίνη, ποζολάνη και πυριτικά ορυκτά, ενώ συγ-χρόνως εξακολουθεί να παράγει µ ικρές ποσό-τητες βαρυτίνης.

Αυτή είναι η µ εταλλευτική ιστορία της Μήλου,η περιγραφή της οποίας για να µ η καταστεί µ ο-νότονη, έκρινα ότι έπρεπε να διανθιστεί και µ εορισµ ένα γεωλογικά και ιστορικά στοιχεία.Πιστεύω όµ ως ότι έγινε αντιληπτό και στους µ ηειδικούς, ότι το έδαφος και το υπέδαφος τηςΜήλου περικλείει µ ια µ εγάλη ποικιλία πετρω-µ άτων, µ εταλλευµ άτων και ορυκτών που κα-θιστούν το νησί, αυτό καθαυτό, ένα µ εγάλοµ εταλλευτικό µ ουσείο.

Έχω τη γνώµ η ότι αυτό το µ εγάλο µ ουσείοθέλησε να µ ας παρουσίασει σε µ ικρογραφία ηΑ.Ε.Ε. Αργυροµ εταλλευµ άτων & Βαρυτίνηςπου το δηµ ιούργησε και να το προσφέρει, όχιµ όνο στους κατοίκους της Μήλου, αλλά σ’όλους τους Έλληνες, αφού είναι το πρώτο αµ ι-γώς Μεταλλευτικό Mουσείο στη χώρα, πράγµ αβεβαίως οξύµ ωρο, αφού µ ια χώρα σαν τηνΕλλάδα µ ε τόσο πλούσια και ασύγκριτη από αρ-χαιοτάτων χρόνων µ εταλλευτική ιστορία, οφεί-λει να διαθέτει ένα συναφές µ ουσείο, το οποίοµ ε τον πλούτο των εκθεµ άτων και των πληρο-φοριών του θα προκαλούσε το θαυµ ασµ ό τωνξένων.

Γενικό συµπέρασµα

HΜήλος από τη Νεολιθική εποχή στηρί-χτηκε εν πολλοίς στην εξόρυξη, επε-ξεργασία και εµ πορία του οψιδιανού.

∆έκα χιλιάδες χρόνια αργότερα η Μήλος εξα-κολουθεί να στηρίζει την οικονοµ ική της ανάπτυ-ξη και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κα-τοίκων της σε σηµ αντικό βαθµ ό, στην εκµ ετάλ-λευση του ορυκτού της πλούτου.

Μπεντονίτης Πυριτικό

Καολίνης Ποζολάνη

Ζεόλιθοι Μαγγάνιο

Βαρύτης Μυλόπετρες

Περλίτης Οψιδιανός

Θείο

Αδάµαντας, 848 01 Mήλος,τηλ. & fax: 22870 22481

www.milosminingmuseum.comΠαραγωγή εντύπου: S&B Bιοµηχανικά Oρυκτά A.E., www.sandb.com - Σεπ. 2006 | γ-5000