Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
HÖ thèng thanh ®iÖu tiÕng HuÕ
(Dùa trªn kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm b»ng computer)
NguyÔn V¨n Lîi1
TiÕng HuÕ ®−îc chóng t«i quan niÖm lµ “lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy”
cña ng−êi d©n sinh sèng ë thµnh phè HuÕ vµ c¸c vïng phô cËn. Do nh÷ng
®Æc ®iÒu kiÖn riªng vÒ lÞch sö, ®Þa lÝ, tiÕng HuÕ cã vai trß quan träng trong
nghiªn cøu lÞch sö vµ ph−¬ng ng÷ tiÕng ViÖt. VÒ ph−¬ng diÖn ph−¬ng ng÷
häc, HuÕ ®−îc xem thuéc ph−¬ng ng÷ Trung Bé, tuy nhiªn, vÒ ng÷ ©m nãi
chung vµ thanh ®iÖu nãi riªng, tiÕng HuÕ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, t¹o nªn
mét “giäng” ®Æc biÖt gi÷a c¸c ph−¬ng ng÷, thæ ng÷ tiÕng ViÖt.
§· cã mét sè t¸c gi¶ miªu t¶ thanh ®iÖu HuÕ nh− H. Maspero (1912),
Jones vµ Huúnh Sanh Th«ng (1960), Havey M. Taylor (1962), M.V. Gor®ina
(1984), Vò Thanh Ph−¬ng (1985), Hoµng ThÞ Ch©u. Tuy nhiªn, gi÷a c¸c t¸c
gi¶ cßn cã nh÷ng ý kiÕn ch−a thèng nhÊt trong miªu t¶ ®Æc ®iÓm ng÷ ©m-©m
vÞ häc hÖ thèng thanh ®iÖu nãi chung vµ tõng thanh ®iÖu nãi riªng.
Trong bèi c¶nh ®ã, viÖc sö dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch tiÕng nãi b»ng
computer ®Ó miªu t¶ mét c¸ch t−¬ng ®èi chÝnh x¸c hÖ thanh ®iÖu HuÕ sÏ gãp
phÇn lµm s¸ng tá mét sè vÊn ®Ò cßn th¶o luËn vÒ hÖ thanh ®iÖu HuÕ nãi
riªng, còng nh− vÒ thanh ®iÖu häc (Tonology) tiÕng ViÖt nãi chung. §ång
thêi, viÖc miªu t¶ hÖ thèng thanh ®iÖu HuÕ trë nªn cÇn thiÕt h¬n, khi chóng
ta ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng bµi to¸n øng dông liªn quan ®Õn c¸c giäng ®Þa
ph−¬ng tiÕng ViÖt, ch¼ng h¹n, trong viÖc xö lÝ tiÕng nãi trong c«ng nghÖ
th«ng tin, trong ng÷ ©m bÖnh häc (pathological phonetics), trong ph¸t thanh,
truyÒn h×nh, kÞch, thanh nh¹c…
1 GS. TS. ViÖn Tõ ®iÓn häc vµ B¸ch khoa th− ViÖt Nam.
2
Môc tiªu cña bµi b¸o nµy lµ: Dùa trªn kÕt qu¶ ph©n tÝch b»ng
computer, miªu t¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm ng÷ ©m vµ ©m vÞ häc cña hÖ thèng thanh
®iÖu HuÕ.
1. Ph−¬ng ph¸p vµ t− liÖu nghiªn cøu
HÖ thèng thanh ®iÖu HuÕ ®−îc chóng t«i miªu t¶ d−íi ®©y dùa trªn t−
liÖu b¨ng ghi ©m ghi c¸c ph¸t ng«n cña 10 ng−êi cÊp tin (CTV) n÷, tuæi tõ 25
®Õn 50, sinh ra vµ lín lªn ë HuÕ. C¸c CTV ®−îc yªu cÇu ®äc b¶ng tõ gåm
c¸c tõ (©m tiªt) t¸ch rêi, mçi tõ ®äc 3 lÇn, theo c¸ch ph¸t ©m hµng ngµy cña
hä: ta, tµ, t¸, t¶, (t·) t¹, t¸p, t¹p; ma, mµ, m¸, m¶ (m·) m¹, m¸t, m¹t, xa, xµ,
x¸, x¶ , (x·), x¹. x¸t, x¹t. C¸c ph¸t ng«n ®−îc ghi ©m b»ng m¸y ghi ©m Sony
DAT, sau ®ã xö lÝ sè ho¸ b»ng ch−¬ng tr×nh ASAP (Acoustic Speech
Analyses Program) theo cì mÉu 22 KHz, 16 bit, d−íi d¹ng c¸c file cã định
dạng wav. Ngoµi ra, chóng t«i còng ¸p dông ph−¬ng ph¸p läc ng−îc(Inverse
Filtering)2 b»ng c¸ch ghi luång h¬i ph¸t ©m cña 01 CTV (n÷) ng−êi HuÕ,
ph¸t ©m c¸c ©m tiÕt ta, tµ, t¸, t¶, t·, t¹ qua mÆt n¹ Rothenberg. TÝn hiÖu thu
®−îc, sau khi xö lÝ b»ng ch−¬ng tr×nh WIFCECIL, lµ d¹ng sãng luång khÝ
qua thanh m«n, ph¶n ¸nh ho¹t ®éng ®ãng / më cña thanh m«n.
C¸c ®Æc ®iÓm ng÷ ©m (©m häc) liªn quan ®Õn thanh ®iÖu nh− d¹ng
sãng ©m (waveform), c−êng ®é (intensity), thanh c¬ b¶n (F0), phæ ©m
(spectrogram), tr−êng ®é... ®−îc ph©n xuÊt b»ng c¸c ch−¬ng tr×nh ph©n tÝch
tiÕng nãi: WINCECIL, WIFCECIL, SA, PRAAT. §å thÞ biÓu diÔn ®−êng nÐt
thanh ®iÖu ®−îc tæng hîp tõ c¸c ph¸t ng«n cña ng−êi ph¸t ©m nhê ch−¬ng
tr×nh WINCECIL.
§−êng nÐt thanh ®iÖu thÓ hiÖn sù biÕn ®æi tÇn sè thanh c¬ b¶n (F0)
trong thêi gian ph¸t ©m ©m tiÕt. §å thÞ F0 ®−îc x¸c ®Þnh trªn hai trôc: trôc
Y - tÇn sè c¬ b¶n tÝnh b»ng Semitone (viÕt t¾t St. ), trôc X - thêi gian ph¸t ©m
2 VÒ ph−¬ng ph¸p läc ng−îc xin xem: Nguyªn V¨n Lîi vµ Edmondson 1997.1998.
3
©m tiÕt (tÝnh b»ng Milisecond (Ms.) = 0,001gi©y). Quan hÖ gi÷a ®¬n vÞ x¸c
®Þnh tÇn sè (cao ®é tuyÖt ®èi - ®¬n vÞ Hz vµ cao ®é t−¬ng ®èi - ®¬n vÞ
Semitones (St.) tÝnh b»ng c«ng thøc sau:
F0 (St) = 39, 86 . log(10) F(Hz) / 19, 35
§Ó miªu t¶ ©m vÞ häc vÒ cao ®é cña thanh ®iÖu, chóng t«i còng sö
dông thang 5 bËc (c¸ch ghi IPA 1993): Cao (5), h¬i cao (4), trung b×nh (3),
h¬i thÊp (2) vµ thÊp (1).
TÝn hiÖu thu ®−îc b»ng ph−¬ng ph¸p läc ng−îc sau khi xö lÝ b»ng
ch−¬ng tr×nh WIFCECIL, cho chóng ta d¹ng sãng luång khÝ qua thanh m«n,
ph¶n ¸nh ho¹t ®éng (pha ®ãng, pha më) cña thanh m«n.
2. KÕt qu¶ nghiªn cøu
2.1. C¸c ®Æc ®iÓm ®iÖu tÝnh
B¶ng 1 d−íi ®©y tr×nh bµy gi¸ trÞ F0 (tÝnh b»ng Semitone) trong thêi
gian ph¸t ©m (sau 5 Ms.) c¸c ©m tiÕt ta, tµ, t¶ (t·), t¸, t¹. C¸c gi¸ trÞ F0 ®−îc
tæng hîp b»ng ch−¬ng tr×nh WINCECIL tõ c¸ch ph¸t ©m cña 08 ng−êi cung
cÊp th«ng tin (CTV) n÷, tuæi tõ 35 ®Õn 50, sinh tr−ëng t¹i HuÕ. Nh− vËy, c¸c
gi¸ trÞ F0 vµ thêi gian ph¸t ©m ®· ®−îc chuÈn hãa (normalisation), ph¶n ¸nh
®Æc ®iÓm chung cña 08 ng−êi ph¸t ©m.
Thêi gian Ms. Ngang Huyền Hỏi (Ng·) Sắc Nặng
0 46.8 46.5 45.6 44.4 45 5 46.7 46.5 45.5 44.3 44.9
10 46.7 46.5 45.4 44.2 44.8 15 46.7 46.5 45.3 44 44.7 20 46.7 46.5 45.3 43.9 44.6 25 46.7 46.5 45.3 43.7 44.5 30 46.7 46.5 45.3 43.6 44.4 35 46.7 46.5 45.3 43.5 44.3 40 46.7 46.5 45.2 43.3 44.2 45 46.7 46.4 45.2 43.1 44.1 50 46.8 46.4 45.2 42.9 44 55 46.8 46.4 45.2 42.7 44 60 46.9 46.4 45.1 42.7 44 65 46.9 46.3 45.1 42.7 44 70 46.9 46.3 45.1 42.7 43.9 75 46.9 46.3 45.1 42.8 43.9
4
80 47 46.3 45.1 42.8 43.9 85 47 46.3 45.1 42.9 43.9 90 47.1 46.2 45.1 42.9 43.9 95 47.2 46.2 45 42.9 43.9 100 47.3 46.2 45 42.9 43.9 105 47.4 46.2 45 42.9 43.8 110 47.5 46.2 44.9 42.9 43.7 115 47.6 46.1 44.9 43 43.7 120 47.7 46.1 44.8 43 43.6 125 47.8 46.1 44.8 43 43.6 130 47.9 46.1 44.7 43 43.5 135 48.1 46 44.7 43 43.5 140 48.1 46 44.7 43 43.5 145 48.3 46 44.7 43 43.4 150 48.4 45.9 44.6 43 43.4 155 48.5 45.9 44.6 43 43.4 160 48.5 45.9 44.5 43 43.4 165 48.6 45.7 44.5 43 43.4 170 48.7 45.7 44.4 43.1 43.3 175 48.7 45.6 44.3 43.1 43.3 180 48.8 45.5 44.2 43.1 43.3 185 48.8 45.4 44.1 43.1 43.3 190 48.8 45.3 44 43.2 43.3 195 48.8 45.3 44 43.3 43.3 200 48.8 45.2 43.9 43.4 43.3 205 48.9 45.2 43.7 43.5 43.3 210 48.9 45.2 43.6 43.6 43.3 215 48.9 45.1 43.6 43.7 43.2 220 48.9 45.1 43.5 43.8 43.2 225 48.9 45.1 43.5 43.9 43.2 230 48.9 45.1 43.5 44 43.1 235 48.9 45 43.5 44.1 43.1 240 49 45 43.5 44.3 43.1 245 49 44.9 43.4 44.4 43 250 49 44.9 43.4 44.5 42.9 255 49 44.8 43.4 44.7 42.9 260 49 44.7 43.3 44.7 42.9 265 49 44.6 43.3 44.8 42.8 270 49 44.6 43.3 44.9 42.8 275 48.9 44.5 43.3 44.9 42.7 280 48.9 44.5 43.2 45 42.7 285 48.8 44.4 43.2 45.1 42.6 290 48.8 44.4 43.2 45.3 42.6 295 48.9 44.3 43.1 45.4 42.5 300 48.8 44.2 43.1 45.5 42.5 305 48.7 44.1 43.1 45.6 42.4 310 48.7 44 43 45.8 42.4 315 48.6 43.9 43 46 42.3 320 48.5 43.9 46.1 42.2 325 48.3 43.8 46.2 42.1
5
330 48.2 43.7 46.3 42.1 335 48 43.6 46.4 42.1 340 47.8 43.5 46.4 345 47.7 43.3 46.5 350 47.6 43.2 46.6 355 47.5 43 46.7 360 47.5 43 46.8 365 47.5 42.9 46.9 370 47.5 42.7 375 47.5 380 47.4 385 47.4 390 47.4 395 47.3 400 47.3
B¶ng 1: DiÔn tiÕn F0 trong thêi gian ph¸t ©m (©m tiÕt më)
Tõ b¶ng trªn, chóng ta x¸c lËp ®å thÞ diÕn tiÕn F0 cña c¸c thanh ®iÖu.
§å thÞ biÓu diÔn ®−êng nÐt thanh ®iÖu ®−îc tæng hîp tõ c¸c ph¸t ng«n cña 08
CTV nhê ch−¬ng tr×nh WINCECIL.
Thanh điệu Huế
41.9
43.7
45.5
47.3
49.1
0 100 200 300
Thời gian Ms (0,001 giây)
F0
Sem
itone
s
H×nh 1: §å thÞ F0 thanh ®iÖu HuÕ (trong ©m tiÕt më)
NÆng
Ngang
S¾c
HuyÒn
HáØ, Ng·
6
B¶ng 2 d−íi ®©y tr×nh bµy gi¸ trÞ F0 (tÝnh b»ng Semitones) trong thêi
gian ph¸t ©m (sau 5 Ms.) c¸c ©m tiÕt khÐp (t¸p, t¹p) tæng hîp tõ c¸ch ph¸t
©m cña 08 CTV (n÷).
Thêi gian S¾c nhËp NÆng nhËp 0 46.2 45.2 5 46.1 45.3 10 46 45.2 15 45.8 45.2 20 45.7 45.1 25 45.5 45 30 45.4 44.9 35 45.2 44.8 40 45.1 44.7 45 45 44.5 50 44.9 44.5 55 44.8 44.4 60 44.6 44.3 65 44.6 44.2 70 44.5 44.1 75 44.5 44.1 80 44.6 44 85 44.7 44 90 44.7 44 95 44.8 44 100 44.9 43.9 105 45 43.9 110 45.1 43.8 115 45.2 43.7 120 45.5 43.6 125 45.8 43.5 130 46 43.5 135 46.3 43.5 140 46.7 43.4 145 47 43.4 150 47.3 43.3 155 47.5 43.2 160 47.7 43.2 165 48.1 43.1 170 43.1 175 43 180 42.9 185 42.7 190 42.6 195 42.5 200 42.4
B¶ng 2 : DiÔn tiÕn F0 trong thêi gian ph¸t ©m (©m tiÕt khÐp)
7
Tõ b¶ng 2 trªn, chóng ta x¸c lËp ®å thÞ diÕn tiÕn F0 cña c¸c thanh
®iÖu trong ©m tiÕt khÐp.
Thanh dieu Hue (am tiet khep)
42.5
44
45.5
47
48.5
0 50 100 150 200
thoi gian Ms (0,005 giay)
F0 S
emito
nes
H×nh 2 : §å thÞ F0 thanh ®iÖu HuÕ (trong ©m tiÕt khÐp)
B¶ng 3 tr×nh bµy c¸c ®Æc tr−ng cao ®é (x¸c ®Þnh theo thang 5 bËc) cña
thanh ®iÖu HuÕ.
Thanh ®iÖu Cao ®é F0
(bËc)
Ngang 454
HuyÒn 41
Hái (Ng·) 32
S¾c 214
S¾c nhËp 435
NÆng 31
NÆng nhËp 31
B¶ng 3 : §Æc tr−ng cao ®é thanh ®iÖu HuÕ
2.2. C¸c ®Æc ®iÓm phi ®iÖu tÝnh
§Æc ®iÓm phi ®iÖu tÝnh gåm: ®Æc ®iÓm vÒ thøc t¹o thanh, tr−êng ®é vµ
c−êng ®é.
2.2.1. §Æc ®iÓm vÒ thøc t¹o thanh (Phonation Type)
KÕt qu¶ ph©n tÝch d¹ng sãng luång khÝ qua thanh m«n, phæ ©m, sù
thay ®æi chÊt ©m (xem c¸c H×nh 1 - 10 d−íi ®©y) chØ ra r»ng, vÒ thøc t¹o
t¹p
t¸p
8
thanh, c¸c thanh HuÕ cã sù khu biÖt gi÷a thøc t¹o thanh th−êng vs. thøc t¹o
thanh thanh qu¶n ho¸ (TQH) vs. thøc t¹o thanh siÕt thanh m«n (STM).
Thanh qu¶n hãa (laryngealization) cßn gäi lµ giäng kÑt thanh (creaky
voice) lµ kÕt qu¶ cña sù rung d©y thanh mét c¸ch kh«ng th−êng xuyªn vµ
kh«ng æn ®Þnh, d©y thanh chïng. [Michaud Alexis. tr. 120]. Thanh S¾c vµ
NÆng tiÕng HuÕ gièng nhau ë chç cã thøc t¹o thanh thanh qu¶n ho¸. Tuy
nhiªn 2 thanh kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cña sù xuÊt hiÖn TQH. §èi víi thanh S¾c,
TQH xuÊt hiÖn ë nöa ®Çu ©m tiÕt, cßn víi thanh NÆng, TQH ë nöa cuèi ©m
tiÕt.
SiÕt thanh m«n (glottal constriction) lµ ®éng t¸c co siÕt d©y thanh (d©y
thanh c¨ng) trong suèt thêi gian ph¸t ©m phÇn vÇn ©m tiÕt. [Michaud Alexis.
tr. 120]
Thanh thø 5 (Hái, Ng·) kÕt thóc b»ng hiÖn t−îng siÕt thanh m«n.
D−íi ®©y lµ s¬ ®å F0, d¹ng sãng luång khÝ qua thanh m«n thu ®−îc
b»ng ph−¬ng ph¸p läc ng−îc .
H×nh 3: Thøc t¹o thanh th−êng ë ©m tiÕt tµ: pha më=pha ®ãng
H×nh 4: TQH ë nöa ®Çu ©m tiÕt t¸: Pha ®ãng > pha më
9
H×nh 5: TQH ë nöa cuèi ©m tiÕt t¹:pha ®ãng > pha më
H×nh 6 : SiÕt thanh m«n ë cuèi ©m tiÕt t¶/t·: sù t¨ng dÇn pha ®ãng
D−íi ®©y lµ s¬ ®å d¹ng sãng ©m, F0, phæ ©m, c−êng ®é, sù thay ®æi cÊu ©m
c¸c ©m tiÕt tµ, t¸, t¹, t¶ (t·).
H×nh 7. ¢m tiÕt tµ: thøc t¹o thanh th−êng.
H×nh 8: ¢m tiÕt t¸: TQH ë nöa ®Çu ©m tiÕt
10
H×nh 9: ¢m tiÕt t¹: TQH cuèi ©m tiÕt
H×nh10: ©m tiÕt t¶ ( t·) : SiÕt thanh m«n
2.2.2. §Æc ®iÓm vÒ tr−êng ®é
Tr−êng ®é c¸c thanh ®iÖu tiÕng HuÕ kh«ng ®ång nhÊt. C¸c thanh S¾c
nhËp vµ NÆng nhËp cã tr−êng ®é ng¾n nhÊt (kho¶ng 1/2 tr−êng ®é c¸c thanh
Ngang, HuyÒn) ; c¸c thanh cã hiÖn t−îng co th¾t thanh m«n ë cuèi ©m tiÕt
(thanh qu¶n hãa – thanh NÆng, hoÆc siÕt thanh m«n - thanh Hái (Ng·) cã
tr−êng ®é ng¾n (b»ng kho¶ng 3/4) so v¬i c¸c thanh cã thøc t¹o thanh th−êng
(Ngang, HuyÒn).
B¶ng 4 d−íi ®©y tr×nh bµy tr−êng ®é c¸c thanh ®iÖu HuÕ ®· ®−îc
chuÈn hãa tõ c¸ch ph¸t ©m cña 08 ng−êi.
Thanh ®iÖu Tr−êng ®é (Ms. =
0,001 gi©y)
Ngang 400
HuyÒn 370
S¾c 365
11
NÆng 335
Hái (Ng·) 315
S¾c nhËp 165
NÆng nhËp 200
B¶ng 4 : Tr−êng ®é thanh ®iÖu HuÕ
2.2.3. §Æc ®iÓm vÒ c−êng ®é
C¸c thanh Ngang, HuyÒn, NÆng cã c−êng ®é gi¶m dÇn vÒ cuèi. §−êng
biÓu thÞ diÔn tiÕn c−êng ®é cña thanh S¾c cã ®−êng nÐt (contour) xuèng -
lªn, t−¬ng hîp víi ®−êng nÐt xuèng – lªn cña F0. C−êng ®é thanh Hái
(Ng·) gi¶m ®ét ngét gÇn cuèi ©m tiÕt.
3.Th¶o luËn
Tõ n¨m 1912, trong c«ng tr×nh vÒ lÞch sö ng÷ ©m tiªng ViÖt, H.
Maspero cho r»ng hÖ thanh ®iÖu HuÕ hoµn toµn ®ång nhÊt víi c¸c hÖ thanh
®iÖu B¾c Trung Bé, chØ cã 5 thanh, trong ®ã thanh Ng· vµ NÆng trïng lµm
mét.
Theo c¸c t¸c gi¶ H. M. Taylor, Hoµng ThÞ Ch©u, M.V. Gor®ina hÖ
thèng thanh ®iÖu HuÕ gåm 5 thanh, nh−ng kh«ng ph¶i do Ng· vµ NÆng nhËp
mét - nh− hÖ thanh ®iÖu NghÖ TÜnh, mµ do thanh Hái vµ Ng· nhËp mét.
KÕt qu¶ ph©n tÝch t− liÖu cña chóng t«i phï hîp víi ý kiÕn cña c¸c t¸c
gi¶ trªn. Tuy nhiªn, nh÷ng ®Æc ®iÓm ng÷ ©m vµ ©m vÞ häc hÖ thanh ®iÖu HuÕ,
theo kÕt qu¶ cña chóng t«i, kh«ng hoµn toµn gièng víi nh÷ng miªu t¶ cña
c¸c t¸c gi¶ ®i tr−íc.
3.1. Tiªu chÝ phi ®iÖu tÝnh
Thuéc vÒ cao ®é (pitch) gåm: Tiªu chÝ ®−êng nÐt vµ ©m vùc. C¸c t¸c
gi¶ ®i tr−íc ®Òu cho r»ng ®Æc ®iÓm vÒ cao ®é lµ tiªu chÝ chñ yÕu ®Ó nhËn diÖn
vµ khu biÖt c¸c thanh ®iÖu HuÕ.
3.1.1.Tiªu chÝ ®−êng nÐt
Thanh thø nhÊt (T1) - thanh Ngang.
12
Thanh Ngang ë HuÕ ®−îc H. Maspero miªu t¶ nh− thanh xuèng; theo
Hoµng ThÞ Ch©u, T1 lµ thanh cã ©m ®iÖu ®i lªn, gièng thanh T1 ë B¾c Trung
Bé, tuy nhiên, tÝnh chÊt ®i lªn ë T1 HuÕ Ýt dèc h¬n T1 NghÖ TÜnh. Cßn H. M.
Taylor miªu t¶ T1 nh− thanh ngang, ®«i khi thÓ hiÖn nh− thanh lªn; M. V.
Gor®ina miªu t¶ T1 nh− thanh xuèng.
Theo kÕt qu¶ cña chóng t«i, thanh T1 (Ngang) ë HuÕ cã ®−êng nÐt
lªn-xuèng: xuÊt ph¸t cao ®é h¬i cao (4), ®i lªn trong kho¶ng 3/4 ©m tiÕt ®Õn
cao ®é cao nhÊt (5), sau ®ã l¹i ®i xuèng, kÕt thóc ë cao ®é h¬i cao (4).
Thanh thø hai (T2) - thanh HuyÒn.
H. M.Taylor xem T2 (thanh HuyÒn) HuÕ cã ®−êng nÐt ngang; theo
Hoµng ThÞ Ch©u, T2 lµ “thanh cao thø hai sau thanh ngang, nh−ng n»m ë ©m
vùc trÇm”. Trong khi ®ã H. Maspero, M.V. Gor®ina miªu t¶ thanh nµy nh−
thanh xuèng.
Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña chóng t«i, thanh T2 – HuyÒn lµ thanh
cã ®−êng nÐt ®i xuèng: XuÊt ph¸t cao ®é h¬i cao (4), ®i xuèng, kÕt thóc ë
cao ®é h¬i thÊp (2).
Thanh thø ba (T3) - thanh S¾c:
H. Maspero, H. M. Taylor vµ Hoµng ThÞ Ch©u ®Òu miªu t¶ thanh thø 3
HuÕ nh− thanh xuèng - lªn. Tuy nhiªn, møc ®é xuèng - lªn ®−îc mçi t¸c gi¶
miªu t¶ kh¸c nhau: Taylor cho r»ng T3 ban ®Çu h¬i ®i xuèng sau ®ã đi lªn,
ghi 323 hoÆc 212; cßn theo Hoµng ThÞ Ch©u, T3 thÓ hiÖn ë ©m vùc thÊp, khëi
®Çu thÊp h¬n mäi thanh kh¸c, ©m ®iÖu ®i xuèng ®Õn 1/3 ©m tiÕt th× ®i lªn,
gÇn gièng thanh hái tiÕng Hµ Néi. M.V. Gor®ina l¹i cho r»ng thanh S¾c ë
HuÕ cã ®−êng nÐt t−¬ng tù thanh S¾c ¬ B¾c Bé, tøc lµ cã ®−êng nÐt lªn.
Theo kÕt qu¶ cña chóng t«i, Thanh S¾c HuÕ cã ®−êng nÐt xuèng- lªn:
xuÊt ph¸t cao ®é h¬i thÊp (2), ®i xuèng ®Õn kho¶ng 1/3 ©m tiÕt, khi ®¹t cao
®é thÊp nhÊt (1), ®æi h−íng ®i lªn, kÕt thóc ë cao ®é h¬i cao (4).
13
Thanh thø t− (T4) – Thanh NÆng.
Jones vµ Huúnh Sanh Th«ng cho r»ng ë HuÕ, thanh NÆng vµ thanh S¾c
cã ®−êng nÐt gièng nhau, chØ ph©n biÖt vÒ ©m vùc. H. M. Taylor, Hoµng ThÞ
Ch©u miªu t¶ thanh nÆng lµ thanh thÊp nhÊt, ®i xuèng. Cßn theo M. V.
Gor®ina, thanh nÆng cã ®−êng nÐt ban ®Çu gÇn nh− ngang, sau ®ã ®i xuèng.
Theo t− liÖu cña chóng t«i, thanh NÆng tiÕng HuÕ cã hai biÕn thÓ, kh¸c
nhau mét c¸ch tinh tÕ. BiÕn thÓ thø nhÊt T4 cã ®−êng nÐt hoµn toµn ®i
xuèng: xuÊt ph¸t trung b×nh (3), ®i xuèng, kÕt thóc cao ®é h¬i thÊp (2). (xem
H. 1); biÕn thÓ thø hai, T4 cã ®−êng nÐt ®i xuèng, nh−ng gÇn kÕt thóc ©m
tiÕt, F0 h¬i ®i lªn (xem H. 11 d−íi ®©y).
Thanh thø n¨m (T5) - Thanh Hái (Ng·)
C¸c t¸c gi¶ tr−íc ®Òu thèng nhÊt miªu t¶ thanh thø t− (thanh Hái, Ng·)
HuÕ cã ®−êng nÐt ®i xuèng t−¬ng tù nh− thanh HuyÒn. Hoµng ThÞ Ch©u nãi
râ thªm vÒ ®Æc ®iÓm ng÷ ©m vµ ©m vÞ häc cña thanh T5 HuÕ: Thanh Hái
NghÖ TÜnh vµ HuÕ gièng nhau vÒ gi¸ trÞ ng÷ ©m häc, nh−ng kh¸c nhau vÒ ©m
vÞ häc: Hái ë NghÖ TÜnh t−¬ng ®−¬ng víi Hái ë Hµ Néi, cßn Hái ë HuÕ
t−¬ng ®−¬ng víi Hái vµ Ng· Hµ Néi. C¸c thanh ë HuÕ vµ NghÖ TÜnh cã tÝnh
chÊt ng÷ ©m häc gièng nhau. [Hoµng ThÞ Ch©u, 2003]
Thanh Hái (Ng·) trong tiÕng HuÕ, theo t− liÖu cña chóng t«i, cã ®−êng
nÐt xuèng: XuÊt ph¸t h¬i thÊp (2), ®i xuèng, kÕt thóc ë cao ®é thÊp (1).
Nh− vËy, T4 vµ T5 cã ®−êng nÐt F0 gièng nhau. H×nh 5 d−íi ®©y lµ ®å
thÞ F0 T4 vµ T5 tæng hîp tõ c¸ch ph¸t ©m cña 01 CTV n÷
14
Thanh ®iÖu HuÕ Hái (Ng·) & NÆng
39
40
41
42
43
44
45
46
0 50 100 150 200 250 300 350
Thời gian Ms. (0,001 gi©y)
F0
Sem
iton
es
H×nh 11: §å thÞ F0 thanh T4 vµ T5 HuÕ
Trªn ®©y lµ c¸c thanh xuÊt hiÖn trong Êm tiÕt kÕt thóc vang (kÕt thóc
nguyªn ©m hoÆc phô ©m vang : u (o), i (y), m, n, nh, ng). Trong ©m tiÕt kÕt
thóc t¾c v« thanh (p, t, c, ch) cã thÓ xuÊt hiÖn 2 thanh.
Coi c¸c thanh xuÊt hiÖn trong ©m tiÕt khÐp lµ biÕn thÓ cña thanh S¨c vµ
NÆng, nªn c¸c t¸c gi¶ nh− Hoµng ThÞ Ch©u, Taylor, Gor®ina kh«ng miªu t¶
c¸c thanh ®iÖu trong ©m tiÕt khÐp.
Thanh thø 6 (T6) - S¾c nhËp:
Thanh T6 cã ®−êng nÐt xuèng - lªn: XuÊt ph¸t h¬i cao (4), ®i xuèng
®Õn cao ®é trung b×nh, ®æi h−íng ®i lªn kÕt thóc cao ®é cao (5). Nh− vËy,
®−êng nÐt F0 cña T6 vµ T3 ®ång nhÊt.
Thanh S¾c v… S¾c nhËp (HuÕ)
42
43.8
45.6
47.4
0 50 100 150 200 250 300
Thời gian Ms. (0,001 gi©y)
F0 S
emito
nes
H×nh 12: §å thÞ F0 thanh T3 vµ T6 tiÕng HuÕ
VÒ mÆt ©m vÞ häc, cã thÓ xem T6 - S¾c nhËp) lµ biÕn thÓ cña T3
(S¾c).
Thanh 7 (T7) - NÆng NhËp
T5
T4
T6 T3
15
Thanh T7 HuÕ cã ®−êng nÐt xuèng: XuÊt ph¸t trung b×nh, ®i xuèng,
kÕt thóc cao ®é thÊp nhÊt (1). §−êng nÐt thanh 7 hoµn toµn ®ång nhÊt thanh
thanh T4 (NÆng): XuÊt ph¸t trung b×nh, ®i xuèng, kÕt thóc ë cao ®é thÊp
nhÊt. Tr−êng ®é T7 b»ng 2/3 tr−êng ®é thanh T4 (NÆng). VÒ mÆt ©m vÞ häc,
cã thÓ xem T7 - NÆng nhËp lµ biÕn thÓ cña T4 – NÆng.
D−íi ®©y lµ ®å thÞ diÔn tiÕn cao ®é thanh T4 vµ T7 HuÕ.
Thanh NÆng v… NÆng nh©p (HuÕ)
41.542
42.543
43.5
4444.5
4545.5
0 50 100 150 200 250 300
Thời gian Ms. (0,001 giây)
F0 S
emito
nes
H×nh 13: §å thÞ F0 thanh T4 vµ T7 HuÕ
Nh− vËy, hÖ thèng thanh ®iÖu HuÕ cã sù khu biÖt c¸c kiÓu ®−êng nÐt
nh− sau:
Lªn- xuèng (L-X): T1- Thanh Ngang.
Xuèng (X): T2 – HuyÒn, T4- NÆng, (T7) - NÆng (NÆng nhËp), T5 -
Hái (Ng·).
Xuèng- lªn (X-L): T3 – S¾c, (T6) - S¾c (S¾c nhËp).
3.1.2.Tiªu chÝ ©m vùc
Nh− ®· biÕt, thanh ®iÖu tiÕng ViÖt ph©n thµnh 2 nhãm: nhãm ©m vùc
cao vs. nhãm ©m vùc thÊp. VÒ mÆt lÞch ®¹i, sù ph©n biÖt nµy lµ kÕt qu¶ cña
qu¸ tr×nh biÕn ®æi lÞch sö trong tiÕng ViÖt: sù v« thanh hãa phô ©m ®Çu t¾c
h÷u thanh, dÉn ®Õn viÖc “nh©n ®«i” thanh ®iÖu [ A. G. Haudricourt]. VÒ mÆt
®ång ®¹i, sù ph©n biÖt thanh cao vs. thanh thÊp thÓ hiÖn râ nhÊt vÒ mÆt ©m vÞ
T7
T4
16
häc, trong quy t¾c hµi thanh theo luËt phï (cao) / trÇm (thÊp) ë tõ l¸y, trong
thi ca.
Hoµng ThÞ Ch©u cho r»ng trong hÖ thanh ®iÖu HuÕ, còng nh− trong hÖ
thanh ®iÖu tiÕng ViÖt nãi chung, ©m vùc lµ tiªu chÝ chÝnh ®Ó khu biÖt thanh
®iÖu. Trong hÖ thanh ®iÖu HuÕ, c¸c thanh Ngang, S¾c lµ thanh cao, c¸c thanh
HuyÒn, Hái (Ng·), NÆng lµ thanh thÊp. Tuy nhiªn, c¸ch x¸c ®Þnh thanh cao /
thÊp cña t¸c gi¶ chñ yÕu c¨n cø vµo sù ®èi lËp phï / trÇm vÒ mÆt ©m vÞ häc,
chung cho thanh ®iÖu tiÕng ViÖt, chø kh«ng chØ ra ®Æc ®iÓm ng÷ ©m (©m
häc) vÒ ©m vùc trong c¸ch thÓ hiÖn ®ång ®¹i cña tõng thanh ®iÖu HuÕ.
Thanh ®iÖu lµ sù biÕn ®æi cao ®é trong thêi gian ph¸t ©m ©m tiÕt, do
®ã, cao ®é xuÊt ph¸t kh¸c cao ®é kÕt thóc vµ kh¸c víi cao ®é trung b×nh
thanh ®iÖu. C©u hái ®Æt ra lµ: ®Ó x¸c ®Þnh ©m vùc thanh ®iÖu, cÇn c¨n cø vµo
cao ®é nµo: cao ®é xuÊt ph¸t (nöa ®Çu)?, cao ®é kÕt thóc (nöa cuèi)?, hay cao
®é trung b×nh cña thanh ®iÖu?.
Cao ®é xuÊt ph¸t
M.V. Gor®ina cho r»ng trong tiÕng ViÖt, sù khhu biÖt vÒ ©m vùc lµ
tiªu chÝ bæ trî cho sù khu biÖt vÒ ®−êng nÐt; mçi ph−¬ng ng÷ cã ®Æc tr−ng
riªng vÒ cao ®é (©m vùc) xuÊt ph¸t thanh ®iÖu vµ cao ®é trung b×nh cña tõng
thanh ®iÖu. Theo t¸c gi¶, ë ph−¬ng ng÷ Trung, n¬i cã hiÖn t−îng nhËp mét
thanh Hái vµ Ng· (tiÕng HuÕ), th× cao ®é xuÊt ph¸t thanh ®iÖu lµ tiªu chÝ
ph¶n ¸nh sù ph©n biÖt 2 nhãm thanh (©m vùc cao vs. ©m vùc thÊp) râ rÖt h¬n
tiªu chÝ cao ®é trung b×nh tõng thanh. ë ph−¬ng ng÷ nµy, c¸c thanh HuyÒn,
Hái (Ng·) vµ NÆng cã cao ®é xuÊt ph¸t thÊp h¬n thanh Ngang, S¾c; vÒ cao
®é xuÊt ph¸t, thanh thÊp nhÊt lµ thanh NÆng, thanh cao nhÊt lµ thanh Ngang.
Nh÷ng nhËn ®Þnh trªn cña M.V. Gor®ina kh«ng phï hîp víi kÕt qu¶
kh¶o s¸t cña chóng t«i. Sù trªng lÖch vÒ cao ®é xuÊt ph¸t c¸c thanh ®iÖu HuÕ
kh«ng lín: Thanh S¾c cã cao ®é xuÊt ph¸t thÊp nhÊt (44, 4 St.); thanh Ngang
cã cao ®é xuÊt ph¸t cao nhÊt (46,8 St.). (xem b¶ng 5 d−íi ®©y).
17
Cao ®é xuÊt ph¸t Thanh
®iÖu Semitones (St.) BËc
Ngang 46,8 4
HuyÒn 46,5 4
Hái (Ng·) 45,6 3
S¾c 44,4 2
S¾c nhËp 46,2 4
NÆng 45,0 3
NÆng nhËp 45,2 3
B¶ng 5: Cao ®é xuÊt ph¸t c¸c thanh ®iÖu HuÕ
Nh×n trªn ®å thÞ ®−êng nÐt F0 c¸c thanh ®iÖu HuÕ, chóng ta thÊy r»ng
6 thanh: Ngang, HuyÒn, Hái (Ng·), S¾c nhËp, NÆng, NÆng nhËp xuÊt ph¸t
trong kho¶ng tõ cao ®é trung b×nh (3) ®Õn cao ®é h¬i cao (4). Thanh HuyÒn
th−êng ®−îc coi lµ thanh thÊp, nh−ng xuÊt ph¸t tõ cao ®é h¬i cao (46, 5 St.,
bËc 4) - chØ thÊp h¬n cao ®é xuÊt ph¸t thanh Ngang 0,3 St., cßn cao h¬n tÊt
c¶ c¸c thanh cßn l¹i. Trong khi ®ã thanh S¾c lµ thanh cao, nh−ng l¹i xuÊt
ph¸t tõ cao ®é h¬i thÊp (44, 4 St, bËc 2).
Nh− vËy, kh«ng thÓ c¨n cø vµo cao ®é xuÊt ph¸t ®Ó x¸c ®Þnh thanh
thuéc ©m vùc cao vs. thanh thuéc ©m vùc thÊp.
Cao ®é trung b×nh
B¶ng 5 d−íi ®©y lµ cao ®é trung b×nh (mean pitch) tõng thanh ®iÖu ë 7
CTV (kÕt qu¶ thu ®−îc nhê viÖc ph©n tÝch b»ng ch−¬ng tr×nh PRAAT) vµ trÞ
sè trung b×nh cña 7 CTV (hµng cuèi cïng) vÒ cao ®é trung b×nh tõng thanh
®iÖu.
Ta (Hz) Tµ (Hz) T¸ (Hz) T¶, T· (Hz) T¹ (Hz) CTV1 232,3 202,7 199, 4 213,9 186, 2 CTV2 226,0 195, 0 186, 9 241,5 191,7 CTV3 233, 2 202,8 173, 3 183,1 169, 4 CTV4 274,7 246,8 252, 0 279,7 231, 6 CTV5 212, 0 185,4 272, 5 173,9 165, 7 CTV6 245, 6 222,5 227, 5 185,8 206, 1
18
CTV7 320, 9 246,8 282,4 247,0 223, 5 TrÞ sè
trung b×nh 249, 24 214, 57 227, 77 217, 8 196, 3
B¶ng 6: Cao ®é trung b×nh 5 thanh ®iÖu ë 7 CTV HuÕ
Nh− cã thÓ thÊy trong b¶ng 6, sù kh¸c biÖt vÒ cao ®é trung b×nh gi÷a
thanh Ngang (249,24 Hz) vµ thanh NÆng (196,30 Hz) t−¬ng ®èi râ, sù kh¸c
biÖt gi÷a c¸c thanh cßn l¹i kh«ng ®ñ râ.
§óng nh− nhËn xÐt cña M. V. Gor®ina, trong hÖ thanh ®iÖu HuÕ,
kh«ng thÓ c¨n cø vµo cao ®é trung b×nh cña tõng thanh ®iÖu ®Ó ph©n biÖt
thanh ®iÖu ©m vùc cao vs. thanh ®iÖu ©m vùc thÊp.
Cao ®é kÕt thóc thanh ®iÖu
Cao ®é kÕt thóc thanh ®iÖu (®−îc chuÈn hãa tõ c¸ch ph¸t ©m cña 7
CTV n÷) ®−îc tr×nh bµy trong B¶ng 7 d−íi ®©y.
Cao ®é kÕt thóc Thanh
®iÖu Semitones (St.) BËc
Ngang 47,3 4
HuyÒn 42, 7 1
Hái (Ng·) 43 2
S¾c 46,9 4
S¾c nhËp 48,1 5
NÆng 42,1 1
NÆng nhËp 42,4 1
B¶ng 7: Cao ®é kÕt thóc c¸c thanh ®iÖu HuÕ
Cã thÓ rót ra mét sè nhËn xÐt tõ b¶ng trªn:
C¨n cø vµo cao ®é kÕt thóc thanh ®iÖu, c¸c thanh ®iÖu HuÕ ph©n
thµnh hai nhãm: a- Nhãm thanh cã cao ®é kÕt thóc cao: Thanh Ngang
(47,3 St.), S¾c (46,9 St.), S¾c nhËp (48,1 St.); b- Nhãm thanh cã cao ®é
kÕt thóc thÊp: Thanh HuyÒn (42,7 St.), thanh Hái / Ng· (43 St.), thanh
NÆng (42,1 St.), thanh nÆng nhËp (42,4 St.). Nh×n trªn ®å thÞ F0 thanh
®iÖu HuÕ (H. 1), chóng ta nhËn thÊy r»ng nhãm thanh cao cã nöa cuèi
19
thanh ®iÖu vµ ®iÓm kÕt thóc n»m bªn trªn ®−êng trung b×nh (bËc3 =
45,5 St.); nhãm thanh ®iÖu thÊp cã nöa cuèi vµ ®iÓm kÕt thóc thanh
®iÖu n»m bªn d−íi ®−êng trung b×nh.
Nh− vËy, ®èi víi hÖ thèng thanh ®iÖu HuÕ, sù khu biÖt ©m vÞ
häc hai nhãm thanh: ©m vùc cao (phï) vs. ©m vùc thÊp (trÇm), vÒ mÆt
ng÷ ©m (©m häc) ®−îc x¸c ®Þnh b»ng cao ®é cña nöa cuèi vµ ®iÓm kÕt
thóc thanh ®iÖu. Nhãm thanh ©m vùc cao cã nöa cuèi vµ ®iÓm kÕt thóc
n»m ë cao ®é cao (bËc 4-5); nhãm thanh ©m vùc thÊp cã nöa cuèi vµ
®iÓm kÕt thóc n»m ë cao ®é thÊp (bËc 2-1). §iÒu nµy phï hîp víi b¶n
chÊt ng÷ ©m - ©m vÞ häc cña thanh ®iÖu: vÒ ng÷ ©m häc (©m häc),
thanh ®iÖu lµ thuéc tÝnh cña toµn bé ©m tiÕt, nh−ng vÒ ©m vÞ häc,
thanh ®iÖu lµ thuéc tÝnh chñ yÕu cña phÇn vÇn – phÇn thanh tÝnh, nöa
cuèi ©m tiÕt): vÒ mÆt c¶m thô, c¸c thuéc tÝnh nöa cuèi thanh ®iÖu (®Æc
tr−ng cho phÇn vÇn) lµ c¸c tiªu chÝ chñ yÕu ®Ó ng−êi nghe nhËn biÕt vµ
khu biÖt thanh ®iÖu.
3.2.Tiªu chÝ phi ®iÖu tÝnh
3.2.1.Tiªu chÝ thøc t¹o thanh.
Trong miªu t¶ cña H. M. Taylor vµ Hoµng ThÞ Ch©u, c¸c thanh ®iÖu
HuÕ ngoµi sù khu biÖt theo tiªu chÝ cao ®é, cßn khu biÖt nhau b»ng tiªu chÝ
t¾c thanh m«n, hoÆc hiÖn t−îng yÕt hÇu ho¸. Theo H. M. Taylor, thanh Hái
(Ng·), cßn theo Hoµng ThÞ Ch©u, thanh NÆng ®−îc kÕt thóc b»ng t¾c thanh
m«n. Còng theo Hoµng ThÞ Ch©u, thanh S¾c HuÕ cã hiÖn t−îng thanh qu¶n
ho¸ m¹nh.
Theo M. V. Gor®ina, viÖc nghiªn cøu c¶m thô vµ thùc nghiÖm chØ ra
r»ng, ®Æc tr−ng cho mçi thanh ®iÖu tiÕng ViÖt, ngoµi tiªu chÝ ®iÖu tÝnh
(®−êng nÐt vµ ©m vùc), cßn cã c¸c tiªu chÝ phi ®iÖu tÝnh. Trong hÖ thanh ®iÖu
HuÕ, thuéc tiªu chÝ phi ®iÖu tÝnh cã: hiÖn t−îng yÕt hÇu hãa (YHH), t¾c
thanh m«n (TTM). Theo t¸c gi¶, thanh Hái (Ng·), t−¬ng tù thanh NÆng
20
ph−¬ng ng÷ B¾c, cã TTM cuèi ©m tiÕt; thanh S¾c cã YHH vµ kÕt thóc b»ng
TTM; thanh NÆng kÕt thóc b»ng TTM vµ YHH.
Dùa trªn c¸c cø liÖu ph©n tÝch thùc nghiÖm (©m häc vµ c¶m thô), trong
luËn ¸n tiÕn sü b¶o vÖ t¹i ®¹i häc quèc gia Australia Vò Thanh Ph−¬ng cho
r»ng, trong hÖ thanh tiÕng ViÖt nãi chung, tiªu chÝ thøc t¹o thanh (phonation
type) xuÊt hiÖn kÌm theo víi c¸c tiªu chÝ cao ®é (©m vùc, ®−êng nÐt), nh−ng
kh«ng cã gi¸ trÞ ©m vÞ häc. Theo t¸c gi¶, ë tiÕng HuÕ, thanh Hái (Ng·)
th−êng kÕt thóc b»ng chÊt giäng kÑt (TQH) hoÆc TTM; ë mét sè ng−êi,
thanh NÆng cã thÓ cã TQH.
KÕt qu¶ ph©n tÝch t− liÖu cña chóng t«i chØ ra r»ng, vÒ ng÷ ©m häc, c¸c
thanh ®iÖu HuÕ cã sù ph©n biÖt theo thøc t¹o thanh: thanh ®iÖu cã thøc t¹o
thanh th−êng (-TQH, -STM) vs. thanh cã thanh qu¶n hãa (+TQH) vs. thanh
®iÖu cã siÕt thnh m«n (+STM).
Còng cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh lµ, ®èi víi hÖ thanh ®iÖu HuÕ, sù ph©n biÖt
theo thøc t¹o thanh mang gi¸ trÞ ©m vÞ häc. Gi¸ trÞ ©m vÞ häc cña sù khu biÖt
vÒ thøc t¹o thanh thÓ hiÖn râ nhÊt ë nhãm ba thanh ®iÖu cã ®−êng nÐt ®i
xuèng, ©m vùc thÊp:
§−êng
nÐt xuèng
¢m vùc
thÊp
TQH STM
HuyÒn + + - -
NÆng + + + -
Hái (Ng·) + + - +
B¶ng 8: Tiªu chÝ ©m vÞ häc ®èi lËp c¸c thanh HuyÒn, NÆng, Hái (Ng·)
Tiªu chÝ (+TQH) ®i kÌm víi tiªu chÝ ®−êng nÐt xuèng – lªn lµ nÐt ®Æc
tr−ng ®Ó nhËn diÖn thanh S¾c.
3.2.2.Tiªu chÝ tr−êng ®é
Trong c¸c miªu t¶ hÖ thanh ®iÖu HuÕ cña c¸c t¸c gi¶ tr−íc ®©y, tr−êng
®é kh«ng ®−îc xem lµ tiªu chÝ ©m vÞ häc.
21
KÕt qu¶ ph©n tÝch cña chóng t«i chØ ra r»ng, sù kh¸c biÖt vÒ tr−êng ®é
gi÷a c¸c thanh T1, T2, T3, T4, T5 (©m tiÕt më) kh«ng lín. Tr−êng ®é T4, T5
- c¸c thanh kÕt thóc b»ng TQH vµ STM ng¾n h¬n T1, T2, T3 kho¶ng 50-60
Ms. Tuy nhiªn, sù kh¸c biÖt vÒ tr−êng ®é gi÷a T4,T5 víi T1, T2, T3 lµ hÖ
qu¶ cña tiªu chÝ kÕt thóc b»ng TQH hoÆc STM. Nh− vËy, sù kh¸c biÖt vÒ
tr−êng ®é gi÷a c¸c thanh trong ©m tiÕt më kh«ng mang gi¸ tri ©m vÞ häc.
Trong khi ®ã sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c thanh (T) trong ©m tiÕt më) víi T6, T7
(T) trong ©m tiÕt khÐp ®ñ lín, râ rÖt: Tr−êng ®é (T) trong ©m tiÕt khÐp b»ng
kho¶ng 1/2 tr−êng ®é (T) trong ©m tiÕt më. Tuy nhiªn tÝnh chÊt ng¾n cña (T)
trong ©m tiÕt khÐp chØ lµ tiªu chÝ d−, ®i kÌm víi tiªu chÝ “kÕt thóc b»ng phô
©m t¾c v« thanh (©m tiÕt khÐp)”, kh«ng mang gi¸ trÞ ©m vÞ häc: T6 (S¾c
nhËp) lµ biÕn thÓ cña T3 (S¾c) vµ T7 (NÆng nhËp) lµ biÕn thÓ cña T4 (NÆng).
3.2.3.Tiªu chÝ c−êng ®é
Trong miªu t¶ thanh ®iÖu HuÕ cña M. V. Gor®ina, c−êng ®é thanh
®−îc xem lµ mét ®Æc ®iÓm phi ®iÖu tÝnh ®Ó nhËn diÖn thanh ®iÖu. Vò Thanh
Ph−¬ng Th miªu t¶ ®−êng nÐt (contour) c−êng ®é, bªn c¹nh c¸c ®Æc ®iÓm vÒ
F0 vµ thøc t¹o thanh. Tuy nhiªn, ®−êng nÐt c−êng ®é kh«ng ®−îc coi lµ tiªu
chÝ ©m vÞ häc.
Nh− cã thÓ thÊy trong kÕt qu¶ nghiªn cøu cña chóng t«i, ®−êng nÐt
(contour) diÔn tiÕn c−êng ®é thanh ®iÖu n»m trong quan hÖ t−¬ng hîp víi
®−êng nÐt F0 thanh ®iÖu. C−êng ®é c¸c thanh ®iÖu HuyÒn, NÆng, Hái (Ng·)
cã ®−êng nÐt ®i xuèng t−¬ng hîp víi ®−êng nÐt ®i xuèng cña F0. Thanh S¾c
cã ®−êng nÐt F0 xuèng – lªn, th× c−êng ®é còng cã ®−êng nÐt t−¬ng tù.
Ngoµi ra, cã thÓ t×m thÊy mèi liªn hÖ “kÐo theo”, “®iÒu kiÖn-kÕt qu¶” gi÷a
c−êng ®é vµ ®Æc ®iÓm thøc t¹o thanh. HiÖn t−îng TQH th−êng kÐo theo sù
suy gi¶m c−êng ®é; STM kÐo theo vµ lµ ®iÒu kiÖn cña sù gi¶m ®ét ngét
(drop) c−êng ®é.
22
Nh− vËy, ®Æc ®iÓm ®−êng nÐt c−êng ®é thanh ®iÖu lµ hÖ qu¶ cña c¸c
®Æc tr−ng vÒ ®−êng nÐt F0 vµ thøc t¹o thanh, kh«ng cã gi¸ trÞ ©m vÞ häc.
4. KÕt luËn
Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ thanh ®iÖu tiÕng ViÖt vµ c¸c ng«n ng÷
thanh ®iÖu kh¸c ë §«ng Nam ¸ chØ ra r»ng, xÐt vÒ b¶n chÊt ng÷ ©m vµ sù tri
nhËn cña ng−êi b¶n ng÷, thanh ®iÖu lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ©m häc trong
ho¹t ®éng t¹o thanh (phonation) cña thanh hÇu.
Do vËy, thanh ®iÖu lµ tæng hßa c¸c tiªu chÝ g¾n kÕt víi nhau b»ng mèi
liªn hÖ rµng buéc, phô thuéc lÉn nhau. [Brunelle Marc. 2007, 2010; Honda
Koichi. 2004; NguyÔn V¨n Lîi, Jerod Edmondson. 1997, 1998; Ph¹m
Andrea Hoa 2001, 2003; M.V. Gor®ina 1984, Vu Thanh Phuong. 1981,
1982, M.].
Trong mèi quan hÖ ®a chiÒu vµ phøc t¹p gi÷a c¸c tiªu chÝ, viÖc x¸c
®Þnh gi¸ trÞ, chøc n¨ng cña mçi tiªu chÝ phô thuéc vµo môc ®Ých cña ng−êi
nghiªn cøu. Ch¼ng h¹n, trong viÖc xö lÝ tiÕng nãi (giäng HuÕ) trong c«ng
nghÖ th«ng tin nh− tæng hîp lêi nãi (speech synthesis), nhËn diÖn tiÕng nãi
(speech recognition), ng−êi nghiªn cøu ph¶i quan t©m ®Õn mäi ®Æc ®iÓm cña
tõng thanh ®iÖu, gåm nh÷ng ®Æc ®iÓm cÇn yÕu, cã gi¸ trÞ khu biÖt (vÝ dô, ®Æc
®iÓm vÒ ®−êng nÐt, thøc t¹o thanh cña thanh ®iÖu HuÕ) vµ c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm
®i kÌm, “nÐt d−”, kh«ng cÇn yÕu, kh«ng cã gi¸ trÞ khu biÖt (vÝ dô, tr−êng ®é,
c−êng ®é cña tõng thanh ®iÖu, thËm chÝ c¶ diÔn tiÕn c¸c formant (cÊu tróc
Fn) trong thêi gian ph¸t ©m tõng ©m tiÕt cã thanh ®iÖu kh¸c nhau)3.
3 Trong viÖc ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña hÖ thèng thanh ®iÖu, t¹o nªn giäng HuÕ ®Æc tr−ng, thiÕt nghÜ, chóng ta kh«ng nªn chØ dõng l¹i ë nh÷ng ®Æc ®iÓm ©m vÞ häc, “cÇn yÕu”, mµ ph¶i t×m hiÓu c¶ nh÷ng ®Æc tr−ng ng÷ ©m, “kh«ng cÇn yÕu” cña thanh ®iÖu HuÕ. Ch¼ng h¹n, mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña thanh ®iÖu HuÕ, theo PGS. TS. Hoµng Dòng (trong trao ®æi c¸ nh©n) lµ: ë tiÕng HuÕ, trong ©m tiÕt cã nguyªn ©m ng¾n, thanh ®iÖu th−êng ®−îc ph¸t ©m cao h¬n. VÒ ®Æc ®iÓm cña giäng HuÕ, chóng t«i xin ®−îc tr×nh bµy trong bµi b¸o kh¸c. Nh©n ®©y chóng t«i xin ®−îc c¶m ¬n PGS.TS. Hoµng Dòng vÒ nh÷ng gãp ý cho bµi b¸o vµ nh÷ng th«ng tin, gîi ý cho chóng t«i, tõ gãc nh×n cña nhµ ng÷ ©m häc mµ tiÕng HuÕ lµ b¶n ng÷.
23
Víi môc ®Ých miªu t¶ ©m vÞ häc, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ chØ quan
t©m ®Õn c¸c nÐt ®Æc tr−ng, cÇn yÕu ®Ó khu biÖt c¸c thanh ®iÖu (thanh vÞ). §èi
víi hÖ thanh ®iÖu HuÕ, c¸c tiªu chÝ ©m vÞ häc gåm:
Tiªu chÝ cao ®é: a- §−êng nÐt (xuèng, xuèng-lªn, lªn-xuèng); b-¢m
vùc ( + cao / - cao (thÊp).
Tiªu chÝ thøc t¹o thanh : Th−êng vs. TQH vs. STM.
Néi dung ©m vÞ häc cña mçi thanh ®iÖu (thanh vÞ) gåm c¸c tiªu chÝ
cÇn yÕu. Sau ®©y lµ néi dung ©m vÞ häc cña 5 thanh vÞ tiÕng HuÕ.
Thanh Ngang: (L-X), (+C), (-TQH), (-STM).
Thanh HuyÒn: (X), (-C), (–TQH), (–STM).
Thanh Hái (Ng·): (X-L), (-C), (+STM).
Thanh S¾c: (X-L), (+ C), (+TQH).
Thanh NÆng: (X), (- C), (TQH.
Tµi liÖu tham kh¶o
Alves, Mark J. 1995. Tonal features and the development of
Vietnamese tones. Working papers in Linguistics, Dept. of Linguistics,
University of Hawaii, Manoa, vol. 27:1-13.
Brunelle Marc . 2007. Tonal Coarticulation in Northern and Southern
Vietnamese. The 17 th Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics
Societ August 31-September 2, 2007. University of Maryland, Maryland,
USA.
Brunell, Marc, Duy D−¬ng NguyÔn, Kh¾c Hïng NguyÔn. 2010.
Laryngographic and Laryngoscopic Study of Northern Vietnamese Tones.
Phonetica 2010; 67:147-169.
Bradley, David (ed.) 1982. Papers in South-East Asian Linguistics,
No.8 Tonation. Pacific Linguistics, AustralianNational University, Canberra.
24
Gor®ina, M. V. , B−xtrov I. X. 1984. C¬ cÊu ng÷ ©m tiÕng ViÖt. Nhµ
xuÊt b¶n Khoa häc, Moxcova. (TiÕng Nga).
Gordon, Mathew, Ladefoged peter. Phonation types: a cross-
Linguistic orverview.
Hoang, Cao Cuong 1989 . Thanh điệu Việt qua giọng địa phương trên
cứ liệu F0. Ngôn ngữ 4 , 1989: 1-17.
Hoang, Thi Chau 2003 . Phương ngữ học tiếng Việt. Nhà xuất bản
Đại học Quốc gia Hà Nội.
Honda, Koichi. 2004. F0 and phonation types in Nghe Tinh
Vietnamese tones. SST. 2004.
Honda, Koichi. 2005. Tone Correspondences and tonogenesis in
Vietic. The 15th Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics Societ
Canbera, 20-22 April 2005.
Jones, R. B. ; Huúnh S. Th. 1960. Introduction to spoken Vietnamese.
Wasington, D.C.
Kirby James 2009. Spectral cues to voice quality in Vietnamese.
Language of Southeast Asia. UCLA, 1 Feb. 2009.
Ladefoged, Peter; Ian Maddieson; and Michel Jackson 1988.
Investigating phonation types in different laguages. Vocal phisiology: Voice
production, mechanisms and functions, ed. By Osamu Fusjimura, 297-317,
New York: Raven Press.
Ladefoged, Peter and Ian Maddieson (1996). The Sounds of the
World’s Languages. Blackwell Publishing, Malden.
Jernigan J.E. 1997. Tonal phonology of Vietnamese acros dialects.
MA thesis, University of Florida.
Michaud, Alexis. 2004. Final consonants and glottalization: New
perspectives from Hanoi Vietnamese. Phonetica 61:2-3, 119-146.
25
Michaud, Alexis; Vò Ngäc TuÊn, Angelique Amelot; Bernard
Roubeau. 2006. Nasal release, nasal final and tonal constrats in Hanoi
Vietnamese: An aerodynamic experiment. Mon-Khmer Studies, vol. 36, 121-
138.
Nguyen, Van Loi and Jerold Edmondson (1997). Tones and voice
quality in modern northern Vietnamese Instrumental case studies. Mon-
Khmer Studies 28: 1-18.
NguyÔn, V¨n Lîi (2002). “Thanh điệu một vài thổ ngữ Nghệ An từ
góc nhìn đồng đại và lịch đại” Ngôn ngữ 3: 1-12.
Pham, Andrea Hoa (2003). Vietnamese Tone: A New Analysis.
Routledge, New York.
Pham, Andrea Hoa (2005). Vietnamese tonal system in Nghi Loc: A
preliminary report. Toronto Working Papers in Linguistics 24: 183-201.
Rose, Phil 1987 . Considerations in the normalisation of the
fundamental frequency of linguistic tone. Speech Communication 6: 343-
351.
Rose, Phil 2000 . Hong Kong Cantonese citation tone acoustics: a
linguistic tonetic study. In Michael Barlow (ed.) Proceedings of the 8th
Australian International Conference on Speech Science & Technology
(pp.198- 203). Australian Speech Science & Technology Association,
Canberra.
Taylor, Harvey M. 1962. A phonetic Description of the tones of the
Hue dialect of Vietnamese. V¨n hãa NguyÖt san, Nha V¨n hãa, Bé Quèc gia
Gi¸o dôc, Sµi Gßn, sè 74 (th¸ng 10, 1962): 1175-1180.
Thompson, Laurence C. (1987). A Vietnamese Reference Grammar.
University of Hawaii Press, Honolulu.
26
Vu, Thanh Phuong. 1981. The acoustic and perceptual nature of tone
in Vietnamese. Thesis for Doctor of Philosophy, ANU, June 1981.
Vu, Thanh Phuong 1982 . Phonetic properties of Vietnamese tones
across dialects. In David Bradley (ed.) Papers in South-East Asian
Linguistics, No. 8, Tonation (pp.55-76). Pacific Linguistics, Australian
National University, Canberra.
Yip, Moira 2002 . Tone. Cambridge University Press, Cambridge.
Yi xu 2006. Priciples of tone research. Proceeding of International
Symposium on tonal Aspects of Language, 2006, Larochelle, France:1-13.