7

* Bumakale,“Yahyâb.Maîn’inTârîh’inde“Sâlih,Suveylih,Sâlihu’l-hadîs”ŞeklindeNite-lenenRâvilerveRivayetleri”isimliyükseklisanstezindentüretilmiştir.

**YalovaÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,DoktoraÖğrencisi,zeynebekici361@gmail.com.

Hadis İlminde “Sâlih”, “Sâlihu’l-hadîs” ve “Suveylih” Terimleri*

Zeynep Ekici**

Özet

Râviyi vemervîyiniteleyenbir terimolarakkullanılan “sâlih” ıstılahı ile ta‘dîl ifadeleri

olan “sâlihu’l-hadîs” ve “suveylih” lafızları hadis usûlü kitapları içinde ayrı başlıklar

halindetetkikedilmişsedesözkonusuıstılahlarhakkındadahaönceyapılmışmüstakilbir

araştırmayaulaşılamamıştır.Bumakaleylezikredilenboşluğundoldurularakalanakatkı

sağlanmasıümitedilmektedir.Bahsedilenamacabinaenlafızlarınilkdefakimlertarafından

hangi anlamlarda zikredildiği, diğer cerh-ta‘dîl ıstılahlarıyla birlikte kullanımları, usûl

kitaplarındaki yerleri tespit edilmiş ayrıca “sâlih” lafzının mervîyi niteleyen bir terim

olarakifadeettiğianlamdairdelenmiştir.Ardındanmevzubahislafızlarınanlamınıtespit

etmeye imkân verecek ölçüde kullanan ilk âlimlerden olan Yahyâ b. Maîn tarafından

araştırmayakonuolanlafızlarlanitelenenotuzdokuzrâvininrivayeteehliyetlerihakkında

münekkitlerindeğerlendirmeleri incelenerek çalışmanınpratikbir zemineoturtulması

hedeflenmiştir.Ayrıca“sâlih”ve“sâlihu’l-hadîs”teriminisıklıklakullanandiğerikihadis

âlimiolanAhmedb.HanbelileEbûHâtim’indeğerlendirmeörneklerinedeçalışmaiçinde

değinilmiştir.NeticedeAhmedb.Hanbel ileEbûHâtim’in İbnMaîn’e oranladaha fazla

sika râviyimevzubahis terimlerlenitelediğigörülmüştür.Bununlabirlikteüçâliminde

incelenen ifadelerle tavsif ettiği râvilerden yaklaşık olarak yarısımünekkitlerin geneli

tarafındanta‘dîlinaltmertebelerindezikredilenkimselerdendir.

Anahtar Kelimeler:Sâlihu’l-hadîs,suveylih,Yahyâb.Maîn,cerh-ta‘dîl, İbnHanbel,EbûHâtim.

Cilt/Volume: IV | Sayı/Number: 1 | Yıl/Year 2018© Meridyen Derneği

hadisvesiyer.info

8

The Terms of “Ṣalīḥ”, “Ṣuwaylīḥ” and “Ṣalīḥ al-ḥadīth” in Ḥadīth Scholarship

AbstractAlthoughthetermsṣāliḥ (atermcharacterizingboththetransmitterandthetransmission)

and ṣāliḥ al-ḥadīth and ṣuwayliḥ (termsofvalidatingnarrators)havebeenexaminedin

separatechapterswithinthebooksofḥadīthmethodology,therehasnotbeenanyseparate

studyonthem.Itishopedthatthepresentpaperfillingtheaforementionedvoidwillmake

acontributiontothefield.Forthispurpose,itisexaminedwhousedthesetermsforthe

firsttime,theirusagewiththeothertermsoftransmittercriticism,andtheiroccurrence

in ḥadīthmethodologybooks.Inaddition,ṣāliḥ asatermdescribingthetransmitterisalso

studied.Then,theopinionsofhadithcriticsaboutthethirty-ninetransmittersdescribed

withthesetermsbyYaḥyāb.Maʿīnwhowasoneofthefirstscholarstousethesetermsas

muchastohelptodeterminethemeaningofthemisexamined.Bydoingso,itwasaimed

thatthestudywillbeputonapracticalbasis.Inaddition,theexamplesoftheevaluations

byAḥmad b. ḤanbalandAbūKhātim,twootherḥadīthscholarswhofrequentlyusedthetermsṣāliḥ and ṣāliḥ al-ḥadīth, arealsomentioned in thepaper.Asa result, compared

to Yaḥyā b. Maʿīn, Aḥmad b. Ḥanbal and Abū Khātim characterizedmore trustworthy

transmitterswith these terms.However, abouthalf of the transmittersdescribedwith

these termsby the three scholarswere from thosewhowerementioned in the lower

ranksoftrustworthinessbymostoftheothertransmittercritics.

Key Words: Ṣalīḥ al-ḥadīth, ṣuwayliḥ, Yaḥyāb.Maʿīn, jarḥ wa al-taʿdīl, IbnḤanbal,AbūKhātim.

9

Giriş

AllahResûlü’nün(s.a.v.) söz,fiil, takrir, şemâilgibihususiyetlerinindoğruolarak sonraki nesillere intikalini gaye edinen hadis ilminin zikredilen amacabinaenkullandığıtemelaraçlarınbaşındaisnadsistemigelir.İsnadınomurgasınıteşkil eden râvilerin hadisleri doğru bir biçimde alarak yine hatasız olaraknakledipnakletmedikleriisecerh-ta‘dîlilmiyletespitedilebilmektedir.Râvilerinadâlet ve zabt bakımından farklı mertebelerde olmaları hasebiyle münekkitulemâtarafındansözkonusudurumlarınitelemeküzereayrılafızlarkullanılarakderecefarklılıklarınaişaretedilmiştir.Birrivayetinsıhhatderecesinibilmekdeterimlerindelâletinintespitinigerektirmektedir.

Cerh-ta‘dîllafızlarınınmünekkitlerinkullanımındaherzamanaynımanayadelâlet edip etmediği, hadis usûlü kitaplarında nakledildiği şekilde belli birmanayla sınırlanıp sınırlanmadığı gibi durumların tetkik edilmesi ıstılahlarhakkında doğru bilgiye ulaşmak açısından hayli önem arz etmektedir. Ayrıcahadis ulemâsının râvilerin hadis rivayetine ehliyetleri hakkında bir kanaateulaştırılması maksadıyla belli derecelere ayırarak tasnif ettikleri tenkitterimlerinin-kimizamanaynımertebedezikredilmesinerağmen-kendiiçlerindede nüanslar taşıdığı göz önünde bulunduruluncameselenin ehemmiyeti dahadaortayaçıkmaktadır.Busebeple“sâlih”,“sâlihu’l-hadîs”ve“suveylih” lafızlarıhakkındadahaönceyapılmışmüstakilbiraraştırmayavâkıfolunamadığından1 sözkonusu terimlerbu çalışmadaele alınacaktır.Öte yandannâdirenmervîyinitelemeküzerekullanılan“sâlih”terimininzikredilenkullanımınadadeğinilerekkonubütünlüğününsağlanmasıamaçlanmıştır.

I. Sâlih Terimi

Sözlükte“iyi,doğru,yararlı,hertürlübozukluktanarınmışkimse”anlamınagelen “sâlih” kelimesi,2birhadisıstılahıolarakmakbulrivayetlerkabilindensahih

1 HişâmMahmûdZakkût’un“Medlûlümustalah‘sâlihu’l-hadîs’‘inde’l-İmâmAhmedb.Hanbelfîkitâbihîel-‘İlelvema‘rifetü’r-ricâl”isimlibirmakalesibulunmaklabirlikteçalışmanın kapsamı Ahmed b. Hanbel’in kullanımıyla sınırlandırılıp mevzubahisterimlere oldukçamuhtasar bir şekilde yer verdiğinden söz konusu eser yukarıdazikredilmemiştir. Bununla birlikte çalışmanın ilerleyen kısımda görüleceği üzerebilhassaAhmedb.Hanbel’inaraştırmayakonuolanlafızlarıkullanımı incelenirkenbumakaledenistifadeedilmiştir.Bahsedilençalışmaiçinbk.HişâmMahmûdZakkût,“Medlûlümustalah‘sâlihu’l-hadîs’‘inde’l-İmâmAhmedb.Hanbelfîkitâbihîel-‘İlel ve ma‘rifetü’r-ricâl”, Mecelletü’l-Ezher,15/2,(2013):151-180.

2 Nevevî, Ebû ZekeriyyâMuhyiddin Yahyâ b. Şeref,Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lügāt, Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-ilmiyyets.,III,179;İbnManzûr,Ebü’l-FazlCemâlüddînMuhammedb.Mükerrem,Lisânu’l-Arab,Beyrut:Dâru’s-Sadr,ts.,s.516-17;Fîrûzâbâdî,MecdüddînMuhammedb.Ya‘kûb,el-Kâmûsu’l-muhît(nşr.MuhammedNaîmel-Araksûsî),Beyrut:Müessesetü’r-Risâle,1426/2005, s.229;Zebîdî,Ebü’l-FeyzMuhammedel-Murtazâb. Muhammed, Tâcü’l-‘arûsmin cevâhiri’l-Kāmûs (nşr.HüseyinNassar),Kuveyt: et-Türâsü’l-Arabî,1369/1969,VI,547-48.

10

vehasenhadis;3hasenhadisinaltındaolupderecesizayıfkadardüşükolmayanhadis;4rivayetleridelilolarakkullanılmayanfakati‘tibâriçinyazılabilecekrâvi5 anlamlarındakullanılmaktadır.6

İlkkullanımörneklerinehicrî ikinciasrın yarısındarastlanan“sâlih” lafzı,İmam Mâlik (ö. 179), Vekî‘ b. el-Cerrâh (ö. 197), Süfyân b. Uyeyne (ö. 198),

3 Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat FakültesiYayınları, 1980, s. 393-94; Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü,Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,1992,s.352.

4 “Sâlih” lafzınınmervî, “sâlihu’l-hadîs” teriminin ise râvi ile ilgili kullanılan ıstılahlarolduğuna dair bir teamül bulunmasına karşın (meselâ bk. Kāsımî, MuhammedCemâleddînb.MuhammedSaîded-Dımaşkī,Kavâ’idü’t-tahdîsminfünûnimustalahi’l-hadîs[nşr.MustafaŞeyhMustafa],Beyrut:Müessesetü’r-Risâle-Nâşirûn,1425/2004,s.152;TalatKoçyiğit,HadisIstılahları,Ankara:AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiYayınları, 1980, s. 393-94; Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü,Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,1992,s.352;MehmetEfendioğlu, “Sâlih”,TDVİslâmAnsiklopedisi[DİA],XXXVI,32;AhmetYücel,HadîsIstılahlarınınDoğuşuveGelişimiHicrîİlkÜçAsır,İstanbul:İFAV,2014,s.178-79.)hadisâlimlerinin“sâlih”ifadesinimervîdenziyâderâvihakkındakullandıklarıtespitedilmiştir(Münekkitlerinmücerretolarak“sâlih”lafzıyladeğerlendirdiğirâviörnekleriiçinayrıcabk.Ahmedb.Hanbel, EbûAbdullâhAhmed b.Muhammed b.Hanbel eş-Şeybânî, Kitâbü’l-‘İlel ve ma‘rifetü’r-ricâl (nşr. Vasiyyullâh b. Muhammed Abbâs), Riyad: Dârü’l-Hânî,1422/2001, I, 413, 419; II, 516; İbnEbûHâtim,EbûMuhammedAbdurrahmânb.Muhammed,el-Cerhve’t-ta‘dîl,Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye,1371/1952,II,178,III,291,513;IV,467;VII,258;VIII,175,265,İbnHacer,ŞihâbüddînEbü’l-FazlAhmedb.Aliel-Askalânî,Tehzîbü’t-Tehzîb,Haydarâbâd:Matba‘atüMeclisiDâireti’l-me‘ârifi’n-nizâmiyye, 1325/1908, V, 33; VIII, 136; a.mlf., Takrîbü’t-Tehzîb (nşr. MuhammedAvvâme),Haleb:Dârü’r-Reşîd,1411/1991,s.237,464).

5 İbn Hacer’in tanımıyla; “ferd olduğu zannedilen bir hadisin mütâbiinin olupolmadığını öğrenmek için tariklerini câmilerden, müsnedlerden ve cüzlerdenaraştırma” anlamındaki bir hadis ıstılahı olan i‘tibâr (bk. İbn Hacer, Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser [nşr. Nûreddin Itr], Dımaşk:1321/2000, s. 75), tanımdan da anlaşılacağı üzere sıhhat şartları noktasındakusurlu olan birtakım rivayetleri başka tariklerle destekleyerek ferdiyettenkurtarmak suretiyle kuvvetlendirme çabasını ifade etmektedir. Bununla birlikteher zayıf hadis için söz konusu araştırmayı yapmak mümkün olmamaktadır. Ziraza‘fı şiddetli olan rivayetler i‘tibâra elverişli olmaktan çıkmakta, diğer bir ifadeylekendisinidestekleyecekbaşkatariklerbulunsadahiaraştırmayakonuedilenhadisizayıf olmaktan kurtaramamaktadır.Nitekimhadis âlimlerinin kullandığı “bu hadisi‘tibâra elverişlidir” veya “bu hadis i‘tibâra elverişli değildir” gibi ifadeler bunugösterirmahiyettedir.Benzerşekilderâvileriçindedilegetirilen“hadisii‘tibâriçinyazılabilir”, “hadisiyle i‘tibâr olunabilir” şeklindeki değerlendirmelerin, teferrüdettiğihadistetekbaşınaihticâcedilemeyenancakçokyanılmakveyayalansöylemekgibinedenlerledemetrûkolmayankimseleriifadeettiğibelirtilmelidir(krş.AbdullahYıldız, “Istılahlardaki Anlam Kargaşası Kapsamında İ’tibâr Kavramı ile Şâhid ve MütâbîHadisArasındakiİlişkiveFarklılıklar”,HarranÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi,36(2016):72-111;SalahattinPolat,“İ‘tibar”,TDVİslâmAnsiklopedisi(DİA), XXIII,455).

6 AbdullahAydınlı,Hadis IstılahlarıSözlüğü, s.271;MehmetEfendioğlu, “Sâlih”,TDV İslâmAnsiklopedisi(DİA),XXXVI,32.

11

Abdurrahmanb.Mehdî(ö.198),Yahyâb.Saîdel-Kattân(ö.198)gibimünekkitlertarafındankullanılmıştır. BununlabirlikteİmamMâlikveSüfyânb.Uyeyne’nin“sâlih”ifadesini ıstılahîanlamıkastetmeksizin“sâlihbirkimse”anlamında“رجل ”صالح şeklindeki terkiplerle, başka bir ifadeyle kelime anlamıyla kullandıklarıbelirtilmelidir.7ÖteyandanmevcutkaynaklardayapılantaramaneticesindeVekî‘b.el-Cerrâh,Yahyâb.Saîdel-KattânveAbdurrahmanb.Mehdî’nin,“sâlih”lafzınıbircerh-ta‘dîl terimişeklindekullananilkmünekkitlerdenolduğunusöylemekmümkün görünmektedir. Nitekim İbn Mehdî’nin, kendisinde hafif zayıflıkbulunmaklabirliktesadûkolanbirrâvininhadisizikredildiğindezamanzaman“sâlihu’l-hadîs” bir kişi olduğunu ifade ettiği kaydedilmiştir.8 Yine, Fudayl b.İyâz’ın(ö.187)sâlihbirkimseolduğunusöylemekleberaberhıfzındakikusuraişaretedenİbnMehdî’nin,9hembahsigeçenaçıklamahemdecümleninsiyakınıntenkidiihsasetmesihasebiyle“sâlih”lafzınıbircerh-ta‘dîlterimiolarakkullandığısöylenebilir.Vekî‘b.el-Cerrâh’ın“Sâlihbirkişiydi.Nevarkikitaplarıkaybolduvehıfzındanrivayetetmeyebaşladı.”10şeklindekisözleriileYahyâb.Saîdel-Kattân’ın“kendisineitimatedilmez”ve“birbakarsınma‘rûf,birbakarsınmünkerrivayet

7 İmamMâlikveSüfyânb.Uyeyne’nin“Sâlihbirkimse”değerlendirmesindebulunduğukimselerdenbirinemisalolarakAbdullahb.Abbasel-Kureşî(ö.?)içinbk.İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,V,120.HakkındakanaatbildirenmünekkitlerinkullandığılafızlardangüvenilirbirkimseolduğuanlaşılanAbdullahb.Abbas ile ilgili İbnHacer’in “sika”değerlendirmesi için bk. a.mlf., Takrîbü’t-Tehzîb, s. 293. Süfyân b. Uyeyne’nin sözkonusu lafızladeğerlendirdiğiMus‘abb.Muhammedel-Kureşî (ö. ?) içinbk.a.mlf.,Tehzîbü’t-Tehzîb,X,165.Mus‘abb.MuhammedhakkındaİbnHacer’in“lâbe’sebihî”değerlendirmesiiçinbk.a.mlf.,Takrîbü’t-Tehzîb,s. 533.

8 Hâkim,EbûAbdullahMuhammedb.Abdullahen-Nîsâbûrî,KitâbüMa‘rifetü‘ulûmi’l-hadîs(nşr.NûreddinItr),Dımeşk:Dârü’l-Fikr,1406/1986,s.125-26;Hatîb,EbûBekrAhmedb.Alib.Sâbitb.el-Hatîbel-Bağdâdîel-Kifâyefî ‘ilmi’r-rivâye(nşr.Ebûİshakİbrâhim b. MustafaÂl-i Bahbah ed-Dimyâtî), y.y.: Dârü’l-Hüdâ, 1423/ 2003, I, 99.Bahsigeçendeğerlendirme“‘sâlihu’l-hadîs’başlığıaltındaincelenecektir.

9 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,VII,73.10 Ukaylî,EbûCa‘ferMuhammedb.Amrel-Ukaylî,ed-Du‘afâ’ü’l-kebîr (nşr.Abdülmu‘tî

EmînKal‘acî),Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye,1404/1984,IV,105.Vekî‘b.el-Cerrâh’ın söz konusu ifadeyi kelime anlamıyla kullandığına dair bir görüş ileri sürülebilirsede hakkında zikredilen değerlendirmenin vârid olduğuMuhammed b. Ubeydullahel-Arzemî (ö. 155) hakkında diğermünekkitlerin kanaatleri incelendiğinde “sâlih”lafzınınbirtenkitterimiolarakkaydedildiğiihtimalidahaağırbasmaktadır.Ziradiğercerh-ta‘dîl âlimlerinden râvinin dinî yönü hakkında herhangi bir değerlendirmeyeulaşılamadığı gibi tenkitlerin genel olarak Muhammed b. Ubeydullah’ın kitabınınkaybolmasından sonra hadislerine itimat edilemeyeceği üzerinde yoğunlaştığıgörülmektedir.NitekimİbnNümeyr’in(ö.234)“ومن احلفظ رديء وكان ذهبت كتبه ولكن رجل صدوق كان صدوقا إال أن كتبه ذهبت“şekildekibenzerHibbân’ınİbnileifadesişeklindeki”مث أنكرت أحاديثهاملناكري يف روايته ifadeleringeçendeğerlendirmelerinde”وكان رديء احلفظ فجعل حيدث من حفظه ويهم فكثر Vekî‘b.el-Cerrâh’taolduğugibitenkidiihsasetmesininyanında“صدوق”lafzının“صاحل” kelimesininmukabili kabilinden olduğu düşünülebilir (bk. İbnHibbân, EbûHâtimMuhammed b. Hibbân el-Büstî, Kitâbü’l-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-du‘afâve’l-metrûkîn (nşr.Mahmûd İbrâhimZâyed),Beyrut:Dârü’l-Ma‘rife,1412/1992, II,246-247).

12

eder” şeklindeki ifadelerle birlikte “sâlih” değerlendirmesini zikretmesi,11 sözkonusulafzıterimanlamıylakullananâlimlerarasındaVekî‘b.el-CerrâhveYahyâb.Saîd’indekaydedilmesineimkânvermektedir.12

Burayakadarortayaçıkışıhakkındagenelbirbilgiverilmeyeçalışılan“sâlih”ıstılahı, râvinin rivayetteki durumunu nitelemek için kullanıldığı gibi hadisinsıhhatderecesineişaretedenbirterimolarakdakullanılmıştır.Aşağıdaifadeninsözkonusukullanımlarıayrıbaşlıklarhalindeincelenecektir.

A.RâviHakkındaKullanımı

Hicrîikinciasırdanadirenrastlanılan“sâlih”ıstılahınınçoğuzamanzabtındakusur bulunmakla birlikte hadisi incelenmek üzere yazılabilecek kimseleriniteleyenbirta‘dîlterimiolaraküçüncüasırdanitibarenâlimlerinkullanımındayaygınlıkkazandığısöylenebilir.13İbnSa‘d(ö.230),14 Yahyâ b. Maîn,15Ahmedb.Hanbel,16İclî(ö.261),17Ya‘kūbb.Şeybe(ö.262),18EbûZür‘aer-Râzî(ö.264),19

11 Yahyâ b. Saîd’in “وينكر يعرف صاحلا .bAbdullahbulunduğudeğerlendirmesinde”كان Saîdel-Fezârî(ö.147)içinbk.İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,V,239;İbnHacer’inAbdullahb.Saîdhakkında“sadûk”olmaklabirliktezamanzamanyanıldığıdeğerlendirmesiiçinbk.a.mlf.,Takrîbü’t-Tehzîb,s.306.Yezîdb.Keysânel-Yeşkürî(ö.?)ileilgili“ليس هو ممن يعتمد وسط صالح وهو değerlendirmesişeklindeki”عليه، içinbk.a.mlf.,Tehzîbü’t-Tehzîb,XI,356;İbnHacer’inYezîdb.Keysânhakkındahataetmeklebirlikte“sadûk”birrâviolduğunadairdeğerlendirmesiiçinbk.a.mlf.,Takrîbü’t-Tehzîb,s.604.

12 Krş. Halil İbrahim Turhan, Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi: Hicrî İlk İki Asır, İstanbul:İFAV,2015,s.251;375;377.

13 Bununlabirliktesözkonusulafzınrâvininhadisteitkāncihetiylealâkalıolmaksızınkelimeanlamıyla,âbidvezâhidânebirhayatsürdüğünübelirtmek içinkullanıldığıörneklerdemevcuttur.Bahsedilendurumiseçoğunluklaifadenin“شيخ صالح“ ,”رجل صالح” şeklindeterkiplerlezikredildiğiörneklerdegörülmektedir.Ayrıca“sâlihbiradam”vebenzeri kullanımlarda ibarenin râvininhadis rivayetindeki durumunitelemeksizinkelime anlamıyla kullanıldığını düşündüren karinelerden biri de râvi hakkındaserdedilentenkitlafızlarındanbağımsızolarakkişininâbidvezâhidyaşayışıhakkındakaydedilenmenkıbevîbilgilerlebirliktekaydedilmesidir.(Misaliçinbk.İbnHibbân,el-Mecrûhîn,III,98.)

14 Misalleriçinbk.İbnSa‘d,EbûAbdullâhMuhammedb.Sa‘del-Kâtibel-Hâşimî,Kitâbü’t-Tabakātü’l-kübrâ(nşr.AliMuhammedÖmer),Kahire:Mektebetü’l-Hânci,1421/2001, VIII,34;IX,297,349.

15 Misalleriçinbk.tablo1,2,3,4.16 Misalleriçinbk.Ahmedb.Hanbel,el-‘İlel,I,416;II,193;III,120,142.17 Misaller için bk. İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdullâh el-İclî, Mâ‘rifetü’s-sikāt min

ricâli ehli’l-‘ilmve’l-hadîs vemine’d-du‘afâ’ ve zikrumezâhibihimveahbârihim (nşr.AbdülalîmAbdülazîmel-Bestevî),Medine:Mektebetü’d-dâr,1405-1985,I,204,225;II,128.

18 Misalleriçinbk.İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,VI,173;VIII,262.19 Misalleriçinbk.İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,I,498;V,28.

13

EbûDâvûd,20 EbûHâtim,21 Nesâî (ö. 303),22 Abdülbâkī b. Kāni‘ (ö. 351),23 İbnAdî(ö.365),24Dârekutnî(ö.385)25vedahageçdönemdeolmaküzereHatîbel-Bağdâdî (ö. 463),26 Ebû Sa‘dAbdülkerîmb.Muhammed es-Sem‘ânî (ö. 562),27 İbnü’n-Neccârel-Bağdâdî(ö.643),28Zehebî(ö.748),29İbnHacer30“sâlih”lafzınısıkçakullananâlimlerarasındazikredilmelidir.

“Sâlihu’l-hadîs” tabiriyle aynı manada kullanılması nedeniyle “sâlih”ifadesininbir ta‘dîl terimiolarakdelâletettiğimertebe, “sâlihu’l-hadîs”başlığıaltındadahaayrıntılıolaraktetkikedilecektir.Fakatbununlabirliktecerh-ta‘dîllafızlarının başka tenkit terimleriyle birlikte kullanımının o terimin delâletihakkında bir kanaate varmak bakımından önem arz ettiği düşüncesindenhareketle “sâlih” ıstılahının ağırlıklı olarak صالح) به) 31,(صدوق، س ب ال صالح،) 32,(صالح، الصدق وسط) 33,(مله gibi34(صالح ta‘dîlinaltmertebesine işareteden lafızlarla,zamanzaman ابلقوي) ليس بذاك) 35,(صالح، وليس احلديث) 36,(صالح، لني 37(صالح، şeklindeki hafif cerh

20 Misalleriçinbk.EbûDâvûd,Su’âlâtüEbî‘Ubeydel-ÂcurrîEbâDâvûdSüleymanb.Eş‘ases-Sicistânî (nşr.AbdülalîmAbdülazîmel-Bestevî),Beyrut:Müessesetü’r-Reyyân,, I,166,342.

21 Misalleriçinbk.tablo5.22 Misalleriçinbk.İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,IV,128;V,28;VII,295.23 Misalleriçinbk.İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,I,82;II,170,III,404.24 Misalleriçinbk.İbnAdîEbûAhmedAbdullâhb.Adîel-Cürcânî,el-Kâmilfîdu‘afâ’i’r-

ricâl (nşr. ÂdilAhmedMüveccid-AliMuhammedMuavviz), Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye,ts.,II,191;VIII,527.

25 Misaller için bk. Dârekutnî, Su’âlâtü’l-Hâkim en-Nisâbûrî li’d-Dârekutnî, s. 133;Suâlâtü’s-Sülemî,s.218.

26 Misalleriçinbk.İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,VI,448;VII,13.27 Misaller için bk. Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ (nşr. Şuayb el-Arnaût- Kâmil el-

Harrât),Beyrut:Müessesetü’r-Risâle,1402-1417/1982-1996, XVIII,302,331,368;XIX,99;XX,275.

28 Misalleriçinbk.Zehebî,Siyerüa‘lâmi’n-nübelâ,XIX;259;XXII,326.29 Misaller için bk. Zehebî, el-Kâşif fî ma‘rifeti men lehû rivâye fi’l-kütübi’s-sitte (nşr.

Muhammed Avvâme-Ahmed Muhammed Nemr el-Hatîb), Cidde: Dârü’l-kıble li’s-sekāfeti’l-İslâmiyye,1413/1992, s.303,307,314.

30 Misalleriçinbk.İbnHacer,Takrîbü’t-Tehzib,s.205,237,364.31 İbnHacer,Takrîb,s.364,464,611;İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,II,172,294;VII,

69.32 Alib.el-Medînî,Su’âlâtüMuhammedb.Osmânb.EbûŞeybe,s.74,140;İbnEbûHâtim,

el-Cerhve’t-ta‘dîl,II,281,402;III,417;VI,371.33 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,VI,246.34 Alib.el-Medînî,Su’âlâtüMuhammedb.Osmânb.EbûŞeybe,s.59,89,98,112,136;İbn

EbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,VII,260. 35 Alib.el-Medînî,Su’âlâtüMuhammedb.Osmânb.EbûŞeybe,s.59,64,65,95,137;İbn

EbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,II,539;III,496.36 Ahmed b. Hanbel, (Rivâyetü’l-Merrûzî ve gayrihî) (nşr. Vasıyullah b. Muhammed

Abbas),Bombay:Dârü’s-Selefiyye,1408/1988, s. 118.37 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,V,218.

14

bildirenterimlerlevenadirende(ثقة صالح) 38,(صالح، ثقة) 39,(ثـبت، مسند، benzeri40(صالح، kuvvetlitevsîkifadeleriylebirliktezikredildiğikaydedilmelidir.

B.MervîHakkındaKullanımı

Tespitedildiğikadarıylahadisinsıhhatdurumununiteleyenbirterimolarakilkdefahicrîikinciyüzyıldakullanılan“sâlih”lafzı,ekseriyetlerâviyiniteleyenbirterimolarakkullanılmaktaolupmervîileilgilikullanımörneklerininazlığıdikkatçekmektedir.Tespitedildiğikadarıylazikredilenıstılahınmervîiçinkullanıldığıilk örnekler hicrî ikinci asır âlimlerinden Abdullah b. Mübârek (ö. 181) ileYahyâ b. Saîd el-Kattân’a aittir. İbnü’l-Mübârek’in, Şamlı râviler hakkındakikanaatlerini ifade ettiği bir sırada sika râvilerin muttasıl senedle naklettiğihadisler hakkında “sâlih” değerlendirmesinde bulunduğu kaydedilmiştir.41 Bahsi geçen değerlendirmede aktarılan “sika râvilerin muttasıl senedlenaklettiğihadisler”kaydı,İbnü’l-Mübârek’in“sâlih”terimini“sahih”manasındakullandığını göstermektedir. Abdullah b. Mübârek ile aralarında yaklaşıkyirmi yıllık bir zamandilimibulunanYahyâb. SaîddeEbü’l-YakzânOsmanb.Umeyr’in(ö.150)hadisinindurumusorulduğunda“sâlih”değerlendirmesindebulunmuştur.42 Osman b. Umeyr’in münekkitlerin kahir ekseriyeti tarafındantaz‘îfedildiğigözönündebulundurulduğunda43Yahyâb.Saîd’in“sâlih”lafzınıeniyimserihtimalle“hasen”manasıylakullandığıdüşünülsedahionunsözkonusu

38 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,I,321.39 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,II,358.40 Silefî,Ebû Tâhir SadrüddînAhmedb.Muhammed,Su’âlâtü’l-Hafızes-Silefî li-Hamis

el-Havzîancema‘aminehli’l-Vâsıt(nşr.Meta‘Tarâbîşî,Dımaşk,MatbuatuMecmai’l-Lugati’l-Arabiyye),Dımaşk:Dârü’l-Fikr,1403/1983, s.57.

41 Hatîb, el-Câmi‘ li ahlâki’r-râvî ve âdâbü›s-sâmi‘ (nşr. Mahmûd Tahhân), Riyad:Mektebetü’l-Me‘ârif,1403/1983,II,287.

42 İbnAdî,el-Kâmil,VI,285.43 Osmanb.Umeyrhakkındacerh-ta‘dîlâlimlerinindeğerlendirmeleriiçinbk.Yahyâb.

Maîn,EbûZekeriyyâYahyâb.Maînb.Avnel-Mürrî,Yahyâb.Ma‘în veKitâbuhûet-Târîh (ed-Dûrî rivayeti) (nşr. AhmedMuhammedNurseyf),Mekke, 1399/1979, III,458;a.mlf.,Târîh(Dârimîrivayeti)(nşr.AhmedMuhammedNurseyf),Dımaşk:Dârü’l-me’mûnli’t-türâs,ts, s.158;Ahmedb.Hanbel,el-‘İlel,I,163;II,536;Fesevî,EbûYûsufYa‘kūb b. Süfyân el-Fesevî, el-Ma‘rife ve’t-târîh (nşr. EkremZiyâ el-Ömerî),Medine1410, III, 65;Nesâî, EbûAbdurrahmânAhmedb. Şuayb en-Nesâî,Kitâbü’d-Du‘afâ’ve’l-metrûkîn (nşr. Bûrân ed-Dannâvî- Kemal Yûsuf el-Hût), Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekāfiyye,1405/1985,s.175;Ukaylî,ed-Du‘afâ’ü’l-kebîr,III,211-12;İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,VI,161; İbnHibbân,el-Mecrûhîn, II,95; İbnAdî,el-Kâmil,VI, 282-87; Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer ed-Dârekutnî, Su’âlâtü’l-Hâkim en-Nisâbûrîli’d-Dârekutnî(nşr.Muvaffakb.Abdullahb.Abdülkādir),Riyad:Mektebetü’l-Me‘ârif,1404/1984,s.245;a.mlf.,Su’âlâtü’l-Berkānî(nşr.EbûÖmerMuhammedb.Aliel-Ezherî),Kâhire:el-Fârûku’l-hadîsiyye,1427/2006, s.111;Mizzî,CemâleddînEbü’l-HaccâcYûsufb.Abdurrahmânel-Mizzî,Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl (nşr.BeşşârAvvâd Ma‘rûf), Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1982, XIX, 469-74; İbn Hacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,VII,145-46;a.mlf.,Takrîbü’t-Tehzîb,s.386.

15

değerlendirmesindeyalnızkaldığısöylenmelidir.

YinefazlaörneğibulunmamaklabirlikteİbnSa‘d,44 Yahyâ b. Maîn,45Alib.el-Medînî(ö.234),46Ahmedb.Hanbel,47EbûZür‘aer-Râzî,48EbûHâtim,49EbûDâvûdgibihicrîüçüncüasırâlimlerivedahasonralarıİbnAdî,50İbnü’s-Seken(ö.353)51 ilemüteahhirulemâdanZehebî52gibiisimlerderâvininhadisininitelerken“sâlih”lafzınıkullanmışlardır.AyrıcaSüyûtî’nin(ö.911)ehl-ihadistarafından“makbûl”hadislerhakkındakullanılanıstılahlarısıraladığıbiresnada“sâlih”izikretmesionun da söz konusu terimi mervî hakkında kullandığını göstermektedir.53 BununlabirliktesözkonusuibareninmahiyetihakkındatartışmalarınhadisusûlükitaplarındayerinialmasıhususundaEbûDâvûd’unSünen’i ile ilgili Mekkelilerin sorularına cevap vermek üzere kaleme aldığı risalesinde derecesini beyanetmediğihadisleriçinkullandığı“sâlih”ifadesiönemlibiretkenolmuştur.NitekimEbûDâvûd’un,Sünen’ininmetodunuaçıklamaküzerekullandığı“Kitabımdayeralıpdakendisindeşiddetlizayıflıkbulunanhadislereişaretettim.Senedisahiholmayanlardabunlaradâhildir.Hakkındabir şeysöylemediklerimsâlihtir.Birkısmı diğerlerinden daha sahihtir.”54 şeklindeki ifadelerinde “sâlih” terimininhadisinhangiderecesine işaret ettiğiüzerine farklı görüşler ileri sürülmüşveneticede bu konu usûl kitaplarında tartışılagelen bir mesele halini almıştır.İbnü’s-Salâh (ö. 643), Ebû Dâvûd’un ifadelerini kaydettikten sonra Sünen’de yeralıpSahîhayn’dabulunmayanvesahihilehaseninarasınıayırabilecekgüçteolan bir kimsenin sahih olduğuna dair herhangi bir beyanda bulunmadıklarıhadislerin hasen olarak değerlendirilebileceğini kaydetmiş ve ardından böylehadisler içinde başka ulemâya göre hasen olmayanların da bulunabileceğini

44 Misalleriçinbk.İbnSa‘d,et-Tabakātü’l-kübrâ,VII,277;VIII,411,489.45 Misalleriçinbk.Yahyâb.Maîn,Târîh,III,500;a.mlf.,Târîh(Dârimîrivayeti),s. 151,

217.46 Misaller için bk. Ali b. el-Medînî, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdullah es-Sa‘dî, Su’âlâtü

Muhammed b. Osmân b. Ebû Şeybe li Ali b.el-Medînî (nşr. Muvaffak AbdullâhAbdülkādir),Riyad:Mektebetü’l-Me‘ârif,1404/1984,s.137.

47 Misalleriçinbk.Ahmedb.Hanbel,el-‘İlel,III,109;İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,IV,356;VII,10.

48 Misalleriçinbk.Zehebî,Siyerüa‘lâmi’n-nübelâ,IX,24.49 Misalleriçinbk.İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,III,8,375;V,218;VIII,265;IX,401.50 Misalleriçinbk.İbnAdî,el-Kâmil,I,351;VI,444;VIII,150.51 İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,I,487,52 Zehebî, Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl (nşr. AliMuhammedMuavvaz - Âdil Ahmed

Abdülmevcûd),Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye,1416/1995, I,51.53 Süyûtî,Ebü’l-FazlCelâleddînAbdurrahmanb.EbûBekrel-Hudayrî,Tedrîbü’r-râvîfî

şerhiTakrîbi’n-Nevevî(nşr.EbûMuazTârıkb.İvedullahb.Muhammed),Riyad:Dârü’l-Âsime,1424/2003,I,260.

54 EbûDâvûd,Süleymânb.Eş‘ases-Sicistânî,RisâletüEbîDâvûdilâehliMekkefîvasfiSünenihî(nşr.AbdülfettâhEbûGudde),(Selâsüresâ’ilfî‘ilmimustalahi’l-hadîsiçinde),Beyrut:Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye,1426/2005,s.38.

16

vurgulamıştır.55 Ebû Zekeriyyâ en-Nevevî (ö. 676) de benzer şekilde güvenilirbirininsahihveyazayıfolarakgörmediğihaldeEbûDâvûd’unSünen’inde bulunan rivayetlerinkendisinegörehasenderecesindeolduğunuifadeetmiştir.56Irâkī(ö.806),sözkonusuterimileilgiliikiihtimaldenbahsetmiştir.Buihtimallerinilki,EbûDâvûd’un sahih ile zayıf arasındabir rütbe olanhasenmanasında “sâlih”ifadesinikullandığışeklindedirkibudurumdaİbnü’s-Salâh’ıngörüşüdoğrulukkazanır.DiğeriiseEbûDâvûd’un,hadisleridiğermütekaddimulemânınyaptığıgibiyalnız sahihvezayıfayrımına tabi tuttuğu,değerlendirmedebulunmadığıhadislerinisesahiholduğugörüşüdür.EbûDâvûd,ihtiyatenburivayetleri“sahih”şeklinde nitelendirmekten kaçınmış ve “sâlih” kelimesiyle tavsif etmiştir.57 İbnHacer iseEbûDâvûd’unhaklarında sükutettiğihadislerinhepsininhasensınıfınadâhiledilmesininmümkünolmadığınıbelirterekSünen’dekirivayetleriSahîhayn’dabulunanlar,sıhhatşartlarınıtaşıyanlar,hasenli-zâtihîolanlar,başkacihettentakviyegörmeksuretiylehasenseviyesineyükselenlervezayıfolanlarşeklinde beş gruba ayırmış ardından zikredilen kısımların her birinin EbûDâvûd’unnezdinde ihticâcasâliholduğunu ifadeetmiştir.58Zirao, zayıfhadisi“re’yü’r-ricâl”etercihetmektedir.

Son dönem Osmanlı fikir adamlarından Babanzâde Ahmed Naim (1872-1934);haber-ivâhidinmakbulvemerdudşeklindeikiyeayrıldığını,bunlardankabul özellikleri bakımından en üst derecede bulunan hadislerin sahih, bumertebede bulunmayanların ise hasen şeklinde adlandırıldığını belirtir.Ardındandasözkonusutaksimatınmüteahhirâlimlerinkullanımındayaygınlıkkazandığını,mütekaddimulemânınekserininhadisisahihvezayıfolmaküzereiki kısma ayırdığını ifade etmiştir. Hasen hadisi zayıflar arasında zikreden

55 İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdurrahman Şehrezûrî, ‘Ulûmu’l-hadîs, (nşr.NureddinItr),Dımaşk:Dârü’l-fikr,1406/1986, s.36.

56 Nevevî,et-Takrîbve’t-teysîrli-ma‘rifetisüneni’l-beşîri’n-nezîr(nşr.MuhammedOsmanel-Haşet),Beyrut:Dârü’l-Kütübi’l-Arabî,1405/1985,s.30.

57 Irâkī,ZeyneddînEbü’l-FazlAbdürrahîmb.el-Hüseynel-Irâkī,et-Takyîdve’l-îzâh(nşr.MuhammedRâgıb et-Tabbâh), Beyrut:Dârü’l-hadîs, 1405/1984, s. 39. Eserlerindebu konuya yer veren diğer müelliflerin ekserinin yukarıda zikredilen isimlerdennakillerde bulunduğu görülmüş, tekrara düşmemek için aktarılan bilgilerleyetinilmiştir. Eserlerinde söz konusu meseleye yer veren diğer müellifler için bk.Sehâvî, Fethu’l-mugīs, I, 137-142; San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâmes-San‘ânî,Tavzîhu’l-efkârli-me‘ânîTenkīhi’l-enzâr(nşr.MuhammedMuhyiddinAbdülhamîd), Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1366/1947, I, 196-218; Cezâirî,Tâhir b. Muhammed Sâlih, Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser (nşr. Abdülfettâh EbûGudde), Beyrut: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1416/1995, I, 365-72; Tehânevî,ZaferAhmedb.Latîfel-Osmânî,Kavâ‘idfî‘ulûmi’l-hadîs(nşr.AbdülfettâhEbûGudde),Beyrut:Dârü’l-kalem,1372/1972,s.83-87;Müftüİmamoğlu,“EbûDâvudveSüneni”(Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000), s. 58-69;MehmetDinçoğlu,EbûDâvûd’unSünen’i(KaynaklarıveTasnifMetodu),Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,2012,s.401-10.

58 İbnHacer,en-Nüket,I,435.

17

âlimlerinzayıfrivayetlerdeni‘tibâraelverişliolanları“sâlih”şeklindeisimlendiriptakviyeedilmeyeuygunolmayanlarıisemetrukgrubunadâhilettiklerineişareteden Ahmed Naim,59 aynı zamanda hem sahih hem de hasen hadisin ihticâcolunmaya salâhiyetleri bulunması hasebiyle söz konusu ıstılahınher iki kısımiçin de kullanıldığını belirtmiştir.60 Yine ondokuzuncu asrın sonu ile yirminciyüzyılın başları arasında yaşamış önemli ilim adamlarından Cemâleddîn el-Kāsımî(1866-1914)61ilemuasırmüelliflerdenNûreddinItrda62“sâlih”lafzınınhem“sahih”hemde“hasen”derecesineşâmilolduğunuifadeedenkimselerdir.Ahkâmmeselelerinde delil olmaya elverişli hadisler için kullanılan “sâlih li’l-ihticâc” ıstılahı ile rivayetleri tek başına hüccet sayılmayıp kendisinden dahazayıf rivayetlere takviye olarak kaydedilen rivayetler için kullanılan “sâlih li’l-i‘tibâr” terimlerinden ilkinin sahih, ikincisinin hasen hadise işaret etmesinin,“sâlih” lafzının sahih ve hasen terimlerini kapsayan bir ıstılah olduğu fikrininyerleşmesindeetkiliâmillerdenbiriolduğuanlaşılmaktadır.

Sonuç olarak pratikte “sâlih” ıstılahının mervî hakkında kullanımına çokfazlarastlanılmamasınakarşınusûlkitaplarındasözkonusulafzınhadisinhangiderecesine işaret ettiği meselesinin uzunca tartışıldığı görülmüş, neticede buterimiledeğerlendirilenhadislerinihticâcamıyoksai‘tibâramısâliholduğununtespit edilmesininhükümverilecekherhadis içinayrı araştırmayapılmasınıngerekliliğivurgulanmıştır.

II. Sâlihu’l-hadîs terimi

Kaynaklarda kendisinde hafif zayıflık bulunmakla birlikte “sadûk” râvilerhakkında“sâlihu’l-hadîs”ıstılahınıkullandığıkaydedilenİbnMehdî’nin,63tespitedildiği kadarıyla söz konusu lafzı bir ta‘dîl terimi olarak ilk kez kullananhadis âlimi olduğu söylenebilir. Yapılan araştırmada64 İbnMehdî’nin “sâlihu’l-

59 Zebîdî,Sahîh-iBuhârîmuhtasarıTecrîd-isarihtercemesiveşerhi(trc.AhmedNaim),Ankara:BaşbakanlıkBasımevi,1982,I,200-201.

60 Zebîdî, Tecrîd-isarihtercemesiveşerhi,I,249.61 Kāsımî,Kavâ’idü’t-tahdîs,s. 15262 Nûreddin Itr,Menhecü’n-nakd fî ‘ulûmi’l-hadîs, Dımeşk: Dârü’l-Fikr, 1401/1981, s.

276-77.63 Hâkim,Ma‘rifetü‘ulûmi’l-hadîs,s.125-26;Hatîbel-Bağdâdîel-Kifâyefî‘ilmi’r-rivâye,

I,99.64 İbnMehdî’nindeğerlendirilmelerininbulunmasımuhtemelkaynaklardanAhmedb.

Hanbel’in el-‘İlel vema‘rifetü’r-ricâl’i; Buhârî’nin et-Târîhu’l-kebîr, et-Târîhu’s-sagīr,Kitâbü’d-Du‘afâi’s-sagīrisimlieserleri;Cûzcânî’ninAhvâlü’r-ricâl’i;İclî’nin Ma‘rifetü’s-sikāt min ricâli ehli’l-‘ilm ve’l-hadîs ve mine’d-du‘afâ’sı; Fesevî’nin Kitâbü’l-Ma‘rifeve’t-târîh’i; Ukaylî’nin ed-Du‘afâ’ül-kebîr’i; İbn EbûHâtim’in el-Cerh ve’t-ta‘dîl’i; İbn Hibbân’ınKitâbü’s-Sikāt ile Kitâbü’l-Mecrûhîn isimlieserleri; İbnAdî’ninel-Kâmil fîdu‘afâ’i’r-ricâl’i; İbnü’l-Cevzî’nin Kitâbü’d-Du‘afâ ve’l-metrûkîn’i; Zehebî’nin Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ,el-Kâşif fîma‘rifetimen lehûrivâyefi’l-kütübi’s-sitte,Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl, Dîvânü’d-du‘afâ ve’l-metrûkîn ve el-Mugnî fi’d-du‘afâ isimli eserleri;İbn Hacer’in Tehzîbü’t-tehzîb’i ve muhtelif münekkitlerin değerlendirmelerini

18

hadîs”ıstılahınıkullanımınadairbirörnektespitedilememişsedehadisusûlükitaplarında lafzın İbnMehdî’nin kullanımında hangimertebeye delâlet ettiğihakkındafarklıbilgilerbulunmaktadır.Özetle“hüccet”ve“sika”lafzıyla“zayıf”terimininarasındakaydetmeklebirliktedelâletettiğimanaüzerindeaçıklamadabulunmayanHatîbel-Bağdâdî,İbnMehdî’ninmevzubahisteriminita‘dîllafızlarısınıflandırmasındasongruptazikredenİbnü’s-Salâh,İbnMehdî’ninsözkonusuterimle “sadûk” ıstılahını kastettiğini ifade eden Sehâvî (ö. 902), Sehâvî’ningörüşüne itiraz ederek احلديث“ بس“ ibaresini ”صالح به ”ليس değerlendirmesindenalt seviyede yer aldığını belirten Emîr es-San‘ânî’nin (ö. 1182) görüşleri HalilİbrahimTurhan’ındoktoratezindeincelenmişveTurhan;İbnMehdî’nin“sadûk”terimiylenitelendirilenrâvileri,rivayetlerindekizayıflıkoranınagörekategorizeettiği ve hadislerinde hafif zayıflık bulunmayan râvileri “sadûk”; bulunanrâvileriise“sâlihu’l-hadis”kavramıylanitelendirdiğişeklindeyorumlanmasınınmümkünolduğunubelirtmiştir.65İbnMehdîileVâkıdî(ö.207)de“sâlihu’l-hadis”terimini ilk kullanan âlimler arasında zikredilmelidir. O, söz konusu ıstılahı“sika”lafzıylaberaberkullanarak66bununlarâvininrivayeteehliyetihususundabirkusuruolmadığınıkastettiğiniihsasetmektedir.BununlabirlikteVâkıdî’ninkullanımında zikredilen lafızla başka bir değerlendirme örneği olmadığındanonunsözkonusuıstılahlaneyikastettiğinikesinbiçimdetespitetmekmümkündeğildir.Vâkıdî’ninkâtibiİbnSa‘dise“sâlihu’l-hadis”lafzını“sika”,“leysebi-zâke”,“sadûk”şeklindekiterimlerleveayrıcamücerretolarakkullanmıştır.67

Tenkit terimleri hakkında doğru kanaate sahip olmak için onlarınıstılahlaşmasürecinibilmeninönemtaşıdığıgibidelâletettiklerimanavediğerıstılahlararasındakimertebelerinibilmekdesonderecemühimdir.Bunedenlecerh-ta‘dîllafızlarınıifadeettiklerihükümleregöreilkkezsınıflandırıpderleyenİbnEbûHâtim’denbaşlamaküzereHatîbel-Bağdâdî,İbnü’s-Salâh,Nevevîvedahasonradan tenkit terimlerini daha ayrıntılı bir şekilde inceleyip yeniden tasnifedenZehebî, Irâkī, Sehâvî ve Süyûtî gibi âlimlerin tamamının “sâlihu’l-hadîs”i,hadisiincelenmeküzereyazılabilecekrâvileriçinkullanılanlafızlarmertebesindezikrettikleri belirtilmelidir. İsmi geçen ulemâdan İbn Ebû Hâtim; dördü cerh,dördü ta‘dîl lafızlarından oluşan cerh-ta‘dîl mertebeleri taksiminde kuvvetlitevsîkifadelerindendahazayıflarınadoğruyaptığısıralamadasözkonusutabiri

kitaplarında kaydetmesi sebebiyle İbn Şâhin’in Târîhu esmâi’s-sikāt’ı ile Târîhuesmâi’du‘afâisimlieserleri“Mektebetü’ş-şâmile”isimliprogramvasıtasıylataranmışveayrıca“Cevâmiü’l-kelîm”isimliprogramileİbnMehdî’nintenkitlafızlarıtaranarakulaşılansonucunsağlamasıyapılmıştır.

65 Turhan,RicâlTenkidininDoğuşuveGelişimi,s.443-45.66 İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,XI,252.67 “Sika”ilekullanımörnekleriiçinbk.İbnSa‘d,et-Tabakātü’l-kübrâ,VII,525;“sadûk”

ile kullanım örneği için bk. a.mlf., et-Tabakātü’l-kübrâ, VIII, 514; mücerret olarakkullanımörnekleriiçinbk.a.mlf.,et-Tabakātü’l-kübrâ,IX,338,462.

19

ta‘dîlindördüncümertebesindezikretmiştir.68İbnEbûHâtim’intasnifiüzerindehiçbir değişiklik yapmadan tekrar eden Hatîb el-Bağdâdî,69 İbnü’s-Salâh70 ve Nevevî’nin71 ardından Zehebî Mîzânü’l-i‘tidâl adlı eserinin mukaddimesindetevsîkvetaz‘îfifadelerinidahatafsilatlıolarakderecelendirmişvebeşicerh,dördüta‘dîllafızlarıolmaküzereşiddetlidenzayıfadoğruyaptığısıralamada“sâlihu’l-hadîs” ıstılahını ta‘dîlin dördüncü mertebesinde zikretmiştir.72 Zehebî’nin tasnifiyle aralarında çok fark bulunmayan Irâkī’nin derecelendirmesinde de“sâlihu’l-hadîs” tabiri ta‘dîlin dördüncü mertebesinde zikredilmiş,73 tevsîkve taz‘îf lafızlarını altışarmertebede inceleyenSehâvî74 ise sözkonusu ifadeyita‘dîlin altıncı mertebesine dercetmiştir. Ahmed Muhammed Nûr Seyf de İbnMaîn’in kullandığı lafızları, ilki hadisleriyle ihticâc edilip amel olunan, ikincisihüccetolarakkullanılmayıpi‘tibâriçinyazılabilenveüçüncüsüisehadisleriterkedilipyazılmayacakrâvilereişaretetmeküzereüçdereceyeayırmışve“sâlihu’l-hadîs”tabirinideikincimertebedekaydetmiştir.75

Ta‘dîl lafızlarının içinde yer almakla birlikte tam bir tevsîk ifadesitaşımayan “sâlihu’l-hadis” teriminin “sika” ıstılahıyla aynı manaya delâletetmediğinigöstermesiaçısındanCa‘ferb.Ziyâd(ö.167)isimlibirrâvihakkındaAhmed b. Hanbel’e yöneltilen “o sika mıdır?” sorusunu “‘sâlihu’l-hadis’tir”şeklinde cevaplaması önemli örneklerden biridir. Aynı şekilde “sâlihu’l-hadis”diyerek kanaatini bildirdiği bir râvi hakkında oğlunun kendisine yönelttiği“hadisiyle ihticâc olunur mu?” şeklindeki sorusunu “rivayeti yazılır” diyerekcevaplayan EbûHâtim’in değerlendirmesi,münekkit ulemânın “sâlihu’l-hadis”lafzını hadisi i‘tibâr için yazılabilecek terimlerin sıralandığı mertebe içindezikretmeleriyleörtüşmektedir.Ayrıcasözkonusuıstılahınağırlıklıolarakta‘dîlinaltmertebelerindeki lafızlarlabirliktezikredilmesidebuteriminhadisi i‘tibâriçin alınan râviler hakkında kullanılan tevsîk terimlerinden olduğuna işaretetmektedir.76

68 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,II,37.69 Hatîb,el-Kifâyefî‘ilmi’r-rivâye,I,100.70 İbnü’s-Salâh,‘Ulûmu’l-hadîs,s.124.71 Nevevî,et-Takrîbve’t-teysîr,s. 52.72 Zehebî, Mîzânü’l-i‘tidâl,I,114.73 Irâkī,et-Takyîdve’l-îzâh,s. 135.74 Sehâvî,Fethu’l-mugīs,II,283.75 Yahyâ b. Maîn, Târîh,I,91.76 Krş. Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nîsâbûrî, Kitâbü Ma‘rifetü

‘ulûmi’l-hadîs (nşr. Nûreddin Itr), Dımeşk: Dârü’l-Fikr, 1406/1986, s. 125-26; el-Mûkıza fî ‘ilmi mustalahi’l-hadîs (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1405, s. 82; Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî, I, 578; Zebîdî, Ebü’l-FeyzMuhammedel-Murtazâb.Muhammed,Bülgatü’l-erîbfîmustalahiâsâri’l-habîb(nşr.Abdülfettâh Ebû Gudde), (İbnü’l-Hanbelî’nin Kafvü’l-eser fî safvi ‘ulûmi’l-eser’i ile birlikte)Beyrut:Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye,1408,s.203.

20

Yukarıda kaydedilen bilgiler neticesinde “sâlihu’l-hadis” teriminin hadisiaraştırılmak üzere yazılan râvilere delâlet eden bir lafız olarak kullanıldığıanlaşılmaktadır. Bununla birlikte söz konusu ifadenin münekkitlerinkullanımında her zaman aynı manaya delâlet edip etmediği, hadis usûlükitaplarındanakledildiğişekildebellibirmanaylasınırlanıpsınırlanmadığı -kidiğercerh-ta‘dîllafızlarındadaaynıihtimalsözkonusudur-gibidurumlarıtetkiketmek bahsi geçen ıstılahlar hakkında doğru bilgiye ulaşmak açısından hayliönemarz etmektedir.Bunedenle “sâlih” ve “sâlihu’l-hadîs” lafızlarınındelâletettiğimanayıtespitetmeyimümkünkılacaksıklıktakullananilkmünekkitolarakzikredilebilecekİbnMaîn’intarafındanTârîhisimliherikieserindemevzubahislafızlarladeğerlendirilmişotuzaltırâvi77hakkındadiğercerh-ta‘dîlâlimlerindennakledilen değerlendirmeler de göz önünde bulundurularak incelenmiş veyapılan araştırma bir kanaate ulaşılması maksadıyla çalışmanın sonundatablohalindesunulmuştur.Zikredilen tablodandaanlaşılacağıüzere İbnMaîn“sâlih”ve“sâlihu’l-hadîs”ifadelerinidahaziyâdehadisii‘tibâriçinyazılabilecekkimseler hakkında kullanılmıştır. Nitekim onun “sâlih” veya “sâlihu’l-hadîs”lafzıyladeğerlendirdiğiotuzaltırâvidensekiziningüvenilir,yirmibirininta‘dîlinaltmertebelerinedelâletedenlafızlarlanitelenenveyamünekkitlertarafındanzayıf olarak değerlendirilmekle birlikte hadisinin yazılabileceğini belirttiği vebirinin de metrûk kişilerden olduğu görülmüştür. İbn Maîn’in akranı Ahmedb. Hanbel de zikredilen terimleri râvi değerlendirmelerinde sıklıkla kullananmünekkitlerdendir.İmamAhmed’in“sâlihu’l-hadîs”ıstılahıyladeğerlendirdiği78 kırkkişiyiinceleyenHişâmMahmûdZakkût’unmakalesindenhareketleAhmedb.Hanbel’inaraştırmayakonuolanterimlerikullanımıileilgilibenzerneticeyeulaşılsadaonun İbnMaîn’enispetledahaçokgüvenilir râvihakkındabu lafzıkullandığı görülmektedir. Zira sözkonusumakaledekırk râvidenonyedisinin“sika”; yirmi birinin “sadûk”, “sadûk yehimü”, “lâ be’se bihî” mertebelerinde;ikisinin ise “zayıf” olduğu neticesine ulaşılmıştır.79 “Sâlih” ve “sâlihu’l-hadîs” lafızlarınıfazlacakullananmünekkitleriniçindezikredilmesigerekenbirdiğerâlimdeEbûHâtim’dir.Daha ince bir tetkikle daha kesin neticelere ulaşılmasımümkünolmaklaberaberbirfikirvermesimaksadıylaEbûHâtim’in“sâlih”ve“sâlihu’l-hadîs” lafzıyla değerlendirdiği râviler arasından tesadüfî örnekleme

77 “Sâlih”ve“sâlihu’l-hadîs”terimlerininbirbirlerininyerinekullanılanveaynıdereceyeişaretedenikibenzerlafızolmalarıhasebiyleincelemedebirayrımagidilmemiştir.Ancakilerideizahedileceğiüzere“suveylih”ifadesinindiğerikiterimekıyasladüşükmertebeli râvileri değerlendirmek için kullanıldığı göz önünde bulundurularakzikredilenıstılahiledeğerlendirilenkimselerayrıcatetkikedilmiştir.

78 Hernekadarmakaleninmüellifiçalışmasını“sâlihu’l-hadîs”terimiylesınırlandırsadaincelediğirâvileriçinde“sâlihu’l-hadîs”inyanında“sâlih”lafzıyladeğerlendirilenlerindeazımsanmayacaksayıdaolduğubelirtilmelidir.

79 HişâmMahmûd Zakkût, “Medlûlümustalah ‘sâlihu’l-hadîs’ ‘inde’l-İmâmAhmed b.Hanbel”.

21

yöntemiyle seçilen kırk kişi hakkında İbnHacer’in değerlendirmesimukayeseedilmiş ve bu karşılaştırma bir tablo halinde çalışmanın sonunda incelemeyesunulmuştur.BunagöresözkonusukırkkişidenyirmisihakkındaİbnHacer“sika”değerlendirmesindebulunurkenyirmisiiçinde“sadûk”,“makbûl”,“lâbe’sebihî”gibi ta‘dîlinaltmertebelerine işareteden ifadelerkullanmıştır.Ulaşılansonuç,İbnMaîn’inEbûHâtim’ekıyasladahaaz sayıda sika râviyi “sâlih” ve “sâlihu’l-hadîs” terimleriyle değerlendirirken Ahmed b. Hanbel’in Ebû Hâtim’e dahayakınbirkullanımörneğisergilediğinigöstermektedir.Zikredilenmünekkitlerindışında Ya‘kūb b. Şeybe,80 Ebû Zür‘a er-Râzî,81 Ya‘kûb b. Süfyân el-Fesevî (ö.277),82EbûDâvûd,83Nesâî,84Dârekutnî85 ve Zehebî86ileİbnHacer87 gibi âlimler demevzubahisterimlerikullanankimselerarasındakaydedilebilir.

Sonolarak“sâlihu’l-hadîs”tabirininzamanzaman(ثقة، صالح احلديث، صاحب سنة),88 صالح)çokdahaberaberkullanılmaklaifadeleriyleta‘dîlkuvvetligibi 89(صالح احلديث، ثقة)س) 91,(صالح احلديث، يكتب حديثه) 90,(احلديث، مله الصدق mertebedekialtgibi 92(صالح احلديث، ليس به بtevsîk lafızlarıyla birlikte zikredildiği kaydedilebilir. Ağır cerh terimleriylekullanımına rastlanmayan ıstılahın, nadiren râvinin hıfzındaki kusura işareteden (ابلمتني ليس احلديث، القوي) ve 93(صالح بذاك ليس احلديث، şeklindeki 94(صالح ifadelerle veayrıca(ابلرفض رمي احلديث، ابلقدر) ile 95(صالح متهم احلديث، ”“sâlihu’l-hadîsiseifadeleri 96(صالح lafzının râvinin bidat ehli olmakla itham edildiğini belirten ibarelerle birliktekullanımınadairrastlananmisallerolarakzikredilmelidir.

III. “Suveylih” Terimi

Sâlihkelimesininism-itasgīriolan“suveylih”terimininenerkenkullanımörneklerine hicrî üçüncü asırda rastlanmaktadır. Yahyâ b. Maîn,97 Ebû Zür‘a

80 İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,VII,323.81 Misalleriçinbk.İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,IV,249;VIII,136.82 Fesevî,el-Ma‘rifeve’t-târîh,II,164.83 Misalleriçinbk.EbûDâvûd,Su’âlâtü’l-Âcurrî,I,321,355.84 İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,X,346.85 Dârekutnî,Su’âlâtü’l-Hâkimen-Nisâbûrîli’d-Dârekutnî,s.93.86 İbnHacer,Takrîb,s.191,202,551.87 Zehebî,el-Kâşif,s.537,662,685.88 İclî, Mâ‘rifetü’s-sikāt, II,65.89 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,II,100;III,258,370;V,395;VII,15,90;VIII,29.90 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,II,78;VII,213.91 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,IV,87;V,316.92 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,III,179;VII,237;VIII,295.93 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,VII,122.94 İbnEbûHâtim,el-Cerhve’t-ta‘dîl,VIII,45.95 İbnHacer,Takrîb,s. 202.96 EbûDâvûd,Su’âlâtü’l-Âcurrî,I,355.97 Misalleriçinbk.tablo1,2,3,4.

22

er-Râzî,98 Nesâî,99 Dârekutnî100 ve geç dönem âlimlerinden Zehebî101 gibi kimselerinkullandığıbulafız,“sâlihu’l-hadis”leaynıderecede,hadisii‘tibâriçinyazılabilecekrâvilerhakkındakullanılanlafızlarıniçindebulunduğuta‘dîlinsonmertebesindezikredilmiştir.102Hadisâlimleritarafındanderecelereayrılancerh-ta‘dîl lafızlarının râvilerin hadisteki durumları hakkında bir kanaate ulaşmakbakımındanehemmiyetiizahtanvâresteolmaklabirliktesözkonusumertebelerdeyeralanterimlerindekendiiçlerindederecelereayrıldığı,delâletleribakımındannüanslartaşıdığıdikkatlerdenuzaktutulmamalıdır.Sözgelimihadisâlimlerinin“sâlihu’l-hadis” ile aynı mertebede zikrettiği “suveylih” terimi arasında hemlugavî yönden ihsas ettikleri mana hem de kullanım bakımından ayrımlarınbulunduğu ifade edilmelidir. Nitekim “sâlihu’l-hadis” ile beraber zikredilenterimlerin arasında kuvvetli ta‘dîl lafızlarının azımsanmayacak derecedeolduğu, cerh ifadeleriyle birlikte kullanımın ise nadiren görüldüğümüşahedeedilirken“suveylih” ıstılahınınyanındakullanılan ifadelerin içindetevsîkinüstmertebelerine işaret eden lafızların bulunmayışı, bilâkis genellikle رفع) صويلح، وغرائب) 103,(موقوفا إفـرادات له ,(صويلح ينكر)104 ما له احلديث cerhlerinağıriçlerindegibi 105,(صويلح de bulunduğu taz‘îf terimleriyle zikredilmesi söz konusu iki lafız arasında daderecefarkınınbulunduğunugöstermektedir.106Sonuçolarak“suveylih”lafzıyladeğerlendirilenrâvilerinhadisleriaraştırılmaküzereyazılankişilerdenolmaklabirlikterivayetlerine“sâlihu’l-hadis”râvilerenispetledahaihtiyatlıyaklaşılmasıgerekenkimselerdenolduklarısöylenebilir.

Sonuç

“Sâlih”terimihemekseriyetlehadisi i‘tibâraelverişlirâvileriniteleyenbirta‘dîllafzıhemdekimizamanihticâcakimizamanisei‘tibâraelverişlirivayetleritavsifetmeküzeremervîiçinkullanılanbirıstılaholarakhadisilmindekiyerinialmıştır.Sözkonusu lafzınhadisinsıhhatderecesininiteleyenbir terimolarakkullanım örneklerinin azlığına karşın terimin delâlet ettiği mana hakkındahadisusûlüeserlerindeuzuntartışmalarkaydedilmiştir.Sonuçtaâlimlerininbukonudabirgörüşüzerindebirleşmediğigörülmüş,bunedenle“sâlih”ifadesininihticâcadai‘tibâradadelâletetmeihtimâligözönündebulundurularakhakkında

98 İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,III,330.99 İbnHacer,Tehzîbü’t-Tehzîb,IX,344.100 Dârekutnî,Su’âlâtü’s-Sülemî,s.278.101 Misalleriçinbk.Zehebî,el-Kâşif,s.307,345,427,536.102 Zehebî, Mîzânü’l-i‘tidâl,I,114;Sehâvî,Fethu’l-mugīs,II,285.103 Zehebî,Dîvânü’d-Du‘afâ,s.181.104 Zehebî, Dîvânü’d-Du‘afâ,s.199.105 Zehebî, el-Kâşif,I,540.106 “Suveylih” teriminin râvininbidat sebebiyle cerhine işaret eden ifadelerleberaber

zikredildiği örnekler için ayrıca bk. İclî, Mâ‘rifetü’s-sikāt, II, 69; Zehebî,Mîzânü’l-i‘tidâl,I,381.

23

hükümverilecekherbirrivayetiçinayrıaraştırmayapılmasınıngerekliolduğuanlaşılmıştır.

Kapsamitibariyle“sâlih”terimindendahadarolan“sâlihu’l-hadîs”lafzıisemervîileilgilikullanılmayıpyalnızrâvininrivayettekidurumununitelemeküzerekullanılanbirıstılahtırve“sâlih”ileaynıdereceyeişaretetmektedir.ZikredilenıstılahlarınbilhassaYahyâb.Maîn,Ahmedb.HanbelveEbûHâtim tarafındansıklıkla zikredildiği müşahede edilmiştir. İbn Maîn’in “sâlih” ve “sâlihu’l-hadîs” lafızlarıyla nitelediği otuz altı râviden sekizinin güvenilir, yirmi birininmünekkitlertarafındanta‘dîlinaltmertebelerinedelâletedenlafızlarlaveyazayıfolmaklabirliktehadisininyazılabileceğinibelirttikleriifadelerledeğerlendirdiği,altısının zayıf ve birinin de metrûk olduğu görülmüştür. Makalede aktarılanbilgilerdeğerlendirildiğinde,İbnMaîn’inEbûHâtim’ekıyasladahaazsayıdasikarâviyi“sâlih”ve“sâlihu’l-hadîs”terimleriylenitelediğinianlaşılmaktadır.Bununlabirlikteincelenenrâvilerinyaklaşıkyarısınıngüvenilir,diğeryarısınındata‘dîlinaltmertebelerindeolduğubilgisindenhareketleAhmedb.Hanbel’insözkonusulafızlarıkullanımındaEbûHâtim’lebenzediğisöylenebilir.Sonolarakmünekkitâlimlerin râvi değerlendirmelerinde çok fazla zikretmedikleri “suveylih”ıstılahının gerek lugavî yönü gerek diğer tenkit terimleriyle kullanımlarındanyolaçıkarak“sâlih”ve“sâlihu’l-hadîs”lafızlarınakıyasladahadüşükmertebedekirâvilerhakkındakaydedildiğibelirtilmelidir.

24

Ekler

Bu kısımda Yahyâ b. Maîn’in araştırmaya konu olan lafızlarla nitelediğirâviler hakkında vârit olan tenkit lafızları diğer münekkitlerden en çokdeğerlendirmesine ulaşılan yedi âlimin kanaatleri ile birlikte tablo halindesunulmuştur. Eğer münekkidin o râvi hakkında herhangi bir görüşüneulaşılamamışsailgiliyerboşbırakılarakbudurumaişaretedilmiştir.AyrıcaEbûHâtim’in“sâlih”veya“sâlihu’l-hadîs”lafzıylatavsifettiğikırkrâvideİbnHacer’indeğerlendirmeleriylebirliktemukayeseliolarakverilmiştir.

25

Mü

nek

kit

/

Râv

iYa

hyâ

b. M

aîn

Ah

med

b.

Han

bel

İclî

Ebû

Zü

r‘a

er-R

âzî

Ebû

Hât

imN

esâî

İbn

Hib

bân

İbn

Ad

î

Mûsâb.

Verdân

el-Kāss

(ö.117)

Sâlih;leysebi’l-kavî;

rivayetlerizayıf

“Hakkınd

ahayırdanbaşka

şeybilmiyorum

.”Si

kaLeysebihîbe’s;

sağlam

değil,

hadisiyazılabilir

“Meşhur

kim

sele

rden

mün

kerşeyler

rivayeteder.”

Du‘afâ’sınd

azikretmiş

İshakb.Râşid

el-Cezerî(ö.

136-169?)

Sika;sâlihu’l-hadîs;

Zührîrivayetlerind

epekkuvvetlideğil,

Zührîdışındaki

rivayetlerindebeis

yok.

Sika

Sika

Şeyh

Leys

e bi

hî

be’s;

leys

e bi

-zâke’l-

kavî

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Haccâcb.

Ertât

en-Nehaî

(ö.145)

Sâlihu’l-hadîs;leyse

bihîbe’s;sâlih;zayıf,

zayıf;sadûk,Amr

b. Şuayb’dantedlîs

yapar;hadisiyazılır;

leysebi-zâke’l-kavî;

hadisiyleihticâc

olun

maz

Hadishafızıdır,

rivayeti

yazılabilir;

görüşm

ediği

kişilerden

rivayette

bulu

nur.

Câizü’l-

hadîs;irsâl

yapar;

tedlîsle

suçlanmış

Sadûk,

tedlîs

yapa

r

Sadûk;zayıf

kişilerdentedlîs

yapar;hadisleri

yazılabilir,

delilolarak

kullanılmaz;

açıkçasem

âı

belirttiği

takdirde“sâlih”

Leys

e bi

’l-ka

vîMecrûhîn’

inde

zikretmiş

Rivayetlerind

ezamanzam

an

hatayapmakla

birliktehadisi

yazılabilir.

Sada

ka b

. Yezîd

el-Horasânî

(ö.150)

Sâlihu’l-hadîs;zayıf,

leysebi-şey’

Zayıf

Sâlih;zayıf.

Zayıf

Hadisiyleihticâc

olun

maz

İbn

Maî

n’in

Değ

erle

ndi

rmed

e B

ulu

ndu

ğu H

adis

i İ‘t

ibâr

a El

veri

şli R

âvil

er (

Tabl

o-1)

26

Muh

amm

ed b

. M

eyse

re e

l-B

asrî

(ö.150)

Sika;leysebihî

be’s;hadisizayıf;

leysebi-zâke’l-

kavî;leysebi-şey’;

(Zührîrivayetleri

hakkında)suveylih,

leys

e bi

-’l-k

avî

Zayıf

Sikāt’ınd

a zikretmekle

birliktehata

yaptığınaişaret

etmiştir.

Zayıf,hadisi

yazılabilir

Abdullahb.

Müemmelel-

Kureşî

(ö.160)

Sâlihu’l-hadîs;leyse

bihî

be’

s, h

adis

leri

mün

kersayılmıştır;

zayıf;da‘îfü’l-hadîs

Leysebi-zâke;

hafızasıiyi

değil;mün

ker

hadi

sler

i var

Leys

e bi

-ka

vîLe

yse

bi-k

avî

Zayıf

Sikāt’ınd

a ve

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Zayıf

İbrâhimb.

İsmâilb.Ebû

Habîbe(ö.

165)

Sâlih,leysebihîbe’s;

leysebi-şey’;hadisi

yazılabilir,ihticâc

olun

maz

Sika

Sika

Şeyh,leyseb

i-kavî;m

ünkeru’l-

hadîs;hadisi

yazılır,ihticâc

olun

maz

Zayıf

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Rivayetleri

sâlih,zayıf,

hadi

si

yazılabilir

Sâbitb.Kays

el-Gıfârî

(ö.168)

Leysebihîbe’s;leyse

bi-zâke,sâlih;zayıf

Sika

Leys

e bi

hî b

e’s

Sikāt’ınd

a ve

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Hadisi

yazılabilir

Abdurrahm

an

b.Süleyman

İbnü

’l-Gasîl

el-E

nsâr

î (ö.171)

Sika;leysebihîbe’s;

suve

ylih

Sâlih

Sika

Sika;

leys

e bi’l-kavî;

leys

e bi

-kav

î

Sikāt’ınd

ave

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Hadisi

yazılabilir

Abdullahb.

Ömerb.H

afs

el-M

eden

î (ö.171-2?)

Sâlih,sika;sâlih,

leysebihîbe’s;

hadisiyazılabilir,

kend

isin

de b

eis

yoktur;suveylih;

Nâfî‘rivayetlerisâlih

Sâlih

, lâ

be’s

e bihî;kezâ

vekezâve

keennehû

Lâ b

e’se

bih

îHadisiyazılır,

ihticâcolun

maz

Leys

e bi’l-kavî;

hadi

si

zayıf

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Sâlih

, rivayetlerinde

beisyoktur

27

Attâfb.H

âlid

el-Kureşî

(ö.179)

Sika;sâlihu’l-hadîs;

suveylih;leysebihî

be’s

Sika

, sah

îhu’

l-hadîs;sâlihu’l-

hadîs;leysebihî

be’s

Sika

Leys

e bi

hî

be’s

Sâlih

, ley

se b

i-zâke

Leys

e bi

hî

be’s;

leys

e bi

’l-ka

vî

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Sikanın

kend

isin

den

rivayetettiği

hadistebirbeis

yoktur

Müslim

b.

Hâlidez-Zencî

(ö.179-180?)

Sika;sika,sâlihu’l-

hadîs;leysebihî

be’s;zayıf

Kezâvekezâ

Zayıf

Pekkuvvetli

değil,mün

ker

hadisrivayet

eder

, had

isi

i‘tibâriçin

yazılır,ihticâc

olun

maz,yu‘raf

veyün

ker

Zayıf

Sikāt’ınd

azikretmiş

Hasenü’l-hadîs

İmrân

b.

Uyeyne

el-Hilâlî

(ö.199)

Sâlihu’l-hadîs;leyse

bi-şey’,zayıf;zayıf

“Ond

an

herhangibirşey

yazm

adım

.”Sadûk

Hadisi

zayıf

Hadisiyle

ihticâcolun

maz,

mün

kerhadis

rivayeteder

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Muâ

viye

b.

Hişâm

el-

Kassâr(ö.

204-205?)

Sâlih,leysebi-zâke

Kesîru’l-hatâ’;

Süfyân’dan

yaptığı

naki

llerd

e nekâretvar

Sika

Sadûk

Sikāt’ınd

a zikretmekle

birliktezam

an

zamanhata

yaptığını

belirtm

iş

“Umuyorum

ki

ondabirbeis

yoktur.”

Bedrb.Halîl

el-E

sedî

(ö.?)

Sika

, sâl

ihu’

l-ha

dîs

Şeyh

Sikāt’ınd

a zikretmiş

el-Fazlb.

Meymûn

el-

Bas

rî(ö.?)

Sâlih

u’l-

hadî

sŞeyh,

mün

keru’l-hadîs

Sikāt’ınd

a zikretmiş

28

Hilâlb.

Meymûn

el-Cühenî

(ö.?)

Sika;sâlih

Leys

e bi

’l-ka

vî,

hadisiyazılabilir

Leys

e bi

hî b

e’s

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Abdullahb.

Abdurrahm

an

b.Ya‘lâet-

Tâifî(ö.?)

Sâlih;suveylih;leyse

bihîbe’s;leysebi-

zâke’l-kavî;zayıf

Sika

Leysehüvebi-

kavi

Hadisi

yazılır

leys

e bi

’l-ka

vî

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Hadisleri

yazılabilir

Ca‘ferb.

Meymûn

et-

Tem

îmî(ö.?)

Sâlihu’l-hadîs;leyse

bi-zâke;leysebi-sika

Hadisininzayıf

olmasından

korkuyourm

;hadistesağlam

değildir

Sâlih

Leys

e bi

’l-ka

vîSi

kāt’ınd

a zikretmiş

“Umarım

ki

ondabirbeis

yoktur.”

Fazlb.

Del

hem

el-Vâsıtî(ö.?)

Sâlih;hadisisâlihtir;

zayıf;hadisizayıftır

Leys

e bi

hî b

e’s

Sâlih

u’l-

hadî

sMecrûhîn’

inin

de

zikretmiş

Abdurrahm

an

b.İshakb.

Abdullah

el-Kureşî

(ö.?)

Sika;sika,leysebihî

be’s;sâlihu’l-hadîs;

Zührîrivayetleri

sâlih

Sâlihu’l-hadîs;

leysebihîbe’s;

sâlih

bir

ada

m

veya

mak

bul

Hadisi

yazılır,leyse

bi’l-

kavî

Hasenü’l-hadîs;

leysebi-sebtve

lâkavî;hadisi

i‘tibâriçin

yazılırancak

ihticâcolun

maz

Leys

e bi

hî b

e’s

Mutkinü

nci

dden

Müşme‘ilb.

Milhânet-Tâî

(ö.?)

Sâlihu’l-hadîs;

kend

isin

de b

ir b

eis

yok

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Müreccâb.

Rec

â el-Yeşkürî

(ö.?)

Sâlihu’l-hadîs;leyse

bihîbe’s;leyse

hadîsühûbi-şey’;

zayıf

Sika

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Bazı

hadi

sler

inin

mütâbiîyoktur

29

Mü

nek

kit

/Râv

iYa

hyâ

b. M

aîn

Ah

med

b.

Han

bel

İclî

Ebû

Zü

r‘a

er-R

âzî

Ebû

Hât

imN

esâî

İbn

Hib

bân

İbn

Ad

î

Yezîdb.Abdullah

el-A‘recel-Medenî

(ö.122)

Sika;

sâlih;

sâlih,leysebihîbe’s;

leys

e bi

hî b

e’s

Leys

e bi

-kav

îSi

kaSi

kāt’ınd

a zikretmiş

Rivayetleri

sâlih

Mücem

mi‘b.

Sem‘ânet-Teymî

el-Kûfî

(ö.122)

Sika;sâlih

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Dâvûdb.Kays

el-M

edenî(ö.136-

158?)

Sika;sâlihu’l-hadîs

Sika;sâlihu’l-

hadî

sSi

kaSi

kaSi

kaSi

kāt’ınd

a zikretmiş

Ömerb.

Muh

amm

ed b

. Zeydel-Adevî

(ö.150)

Sika;sâlihu’l-hadîs

Sika

Sika

Sika,sadûk

Leys

e bi

hî b

e’s

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Hadisi

yazılabilir

Leysb.Sa‘del-

Fehm

î(ö.175)

Sika;sebt;sika,

sadûk;Nâfi‘den

rivayetlerindesâlih,

sika

Sika,sebt;

hakkında

övgüifadeleri

kullanm

ış

Sika

Sadûk;

hadi

siyl

e ihticâc

edile

bilir

Sika

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Ubeydullahb.

Ubeydurrahm

an

el-Eşcaî(ö.182)

Sâlih,sika;sâlih;sika,

me’mûn

Sevr

î rivayetlerinde

insanlarınen

güveniliri

Sika

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Ömerb.Sa‘del-

Haferîel-Kûfî

(ö.203)

Sika;sâlih

Sâlih,sadûk

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Mücem

mi‘b.Yahyâ

el-Ensârîel-Kûfî

(ö.?)

Sâlih

u’l-

hadî

sŞeyhun

,sika

Leys

e bi

hî b

e’s,

sâ

lihu’

l-ha

dîs

Sikāt’ınd

a zikretmiş

İbn

Maî

n’in

Değ

erle

ndi

rmed

e B

ulu

ndu

ğu S

ika

Râv

iler

(Ta

blo-

2)

30

Mü

nek

kit

/

R

âvi

Yahy

â b.

Maî

nA

hm

ed b

. H

anb

elİc

lîEb

û Z

ür‘

a er

-Râz

îEb

û H

âtim

Nes

âîİb

n H

ibb

ânİb

n A

dî

Atıyyeb.Sa‘d

el-Avfî(ö.111)

Sâlih;leysebihî

be’s

Zayıf

Zayıf

Zayıf,hadisi

yazılabilir

Zayıf

Hadislerinin

yazılmasıcâiz

değildir.

Zayıf,hadisiyazılabilir

Zür‘ab.İbrâhim

ed-Dım

aşkī(ö.

132)

Sâlih

u’l-

hadî

sKuvvetli

değil,hadisi

yazılabilir

Sikāt’ınd

a zikretmiş

Mücâlidb.Saîd

el-Kûfî(ö.144)

Sika;sâlih

keennehû;

ihcticâc

olun

maz;zayıf,

vâhi

’l-ha

dîs

Kezâve

kezâ;leyse

bi-şey’,

hadi

sler

i ref‘eder

Câizü’l-hadîs,

hasenü

’l-ha

dîs

Hadisikuvvetli

değil,ihticâc

olun

maz

Sika;leyse

bi’l-kavî;

zayıf

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Hadislerininekserigayr-ı

mahfûzdur

Ömerb.Nebhân

el-Abdî(ö.?)

Sâlihu’l-hadîs;

leysebi-şey’

Zayıf

Terk

edilm

elid

irDu‘afâ’sınd

azikretmiş

Zem‘ab.Sâlih

el-C

ened

î(ö.?)

Suveylih;

suve

ylih

u’l-

hadîs;kuvvetli

değil;zayıf;

hadisizayıftır

Zayıf

Leyyin;

vâhi

’l-ha

dîs

Zayıf

Zayıf;leyse

bi’l-

kavî

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Zamanzam

anyanılsada

hadislerisâlihtir,birbeis

yoktur

Muh

amm

ed b

. Sâbitb.Eslem

el-Bün

ânî(ö.?)

Sâlihu’l-hadîs;

leysebi-kavî;

leysebi-şey’

Leyy

in

Mün

kerü’l-

hadî

s, h

adis

i i‘tibâriçin

yazılır,ihticâc

olun

maz

Zayıf

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Hadislerininmütâbiiyoktur

İbrâhimb.

Muh

âcir

b.

Mis

mâr

el-

Med

enî

(ö.?)

Sâlih

, ley

se b

ihî

be’

Şeyh;

mün

kerü’l-

hadîs,metrûk

değil

Leys

e bi

’l-kavî;zayıf

Mün

kerü’l-hadîs;

ferdkaldığı

hadislerleihticâc

olun

maz

Kim

ihadislerind

enekâret

bulunm

aklabirlikte

rivayetlerisâlih

İbn

Maî

n’in

Değ

erle

ndi

rmed

e B

ulu

ndu

ğu Z

ayıf

Râv

iler

(Ta

blo-

3)

31

Mü

nek

kit

/

Râv

iYa

hyâ

b. M

aîn

Ah

med

b.

Han

bel

İclî

Ebû

Zü

r‘a

er-R

âzî

Ebû

Hât

imN

esâî

İbn

Hib

bân

İbn

Ad

î

Abbâdb.Kesîr

es-Sekafî(ö.141)

Leys

e bi

-şey’,sâlih;

hadi

sind

e zayıflıkvar;

zayıf;hadisi

yazılmaz

Leysebi-zâke;

hadi

si p

ek

kuvvetlideğil;

işitmediği

hadislerrivayet

eder

, sâl

ih

Zayıf,

metrûkü’l-

hadîs;sâlih

Hadisi

yazılamaz,

sâlih

Hadisizayıf;

hadi

sler

inde

nekâretvar

Metrûk

Mecrûhîn’

inde

zikretmiş

Hadislerinin

mütâbii

yoktur

İbn

Maî

n’in

Değ

erle

ndi

rmed

e B

ulu

ndu

ğu M

etrû

k R

âvi (

Tabl

o-4)

32

Râvi

el-Cerh ve’t-ta‘dîlCilt, sayfa

no

Ebû Hâtim’in değerlendirmesi

Takrîbü’t-tehzîbSayfa

no

İbn Hacer’in değerlendirmesi

Ahmedb.el-Mikdâm el-İclî

(ö.253)II,78

Sâlihu’l-hadîs,mahallühü’s-sıdk

85 Sadûk,sâhibühadis

İbrâhimb.Yezîdb.Şerîket-

Teymî(ö.96)II,145 Sâlihu’l-hadîs 95

Sika;irsalvetedlîsyapar

İsmâilb.Muhammed b. Cühâdeel-

Yemânî (ö.?)

II,195Sadûk,sâlihu’l-

hadîs109 Sadûkyehimü

Eyyûbb.Hâni’(ö.?)

II,261 Sâlih 119 Sadûk,fîhilîn

Ezrakb.Kaysel-Hârisî(ö.121)

II,339 Sâlihu’l-hadîs 97 Sika

Cüveyriyeb.Esmâ

ed-Duba‘î(ö.173)

II,531 Sâlihu’l-hadîs 143 Sadûk

Habîbb.Zeydel-Ensârî(ö.?)

III,101 Sâlih 150 Sika

Hubeybb.Abdurrahmânel-Ensârî(ö.

132)III,387 Sâlihu’l-hadîs 192 Sika

Râşidb.Keysânel-Absî(ö.?)

III,485 Sâlih 204 Sika

Rukeynb.Rabî‘el-Fezârî(ö.

131)III,514 Sâlih 210 Sika

Saîdb.Kesîret-Teymî(ö.?)

IV,56 Sâlihu’l-hadîs 240 Sika

Süleymanb.EbûSüleymaneş-Şeybânî(ö.139-142?)

IV,135Sadûk,sika,

sâlihu’l-hadîs252 Sika

Süfyânb.Hamzael-Eslemî(ö.?)

IV,230 Sâlihu’l-hadîs 244 Sadûk

Şurahbil b. Şerîk el-Me‘ârifî(ö.?)

IV,341 Sâlihu’l-hadîs 265 Sadûk

Talhab.EbûSaîd

el-İskenderânî(ö.157)

IV,477 Sâlih 282 Sika

Ebû Hâtim’in Değerlendirmede Bulunduğu Râviler (Tablo-5)

33

Abdullahb.İbrâhimb.Ömeres-San‘ânî(ö.?)

V,3 Sâlihu’l-hadîs 295 Sadûk

Abdullahb.Abdullahb.EbûTalha el-Ensârî

(ö.134)

V,91 Sâlih 309 Sika

Abdullahb.Velîd

el-Müzenî(ö.?)V,187 Sâlihu’l-hadîs 328 Sika

Abdurrahmânb.Abdullahb.EbûAmmârel-

Mekkî(ö.?)V,249 Sâlihu’l-hadîs 344 Sika, âbid

Abdülmelikb.Îsâ

es-Sekafî(ö.?)V,362 Sâlih 364 Makbûl

Abdülvâhidb. Eymen el-

Mahzûmî(ö.?)VI,20 Sâlihu’l-hadîs 366 Lâ be’se bihî

Ömerb.Eyyûbel-Mevsılî(ö.

188)VI,99 Sâlih 410 Sadûklehûevhâm

Abbâsb.Ferrûhel-Cüreyrî(ö.

121)VI,212

Sâlihu’l-hadîs, sadûk

293 Sika

Ukbeb.Vessâcel-Ezdî(ö.81)

VI,318 Sâlihu’l-hadîs 395 Sika

Alkameb.Mersed

el-Hadramî(ö.120)

VI,406 Sâlihu’l-hadîs 397 Sika

Gālibb.Mihrânel-Abdî(ö.?)

VII,49 Sâlihu’l-hadîs 442 Sadûk

Kaysb.el-Haccâc

el-Kelâî(ö.129)VII,95 Sâlih 456 Sadûk

Katanb.Vehbel-Leysî(ö.?)

VII,138 Sâlihu’l-hadîs 456 Sadûk

Muhammed b. Zeyd

el-Abdî(ö.?)VII,256

Lâ be’se bihî, sâlihu’l-hadîs

479 Makbûl

Muhammed b. Ömer

et-Tâî(ö.?)VIII,18

Mâ bihî be’s, sâlihu’l-hadîs

499 Sadûk

Muhammed b. Mürrael-Kureşî

(ö.?)VIII,99 Şeyh,sâlihu’l-hadîs 506 Sadûk

34

Mûsâb.el-Müseyyebes-Sekafî(ö.?)

VIII,162 Sâlihu’l-hadîs 554 Sadûk

Mugīreb.Nu‘mân

en-Nehaî(ö.?)VIII,231 Sâlih, sika 544 Sika

Mus‘abb.el-Mikdâm el-

Has‘amî(ö.203)VIII,308 Sâlihu’l-hadîs 533 Sadûklehûevhâm

Müzâhimb.Züferb.

el-Hârised-Dabbî(ö.?)

VIII,405 Sâlihu’l-hadîs 526 Sika

Vâilb.Dâvûdet-Teymî(ö.?)

IX,43 Sâlihu’l-hadîs 580 Sika

Yahyâ b. Meymûn

el-Hadramî(ö.114)

IX,188 Sâlih 597 Sadûk

Yezîdb.Humeyded-Duba‘î(ö.

128)IX,256 Sâlih 600 Sika,sebt

Ya‘lâb.Atâel-Âmirî(ö.120)

IX,302 Sâlihu’l-hadîs 609 Sika

EbûRebî‘el-Medenî(ö.?)

IX,370 Sâlihu’l-hadîs 639 Makbûl

35

KAYNAKÇA

Ahmed b. Hanbel, EbûAbdullâhAhmedb.Muhammedb.Hanbel eş-Şeybânî,el-‘İlelvema‘rifetü’r-ricâl(Rivâyetü’l-Merrûzîvegayrihî)(nşr.Vasıyullahb.MuhammedAbbas),Bombay:Dârü’s-Selefiyye,1408/1988.

Kitâbü’l-‘İlelvema‘rifetü’r-ricâl,I-IV(nşr.Vasiyyullâhb.MuhammedAbbâs),Riyad:Dârü’l-Hânî,1422/2001.

Su’âlâtüEbîDâvûd li’l-İmâmAhmedb.Hanbel fî cerhi’r-ruvâtiveta‘dîlihim (nşr. Ziyâd Muhammed Mansûr), Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem,1414/1994.

Ali b. el-Medînî, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdullah es-Sa‘dî, Su’âlâtüMuhammed b.Osmânb.EbûŞeybe liAlib.el-Medînî (nşr.MuvaffakAbdullâhAbdülkādir),Riyad:Mektebetü’l-Me‘ârif,1404/1984.

Aydınlı,Abdullah,HadisIstılahlarıSözlüğü,İstanbul:İFAV,2009.

Cezâirî, Tâhir b. Muhammed Sâlih, Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser, I-II (nşr.Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye,1416/1995.

Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer ed-Dârekutnî, ---, Su’âlâtü’l- Hâkim en-Nisâbûrî li’d-Dârekutnî (nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir), Riyad:Mektebetü’l-Me‘ârif,1404/1984.

SuâlâtüHamzab.Yûsufes-Sehmîli’d-Dârekutnî(nşr.Muvaffakb.Abdullahb.Abdülkādir),Beyrut:Mektebetü’l-Me‘ârif,1404/1984.

Suâlâtü’s-Sülemî li’d-Dârekutnî, (nşr. Sa’d b.Abdullah el-Humeyyid -Halidb. Abdurrahman el-Cüreysî), Riyad: Fehresetü Mektebeti’l-Melik Fehd el-Vataniyye,1427.

Dinçoğlu,Mehmet,EbûDâvûd’unSünen’i(KaynaklarıveTasnifMetodu),Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,2012.

Ebû Dâvûd, Süleymânb.Eş‘ases-Sicistânî,---,RisâletüEbîDâvûdilâehliMekkefîvasfiSünenihî(nşr.AbdülfettâhEbûGudde),(Selâsüresâ’il fî‘ilmi mustalahi’l-hadîsiçinde),Beyrut:Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye,1426/2005.

Su’âlâtüEbî ‘Ubeydel-ÂcurrîEbâDâvûd Süleymanb. Eş‘ases-Sicistânî, I-II,(nşr. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî), Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân,1418/1997.

Efendioğlu,Mehmet,“Sâlih”,TDVİslâmAnsiklopedisi(DİA),XXXVI,32.

Fesevî,EbûYûsufYa‘kūbb.Süfyânel-Fesevî,Kitâbü’l-Ma‘rifeve’t-târîh,I-IV(nşr.EkremZiyâel-Ömerî),Medine:Mektebetü’t-dâr,1410.

36

Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb, el-Kâmûsu’l-muhît, (nşr.MuhammedNaîmel-Araksûsî),Beyrut:Müessesetü’r-Risâle,1426/2005.

Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nîsâbûrî, Kitâbü Ma‘rifetü‘ulûmi’l-hadîs(nşr.NûreddinItr),Dımeşk:Dârü’l-Fikr,1406/1986.

Hatîb,EbûBekrAhmedb.Alib.Sâbitel-Hatîbel-Bağdâdî,el-Câmi‘liahlâki’r-râvîve âdâbü›s-sâmi‘, I-II, (nşr. Mahmûd Tahhân), Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif,1403/1983.

el-Kifâye fî‘ilmi’r-rivâye,I-II(nşr.Ebûİshâkİbrâhimb.MustafaÂl-iBahbahed-Dimyâtî),y.y.:

Itr, Nûreddin Itr, Menhecü’n-nakd fî ‘ulûmi’l-hadîs, Dımeşk: Dârü’l-Fikr,1401/1981.

İbn Adî,EbûAhmedAbdullâhb.Adîel-Cürcânî,el-Kâmil fîdu‘afâ’i’r-ricâl (nşr.Âdil AhmedMüveccid- Ali MuhammedMuavviz), Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye,ts.

İbn Ebû Hâtim,EbûMuhammedAbdurrahmânb.Muhammed,el-Cerhve’t-ta‘dîl, I-IX,Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye,1371/1952.

İbn Hacer,ŞihâbüddînEbü’l-FazlAhmedb.Aliel-Askalânî, ---, en-Nüket‘alâkitâbiİbni’s-Salâh,I-II(nşr.Rebî‘b.HâdîUmeyr),Riyad:Dârü’r-Râye,1415/1994.

Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser (nşr.NûreddinItr),Dımaşk1321/2000.

Tehzîbü’t-Tehzîb, I-XII, Haydarâbâd: Matba‘atü Meclisi Dâireti’l-me‘ârifi’n-nizâmiyye,1325-1328/1908-1911.

Takrîbü’t-Tehzîb(nşr.MuhammedAvvâme),Haleb:Dârü’r-Reşîd,1411/1991.

İbn Hibbân,EbûHâtimMuhammedb.Hibbânel-Büstî,Kitâbü’l-Mecrûhînmine’lmuhaddisîn ve’d-du‘afâ ve’l-metrûkîn, I-III (nşr. Mahmûd İbrâhim Zâyed),Beyrut:Dârü’l-Ma‘rife,1412/1992.

Kitâbü’s-Sikāt,I-IX(nşr.MuhammedAbdülmuîdHan),Haydarâbâd:Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye,1393-1398/1973-1978.

İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, Beyrut:Dâru’s-Sadr,ts

İbn Sa‘d, Ebû Abdullâh Muhammed b. Sa‘d el-Kâtib el-Hâşimî, Kitâbü’t-Tabakātü’l-kübrâ, I-XI (nşr. Ali Muhammed Ömer), Kahire: Mektebetü’l-Hânci,1421/2001.

İbn Şâhin, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed el-Bağdâdî, Târîhu esmâi’d-du‘afâ’ ve’l-

37

kezzâbîn (nşr.AbdürrahîmMuhammedAhmedel-Kâşgarî),Medine:yay.y.,1409/1989.

İbnü’s-Salâh,EbûAmrOsmanb.AbdurrahmanŞehrezûrî, ‘Ulûmu’l-hadîs,(nşr.NureddinItr),Dımaşk:Dârü’l-fikr,1406/1986.

İclî,Ebü’l-HasenAhmedb.Abdullâhel-İclî,Mâ‘rifetü’s-sikātminricâliehli’l-‘ilmve’l-hadîs ve mine’d-du‘afâ’ ve zikru mezâhibihim ve ahbârihim, I-II (nşr.AbdülalîmAbdülazîmel-Bestevî),Medine:Mektebetü’d-dâr,1405-1985.

İmamoğlu, Müftü, “Ebû Dâvud ve Süneni” (Yüksek Lisans Tezi, AtatürkÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,2000).

Kāsımî, Muhammed Cemâleddîn b. Muhammed Saîd ed-Dımaşkī, Kavâ’idü’t-tahdîs min fünûni mustalahi’l-hadîs (nşr. Mustafa Şeyh Mustafa), Beyrut:Müessesetü’r-RisâleNâşirûn,1425/2004.

Koçyiğit,Talat,HadisIstılahları,Ankara:AnkaraÜniversitesi İlahiyatFakültesiYayınları,1980.

Mizzî,CemâleddînEbü’l-HaccâcYûsufb.Abdurrahmânel-Mizzî,Tehzîbü’l-Kemâlfî esmâi’r-ricâl, I-XXXV, (nşr. Beşşâr AvvâdMa‘rûf), Beyrut:Müessesetü’r-Risâle,1403-1413/1983-1992.

Nesâî,EbûAbdurrahmânAhmedb.Şuayben-Nesâî,Kitâbü’d-Du‘afâ’ve’l-metrûkîn, (nşr.Bûrâned-Dannâvî-KemalYûsufel-Hût),Beyrut:Müessesetü’l-kütübi’s-sekāfiyye,1405/1985.

Nevevî,EbûZekeriyyâMuhyiddinYahyâb.Şerefen-Nevevî,et-Takrîbve’t-teysîrli-ma‘rifetisüneni’l-beşîri’n-nezîr(nşr.MuhammedOsmanel-Haşet),Beyrut:Dârü’l-Kütübi’l-Arabî,1405/1985.

Tehzîbü’l-esmâve’l-lügāt,I-IV,Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-ilmiyyets.

Polat,Salahattin“İ‘tibar”,TDVİslâmAnsiklopedisi(DİA),XXIII,455.

San‘ânî,EbûİbrâhîmİzzüddînMuhammedb.el-İmâmes-San‘ânî,Tavzîhu’l-efkârli-me‘ânî Tenkīhi’l-enzâr, I-II, (nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd),Medine:el-Mektebetü’s-Selefiyye,1366/1947.

Sehâvî, ŞemseddînEbü’l-HayrMuhammedb.Abdurrahmanes-Sehâvî,Fethu’l-mugīsbi-şerhiElfiyyeti’l-ḥadîsli’l-‘Irâkī,I-V(nşr.Abdülkerîmb.Abdullahb.Abdurrahman b. el-Hudayr-Muhammed b. Abdullah b. Fehîd Âl-i Fehîd),Riyad:MektebetüDâri’l-Minhâc,1426/2005.

Silefî, Ebû Tâhir Sadrüddîn Ahmed b. Muhammed, Su’âlâtü’l-Hafız es-Silefî li-Hamis el-Havzî an cema‘a min ehli’l-Vâsıt, (nşr. Meta‘ Tarâbîşî, Dımaşk,MatbuatuMecmai’l-Lugati’l-Arabiyye),Dımaşk:Dârü’l-Fikr,1403/1983.

38

Süyûtî, Ebü’l-Fazl CelâleddînAbdurrahmanb. EbûBekr el-Hudayrî,Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, I-III (nşr. Ebû Muaz Târık b. İvedullah b.Muhammed),Riyad:Dârü’l-Âsime,1424/2003.

Tehânevî, Zafer Ahmed b. Latîf el-Osmânî, Kavâ‘id fî ‘ulûmi’l-hadîs (nşr.AbdülfettâhEbûGudde),Beyrut:Dârü’l-kalem,1372/1972.

Turhan, Halil İbrahim, Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi: Hicrî İlk İki Asır, İstanbul:İFAV,2015.

Uğur,Mücteba,AnsiklopedikHadisTerimleri Sözlüğü,Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,1992

Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr el-Ukaylî, ed-Du‘afâ’ü’l-kebîr, I-IV (nşr.Abdülmu‘tîEmînKal‘acî),Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye,1404/1984.

Yahyâ b. Ma‘în,EbûZekeriyyâYahyâb.Maînb.Avnel-Mürrî,---,et-Târîh(Dârimîrivâyeti), (nşr. Ahmed Muhammed Nurseyf), Dımaşk: Dârü’l-me’mûn li’t-türâs,ts

Yahyâ b. Ma‘în ve Kitâbuhû et-Târîh (ed-Dûrî rivâyeti), I-IV, (nşr. AhmedMuhammedNurseyf),Mekke,1399/1979.

Yıldız,Abdullah“IstılahlardakiAnlamKargaşasıKapsamındaİ’tibârKavramıileŞâhidveMütâbîHadisArasındakiİlişkiveFarklılıklar”,Harran Üniversitesi İlahiyatFakültesiDergisi,36(2016):72-111.

Yücel,Ahmet,HadîsIstılahlarınınDoğuşuveGelişimiHicrîİlkÜçAsır, İstanbul:İFAV,2014.

Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed, Bülḡatü’l-erîb fî mustalahi âsâri’l-habîb (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye,1408.

Sahîh-iBuhârîmuhtasarıTecrîd-isarihtercemesiveşerhi,I-III(trc.AhmedNaim);IV-XII(trc.KâmilMiras),Ankara:BaşbakanlıkBasımevi,1982.

Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kāmûs, I-XL, (nşr. Hüseyin Nassar), Kuveyt: et-Türâsü’l-Arabî,1369/1969.

Zehebî,ŞemseddînEbûAbdullahMuhammedb.Ahmedet-Türkmânî,Dîvânü’d-du‘afâ ve’l-metrûkîn (nşr. Hammad b. Muhammed el-Ensârî), Mekke:Mektebetü’n-Nehda,1387/1967.

el-Kâşif fî ma‘rifetimen lehû rivâye fi’l-kütübi’s-sitte, I-II (nşr.MuhammedAvvâme-Ahmed Muhammed Nemr el-Hatîb), Cidde: Dârü’l-kıble li’s-sekāfeti’l-İslâmiyye,1413/1992.

Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl, I-VIII, (nşr. AliMuhammedMuavvaz - Âdil

39

AhmedAbdülmevcûd),Beyrut:Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye,1416/1995.

Siyerua‘lâmi’n-nübelâ,I-XXV(nşr.Şuaybel-Arnaût-Kâmilel-Harrât),Beyrut:Müessesetü’r-Risâle,1402-1417/1982-1996.