„Hafið  þið  heyrt  um  heyrnalausa  manninn?“  Fötlun  og  húmor  í  íslenskum  samtíma  

Margrét  Hanna  Birgisdóttir  

 

Lokaverkefni  til  BA–gráðu  í  þjóðfræði  Félagsvísindasvið  

   

 

„Hafið  þið  heyrt  um  heyrnalausa  manninn?“  

Fötlun  og  húmor  í  íslenskum  samtíma  

Margrét  Hanna  Birgisdóttir  

Lokaverkefni  til  BA-­‐gráðu  í  þjóðfræði  

Leiðbeinandi:  Eva  Þórdís  Ebenezersdóttir      

Félags-­‐  og  mannvísindadeild  

Félagsvísindasvið  Háskóla  Íslands  September  2015  

 

Ritgerð  þessi  er  lokaverkefni  til  BA-­‐gráðu  í  þjóðfræði  og  er  óheimilt  að  afrita  ritgerðina  á  nokkurn  hátt  nema  með  leyfi  rétthafa.  

©  Margrét  Hanna  Birgisdóttir  2015  

 

 

Reykjavík,  Ísland  2015

3  

Útdráttur  

Ótal   brandarar   og   flökkusögur   berast  manna   á  milli   á   hverjum  degi,   en   yfirleitt   hlær  

fólk  að  slíku  gríni  án  þess  að  velta  því  frekar  fyrir  sér.  Markmið  þessarar  ritgerðar  er  að  

leiða  í  ljós  hvernig  samtíma  dæmi  um  húmor  fjalla  um  fatlað  fólk  eða  fötlun  á  Íslandi.  

Orðræðugreiningu  er  beitt   á   valin  dæmi  brandara  og   flökkusagnar   frá   árunum  2014-­‐

2015,   og   eru   þau   jafnframt   greind  með   hliðsjón   af   kenningum   og   hugtökum   á   sviði  

félagsvísinda.   Gildi   rannsóknarinnar   liggur   í   því   að   tengja   saman   tvær   fræðigreinar,  

þjóðfræði   og   fötlunarfræði   og   skapa   vettvang   fyrir   þverfaglega   rannsókn   á  

afmörkuðum   hluta   samtíma   okkar.   Hér   er   lagt   upp   með   þá   kenningu   að   bæði  

brandarar   og   flökkusagnir   hafi   að   geyma  mikil   skilaboð   um  það   samfélag   sem  miðar  

þeim  og  geti  því  leitt  í  ljós  hvernig  litið  er  til  fötlunar.  Unnið  er  út  frá  því  sjónarmiði  að  

fötlun   sé   menningarlega   mótað   fyrirbæri   og   sé   því   undir   miklum   áhrifum   frá   þeirri  

orðræðu  sem  umlykur  hana. Þau  dæmi  sem  hér  eru  tekin  fyrir  veita  vísbendingar  um  

neikvæðar,   meiðandi   og   útilokandi   hugmyndir   til   fötlunar.   Niðurstöður  

rannsóknarinnar   leiða   því   í   ljós   að   fatlað   fólk   er   undirskipað   og   jaðarsett   á  mörgum  

sviðum  hversdagslegrar  orðræðu.  

 

4  

Formáli  

Án  Helgu   Jóhannsdóttur   væri   líf   og   samfélagsleg   staða   fatlaðs   fólks   eflaust  mér   ekki  

jafn   hugleikið   og   það   er   í   dag.   Helga   Jóhannsdóttir   var   móðursystir   mín,   hún   var  

barngóð,  stríðin  og  einstaklega  góður  faðmari.  Helga  fæddist  með  Downs-­‐heilkenni  en  

hún  lést  í  nóvember  síðastliðnum,  fimmtug  að  aldri.  Fyrir  mér  var  Helga  frænka  ekkert  

öðruvísi  en  við  hin,  jú  hún  hafði  þetta  heilkenni  en  hún  var  samt  fyrst  og  fremst  Helga,  

manneskja   með   sinn   fastmótaða   persónuleika   og   ákaflega   sterkar   skoðanir.   Frænka  

mín  var  því  ekki  skilgreind  af  þeim  auka  litning  sem  hún  fékk  í  vöggugjöf  né  heilkenninu  

sem   honum   fylgdi.   Hún   lifði   skrautlegu   lífi   sem   einkenndist   af   hlátri,   umhyggju   og  

fjölmörgum  afrekum  bæði  í  íþróttum  og  listum.  Ég  er  afar  þakklát  fyrir  að  hafa  átt  hana  

Helgu  Jó  að  og  skrifa  ég  þessa  ritgerð  fyrir  hana.    

5  

Efnisyfirlit  

1.   Inngangur ..................................................................................................... 6  

2.   Aðferðarfræði .............................................................................................. 9  

3.   Fræðilegur  bakgrunnur  og  hugtök............................................................... 13  

3.1   Sagnir  og  flökkusagnir............................................................................................ 13  3.2   Brandarar  og  húmor  í  fræðilegu  samhengi............................................................ 16  

3.2.1   Misræmiskenningin ........................................................................................ 19  3.2.2   Yfirlætiskenningin........................................................................................... 20  3.2.3   Lausnarkenningin ........................................................................................... 20  

3.3   Samfélagsleg  hlutverk  húmors............................................................................... 21  3.4   Fötlun,  læknisfræðin  og  samfélagið....................................................................... 24  3.5   Fötlunarhúmor  og  fatlandi  húmor ......................................................................... 27  

4.   Greining ..................................................................................................... 30  

4.1   Undirskipun  fatlaðs  fólks ....................................................................................... 30  4.2   Hæfni  og  skerðingar............................................................................................... 34  4.3   Fötlun  og  kynlíf ...................................................................................................... 36  

5.   Niðurstöður................................................................................................ 41  

Heimildaskrá ..................................................................................................... 45  

Ritaðar  heimildir: ............................................................................................................ 45  Vefheimildir:.................................................................................................................... 48  Óprentaðar  heimildir ...................................................................................................... 49  

Viðauki  1 ........................................................................................................... 50  

 

6  

1. Inngangur  

Þar  til  ég  kynntist  þjóðfræðinni  voru  brandarar  ekkert  meira  en  bara  brandarar.  Húmor  

var   því   aldrei   vettvangur   til   þess   að   rýna   í   samfélagsleg   skilaboð   heldur   einungis  

boðleið  til  að  skapa  kátínu  meðal  vina  og  vandamanna.  Smám  saman  gerði  þjóðfræðin  

mér  þó  ljóst  að  á  bak  við  allar  gjörðir  okkar  leynast  skilaboð  um  bæði  okkur  sjálf  og  það  

samfélag  sem  við  búum  í,  hvort  sem  þær  gjörðir  eru  faldar  á  bak  við  grímu  húmors  eða  

annarskonar   frásagnar.   Þessi   hugsun   varð   mér   skýrust   í   áfanganum   Þjóðfræði  

samtímans  sem  ég  sat   í  vorið  2014.  Þar  komst  ég   í  kynni  við  tvö  þjóðfræðidæmi  sem  

vöktu   athygli  mína   en   bæði   fjölluðu   þau   um   fatlað   fólk   á   gamansaman   hátt.   Annars  

vegar   var   það   flökkusögn   sem   ég   sjálf   hafði   safnað   um   konu   sem   fór   heim   með  

ókunnugum  karlmanni  af  skemmtanalífinu  sem  reyndist  búa  á  sambýli.  Hins  vegar  var  

það  brandari  um  barn  sem  grét  þegar  foreldri  þess  gaf  því  trampólín   í  gjöf,  en  barnið  

notaði   hjólastól.   Þessi   tvö   dæmi,   sem   nánar   verður   rætt   um   í   fjórða   kafla  

ritgerðarinnar,   urðu   kveikjan   að   þessari   rannsókn.   Dæmin   vöktu   athygli  mína  meðal  

annars   vegna   þess   að   þau   byggjast   á   fáfræði,   staðalmyndum   og   fordómum   í   garð  

fatlaðs  fólks.  Athygli  mín  var  einnig  að  miklu  leyti  undir  áhrifum  frá  þeirri  staðreynd  að  

sjálf   hef   ég  mikil   félagsleg   tengsl   við   fatlað   fólk,   sem   frænka   fatlaðra   skyldmenna  og  

starfsmaður   innan   umönnunargeirans.   Þessi   félagslegu   tengsl   gera   það   einnig   að  

verkum   að   sjálf   heyri   ég   ekki   svo  marga   brandara   um   fatlað   fólk   eða   fötlun   í   mínu  

daglega  lífi,  sem  gerir  rannsóknarefnið  einstaklega  áhugavert.    

Húmor   samtímans,   þar   sem   fatlað   fólk   eða   skerðingar   ber   á   góma,   er   því  

viðfangsefni  þessarar  ritgerðar  og  verður  hann  greindur  til  þaula  með  því  markmiði  að  

varpa   ljósi   á   þau   skilaboð   sem   leynast   í   hversdagslegu   og   gamansömu   efni   sem   fólk  

deilir  sín  á  milli.  Rannsóknin  leggur  upp  með  að  svara  því  hvernig  fatlað  fólk,  fötlun  eða  

skerðingar   birtast   í   bröndurum   og   flökkusögnum   samtímans.   Enn   fremur   er   það  

markmið  þessarar  rannsóknar  að  varpa  ljósi  á  hvaða  upplýsingar  slíkar  birtingarmyndir  

hafa  að  geyma  um  viðhorf  til  fatlaðs  fólks  í  nútíma  samfélagi.  Valin  dæmi  brandara  og  

flökkusagna  sem  snerta  á  þessum  tiltekna  málaflokki  verða  tekin  fyrir  og  samfélagsleg  

skilaboð   þeirra   túlkuð   með   hliðsjón   af   kenningum   hinna   ýmsu   fræðimanna   á   sviði  

félagsvísinda  svo  sem  Elliot  Oring,  Tom  Shakespeare  og  Tanya  Titchkosky.  Þrátt  fyrir  að  

ritgerð  þessi  sé  grundvölluð  af  þjóðfræði  þá  byggist  röksemdarfærsla  hennar  að  hluta  

7  

til  á  fötlunarfræðum  og  því  viðtekna  sjónarmiði  fræðanna  að  fötlun  sé  menningarlega  

og   félagslega  mótað   fyrirbæri.   Sjónarmið   fötlunarfræðinnar   fellur   einstaklega   vel   að  

kenningum  þjóðfræða  en  bæði  miðast  þau  að  því  að  skoða  hvernig  merking  er  sköpuð  í  

samfélaginu.   Saman   veita   fræðin   möguleika   á   því   að   skoða   samtvinnun   húmors   og  

fötlunar  út   frá  nýju   sjónarhorni.  Hér  er  því  um  að   ræða  þverfræðilega   rannsókn  sem  

blandar  tveim  ólíkum  fræðigreinum  með  það  að  markmiði  að  skapa  fræðilega  umræðu  

um  hversdagslegt   efni.   Félagsfræðingurinn  Kristin  G.   Esterberg  nefnir   það   í   bók   sinni  

Qualitative   Methods   in   Social   Research   að   ákveðin   völd   geti   falist   í   því   að   skapa  

þekkingu  með   rannsóknum   fyrir   þá   hópa   sem   rannsakaðir   eru,   sér   í   lagi   ef   það   eru  

hópar   sem   eiga   undir   högg   að   sækja   í   samfélaginu   (Esterberg,   2002:   142).   Gildi  

rannsóknarinnar  felst  þar  af  leiðandi  í  því  að  opna  fyrir  umræður  um  viðhorf  og  skilning  

á   fötlun   í   nútíma   samfélagi   og   þar   með   að   veita   nýjan,   þjóðfræðilegan   vinkil   í  

jafnréttisumræðuna.      

Til   þess  að   svara  þeim  spurningum  sem  hér  er   lagt  upp  með  þarf   að   styðjast   við  

fræðilegt   efni   á   borð   við   kenningar   og   hugtök.   Um   slíkt   verður   fjallað   í   þriðja   kafla  

þessarar   ritgerðar  en  þar  verður  grundvöllur   lagður  að  þeim  hugmyndum  sem  styðja  

við   greiningarhluta   ritgerðarinnar   í   fjórða   kafla.   Í   kaflanum   verður   grein   gerð   fyrir  

lykilhugtökunum  sögn,  brandari,  húmor  og  fötlun.  Til  að  byrja  með  verður  staldrað  við  

skilgreiningu  sagna  og  samfélagslegri  mótun  þeirra.  Sagnir  hafa  margar  upplýsingar  að  

geyma  um  það   samfélag   sem  miðlar   þeim  enda   endurspegla   þær   heimsmynd   fólks   í  

frásögn  sinni.  Því  næst  verður  sjónum  beint  að  bröndurum  og  fræðilegum  kenningum  

um   virkni   húmors.   Gengið   er   út   frá   þrem   grundvallarkenningum,   það   er   að   virkni  

húmors   getur   falist   í   misræmi,   yfirlæti   eða   lausn.   Húmor   hefur   því   mjög   fjölbreytta  

virkni  sem  gerir  það  að  verkum  að  erfitt  reynist  að  alhæfa  um  tilgang  hvers  brandara  

fyrir  sig.    

Því  næst   færist  athygli   ritgerðarinnar  yfir   til   fötlunarfræða  enda  nauðsynlegt   fyrir  

framvindu   ritgerðarinnar   að   gera   grein   fyrir   því   hvað   felist   í   hugtakinu   „fötlun“   og  

hvernig  sú  skilgreining  sé  mótuð.  Þar  að  auki  verður  fjallað  um  mismunandi  skilning  og  

skilgreiningar   á   fötlun  og   skerðingum.  Út   frá   þessum  undirkafla   er   svo   lagt   upp  með  

þann  skilning  að  fötlun  sé  samfélagslega  og  menningarlega  mótað  fyrirbæri  og  sé  því  

margbreytilegt   hugtak   sem   ekki   er   mótað   af   læknisfræðilegum   forsendum   einum  

8  

saman.  Í  beinu  framhaldi  verður  greinarmunur  gerður  á  þeim  tveim  tegundum  húmors  

sem  fjalla  um  fötlun  en  þær  flokkast  í  fötlunar-­‐  og  fatlandi  húmor.    

Fjórði  kafli  ritgerðarinnar  hýsir  svo  greiningarhluta  rannsóknarinnar  þar  sem  unnið  

er   með   frumheimildir   og   þær   greindar   með   fræðum   þriðja   kafla   sér   til   stuðnings.  

Greiningarhlutanum  er  skipt  í  þrjá  undirkafla  eftir  þemum  eða  þeim  málaflokkum  sem  

heimildirnar   fjölluðu   um.   Þau   þemu   sem   um   er   að   ræða   eru   1.   Undirskipun   fatlaðs  

fólks,   2.   Hæfni   og   skerðingar   og   3.   Fötlun   og   kynlíf,   og   snerta   þau,   eins   og   gefur   til  

kynna,  á  ólíkum  en  tengdum  hugmyndum  um  fötlun  í  íslensku  samfélagi.    

Að  greiningahlutanum  loknum  verður  ritgerðin  og  rökfærsla  hennar  dregin  saman  í  

niðurstöðukafla   sem   gerir   það   afar   ljóst   að   húmor   um   fötlun   hafi   sannarlega   ýmsar  

upplýsingar  að  geyma  um  viðhorf  og  gildi  samfélagsins  til  fatlaðs  fólks.  Ritgerðin  mun  

jafnframt  sýna  á  hvaða  hátt  fötlun  er  notuð  í  húmor,  ekki  einungis  til  þess  að  framkalla  

hlátur  heldur  einnig  til  mótunar  á  merkingu  mismunandi  hópa  fólks  sem  oft  stangast  á  

við  pólitíska  rétthugsun  og  viðurkennd  viðhorf.  Hér  mun  ég  því  leiða  í  ljós  að  brandarar  

um   fatlað   fólk  eru  ekki   „bara  brandarar“,  heldur  eru  þeir   suðupottur  hugmynda   sem  

vert  er  að  rýna  í.  

 

9  

2. Aðferðarfræði  

Þjóðfræði  snýr  að  fólki  og  því  efni  sem  það  deilir  sín  á  milli.  Þjóðfræðingarnir  Martha  C.  

Sims  og  Martine  Stephens  nefa  að  með  söfnun  þess   leitast  þjóðfræðingar  eftir  því  að  

varðveita  munnlegar  heimildir  um  samfélag  og  gildi  þess  (Sims  og  Stephens,  2011:  19).  

Söfnun  þjóðfræða   fylgja  ýmsar  verklagsreglur   svo  efninu   sé   safnað  og  meðhöndlað  á  

réttan  hátt.  Meðal  þeirra  rannsóknaraðferða  sem  stuðst  er  við  í  þjóðfræði  er  eigindleg  

aðferðarfræði.  Sagnfræðingurinn  Valerie  Raleigh  Yow  nefnir  í  bók  sinni  Recording  Oral  

History  að  eigindleg  aðferðarfræði   felst   í  því  að   læra  um  mannfólk  og   lífshætti  þeirra  

með  því  að  veita  því  færi  á  að  lýsa  eigin  reynslu  (Yow,  2005:  7).  Til  að  framkvæma  slíka  

rannsókn   er   stuðst   við   margskonar   rannsóknaraðferðir,   til   dæmis   við   opin   viðtöl   til  

gagnaöflunar  þar  sem  viðtalsferlið  tekur  mið  af  því  sem  viðmælandinn  hefur  að  segja.  

Kostur  eigindlegra  rannsóknaraðferða  og  opinnar  viðtalstækni  er  því  sá  að  þar  skapast  

möguleiki   fyrir   rannsakendur   til   að   uppgötva   eitthvað   nýtt,   eitthvað   sem   þeim   hefði  

hugsanlega  ekki  dottið   í  huga  að   spyrja  út   í   eða   rannsaka   (Yow,  2005:  6).  Hins   vegar  

takmarkast  eigindlegar  rannsóknir  við  ákveðinn  fjölda  viðmælenda  og  veita  því  aðeins  

færi  á  að  rannsaka  lítinn  hluta  fólks.  Því  ber  að  taka  niðurstöðum  þeirra  með  ákveðnum  

fyrirvara  (Yow,  2005:  6).  Þetta  rannsóknarform  hentar  því  einkar  vel  fyrir  hvers  konar  

félagslegar   rannsóknir   á   fólki   og   viðhorfum   þeirra.   Esterberg   nefnir   að   eigindlegar  

rannsóknaraðferðir  veiti  einmitt  færi  á  því  að  skoða  hið  venjulega  og  hversdagslega  út  

frá   nýju   sjónarhorni   (Esterberg,   2002:   2),   en   eigindlegar   aðferðir   eiga   því   vel   við  

þjóðfræðirannsóknir  þar  sem  hversdagurinn  er  í  fyrirrúmi.  

Þjóðfræðiefni  er  þó  staðbundið  og  tekur  mið  af  hvaða  stað  og  tíma  fyrir  sig  en  vegna  

þessa  liggur  það  undir  sífelldum  og  hröðum  breytingum.  Í  bók  sinni  Did  you  hear  about  

the  girl  who?...  nefna  þjóðfræðingurinn  Elissa  Henken  og  kynfræðingurinn  Mariamne  

Whatley  að  það  sé  ógerlegt  að  greina  ákveðinn  bálk  þjóðfræða  til  heildar  og  fullnustu  

(Henken  og  Whatley,   2000:   2),   enda   er   slíkt   ekki  ætlun   þessarar   rannsóknar.   Ekki   er  

hægt  að  greina  öll  dæmi  sem  sameina  fötlun  og  húmor  í  þeim  tilgangi  að  fá  endanlega  

niðurstöðu  um  viðhorf  til  fatlaðs  fólks.  Líkt  og  Yow  nefnir  geta  rannsóknir  á  mannfólki  

aldrei  borið  endanlegar  og  afgerandi  niðurstöður   (Yow,  2005:  6).  Með  rannsóknum  á  

borð   við   þessa   getum   við   þó   hlotið   ákveðna   innsýn   í   umræðuefnið   með   aðstoð  

nokkurra  dæma  sem  lifa  í  munnlegri  hefð,  og  varpað  þannig  ljósi  á  aðstæður.    

10  

Við   frumvinnslu   ritgerðarinnar  varð   ljóst  að  brandarar  eru  ekki  eins  auðfundnir  og  

ætla  mætti,   þeir   birtast   ekki   skyndilega   þegar   nemandi  ætlar   sér   að   rannsaka   þá   og  

greina.  Brandarar  eru  nánast   lifandi  og   sýna  sig  aðeins  þegar  aðstæður  eru   réttar  en  

líkt   og   með   flestan   húmor   eru   brandarar   bundnir   samhengi   sínu   og   þá   sérstaklega  

aðstæðum  hverju  sinni  (sjá  nánar   í  kafla  3.2).  Áheyrendur  hafa  mjög  mikil  áhrif  á  það  

hvort  og  hvernig  brandarar  eru  sagðir.  Slíkt  er  einstaklega  ljóst  í  brandaranum  „Veistu  

hvernig  allir  rasista  brandarar  byrja?  Með  því  að  líta  í  allar  áttir“.  Með  þessu  er  átt  við  

að   sá   sem   segir   brandarann   sé   meðvitaður   um   það   að   hann   geti   ekki   sagt   hann   í  

kringum  hvern  sem  er  og  líti  því  í  kring  um  sig  til  þess  að  ganga  úr  skugga  um  að  enginn  

sé   nálægt   sem   gæti  móðgast.   Brandarar   um   fatlað   fólk   og   fötlun   eru   þessu   alls   ekki  

undanskildir   og   má   því   gera   ráð   fyrir   að   slíkur   húmor   líti   dagsins   ljós   innan   um   vel  

valdan   hóp   einstaklinga   og   við   ákveðnar   aðstæður.   Til   dæmis   er   fatlandi   húmor   (sjá  

nánar   í   kafla  3.5),   sem  byggist  á  neikvæðum  hugmyndum  um  fötlun,  ef   til   vill   aðeins  

dreift   við   óformlegar   aðstæður   meðal   ófatlaðs   fólks   sem   hefur   ekki   félagslegar  

tengingar  við  fatlað  fólk.  Slíkar  félagslegar  aðstæður  gera  það  að  verkum  að  erfitt  getur  

reynst   að   finna   og   safna   slíku   efni   sem   berst  manna   á  milli.   Þá   vill   bera   við   að   fólk  

ritskoði   sjálft   sig   og   segi   síður   slíka   neikvæða   brandara,   þegar   vitað   er   að   safnarinn  

sjálfur  hefur  félagslegar  tengingar  við  fatlað  fólk.  

Engu  að  síður  er  af  nægu  efni  að  taka  hvað  varðar  húmor  um  fötlun,  en   í  þessari  

rannsókn   er   að  hluta   til   unnið  með  efni   sem   safnað   var   af   nemendum  námskeiðsins  

Þjóðfræði   samtímans,   undir   handleiðslu   þjóðfræðinganna   Valdimars   Tr.   Hafstein   og  

Bryndísar  Björgvinsdóttur.   Í   áfanganum  er  nemendum  gert  að  vera  opnir   fyrir  hinum  

ýmsu  dæmum  um  þjóðfræði  sem  fólk  miðlar  sín  á  milli  og  safna  þeim  til  greiningar  (sjá  

dæmi   um   söfnunarblað   í   viðauka   1).  Dæmum  er   safnað  um  húðflúr,   veggjakrot/-­‐list,  

hjálækningar,  húsráð,  leiki,  orðatiltæki  og  flökkusagnir  svo  fátt  eitt  sé  nefnt.  Fjölmargir  

brandarar  og   flökkusagnir  söfnuðust   í  námskeiðinu,  en   fyrir  þessa  rannsókn  voru  þau  

dæmi   valin   sem   fjalla   með   einum   eða   öðrum   hætti   um   fatlað   fólk,   skerðingar   eða  

fötlun.  Þar  sem  eldri  söfn  úr  sama  áfanga  voru  óaðgengileg  er  einungis  stuðst  við  efni  

sem  safnað  var  árið  2014.  Má  því  með  sanni  segja  að  þau  dæmi  sem  hér  verða  tekin  

fyrir  lifi  enn  í  munnlegri  hefð  og  séu  því  vel  við  hæfi  til  greiningar  á  samtímaorðræðu.  

Þau  dæmi  sem  fengin  voru  úr  safni  Þjóðfræði  samtímans  eru  þrjú  talsins  og  eru  þau  öll  

11  

í   formi   brandara,   en   þar   að   auki   er   ein   flökkusögn   sem   höfundur   safnaði   sjálfur   í  

umræddu  námskeiði.  

Þó  hér  sé  um  að  ræða  úrvinnslu  gagna  úr  gagnasafni  er  mikilvægt  að  staldra  við  og  

lýsa   þeim   verkferlum   sem   fólust   í   söfnuninni.   Byggt   var   á   eigindlegum  

rannsóknaraðferðum  við  söfnun  dæmanna,  sem  fólst  í  því  að  nemendur  skráðu  orðrétt  

þau   dæmi   sem   urðu   á   vegi   þeirra,   með   tilliti   til   málfars   og   hikorða.   Susan   Allen,  

sérfræðingur  á  sviði  munnlegrar  sögu,  nefnir  einmitt  mikilvægi  þessa  vinnubragða,  en  

hún  segir  að  slíkar  heimildir   séu  partur  af  munnlegri   sögu  okkar  og  að  okkur  beri  því  

skylda  að  virða  og  varðveita  efnið  eins  og  það  barst   frá  heimildarmanni   (Allen,  1982:  

35).  Að  sama  skapi  var  afar  mikilvægt  að  skrá  niður  samhengi  þess  dæmis  sem  safnað  

var,  til  dæmis  um  heiti  heimildarmanns,  aldur  og  stöðu,  ef  slíkt  var  fyrir  hendi.  Ásamt  

því   þurfti   að   skrá   niður   upplýsingar   um  það   í   hvernig   aðstæðum  dæmið   birtist,   fyrir  

hvaða   áheyrendahóp  og   viðbrögð  hans   við  dæminu.  Heimildarmenn   voru   svo  beðnir  

um  að  veita  frekari  upplýsingar  um  dæmið  svo  sem  að  nefna  hvar  og  hvernig  þeir  sjálfir  

urðu  þess  varir.  Að  lokum  voru  heimildarmenn  beðnir  um  að  leggja  sinn  eigin  skilning  

eða  túlkun  á  umrætt  efni,  og  veita  þannig  sína  eigin  innsýn  í  merkingu  og  gildi  efnisins.    

Það   er   ákveðinn   annmarki   að   höfundur   hefur   ekki   í   öllum   tilfellum   sjálfur   beitt  

ofangreindum  rannsóknaraðferðum  við  söfnun  efnisins.  Ekki  eru  þó  öll  dæmin   fengin  

úr   áfanga   Þjóðfræði   samtímans,   því   tveim   bröndurum   var   safnað   sérstaklega   fyrir  

þessa  ritgerð.  Þeim  var  safnað  munnlega  frá  heimildarmönnum  en  stuðst  var  við  sömu  

aðferðarfræði  eins  og  lýst  var  hér  að  ofan.  Túlkun  heimildarmanna  í  þeim  dæmum  sem  

unnið  var  með  er  mismikil  og  misgóð,  og  nýtist  því  ekki  alltaf  til  greiningar.  Hér  má  því  

segja   að   eigi   sér   stað   ákveðið   samspil   milli   fræðilegrar   greiningar   höfundar   og  

persónulegrar   túlkunar  heimildarmanna.  Yow  nefnir  að  slík  samtvinnun  hugmynda  sé  

afar  mikilvæg  við  úrvinnslu  gagna  og  væri   í   raun  hægt  að  kalla  slíkt  sameiginlegt  vald  

höfundar   og   heimildarmanna   (Yow,   2005:   2).   Samkvæmt   Esterberg   á   tvennskonar  

merkingarsköpun   sér   stað   við   slíka   samtvinnun   túlkunar   þar   sem   túlkun   fræðimanna  

skapar  nýja  merkingu  sem  mögulega  er  frábrugðin  túlkun  heimildarmanna  (Esterberg,  

2002:  15).  

Við  fræðilega  túlkun  efnisins  var  stuðst  við  orðræðugreiningu.  Samkvæmt  skrifum  

Gillian  Brown  og  George  Yule  í  bókinni  Discourse  Analysis,  er  orðræðugreining  greining  

12  

á   tungumáli   í   notkun,  með  það   að   leiðarljósi   að   skoða   í   hvaða   tilgangi   það   er   notað  

(Brown  og  Yule,  1983:  1).  Með  þessu  er  meðal  annars  átt  við  að  skoða  hvað  er  sagt  og  

um   hvern   en   tungumál   og   orðnotkun   eru   afar   mikilvægir   þættir   í   því   hvernig   við  

sköpum  og  tjáum  merkingu.  James  Paul  Gee  nefnir  það  í  bók  sinni  An  Introduction  to  

Discourse   Analysis:   Theory   and  Method  að   tungumál   eigi  meðal   annars   þátt   í   því   að  

styðja   við   flutning   félagslegra   athafna   og   félagslegrar   sjálfsmyndar.   Því   er   orðnotkun  

nátengd  því  hvernig  við  leggjum  merkingu  í  bæði  okkur  sjálf  og  annað  fólk  (Gee,  1999:  

i).    

Á   heildina   litið   verður   því   í   þessari   rannsókn   unnið   með   sjö   dæmi   um   samtíma  

húmor,   sex  brandara  og  eina   flökkusögn,   sem   fjalla  um   fatlað   fólk  eða   fötlun.   Stuðst  

verður  við  upplýsingar  um  samhengi  og  heimildarmenn  við  orðræðugreiningu  efnisins  

eins  og  slíkt  birtist  í  frumheimildum.  Nöfn  heimildarmanna,  og  í  sumum  tilfellum  staða  

þeirra,  verða  ekki  gefin  upp.  Þetta  er  gert  svo  efnið  sé  ekki  hægt  að  rekja  til  tiltekinna  

einstaklinga,  þess   í  stað  er  vísað  til  kyns,  aldurs  og  atvinnugeira  ef  slíkt  telst  nýtast  til  

greiningar.  Ástæða  nafnleyndarinnar  er  sú  að  það  er  ekki  markmið  þessarar  rannsóknar  

að  greina  og  gagnrýna  viðhorf  einstakra  heimildarmanna  heldur  að  nota  dæmin  til  að  

varpa  ljósi  á  þau  viðhorf  sem  viðgangast  í  samfélaginu.    

13  

3. Fræðilegur  bakgrunnur  og  hugtök  

Við  greiningu   samtíma  orðræðu  þarf   að  hafa  góð  og  haldbær   fræði   sér   til   stuðnings.  

Áður  en  hafist  verður  handa  við  slíka  greiningu  er  því  nauðsynlegt  að  leggja  grunn  að  

þeim  hugtökum  og  kenningum  sem  stuðst  verður  við   í  greiningarhluta  ritgerðarinnar.  

Grundvallarhugtökin  brandari  og  sögn  verða  hér  skilgreind  með  tilliti  til  gildi  þeirra  fyrir  

rannsóknina.  Út   frá  þeim  hugtökum  verður   lagður  grunnur  að  kenningum  um  húmor  

og  rýnt  í  það  hvaða  hlutverki  hann  gegnir  í  samfélaginu.  Þar  af  hlýst  rými  og  þekking  til  

þess  að  greina   samtíma  þjóðfræðidæmi  á  borði   við  þá  brandara  og   flökkusagnir   sem  

hér  veða  tekin  fyrir.    

Þessi  ritgerð  verður  þó  ekki  yfirstigin  með  þjóðfræðum  einum  saman  og  er  því  afar  

mikilvægt  að  gera  grein  fyrir  því  hvað  felst  í  hugtakinu  „fötlun“  og  að  hvaða  leyti  það  er  

samfélagslega   mótað.   Fötlun   og   húmor   eru   svo   bundin   saman   í   umræðunni   um  

fötlunar-­‐  og  fatlandi  húmor,  þar  sem  gerður  er  greinarmunur  á  tveim  ólíkum  formum  

af   húmorbundinni   orðræðu.   Í   heildina   leggja   skilgreiningar   á   þessum   hugtökum   og  

kenningum   þann   grunn   sem   þarf   til   þess   að   greina   þá   orðræðu   sem   bundin   er   við  

húmor  með   góðum  árangri.  Með   því   að   beita   þessum   fræðum  á   samtíma   dæmi   um  

húmor   mun   þessi   rannsókn   varpa   ljósi   á   þau   viðhorf   sem   viðgangast   í   íslensku  

samfélagi  gagnvart  fötluðu  fólki.    

3.1 Sagnir  og  flökkusagnir  

Sagnir  hafa  borist  manna  á  milli  í  mörg  árhundruð  ef  ekki  þúsundir  og  eru  í  dag  álitnar  

afar  mikilvægt  en  um  leið  óformlegt  samskiptatól.  Svo  hægt  sé  að  greina  og  túlka  efni  

flökkusagnarinnar,  sem  fjallað  verður  um  í  fjórða  kafla,  er  mikilvægt  að  staldra  við  og  

gera  grein  fyrir  því  hvað  felst  í  hugtakinu  sögn.  Þess  ber  þó  að  geta  að  þrátt  fyrir  meint  

ólíkindi   eru   sagnir   og   brandarar   nátengd   fyrirbæri,   því   getur   skilgreining   á   sögnum  

einnig  komið   til   góða   fyrir   greiningu  og   skilning  á  bröndurum  sem  nánar  verður   rætt  

um  í  næsta  kafla.    

Fyrstir  til  að  móta  skilning  á  sögnum  voru  bræðurnir  Jakob  og  Wilhelm  Grimm,  en  

þeir  voru   frumkvöðlar  á  sviði  þjóðfræða.  Þeir  aðgreindu  sagnir   frá  ævintýrum  á  þann  

hátt  að  sögnin  væri  söguleg  en  ævintýrið  skáldlegt  (Grimm,  1816:  V).  Þjóðfræðingurinn  

Terry  Gunnell  lýsir  muninum  á  sögn  og  ævintýri  á  einfaldan  hátt,  en  hann  segir  að  ólíkt  

14  

ævintýrum   eigi   sögnin   sér   stað   í   raunveruleikanum,   í   þeim   heimi   sem   við   búum   í  

(Gunnell,  2008:  14).  Skilgreining  sagna  hefur  verið   í  stanslausri  þróun  frá  tíma  Grimm  

bræðra   og   hafa   fræðimenn   mótað   hver   sinn   skilning   á   hugtakinu.   Samkvæmt  

þjóðfræðingnum  Timothy  Tangherlini  er  sögn,  í  sinni  einföldustu  mynd,  stutt  frásögn  af  

atburði   sem   sögð   er   undir   þeim   formerkjum   að   efni   hennar   sé   dagsatt   (Tangherlini,  

2015:   15).   Þær   eru  mettaðar   af   boðskap   og   skilaboðum   sem  oftar   en   ekki   stuðla   að  

breyttri  eða  bættri  hegðun  fólks  eða  eins  og  Terry  Gunnell  kemur  því  í  orð:  

In   short,  when   told  and   retold,   legends  offer  guidance  and  provide  explanations  for   the   unexplained.   They   also   underline   worldview,   soical   hierarchies,   beliefs,  values,  anxieties,  threats  and  more.    

(Gunnell,  2008:  15)  

Með  þessu  á  Gunnell  við  að  sagnir  séu  ákveðinn  vegvísir  að  hegðun  sem  og  leið  til  að  

útskýra   heiminn   umhverfis   okkur,   því   veita   þær   einnig   farveg   til   þess   að   tjá   gildi   og  

viðhorf  þeirra  sem  miðla  þeim.  Til  að  mynda  hafa  sagnir  sem  fjalla  um  manneskju  sem  

hlýtur   einhverskonar   veikindi   af   því   að   borða   skyndibita,   afar   sterk   skilaboð   um  

hugmyndir   til  matarmenningu.  Þjóðfræðingurinn  Linda  Dégh  byggir  á   sömu  hugmynd  

og  Gunnell  en  hún  segir  sagnir  snerta  á  viðkvæmustu  málefnum  tilveru  okkar  og  því  sé  

ekki   hægt   að   álíta   nein   form   þeirra   sem   aðeins   einfaldar   sögur   (Dégh,   Legends   and  

Belief  2001:  2).  Sagnir  eru  því  langt  frá  því  að  vera  einfaldar,  en  þær  eru  undir  miklum  

áhrifum  frá  umhverfi  sínu  og  flutningi.   Í  þessu  samhengi  mætti  einnig  nefna  að  sama  

sögnin  getur  haft  mismunandi  virkni  eftir  aðstæðum  og  samhengi  í  hvert  sinn  sem  hún  

er  flutt,  því  er  þjóðfræðiefni  í  sífelldri  þróun  og  sköpun.      

Sagnir  innihalda  upplýsingar  um  og  vísa  til  þess  umhverfis  eða  rýmis  sem  þær  eru  

sagðar  í.  Þegar  fólk  endurflytur  eða  man  eftir  slíkum  sögnum  er  það  um  leið  að  móta  

ákveðinn  skilning  á  þessu  sama  umhverfi.  Sagnir  eru  því  hluti  af  því  ferli  sem  felst  í  því  

að  breyta  rými  (e.  space)   í  stað  (e.  place),  en  staðir  verða  til  þegar  við  bindum  í  þeim  

gildi  og  minningar  (Gunnell,  2008:  14).  Með  öðrum  orðum  eru  sagnir  bæði  mótaðar  af  

og  hafa  mótandi  áhrif  á  það  hvernig  við  upplifum  og  skiljum  umhverfi  okkar.    

Sagnir  eru  bæði  staðbundnar  (e.  local)  og  farandsagnir  (e.  migratory)  (Dégh,  2001:  

52),  það  er  að  þær  geta  bæði  bundist  ákveðnum  stöðum,  svæðum  eða  fólki,  og  flakkað  

á  milli   svæða  eða  menninga  og   tekið   sér   fótfestu  á  nýrri   grundu.   Í   ljósi  þessa   reynist  

vandasamt   að   aðgreina   flökkusagnir   frá   öðrum   sögnum.   Flökkusagnir   eru   yfirleitt  

15  

alþjóðlegar   og   ná   mjög   skjótri   útbreiðslu   samkvæmt   ungverska   þjóðfræðingnum  

Vilmos  Voigt   (Voigt,  1990:  27)  en  nútíma   tækni  veitir  mikla  aðstoð   í  þeim  efnum.  Þó  

flökkusagnir   fjalli   vissulega   um   samtímann   má   það   sama   segja   um   allar   sagnir,   en  

þjóðsagnir  hafa  til  dæmis  mótast  af  sínum  eigin  samtíma  og  þar  með  bundið  gildi  þess  

tíma  í  frásögnina  (Voigt,  1990:  23).  Ólíkt  þjóðsögnum  fjalla  flökkusagnir  yfirleitt  ekki  um  

yfirnáttúrulegar  verur  eða  atburði,  heldur  frekar  það  sem  er  óvenjulegt,  furðulegt,  og  

oft  ógeðfellt,  í  menningunni  (Henken  og  Whatley,  2000:  2).    

Eins   og   fram   hefur   komið   eru   sagnir   framsettar   sem   sannleikur   en   bæði  

sagnamanni   og   hlustendum   er   falið   það   hlutverk   að   trúa   frásögninni.  

Heimspekingurinn  og  þjóðfræðingurinn   Friedrich  Ranke   segir   sagnir   vilja   endurspegla  

raunveruleikann  og  segja   frá  atburðum  sem  áttu  sér  raunverulega  stað,  þrátt   fyrir  að  

efni   þeirra   sé   ekki   endilega  byggt   á   raunveruleikanum   (Ranke,   1925:   14).   Til   þess   að  

kalla  fram  tilætlaðan  trúverðugleika  er  sögnin  yfirleitt  staðsett  á  félagslega  kortinu  sem  

og   hinu   landfræðilega.   Flökkusagnir   gerast   til   dæmis   á   tilteknum   stað   og   fjalla   um  

einhvern   dularfullan   einstakling   sem   er  með   óljósum   hætti   tengdur   sagnamanni   svo  

sem   „systir   vinkonu   frænku  minnar“.  Hér   er   um  að   ræða  hið   svokallaða   „friend  of   a  

friend“  hugtak  sem  þjóðfræðingurinn  Bryndís  Björgvinsdóttir  nefnir   í  grein  sinni  Stóra  

nammilandsmálið:   ½   gramm   af   njálgi   gert   upptækt,   en   slíkt   styrkir   ekki   aðeins  

trúverðugleika   frásagnarinnar   heldur   hjálpar   það   einnig   til   við   útbreiðslu   hennar  

(Bryndís  Björgvinsdóttir,  2008:  7).  Þrátt   fyrir  að  efni  sagna  sé  sett   fram  líkt  og  það  sé  

sannleikur  er  ekki  víst  að  þeim  sé  trúað  í  öllum  tilfellum.  Sú  staðreynd  að  sögnin  fjalli  

ekki   um   persónulega   upplifun   frásagnaraðilans,   heldur   miðist   út   frá   óljósum  

félagslegum  tengslum,  skapar  ákveðið  rými  til  efasemda.  (Dégh,  2001:  67).  Það  fer  því  

eftir   aðstæðum   frásagnarinnar   hvort   áheyrendur   kjósa   að   samþykkja   sögnina   sem  

sannleik  eða  ekki  en  þrátt  fyrir  það  getur  hún  alltaf  haft  gildi  sem  skemmtiefni  (Dégh,  

2001:  66),  ekki  ósvipað  bröndurum.  

Þegar  sagnir  flakka  og  breiðast  út,  taka  þær  breytingum  hverju  sinni.  Ein  afleiðing  

af  flökkueðli  sagnarinnar  er  sú  að  sama  efnið  birtist  í  ólíkum  frásögnum  víðs  vegar  um  

heim.   (Dégh,   2001:   52)   Sögnin   um   „systur   vinkonu   frænku   minnar“   gæti   því   verið  

efnislega   keimlík   annarri   sögn   sem   staðsett   er   í   fjarlægum  menningarheimi  og   fjallar  

um  allt  annað  fólk.  Sagnirnar  geta  einnig  verið  í  samfellu  við  fortíðina,  það  er  einungis  

16  

nýjar  birtingarmyndir  af  síendurtekinni,  gamalli  frásögn.  Þannig  eru  sagnir  einkenndar  

af  bæði  samfellu  við  fortíðina  og  sífelldum  breytingum  (Henken  og  Whatley,  2000:  6).    

Í   raun   breytir   sannleiksgildi   sagnanna   þó   litlu   fyrir   þá   greiningu   sem   hér   verður  

unnin  þar  sem  ætlunin  er  að  skoða  einungis  merkingu  þeirra  orða  sem  berast  manna  á  

milli.  Flökkusagnir,  eins  og  fyrr  hefur  verið  nefnt,  geta  verið  alvarlegar  og  óttablandnar  

eða   ógeðfelldar,   en   í   sumum   tilfellum   eru   þær   þó   vissulega   gamansamar.   Í   þessari  

ritgerð  verður  sjónum  beint  að  flökkusögn  sem  þræðir  húmor  í  frásögn  sína  en  þar  með  

skapast  ákveðin   tenging  milli   tveggja  ólíkra  bálka  þjóðfræðaefnis,  brandara  og  sagna.  

Þessi  samtvinnun  brandara  og  sagna  veitir  tækifæri  til  þess  að  greina  húmor  um  fötlun  

og  fatlað  fólk  á  mun  víðtækari  grundvelli  en  ella.  Sú  fræðilega  þekking  á  sögnum  sem  

hér  hefur   farið  á  undan  nýtist  því  ekki  aðeins   til   túlkunar  á  sögnum  heldur  veitir  hún  

stuðning  við  hugmyndir  um  samfélagslegt  hlutverk  húmor  sem  nánar  verður  rætt  um  í  

kafla  3.3.  

3.2 Brandarar  og  húmor  í  fræðilegu  samhengi  

Eins   og   fram   hefur   komið   í   inngangi   þessarar   ritgerðar   er   meginþorri   þeirra  

frumheimilda   sem   unnið   verður  með,   í   formi   brandara.   Brandarar   eru  mun   flóknara  

fyrirbæri  en  virðist   við   fyrstu   sýn,  þeir   eru  afar   fjölbreyttir  og  erfitt   reynist   að  henda  

reiður   á   þeim.   Til   að   mynda   nefnir   þjóð-­‐   og   textafræðingurinn   Arvo   Krikmann   að  

fræðimenn  telji  brandara  vera  of  viðamikið  og  margbreytilegt  viðfangsefni   til  þess  að  

hægt  sé  að  mynda  eina  heildar  kenningu  um  þá  (Krikmann,  2006:  28).  Þó  hefur  mikið  

verið   reynt   í   þeim  efnum  og   ansi  margar  hugmyndir  mótaðar   í   kringum  brandara  og  

húmor.  Hér  verður  gerð  tilraun  til  þess  að  færa  helstu  fræðilegu  hugmyndir  um  húmor  í  

orð,  líkt  og  nýtast  mun  við  greiningarhluta  ritgerðarinnar.  

Brandarar  eru   fyrst  og   fremst  skemmtiefni  en  þó  er  ekki  allur  húmor  skilgreindur  

sem  brandari.  Hvað  er  það  til  dæmis  sem  aðgreinir  brandara  frá  sögnum  sem  innihalda  

húmor?  Bandaríski  þjóðfræðingurinn  Elliot  Oring  helgar  kafla  í  bók  sinni  Jokes  and  their  

Relations   þessu   umræðuefni   en   í   örstuttu   máli   segir   hann   eina   afgerandi   muninn   á  

gamansamri  sögn  og  brandara  vera  sá  að  brandarar  hafa  ávallt  endaslag  (e.  punchline)  

(Oring,  1992:  82).  Endaslagið   skilgreinir   frásögnina  sem  brandara  og  má  því  áætla  að  

það  sé  afar  mikilvægur  eiginleiki  hans.  Húmor  brandarans  er  falinn  í  endaslaginu  og  því  

er  það  ávallt  síðasti  hluti  eða  setning  brandarans  (Oring,  1992:  87).  Heimspekingurinn  

17  

Kuno  Fischer  nefnir  í  bók  sinni  Über  den  Witz  að  það  sé  nauðsynlegt  að  brandarar  kalli  

fram   eitthvað   sem   áður   var   leynt   eða   falið   (Fischer,   1889:   51)   og   er   það   einmitt  

hlutverk  endaslagsins.  Þær  upplýsingar  sem  koma  í  ljós  í  endaslaginu  verða  þó  að  koma  

á  óvart   til  þess  að  kalla   fram  hlátur  áheyrenda.  Endaslagið  verður   jafnframt  að  varpa  

þessum  upplýsingum  hratt  fram,  eða  eins  og  Oring  orðar  það  að  kalla  fram  skyndilega  

breytingu  á  skilning  áheyrenda  (Oring,  1992:  89).    

Mikilvægi  endaslagsins  er  afar  ljóst  í  skrifum  málfræðingsins  Victor  Raskin,  en  hann  

mótaði  hugmyndina  um  hið  svokallaða  „handrit“  (e.  script),  kenningu  um  húmor  sem  

byggði  á  málfræðilegri  byggingu  brandara.  Kenningin  felur   í  sér  að  húmor  sé  bundinn  

því  að  brandari  hafi  tvö  handrit,  eða  tvo  söguþræði,  sem  eru  í  gangi  á  sama  tíma.  Það  

er   annars   vegar   aðal   handritið   sem   er   fyllilega   skýrt   í   brandaranum   og   hins   vegar  

annað,  hulið  handrit  sem  kemur  í  ljós  við  endaslag  brandarans  (Raskin,  1985:  117-­‐18).  

Tökum  sem  dæmi  brandara  sem  greindur  verður  hér  síðar  í  ritgerðinni.    

Ég   hélt   að   sonur   minn   yrði   glaður   þegar   ég   keypti   trampólín   fyrir   hann   í  afmælisgjöf,  en  hann  bara  sat  í  hjólastólnum  sínum  og  grét.  

(Brandari,  20.  janúar  2014  A)  

Í   þessum  brandara   eiga   sér   stað   tvö   sjónarhorn   á   sama   atvikið,   annars   vegar   er   það  

aðal  handritið  sem  lýsir  þeim  aðstæðum  að  foreldri  hefur  gefið  barni  sínu  trampólín,  en  

að   barnið   hafi   einhverra   hluta   vegna   verið   leitt   yfir   gjöfinni.   Hins   vegar   er   það   falda  

handritið  sem  birtist  í  lokasetningunni,  en  þar  segir  frá  barni  sem  notar  hjólastól  og  fær  

gjöf,  frá  (kvikindislegu)  foreldri  sínu,  sem  það  getur  ekki  notað.  Til  þess  að  brandarinn  

gangi  upp  verða  áheyrendur  að  skilja  og  átta  sig  á  báðum  handritunum,  en  það  gera  

þeir   meðal   annars   með   því   að   samþykkja   þá   hugmynd   að   barn   í   hjólastól   geti   ekki  

notað  trampólín.  Með  „script“  á  Raskin  sum  sé  við  að  þær  miklu  upplýsingar  sem  felast  

í   endaslaginu   séu   hluti   af   nokkurskonar   vitsmunalegri   byggingu   brandarans   og  

endurspegli  nauðsynlega  þekkingu  bæði  flytjanda  og  áheyranda  (Raskin,  1985:  81).  

Þekking  er  afar  mikilvægur  hluti  af  virkni  brandara,  því  án  hennar  myndu  þeir  ekki  

sinna  tilskildu  hlutverki,  það  er  að  skapa  húmor  og  hlátur.  Áheyrendur  verða  að  skilja  

brandarann   til   þess   að   geta   haft   gaman   af   honum   en   til   þess   þarf   ákveðna  

yfirborðsþekkingu   á   umræðuefni   brandarans   og   tengingum   við   aðrar   mögulega  

óskyldar  hugmyndir.  Eins  og  brandarinn  hér  að  ofan  gefur  til  kynna  þurfa  áheyrendur  

18  

að  hafa  ákveðna  þekkingu  á  því  hvernig  trampólín  eru  notuð,  það  er  að  það  sé  hoppað  

á  þeim.  Þá  þurfa  þeir  jafnframt  að  átta  sig  á  því  að  barnið  í  hjólastólnum  grét  því  það  

getur   ekki   hoppað   og   getur   þar   af   leiðandi   ekki   notað   trampólínið.   Þessi   krafa   um  

þekkingu  áheyrenda  er  nauðsynleg  til  þess  að  kalla  fram  fyndni  í  bröndurum,  þar  sem  

brandarar   eru  ekki   fyndnir   ef   þeir   þarfnast   útskýringar.  Um   fámælgi   brandara   skrifar  

heimspekingurinn  Theodor  Lipps  í  bók  sinni  Komik  und  Humor:  

 [...]   a   joke   says   what   it   has   to   say,   not   always   in   a   few  words,   but   in   too   few  worlds  –  that  is,  in  words  that  are  insufficient  by  strict  logic  or  by  comon  modes  of  thought  and  speech.  It  may  even  actualy  say  what  it  has  to  say  by  not  saying  it.    

(Lipps,  1898:  90  –  Þýðing  úr  Freud,  1960/1989:  11)  

Skrif  Lipps  gefa  það  í  skyn  að  brandarar  eigi  í  raun  að  segja  áheyrendum  nógu  lítið  svo  

þeir   geti   uppgötvað   húmorinn   sjálfir.   Því   er   hugsunarferlið   sem   fer   af   stað   hjá  

áheyrendum,  uppgötvunin  og  skyndilegur  skilningur  þeirra  sem  hefur  mótandi  áhrif  á  

upplifun  og  virkni  brandarans.    

Með  því  að  segja  of  lítið,  eða  eins  og  Lipps  orðar  það  að  segja  eitthvað  án  þess  að  

segja  það,  er  hægt  að  álykta  að  brandarar  gefi  eitthvað  í  skyn  sem  áheyrendur  verði  að  

átta   sig   á.   Fischer   skrifar   einmitt   að  brandarar   séu  einfaldlega   leikur   að  hugmyndum  

(Fischer,   1889:   24)   sem   túlka   má   á   bæði   þann   veg   að   í   bröndurum   felist  

mótsagnakenndar   hugmyndir   eins   og   í   brandaranum   hér   að   ofan,   en   einnig   að  

brandarar   leiki   sér  með  hugmyndir  og  viðhorf   samfélagsins  og   færi  þau   í  gamansamt  

form  (sjá  nánar  kafla  3.3).  Thomas  A.  Green  skrifar  um  brandara  í  bók  sinni  Folklore:  An  

Encyclopedia   of   Beliefs,   Customs,   Tales,   Music,   and   Art   að   þeir   skapi   gamansöm   og  

hnyttin   augnablik   en   á   sama   tíma   svipti   þeir   hulunni   af   menningunni   sem   vettvang  

ágreinings  og  viðræðna  (Green,  1997:  471).    

Í   ljósi  þessara   fjölmörgu  hugmynda  um  brandara  virðist   ljóst  hversu  erfitt   reynist  

að  henda   reiður  á  þeim.  Það   ferli   er   svo  gert  enn   flóknara  með  þeirri   staðreynd  að   í  

hvert  sinn  sem  brandarar  eru  sagðir  eru  þeir  sagðir  á  nýjan  hátt,  með  breyttu  orðalagi,  

líkamsbeitingu   og   áherslum   (Henken   og   Whatley:   2000:   6).   Þar   skiptir   samhengi  

brandarans   afar   miklu   máli   enda   hafa   bæði   áheyrendur   og   aðstæður   áhrif   á   það  

hvernig   brandarinn   er   sagður   og   meðtekinn.   Til   að   mynda   er   sami   brandarinn  

mögulega  ekki  sagður  í  hópi  unglinga  og  hópi  eldra  fólks,  því  hefur  samsetning  hópsins  

einnig   áhrif   á   hvað   er   sagt.   Rasískir   brandarar   eru   eflaust   ekki   sagðir   fyrir   framan  

19  

manneskju  af  þeim  kynþætti   sem  fjallað  er  um  og   fatlandi  brandarar  ekki   sagðir   fyrir  

framan  fatlað  fólk.  Aðstæður  geta  einnig  stýrt  því  hvernig  brandar  eru  sagðir,  enda  ekki  

það   sama   að   segja   brandara   í   matarboði   hjá   ömmu   eða   í   vinnustaðasamkvæmi.  

Ákveðna  brandara  er  svo  ákveðið  að  segja  ekki   svo  enginn   í  áheyrendahópnum  verði  

mógðaður,   eða   ákveðið   er   að   segja   hann   hátt   og   snjallt   í   þeim   tilgangi   að   móðga  

einstakling  eða  hópa  (Henken  og  Whatley:  2000:  6).  

Hver  sem  ætlun  brandarans  er,  er  ljóst  að  hann  hafi  ákveðna  virkni  og  að  hún  geti  

verið   fjölbreytt.   Um   virkni   húmors   hafa   verið   lagðar   fram   ýmsar   hugmyndir   en  

kenningum   um   húmor   er   yfirleitt   skipt   niður   í   þrjá   flokka;   misræmiskenningu,  

yfirlætiskenningu  og  lausnarkenningu  (Krikmann,  2006:  27-­‐28).  

3.2.1 Misræmiskenningin  

Brandarar   skapa   fyndni   meðal   annars   með   því   að   ýkja   og   afbaka,   afvegaleiða,   nýta  

þversagnir  og  tvíræðar  merkingar,  með  því  að  afhjúpa  leynd  líkindi  milli  ólíkra  hluta  og  

með  því   að   tengja   saman  það   sem  er   fræðilega  mögulegt   og  það   sem  er   það   ekki.   Í  

stuttu   máli   byggja   brandarar   á   misræmi   og   miðast   að   því   að   leysa   misræmið   með  

húmor  (Green,  1997:  472).  Misræmi  er  einmitt  afar  mikilvægt  fyrir  framvindu  húmors  

og   helst   það   í   hendur   við   þá   sjónarhornsbreytingu   sem   Raskin   ræddi   um   varðandi  

handrit  (e.script).  Misræmið  snýst  um  að  það  sé  eitthvað  sem  stangast  á,  til  dæmis  er  

það  misræmi  að  barn  skuli  gráta  yfir  því  að  fá  trampólín  að  gjöf,  en  það  er  líka  misræmi  

að  foreldri  skuli  gefa  barni  í  hjólastól  trampólín.    

Samkvæmt  Oring   getum  við   kallað  misræmi   viðeigandi   ef   við   þekkjum  þær  ólíku  

forsendur   sem   í   brandaranum   felast   og   skiljum   hvað   það   er   sem   gerir   þær   líkar.  

Misræmið  verður  viðeigandi  ef  það  er  önnur  leið  til  að  skilja  forsendur  brandarans  en  

upphaflega  var  lagt  upp  með.  Það  sem  gerir  misræmið  viðeigandi  þarf  ekki  að  gera  það  

rökrétt,  „viðeigunin“  á  sér  stað  á  sálfræðilegum  forsendum,  það  er  að  við  þekkjum  þau  

tengsl  sem  misræmið  bendir  á  þó  svo  að  þau  séu  ekki  rökrétt.  (Oring,  1992:  2).    

Líkt  og  handritskenning  Raskin  gefur  til  kynna  á  sér  stað  skyndileg  og  vitsmunaleg  

úrvinnsla  um  leið  og  brandaranum  líkur,  þar  sem  áheyrendur  þurfa  að   leysa  misræmi  

húmorsins  og  finna  útskýringu  með  því  að  leita  að  földu  lausninni  (Krikmann,  2006:  27).  

Sigmund  Freud    og  Krikmann  eru  sammála  því  að  vinnan  felist  í  rauní  því  að  finna  líkindi  

í  ólíkum  hlutum  eða  eiginleikum,  það  er   falin   líkindi   (Freud,  1960/1989:  7;  Krikmann,  

20  

2006:  27).  Áheyrendur  finna  því  ákveðinn  sannleika  í  „vitleysu“  brandarans  sem  brýtur  

annars   á   lögmálum,   reynslu   og   viðteknum   venjum   (Freud,   1960/1989:   9).   Á   þessari  

örskotsstundu  sem  áheyrandinn  uppgötvar  líkindin  skapast  húmorinn  og  hláturinn  sem  

brandaranum  fylgir,  en  Freud  nefnir  að  það  sé  einmitt  bæði  skyndilegur  skilningur  og  

undrun  áheyrandans  sem  skapar  kómísk  áhrif  (Freud,  1960/1989:  10).  

3.2.2 Yfirlætiskenningin  

Sumir   brandarar   hafa   ákveðinn   ásetning   ef   slíkt   má   kalla   og   byggja   húmor   sinn   á  

yfirlæti.   Yfirlætishúmor   byggir   á   neikvæðu   viðmóti   þeirra   sem  nota   hann   og  miðla,   í  

garð   ákveðins   „skotmarks“.   Með   öðrum   orðum   snýst   hann   um   að   gera   grín   að  

ákveðinni  manneskju  eða  hóp  (Krikmann,  2006:  27).  Yfirlætishúmor  hefur  því  afar  sterk  

skilaboð   um   fólk   og   hópa,   enda   leggur   slíkur   húmor   upp  með   það   að   draga   úr   hópi  

hinna   undir   formerkjum   húmors   í   þeim   tilgangi   að   smætta.   Þá   má   einnig   álíta  

yfirlætishúmor   sem   leið   til   þess   að   upphefja   hóp   okkar   á   kostnað   hinna,   með  

samanburði  og  ýktum  staðalmyndum.   Í  þessari  ritgerð  er  sá  hópur  sem  fjallað  verður  

um,  fatlað  fólk.  Þeir  brandarar  sem  hafa  fatlað  fólk  að  háði,  og  hér  verða  teknir   fyrir,  

eru  því  ein  birtingarmynd  yfirlætishúmors.  Slíkan  húmor  mætti  þó  einnig  kalla  fatlandi  

húmor,  sem  nánar  verður  rætt  um  í  kafla  3.5.    

3.2.3 Lausnarkenningin  

Lausnarkenningin   snýst   um   þær   sálfræðilegu   afleiðingar   sem   húmor   getur   haft   í   för  

með  sér  fyrir  bæði  flytjendur  og  áheyrendur  (Krikmann,  2006:  28).  Með  þessu  er  átt  við  

að   brandarar   geti   veitt   lausn   meðal   annars   undan   bældum   tilfinningum.   Slíkir  

brandarar  veita   farveg  til  þess  að  ræða  það  sem  er  tabú   í  samfélaginu,  til  þess  að  tjá  

skoðanir   sem   eru   annars   ekki   félagslega   samþykktar   og   mögulega   til   þess   að   fela  

neikvæðar  tilfinningar  (Henken  og  Whatley,  2000:  9).  Því  geta  brandarar  verið  form  af  

ákveðinni  útrás  en  hún  getur  miðast  út  frá  sorg,  reiði  og  kúgun  svo  eitthvað  sé  nefnt.  

Þeir   geta   þá   einnig   veitt   útrás   fyrir   fordóma,   vanþekkingu   eða   ótta   með   slíkri  

spennulosun   og   jafnframt   veitt   lausn   undan   pólítískri   réttsýni.   Í   ljósi   þeirra   brandara  

sem  hér  verða  teknir  fyrir  getur  ákveðin  lausn  falist  í  því  að  ræða  tabú  málefni  eins  og  

kynlíf   með   fötluðu   fólki.   Þjóðfræðingurinn   Alan   Dundes   nefnir   einmitt   að  

þjóðfræðiefni,  á  borð  við  brandara,  veiti   farveg   til  þess  að   tjá  eitthvað  sem  ekki  væri  

hægt  á  hefðbundin  beinkeyttan  máta.  Hann  segir  jafnframt  það  sé  nauðsynlegt  fyrir  þá  

21  

útrás  eða  lausn  sem  slík  samskipti  veita,  að  skilaboðin  séu  leynd  eða  að  einhveru  leyti  

ómeðvituð,  því  ef  fólk  væri  fullkomlega  meðvitað  um  þær  upplýsingar  sem  það  væri  að  

miðla  og  meðtaka  væri  engin  lausn  falin  í  samskiptunum  (Dundes,  1980:  36).    

3.3 Samfélagsleg  hlutverk  húmors  

Þjóðfræðiefni   er   alltaf   einhverskonar   tilfærsla   upplýsinga,   það   sinnir   einhverjum  

tilgangi,   hvort   sem   það   er   í   formi   fræðslu,   félagslegs   valds,   tjáningu   viðhorfa   og  

tilfinninga  eða  til  að  styrkja  félagsleg  tengsl.  Slíku  efni  á  borð  við  brandara  og  sagnir  er  

þó   einungis   deilt   sé   ákveðin  merking   falin   í   því   (Dundes:   1980:   39).   Við   deilum   ekki  

brandara  ef  við  skiljum  ekki  eða  samþykkjum  ekki  þau  skilaboð  sem  hann  miðlar,  því  

slíkt   væri   einfaldlega   ekki   góður   né   fyndinn   brandari.   Þannig   liggur   þjóðfræðin   undir  

sífelldum  breytingum  með  tilkomu  nýrra  brandara  og  má  með  sanni  segja  að  einungis  

það   þjóðfræðiefni   sem  miðlar   gildum   samfélagsins   lifi   áfram   í  menningunni.   Eins   og  

fram  hefur  komið  hefur  húmor  mismunandi  virkni,  en  það  er  einmitt  það  sem  stuðlar  

að  útbreiðslu  hans.    

Svipuð   tilfærsla   upplýsinga   á   sér   stað   í   bröndurum   líkt   og   fyrr   hefur   verið   nefnt  

varðandi  sagnir  en  slíkt  virðist  ekki  vera  fólki   jafn  ljóst.  Upplýsingar  sem  þessar  eru  til  

dæmis   auðfundnar   í   efni   á   borð   við   sagnir   en   þær   eru   vel   faldar   í   formi   húmors  

(Henken   og  Whatley,   2000:   5).   Í   slíkum   tilfellum   er   það   húmorinn   sjálfur   sem   bæði  

miðlar  boðskapnum  og  felur  hann  í  senn.  Það  er  að  spaugið  og  óformlega  yfirbragðið  

draga  úr  því   að   fólk   veiti   skilaboðunum  athygli   (Oring,   2008:  41).   Því   er  það   fólki   oft  

mjög  erfitt  að   túlka  eða  greina  brandara  sem  það  sjálft  hefur  miðlað,  en  margir  hafa  

hvorki  vilja  né  getu  til  þess  (Henken  og  Whatley,  2000:  10).  Slík  greining  frásagnarinnar  

reynist  einnig  afar  krefjandi  sem  og  óþægileg  fyrir  frásagnaraðila  þar  sem  sú  aðgerð,  að  

skyggnast  undir  yfirborð  húmorsins,  getur  haft  þær  afleiðingar  að  „skemma“  brandara.  

Frásagnaraðilar   fallast   frekar   á  útskýringuna   „þetta  er  bara  brandari“   en   vegna   slíkra  

frasa  eru  brandarar  einmitt  sá  miðill  sem  býður  upp  á  tjáningu  án  ábyrgðar  (Henken  og  

Whatley,  2000:  10).  Með  því  að  biðja  frásagnaraðila  um  að  túlka  skilaboð  brandara  sína  

eru  þeir  því  skyndilega  gerðir  ábyrgir  fyrir  orðum  sínum,  og  virðist  það  vera  ábyrgð  sem  

fáir  vilja  eigna  sér.  Þessi  aðgerð  umpólar  raunverulegum  tilgangi  húmorsins,  sem  er  að  

skemmta,   og   varpar   ljósi   á   þau   samfélagslegu   skilaboð   sem   undir   liggja,   hversu  

óskemmtileg  sem  þau  kunnu  að  vera.    

22  

Í  ljósi  þess  að  við  deildum  einungis  því  efni  sem  hefur  einhver  tengsl  við  menningu  

okkar  og  skilning  er  afar  ljóst  að  með  því  að  skoða  efni  á  borð  við  bæði  húmor  og  sagnir  

veitist  okkur  rúm  til  að  greina  gildi  og  viðhorf  samfélagsins  meðal  annars  til  tiltekinna  

hópa.   Félagsfræðingurinn   Tanya   Titchkosky   nær   að   fanga   mikilvægi   slíkrar  

orðræðugreiningar  afar  vel  í  bók  sinni  Reading  and  Writing  Disability  Differently  en  þar  

segir   „In  attention   to  such   images  and  words,  we   find   the  making  of   the  meaning  of  

people.“  (Titchkosky,  2008:  3).  Það  er,  að  með  því  að  rýna  í  skilaboð  orðræðunnar  gefst  

okkur   tækifæri   til   þess   að   sjá   hvernig   merkingarsköpun   mannfólks   á   sér   stað.  

Orðræðan   er   því   alltaf  mótuð   af   og   hefur  mótandi   áhrif   á   það   hvernig   við   upplifum  

annað  fólk  og  okkur  sjálf.  Orðræðugreining  á  húmor  sem  snertir  á  fötlun  er  því  tilvalin  

leið  til  þess  að  varpa  ljósi  á  hvaða  skilning  samfélagið  leggur  í  fötlun  og  fatlað  fólk,  og  

að  sama  skapi  hvort  sú  þekking  sé  byggð  á  virðingu  og  jákvæðum  skilning  á  aðstæðum  

hópsins  (fatlað  fólk)  eða  fordómum  og  neikvæðum,  meiðandi  og  útilokandi  skilningi.    

Hugsunarleysi   um   samfélagslegt   hlutverk   húmors   veldur   því   að   sumir   brandarar  

eða   flökkusagnir   eru   endurfluttir   þrátt   fyrir   neikvæð   eða   fordómafull   skilaboð,  

mögulega  án  fullrar  vitundar  flytjanda.  Félagsfræðingurinn  Stuart  Hall  nefnir  að  flestir  

virðast  því  ekki  átta  sig  á  því  að  með  því  að  endursegja  brandara  sem  slíka  erum  við  að  

viðhalda  staðalmyndunum  sem  koma  fram  í  þeim  og  þeirri  samfélagslegu-­‐  og  táknrænu  

valdaskiptingu  sem  þeim  fylgir  (Hall,  1997:  258).  Því  getur  það  sem  virðist  vera  saklaus  

brandari  eða   flökkusögn  verðið  hluti  af  ákveðinni  normaliserandi  orðræðu,  sem  bæði  

aðgreinir  fatlað  fólk  og  jaðarsetur  það  í  senn.  Í  slíku  tilfelli  er  hægt  að  líta  á  húmor  sem  

form   af   félagslegu   taumhaldi   sem   skilgreinir   og   skilyrðir   fatlað   fólk   út   frá  

samfélagslegum   hugmyndum   um   hið   venjulega   og   hinn   „rétta   líkama“.   Skrif  

mannfræðingsins  Margo  Demello  eiga  hér  ansi  vel  við,  en  þau  gætu  að  hluta  til  útskýrt  

hvað  veldur  því  að  við  deilum  slíku  efni  okkar  á  milli.  

[...]  once  something  comes   to   take  on  cultural  meaning,   it  becomes  naturalized:  we   think   that   things   are   the  way   that   they   are   because   they   have   always   been  that   way,   and   that   they   are,   therefore,   natural.   We   don’t   realize   that   these  meanings  have  been  created,  and  that  they  can  change,  and  that  there’s  nothing  natural  at  all  about  [...]  popular  belief  [...]  

(Demello,  2014:  6)  

Með   öðrum   orðum   erum   við   að   miklu   leyti   ómeðvituð   um   menningu   okkar   og  

hvernig   hún   tekur   á   sig  mynd   í   orðræðunni   og  mótar   skoðanir   okkar   og   hugmyndir.  

23  

Ákveðnar  forsendur  eða  hugmyndir  eru  „normaliseraðar“  eða  þeim  tekið  sem  gefnum  

hlut.  Í  samhengi  húmors  getur  þetta  þýtt  að  þegar  til  dæmis  fordómafullu  efni  er  deilt,  

veitum  við   skilaboðunum  ekki  athygli,  mögulega  vegna  þess  að   í  okkar  huga  eru  þau  

ekki   fordómafull,   þau   eru   það   sem   við   teljum   vera   „venjuleg“   eða   eins   og   Demello  

orðar  það   „náttúruleg“   viðhorf.   Innan   fötlunarfræða  kallast   slíkt   hugtak  ableismi   eða  

hæfnishroki/-­‐fordómar.   Félags-­‐   og   fötlunarfræðingurinn   Fiona   Kumari   Campbell  

skilgeinir   ableisma   sem   kerfi   hugmynda,   gilda   og   venja   sem   mótar   og   viðheldur  

hugmyndum  um  hinn  venjulega  eða   fullkomna   líkama  og  huga   (Campbell,   2001:  44).  

Félagsfræðingurinn   Tom   Shakespeare   leggur   þessari   skilgreiningu   lið   í   bók   sinni  

Disability   Rights   and  Wrongs   Revisited,   en   þar   segir   hann   ableisma   vera   útilokandi,  

kúgandi  eða  meiðandi  viðhorf  og  viðmót  sem  byggjast  á  þeirri  hugmynd  að  fatlað  fólk  

sé   öðru   fólki   óæðri.   Hann   segir   jafnframt   að   slíkir   hæfnisfordómar   skapist   til   dæmis  

með  ómeðvituðum  fordómum,  hugsunarleysi,  fáfræði  og  staðalmyndum  (Shakespeare,  

2014:  29).  Í  ljósi  þessa  má  segja  að  húmor  á  kostnað  fatlaðs  fólks  verður  þar  af  leiðandi  

ekki  eftirtektarverður  þar  sem  það  telst  vera  „náttúrleg“  hugmynd  að  flokka  fatlað  fólk  

skör  lægra  en  ófatlað  fólk.    

Þar  sem  fólk  með  skerðingar,  annarskonar  líkama  og  huga,  er  í  aðalhlutverki  þeirra  

brandara   sem   hér   verða   greindir   er   ekki   úr   vegi   að   fjalla   um   líkamann   og   það  

samfélagslega   hugmyndakerfi   sem   mótar   hann.   Líkaminn   er   sá   vettvangur   sem   við  

nýtum  hvað  mest  til  aðgreiningar  á  fólki.  Samkvæmt  mannfræðingnum  Mary  Douglas  

er   hann   táknmynd   samfélagsins   (Douglas,   1970:   70)   og   því   fléttast   bæði   völd   og  

stéttaskipting   inn   í   hugmyndir   okkar   um   hann.   Við   fáum  mikið   magn   upplýsinga   og  

þekkingar  um  líkamann  okkar  í  gegnum  þjóðfræði  með  hversdagslegu  spjalli,  hvort  sem  

það   er   í   formi   húmors,   hjátrúar,   brandara,   sagna   eða   öðru   slíku   efni   (Henken   og  

Whatley,   2000:   8).   Það   liggur   því   ljóst   við   að   þjóðfræðiefni   getur   ekki   aðeins  miðlað  

almennum  hugmyndum  um  líkama  heldur  einnig  haft  mótandi  áhrif  á  það  hvernig  við  

upplifum  okkar  eigin  líkama.      

Í   ljósi  þessara  mótandi  áhrifa  er  áhugavert  að   líta   til  þeirra  skilaboða  sem  húmor  

miðlar  um  fötlun.  Ef  fötlun  er  einungis  gefin  neikvæð  birtingarmynd  í  því  hversdagslega  

efni   sem   við   deilum   okkar   á  milli,   getur   slíkt   haft   í   för  með   sér   afar   skaðleg   áhrif   á  

sjálfsmynd  fatlaðs  fólks.  Að  sama  skapi  má  segja  að  ef  þjóðfræðiefni  hafi  uppbyggilegar  

24  

og  valdeflandi  hugmyndir  til  fötlunar  geti  það  eflt  sjálfmynd  fatlaðs  fólks.  Þannig  getur  

efni  á  borð  við  húmor  sem  miðlar  skálduðum  upplýsingum  um  skáldaðar  persónur  haft  

raunverulega   afleiðingar   fyrir   raunverulegt   fólk.   Í   ljósi   þessa   virðist   mikilvægi   slíkrar  

orðræðugreiningar,  eins  og  hér  mun  fara  fram,  vera  afar  skýr.    

3.4 Fötlun,  læknisfræðin  og  samfélagið  

„Fatlað   fólk   hefur   alltaf   verið   til   og   verður  ævinlega   til.“   segir   í   inngangi   bókarinnar  

Fötlun  og  menning:  Íslandssaga  í  öðru  ljósi  (Hanna  Björg  Sigurjónsdóttir  o.fl.,  2013:  8)  

en  fötlun  er  jafnframt  sá  eiginleiki  sem  hver  einasta  menningarlega  viðleitni  færir  til  lífs  

(Tichkosky,  2008,  4).  Með  þessu  á  kanadíski  félagsfræðingurinn  Tanya  Tichkosky  við  að  

hugmyndir   um   fötlun   séu   mótaðar   og   skapaðar   í   hverjum   einasta   menningarkima  

þessa   heims   og   að   þær   séu   í   raun   órjúfanlegur   og   óhjákvæmilegur   hluti   af  

hugmyndafræði   hverrar   menningar   fyrir   sig.   Samkvæmt   bókmenntafræðingnum  

Eiríksínu  Kr.  Ásgrímsdóttur  og   fötlunarfræðingnum  Kristínu  Björnsdóttur   er   fötlun  þó  

mun   flóknari   en   oft   er   álitið   og   reynist   því   erfitt   að   skilgreina   hana   (Eiríksína   Kr.  

Ásgrímsdóttir   og   Kristín   Björnsdóttir,   2012:   3).   Hún   hefur   löngum   verið   skilgreind   í  

samfélaginu  út  frá  læknisfræðilegum  forsendum;  út  frá  því  hvernig  lækna  má  líkamann  

og   aðlaga   að  hinu   venjubundna  eða   almenna.   Því  má   gera   ráð   fyrir   að   slíkt   „ríkjandi  

sjónarhorn  [...]  stýri  viðhorfum  fólks  til  fötlunar“  og  að  það  geti  þar  af  leiðandi  „leitt  til  

félagslegrar   útskúfunar   og   einangrunar“   (Eiríksína   Kr.   Ásgrímsdóttir   og   Kristín  

Björnsdóttir,   2012:   1).   Það   er   afar   ljóst   að  hin   læknisfræðilega   skilgreining   veitir   lítið  

rúm   til   þess   að   álíta   fötlun   sem   venjulega   eða   sjálfsagða.   Heldur   er   slíkt   sjónarmið  

einungis  miðað  að  því  að  skilgreina  hana  sem  vandamál,  sem  byrði  eða  eitthvað  sem  

þarf  að  yfirstíga.    

Þegar   fötlun  er   skilgreind  sem  vandamál  á  þennan  máta  kallar  hún  á  aðgerð  eða  

ákveðna  svörun  en  fötlunaraktívistinn  Irving  K.  Zola  telur  að  sem  samfélag  verðum  við  

að  bregðast  við  og  takast  á  við  slík  vandamál  hverju  sinni  (Zola,  1977:  47).  Viðbrögðin  

hafa  falist  í  því  að  aðlaga  fötlun  og  fatlað  fólk  að  væntingum  og  kröfum  samfélagsins  til  

dæmis  með  margvíslegum  aðgerðum  sem  hafa  ekki  endilega  jákvæð  áhrif  á  lífsskilyrði  

fatlaðs   fólks.   Þetta   svokallaða   læknisfræðilega-­‐,   einstaklings-­‐   eða   gallasjónarhorn   er  

mjög  ríkjandi  í  vestrænni  menningu.  Það  gerir  ráð  fyrir  því  að  skerðingin  orsaki  öll  þau  

vandamál   eða   hindranir   sem   fatlað   fólk   verður   fyrir   (Eiríksína   Kr.   Ásgrímsdóttir   og  

25  

Kristín   Björnsdóttir,   2012:   1;   Hanna   Björg   Sigurjónsdóttir   o.fl.,   2013:   13)   og   að  

samfélagið  hafi  þar  af  leiðandi  engin  afgerandi  áhrif  á  fötlun.  

Markmið  fötlunarfræði  er  að  breyta  því  hvernig  við  hugsum  og  ræðum  um  fötlun,  

og   miðast   hún   að   því   að   „[…]   þróa  félagslegan   skilning   á   fötlun   og   þátt   menningar  

og  umhverfis  í  að  skapa  og  viðhalda  fötlun“  (Hanna  Björg  Sigurjónsdóttir  o.fl.,  2013:  9).  

Það  er   ljóst  að  gallasjónarhornið  og  einstaklingsmiðaður   skilningur  á   fötlun  gerir  ekki  

ráð   fyrir  því  að  hún  sé  að  neinu   leyti   félagslega  eða  menningarlega  mótuð.  Félagsleg  

mótun  fötlunar  felur  í  grófum  dráttum  í  sér  að  skerðingin,  hvort  sem  hún  tengis  líkama,  

skynjun,   þroska   eða   geði,   sé   meðfædd   en   að   fötlunin   eigi   sér   stað   í   samfélaginu.  

Skerðingin  er   sumsé  ekki   vandamálið  heldur   eru  það   viðhorf  og   viðmót   samfélagsins  

sem   eru   beinlínis   fatlandi.   (Hanna   Björg   Sigurjónsdóttir   o.fl.,   2013:   15).   Með   því   að  

tileinka   okkur   það   sjónarmið   að   samfélagið   sé   áhrifavaldur   í   því   hvernig   fötlun   er  

skilgreind   er   vel   hægt   að   sjá   að   hvaða   leyti   orðræða   getur   takmarkað  

jafnréttisbaráttuna.  Í  Fötlun  og  menning  er  ávinningi  þessa  félagslega  sjónarmiðs  lýst  á  

afar  góðan  hátt.    

Styrkleiki  sjónarhornsins  felst   í  því  að  um  leið  og  við  hættum  að  skilgreina  fötlun  sem   skort   eða   galla   á   einstaklingnum   og   förum   að   líta   á   hana   sem   manngert  misrétti   sem   leiðir   af   sér   útskúfun   og   undirokun,   getum   við   krafist   þess   að  hindrunum  sé  rutt  úr  vegi.    

(Hanna  Björg  Sigurjónsdóttir  ofl,  2013:  15)  

Slíkar  hindranir  eins  hér  er  neft  má  meðal  annars  finna  í  orðræðunni.  Til  að  mynda,  ef  

fötlunarhugtök   eru   sífellt   notuð   í   neikvæðum   tilgangi   samanber   „þroskaheftur“   og  

„vangefinn“   getum   við   vart   búist   við   að   fatlað   fólk   njóti  mannréttinda   og   virðingar   í  

okkar  samfélagi.  Menning  og  samfélag  eru  því  mótandi  öfl  í  því  hvernig  hugmyndafræði  

og  skilningur  á  fötlun  er  og  hefur  þróast.    

Félagsleg  sjónarhorn  veita  okkur  tækifæri  til  þess  að  skoða  orðræðu  um  fötlun  og  

fatlað  fólk  í  nýju  ljósi.  Í  stað  þess  að  einblína  á  skerðinguna  og  hvernig  fatlað  fólk  þurfi  

að   aðlaga   að   samfélaginu   (líkt   og   raunin   er   með   læknisfræðilega   sjónarmiðinu),   er  

sjóninni   frekar  beint   í   átt  að  því  hvernig   samfélagið  þurfi  að  koma   til  móts  við   fatlað  

fólk   (Hanna   Björg   Sigurjónsdóttir   o.fl.,   2013:   15).   Með   öðrum   orðum   er   átt   við   að  

endurskoða  þær  viðvarandi  hugmyndir  bæði  í  garð  fötlunar  og  hins  „eðlilega“.  Eiríksína  

Kr.   Ásgrímsdóttir   og   Kristín   Björnsdóttir   koma   því   vel   í   orð   í   grein   sinni  Þegar   fötlun  

26  

verður  feimnismál  hvað  hlýst  af  því  að  endurskoða  hugmyndir  okkar  með  tilliti  til  hins  

félagslega  sjónarhorns.  

Með   því   að   ræða   og   fjalla   um  hugmyndir   okkar   um  hvað   það   er   sem   telst   vera  eðlilegt  eða  hverjir  það  eru  sem  teljast  ófatlaðir  væri  hægt  að  skilja  betur  viðbrögð  samfélagsins  við  þeim  sem  flokkaðir  eru  sem  fatlaðir  eða  Hinir.    

(Eiríksína  Kr.  Ásgrímsdóttir  og  Kristín  Björnsdóttir,  2012:  7)  

Fötlun  er  félagslegt  fyrirbæri  og  hluti  af  daglegu  lífi  allra  en  hún  birtist  í  orðræðu  á  

mótsagnakenndan  hátt.  Fjölmörg  dæmi  um  slíka  mótsagnakennda  orðræðu  má  finna  á  

almennum  vettvangi.   Í   ákveðnum  málefnum  virðist   samfélagið   styðja   réttindabaráttu  

fatlaðs   fólks  heilshugar,   til  dæmis  hefur  það  verið  áberandi  að  ákveðinn  múgæsingur  

myndist  á  samfélagsmiðlum  þegar  greinilega  er  brotið  á  þeim  réttinum.  Sem  dæmi  um  

slíkt  má  nefna  þegar  ófatlaðir  einstaklingar  leggja  í  sérmerkt  bílastæði  fyrir  fatlað  fólk.  

Slíkt   tilfelli   barst   í   fréttir   í   maí   árið   2015   þegar   Jón   Gunnar   Benjamínsson,   eigandi  

Iceland  Unlimited  og  hjólastólanotandi,  birti  myndband  á  Facebook  síðu  sinni  þar  sem  

hann  skammar  ófatlaðar  konur  fyrir  að  leggja   í  sérmerkt  bílastæði  fyrir  fatlað  fólk,  en  

hann   hlaut   mikið   lof   frá   almenningi   fyrir   myndbandið   og   sömuleiðis   skammirnar  

(Stefán  Árni  Pálsson,  2015).  Áhugavert  er  að  á  svipuðum  tíma  hófst  mikil  umræða  um  

orðnotkun   handboltakappans   Ólafs   Stefánssonar   sem   birtist   í   stiklu   úr  

heimildamyndinni   Óli   Prik   en   þar   heyrist   hann   segja   „Þú   skýtur   eins   og   þú   sért  

spastískur“  (Freyja  Haraldsdóttir  óánægð[...],  2015).    

Þrátt   fyrir   nokkurskonar   samfélagslega   samstöðu  með   fötluðu   fólki   og   réttindum  

þeirra  í  bílastæðamálum  birtist  þó  allt  annað  viðhorf  í  ummælum  fólks  þar  sem  fötlun  

eru  gerðar  að  samlíkingu  fyrir  óæskilega  eiginleika.  Hér  birtast  okkur  góð  dæmi  um  það  

hversu   mótsagnakennd   orðræða   um   fötlun   og   fatlað   fólk   getur   verið,   og   hvernig  

mismunandi   hugmyndir   um   fötlun   hafa   þróast   í   samfélaginu.   Þessi  mótsagnakennda  

orðræða  endurspeglast  að  miklu  í  húmornum  sem  nánar  verður  rætt  um  í  fjórða  kafla  

ritgerðarinnar.  Dæmin  hér  að  ofan  gefa  einnig   til   kynna  hversu   flókið  hugmyndakerfi  

liggur  að  baki  hugtakinu  fötlun.  Fötlun  er  því  alls  ekki  einsleit  og  líkt  og  bæði  sagnir  og  

brandarar,  tekur  orðræða  um  fötlun  mið  af  samhengi  sínu  hverju  sinni.  Því  má  gera  ráð  

fyrir  því  að  ekki  sé  allur  húmor  sem  fjallar  um  fötlun  undir  sama  hattinn  flokkaður,  en  

nánar  verður  rætt  um  aðgreiningu  fötlunar-­‐  og  fatlandi  húmors  í  næsta  kafla.    

27  

3.5 Fötlunarhúmor  og  fatlandi  húmor  

Húmor   er   afar   margbreytilegt   og   lifandi   hugtak   sem   er   sniðið   að   aðstæðum   hverju  

sinni.  Líkt  og  fram  hefur  komið  eru  brandarar  afar  háðir  samhengi  sínu,  hverjir  segja  þá,  

hverjir  hlusta  og  við  hvaða  tilefni  þeir  eru  sagðir.  Húmor  sem  snýr  að  fötluðu  fólki  eða  

fötlunum   á   sér   því   einnig   fjölbreyttar   hliðar   og   getur   sami   brandarinn   hlotið   bæði  

jákvæð  eða  neikvæð  viðbrögð  í  mismunandi  hópum  og  aðstæðum.  Til  dæmis  er  líklegt  

að   brandari   sem   gerir   grín   að   fötluðu   fólki   sé   talinn   fyndinn   meðal   hóps   ófatlaðra  

einstaklinga,   en   að   sami   brandarinn   veki   reiði   hjá   hópi   fatlaðra   einstaklinga   eða  

aðstandenda  þeirra.  Orðræða  fötlunar  er  því  vandasamt  hugtak,  sem  er  einnig  skilyrt  af  

þekkingu   fólks   um   fötlun   og   skerðingar.   Rannsókn   Eiríksínu   Kr.   Ásgrímsdóttur   og  

Kristínar  Björnsdóttur  gefur  til  kynna  að  almenn  umræða  um  fötlun  virðist  vera  þögguð  

að  því  leyti  til  að  ófötluðu  fólki  (sérstaklega  ungmennum)  er  bannað  að  forvitnast  um  

fatlað   fólk  eða   skammað   fyrir   slíkt   (Eiríksína  Kr.  Ásgrímsdóttir  og  Kristín  Björnsdóttir,  

2012:   6).  Með   þessu  móti   fræðist   fólk   ekki   almennt   um   fötlun   séu   þær   ekki   hluti   af  

reynsluheimi  þess.  Því  verður  fötlun  jaðarsett  í  hinni  almennu  og  daglegu  orðræðu  og  á  

sér  til  dæmis  stað  á  hinum  hulda  vettvangi  húmorsins  þar  sem  staðalmyndir  og  ef  til  vill  

neikvæðar  hugmyndir  gerjast  og  breiðast  út.    

Húmor  sem  snýr  einu  eða  öðru  leyti  að  fötluðu  fólki  eða  fötlun  má  gróflega  skipta  í  

tvo  flokka.  Annars  vegar  er  um  að  ræða  fatlandi  húmor  og  hins  vegar  fötlunar  húmor.  

Þessar  tvær  tegundir  húmors  eru  afar  ólíkar,  þrátt  fyrir  að  virðast  við  fyrstu  sýn  spretta  

út   frá   sama   eða   svipuðum   grunni.   Lítið   hefur   verið   fjallað   um   þessar   tvær   greinar  

húmors   innan   bæði   húmor-­‐   og   fötlunarfræða,   en   fatlandi   húmor   má   þó   tengja   við  

kenningar   um   haturs-­‐   eða   fordómahúmor.   Þjóðfræðingurinn   Eva   Þórdís  

Ebenezersdóttir   lýsir  muninum  á  þessum  tveim  formum  húmors  mjög  vel  í  grein  sinni  

Var   „allskonar   fyrir   aumingja“   bara   grín?  en   samkvæmt   henni  má   skilgreina   fatlandi  

húmor  sem  „[...]  grín  þar  sem  fatlað  fólk  er  haft  að  háði  og  spotti,  grín  sem  gert  er  að  

fötluðu   fólki   og   skerðingum   þess.“   (Eva   Þórdís   Ebenezersdóttir,   2015:   125).   Þessi  

tegund  húmors  felur  fötluðu  fólki  augljóslega  lítil  völd,  hún  nýtir  þess  í  stað  fötlunina  í  

þeim   tilgangi   að   upphefja   þá   sem   ófatlaðir   eru.   Fatlandi   húmor   blómstrar   einmitt   á  

jaðri   siðmenntað   samfélags   og   á   það   til   að   birtast   við   tímabundna   losun   félagslegra  

reglna,  til  dæmis  þegar  áfengi  er  við  hönd  (Shakespeare,  1999:  3).    

28  

Niðurbrot   er   mjög   einkennandi   fyrir   fatlandi   húmor   og   er   hann   því   í   flestum  

tilfellum   ein   af   birtingarmyndum   yfirlætishúmors.   Valdið   liggur   hjá   þeim   sem   gera  

grínið   og   er   það   fatlað   fólk   sem   verður   að   aðhlátursefninu.   Yfirlæti   í   húmor   snýst  

einmitt  að  miklu   leyti  um  speglun,  það  er  að  máta  hið  óvenjulega  við  það  venjulega,  

okkur  við  hina.  Húmorinn   felst   í  því  að   sýna  ólíkindi  milli   tiltekinna  hópa  og  ýkja  þau  

undir   þeim   formerkjum   að   annar   sé   álitinn   ákjósanlegri   en   hinn.   Það   er   því   ljóst   að  

fatlandi  húmor  hefur   afar  neikvæða  hugmyndafræði   að  baki   sér,   burt   séð   frá  öðrum  

eiginleikum  brandarans.  

Afar  frábrugðinn  fatlandi  húmor  er  fötlunarhúmor  en  Eva  Þórdís  Ebezersdóttir  lýsir  

honum  á  eftirfarandi  máta:  

Fötlunarhúmor  er  notaður  á  markvissan  hátt   til  að  draga   fram  misrétti,   fordóma  og   staðalmyndir   sem   fatlað   fólk   upplifir   í   sínu  daglega   lífi.   Fatlað   fólk   sem  notar  húmor   á   þennan   hátt   fær   áheyrendur   sína   til   að   hlæja   að   viðbrögðum   og  viðhorfum  samfélagsins  og  sjá  hversu  órökrétt  þau  oft  eru.    

(Eva  Þórdís  Ebenezersdóttir,  2015:  125)  

Þessi   tegund   húmors   sýnir   greinilega   mikilvægi   stöðu   einstaklingsins   sem   segir  

brandara   um   fötlun.   Sú   staðreynd   og   vitneskja   að   húmorinn   eigi   sér   uppruna   hjá  

fatlaðri   manneskju   er   nauðsynleg   fyrir   bæði   skilning   og   virkni   hans.   Ófatlaður  

einstaklingur  gæti   til  dæmis  ekki   sagt  slíkan  brandara  án  meðfylgjandi  hugmynda  um  

yfirlætishúmor,   nema   auðvitað   að   hans   staða   hefði   áhrif   (til   dæmis   foreldri   fatlaðs  

barns).  Húmorinn  snýst  því  ekki  um  að  gera  grín  að  skerðingum  eða  fötluðu  fólki  heldur  

þvert   á   móti   að   gera   grín   að   samfélagslega   mótuðum   viðhorfum   í   garð   þeirra.  

Félagsfræðingurinn  Gary  Albrect  nefnir  einmitt  að  slíkur  húmor  eigi  það  til  að  benda  á  

þær   takmarkanir   sem   samfélagið   leggur   á  mismunandi   hópa   (Albrect,   1999:   67).   Að  

vissu  leyti  mætti  því  segja  að  fötlunarhúmor  sé  ákveðið  form  af  misræmishúmor,  það  

er   að   snúa   upp   á   væntingar   og   varpa   þannig   ljósi   á   óeðlileg,   eða   líkt   og   Eva   Þórdís  

skrifar,   órökrétt   viðhorf.   Tom  Shakespeare   kemur  þessu  einnig  mjög   vel   í   orð   í   grein  

sinni  Joking  a  part,  en  þar  segir  „Performing  a  joke,  rather  than  being  one,  is  another  

form  of  reversal.“  (Shakespeare,  1999:  9).  Með  öðrum  orðum  er  ákveðinn  viðsnúningur  

fólginn   í   því   að   fötluð  manneskja   segir   brandarann   í   stað  þess   að   vera  hann.   Því  má  

segja  að  allir  brandarar  sem  flokkast  undir   fötlunarhúmor  sýni  hversu  mettaður  hann  

er  af  valdi.    

29  

Vald   er   lykilhugtak   í   umræðu  um   fötlunarhúmor  og   fatlandi   húmor,   enda  er   það  

grundvöllurinn  að  aðgreiningu  þessara  tveggja  hugtaka.  Munurinn  á  fötlunarhúmor  og  

fatlandi   húmor   er   að   öllu   leyti   fólginn   í   því   hvar   valdið   liggur   í   húmornum,   það   er   á  

hvers  kostnað  brandarinn  er  sagður.  Eins  og  fram  hefur  komið  hér  að  ofan  liggur  valdið  

í   höndum   fatlaðs   fólks   þegar   fötlunarhúmor   á   sér   stað   og   er   brandarinn   því   form   af  

valdeflingu  frekar  en  niðurbroti.  Tengsl  húmors  og  valds  gerir  það  ljóst  að  grín  býr  yfir  

miklum  mætti   sem  hægt   er   að   beita   á   bæði   jákvæðan  og   neikvæðan  hátt.   Í   raun   er  

erfitt   að   henda   reiður   á   húmor   líkt   og   fram   hefur   komið,   því   þrátt   fyrir   fyrrnefnda  

flokkun  í  fötlunarhúmor  og  fatlandi  húmor,  er  húmor  hugtak  sem  er  bæði  síbreytilegt  

og   lifandi.   Til   að   mynda   getur   grín   um   skerðingar   (sem   annars   væri   fatlandi)   verið  

valdeflandi   fyrir   fatlaðan   frásagnarmann,   sem   gerir   húmorinn   að   fötlunarhúmor.   Við  

umfjöllun   á  bröndurum  um   fatlað   fólk   og   fötlun  er   því   verðugt   að   skoða  hvar   valdið  

liggur  í  frásögninni  og  í  hvaða  tilgangi  því  er  beitt.  Eitt  er  þó  víst  að  máttur  húmorsins  

leikur   í  höndum  þess  sem  beitir  honum  og  gerir  sú  skilgreining  ekki  greinarmun  á  því  

hvort  viðkomandi  sé  fatlaður  eða  ófatlaður.  

30  

4. Greining  

Þau  fræði  og  kenningar  sem  hér  fóru  á  undan  eru  grundvöllurinn  að  röksemdarfærslu  

þessarar   rannsóknar.  Án  þeirra  væri  ekki  hægt  að  greina  og   túlka  samtíma  dæmi  um  

húmor  með  góðum  árangri.  Fræðin  gera  það  einmitt  ljóst  að  efni  á  borð  við  brandara  

og  flökkusagnir  er  vel  hægt  að  nýta  til  greiningar  á  orðræðu  vegna  skírskotunar  þess  í  

menningu  og  gildi  þeirra  sem  miðla  því.  Sú  staðhæfing  að  þjóðfræðiefni  eigi  sér  upptök  

í   menningunni   undirstrikar   einnig   að   merking   og   viðhorf   liggi   á   bak   við   orðræðuna  

okkar,   jafnvel   þó   hún   sé   í   gamansömu   og   léttúðlegu   formi.   Hér   á   eftir   mun   fara  

greiningarhluti  ritgerðarinnar,  þar  sem  sex  brandarar  og  ein  flökkusögn  verða  greind  og  

túlkuð  með  tilliti   til  þeirra  skilaboða  sem  þau  miðla  um  skilning  á  fötlun  og  viðhorfa   í  

garð  fatlaðs  fólks.  

4.1 Undirskipun  fatlaðs  fólks  

Eins   og   fram   hefur   komið   snúast   fötlunarfordómar   og   ableismi   í   grunninn   um   þá  

hugmynd  að  það  sé  til  tiltekið  „rétt“  form  manneskjunnar,  og  að  allt  sem  bregður  út  frá  

því   setta   viðmiði   sé   því   gallað   og   óæskilegt.   Undirskipun   fatlaðs   fólks   birtist   okkur  

ítrekað   í   gegnum   slíka   fordóma   þar   sem   fatlað   fólk   er   sett   fram   sem   nokkurskonar  

andstæða   eða   síðra   form  ófatlaðs   fólks   (Kristín   Björnsdóttir,   2014:   9)   en   eftirfarandi  

brandari  er  einmitt  gott  dæmi  um  slíkt.    

Hefuru  einhvern  tímann  heyrt  um  það  þegar  fólk  eignast  börn  að  það  sé  kallað  gull  ef  það  er  strákur  en  brons  ef  það  er  stelpa.  Silfur  er  fatlaður  strákur.  

(MHB-­‐B01,  2015)  

Þó   að   þessi   brandari   snúist   helst   um   húmor   á   kostnað   kvenna   og   fjalli   um  

undirskipun   kvenna   gagnvart   körlum   þá   hefur   hann   óneitanlega  mjög   sterk   skilaboð  

um   fatlað   fólk.   Hér   liggur   undirskipun   fatlaðs   fólks   hreinlega   bein   við   í   formi  

verðlaunapalla.  Sú  hugmynd  sem  hér  er  að  finna  á  sér  djúpar  rætur  í  samfélagslegum  

hugmyndum  okkar  til  kynjanna  og  gengur  hún  út  frá  því  að  ófatlaður  karlmaður  sé  hin  

æðsta  vera  í  stigveldi  mannfólksins.  Í  þessum  brandara  kemur  slíkt  stigveldi  skýrt  fram  

þar   sem   ófatlaður   drengur   er   hið   æskilegasta   barn   en   fatlaður   drengur   hlýtur   lægri  

skör.  Húmor  brandarans  felst  þó  í  misræmi  (sjá  kafla  3.2.1),  það  er  að  áheyrendur  gera  

ráð   fyrir   því   að   stelpa   myndi   hljóta   silfrið   (eða   annað   sætið)   en   slíkt   er   þó   ekki  

31  

niðurstaða   brandarans.   Misræmið   felst   því   í   að   fatlaður   strákur   flokkist   hærra   í  

stigveldinu  en  ófötluð  stelpa,  en  væntingar  áheyrenda  myndu   í   flestum  tilfellum  ekki  

gera   ráð   fyrir   því   að   fatlað   barn   skari   hærra   en   ófatlað   barn.   Brandarinn   er   því  

mettaður   af   yfirlætishúmor   (sjá   kafla   3.2.2),   bæði   gagnvart   konum   og   fötluðu   fólki.  

Áhugavert  er  einnig  að  velta  því  fyrir  sér  hvar  fatlaðar  stúlkur  lenda  á  slíkum  skala  en  

þær   eru   að   öllu   ósýnilegar   í   brandaranum.   Mögulega   mætti   því   gera   ráð   fyrir   því  

fatlaðar  stúlkur  séu  óæskilegastar  af  þessum  hópum  barna  enda  komast  þær  hér  ekki  

einu  sinni  á  verðlaunapall.    

Út   frá   þessum   brandara  mætti   einnig   ræða   um   væntingar   foreldra   til   tilvonandi  

barna   sinna   og   væntingar   fólks   til   ófæddra   barna   almennt.   Í   brandaranum  má   finna  

skýr  skilaboð  um  það  hvernig  samfélagslegar  hugmyndir  hafa  strax  við  fæðingu  áhrif  á  

það  hvernig  litið  er  til  barna.  Börn  fæðast  því  að  vissu  leyti  ekki  jöfn  í  samfélagslegum  

skilningi,   bara   fyrir   það   eitt   að   tilheyra   ákveðnu   kyni   eða   með   því   að   fæðast   með  

skerðingu.   Drífa   Katrín   Guðmundsdóttir   nefnir   í   pistli   sem   hún   skrifaði   fyrir   síðuna  

Fagurkerar.is   að   oftast   segjast   tilvonandi   foreldrar   að   þeim   sé   sama  um   kyn   ófædds  

barns  síns  „svo  lengi  sem  það  er  heilbrigt“  (Drífa  Katrín  Guðmundsdóttir,  2015).  Hér  er  

á   ferðinni  algengur   frasi   sem  okkur  birtist  mjög  reglulega   í   tengslum  við  ófædd  börn.  

Þessi  frasi  er  ákveðin  andstaða  við  brandarann  hér  að  ofan  og  undirstrikar  þar  með  það  

misræmi  sem  felst  í  honum  því  í  raun  skiptir  „heilbrigði“  meira  máli  en  kyn.  Með  öðrum  

orðum  að  skerðingar  eru  almennt  álitnar   sem  óæskilegur  eiginleiki.  Hér  mætti  einnig  

staldra  við  notkun  á  orðinu  „heilbrigði“  enda  vísa  dæmin   til  þess  að   slíkt   sé   sett  upp  

sem  andstæðu  skerðinga.  Talað  er  um  ófötluð  börn  sem  „heilbrigð“  og  því  má  gera  ráð  

fyrir  að   fötluð  börn   flokkist   sem  „óheilbrigð“.  Slíkt  er  þó  ekki  heppileg   skipting,  enda  

einkennist   hún   af   ákveðinni   fáfræði.   Líkt   og   kemur   fram   í   meistararitgerð  

fötlunarfræðingsins   Eiríks   Karls   Ólafssonar   Smith,   getur   fatlað   fólk   verið   heilbrigt   og  

heilsuhraust   rétt   eins   og   annað   fólk   enda   hafa   ekki   allar   skerðingar   neikvæð   áhrif   á  

heilsufarið  (Eiríkur  Karl  Ólafsson  Smith,  2010:  58-­‐59).    

Þessi  mikla  áhersla  á  heilsufar  og  „heilbrigði“  elur  af  sér  frasa  á  borð  við  þann  sem  

hér   fór   að   ofan,   og   eflaust   er   slíkt   sagt   ákveðnu   hugsunarleysi.   Fólk   ætlar   sér   ekki  

endilega   að   undirskipa   fatlað   fólk   með   orðavali   sínu,   en   orð   þeirra   endurspegla   þó  

ákveðnar  hugmyndir  sem  búa  í  samfélaginu  okkar.  „Maður  má  maður  vera  ánægður  að  

32  

eiga  heilbrigð  börn“  á  eflaust  frekar  að  lýsa  þakklæti  fyrir  góðri  heilsu  barns,  en  miðlar  

þó   á   sama   tíma   neikvæðum   skilaboðum   í   garð   „óheilbrigðra“   barna.   Sif   Hauksdóttir  

tekur  mjög  vel   á  þessum  málefni   í   grein   sinni  Eru   „óheilbrigð“  börn   svona   skelfilegur  

hlutur  að  eiga?“,  en  þar  veltir  hún  fram  þeirri  spurningu  hvort  foreldrar  fatlaðra  barna  

megi  ekki  vera  ánægðir  með  börn  sín.  Hún  spyr  að  sama  skapi  hvort  fatlaðir  synir  sínir  

séu   minna   virði   en   ófötluð   systir   þeirra,   og   af   hverju   hún   megi   ekki   bara   vera   jafn  

þakklát  fyrir  þau  öll  (Sif  Hauksdóttir,  2015).    

Heilbrigði  er  þó  aftur  á  móti  mjög  nátengt  hugmyndinni  um  hinn  „rétta“  og  hrausta  

líkama   og   er   því   áhugavert   að   skoða   hvaða   skilaboð   birtast   okkur   um   fatlað  

afreksíþróttafólk.   Einn   slíkur   brandari   safnaðist   um   vorið   2015   og   gefur   hann   okkur  

hugmynd  um  viðhorf  til  fatlaðs  fólks  sem  brýtur  í  bága  við  hugrenningatengslin  fötlun  

og  „óheilbrigði“.    

Að  rífast  á   Internetinu  er  eins  og  að  taka  þátt   í  special  olympics.  Even   if  you  win  you  are  still  retarded.  [Jafnvel  þó  þú  sigrir  ertu  enn  þroskaheftur]  

(MHB-­‐B02,  2015)  

Hér  er  um  að  ræða  ákveðinn  samanburðarhúmor  þar  sem  tveim  ólíkum  hlutum  er  

skeytt  saman  og  líkindi  fundin  þar  á  milli,  og  fellur  hann  því  vel  að  misræmishúmor  (sjá  

kafla   3.2.1).   Í   þessum   brandara   er   ætlunin   að   sýna   líkindi   milli   þess   að   rífast   á  

veraldarvefnum  og  að  taka  þátt   í  Special  Olympics.  Líkindin  finnast   í  endaslaginu  sem  

gefur   til   kynna   að   hvorug   iðjan   hafi   raunverulegar   afleiðingar,   eða   sé   að   öllu   jöfnu  

tilgangslaus  þar  sem  sigurinn  skiptir  ekki  máli.  Húmor  brandarans  gerir  því  óneitanlega  

lítið  úr  afrekum  þroskaskertra  íþróttamanna  og  –kvenna.  Í  honum  segir  að  íþróttaafrek  

einstaklinganna   skipti   engu   máli,   því   þegar   á   botninn   er   hvolft   eru   þeir   enn  

þroskaskertir.  Skerðingin  er  því  álitin  sem  nokkurskonar  hindrun  að  almennri  þátttöku  

og   viðurkenningu   í   samfélaginu,   en   samkvæmt   því   mun   fatlað   fólk   aldrei   standa  

jafnfætis   við   ófatlað   fólk,   sama   hverju   það   áorkar.   Það   er   einmitt   slíkt   álit   sem,  

samkvæmt   menningarlegu   sjónarmiði   fötlunar   (sjá   kafla.   3.4),   fatlar   fólk   með  

skerðingar.  

Það  virðist  ljóst  að  ætlun  brandarans  sé  niðurlægja  þá  sem  rífast  á  Internetinu  með  

því  að  líkja  þeim  við  fatlað  fólk.  Brandarinn  notar  því  markvisst  fötlun  sem  neikvæðan  

eiginleika  og  meiðyrði,  og  gefur  hann  þar  með  afar  skýra  mynd  af  því  viðhorfi  að  fötlun  

33  

sé   óæskileg.   „Retarded“   eða   „þroskaheftur“   er   mjög   neikvætt   hlaðið   orð   á   báðum  

tungumálum   og   er   því   mögulega   ætlað   að   stuða   áheyrendur.   Í   túlkun   sinni   nefnir  

heimildarmaður  einmitt  að  brandarinn  sé  tabú  og  að  „tabú  [sé]  alltaf  fyndið  af  því  að  

fólk  vilji  ekki   tala  um  það,  opinberlega  það  er  að  segja.“   (MHB-­‐B02,  2015).  Húmorinn  

felst  því  bæði  í  „sjokkinu“  sem  hlýst  af  því  að  heyra  orðinu  slengt  fram  (ásamt  lausninni  

sem  því   fylgir)   og   í  misræmi   brandarans.   Þessi   orð   hafa   í   báðum   tungumálum  hlotið  

víðari   orðnotkun   og   er   þeim   því   ekki   einungis   ætlað   að   tilgreina   hóp   fatlaðs   fólks.  

„Retarded“/„þroskaheftur“  hafa  bæði  fest  í  sessi  sem  lýsingarorð  sem  notað  er  til  þess  

að  undirstrika  heimsku,   vitleysu,   seinagang   ásamt   ýmsu  öðru.  Orðnotkunin   á  það  þó  

sameiginlegt   að   hún   er   ávallt   notuð   með   neikvæðri   merkingu   (þó   svo   að   notkunin  

virðist  vera  á  gamansaman  hátt).  Spurningin  „Ertu  þroskaheftur?“  kemur  því  á  framfæri  

að  viðkomandi  hafi  gert  eða  sagt  eitthvað  sem  brýtur  í  bága  við  „eðlilega“  framkomu.  

Fötlun   er   því   gerð   að   samheiti   til   þess   að   lýsa   aðeins   því   sem   er   illa   til   fundið  

(Titchkosky,   2008:   5),   og   veitir   ekki   rúm   fyrir   jákvæða  notkun  hugtaksins.  Orðnotkun  

þessa   brandara   er   engin   undantekning,   enda   er   ætlun   hans   að   líkja   saman   tveim  

aðgerðum  undir  samnefnaranum  „retarded“  sem  á  í  þessu  tilfelli  að  lýsa  heimsku  eða  

dómgreindarleysi.  Til  gamans  má  nefna  að  á  nákvæmlega  þessu  málefni  er  tekið  í  þætti  

af   bandarísku   sjónvarpsþáttunum   The   Office.   Þar   lagði   aðalpersónan   og   félagslegi  

klaufinn  Michael  Scott,   línurnar  (á  afar  misheppnaðan  hátt)  um  það  hvernig  skal  nota  

orðið  „retarded“.  

You  don’t  call  retarded  people  retards.  It’s  bad  taste.  You  call  your  friends  retards  when  they’re  acting  retarded.  

(Daniels  &  Kwapis,  2006)  

Michael  Scott  virtist  staðráðinn  á  því  að  orðnotkunin  sjálf  væri  einungis  niðrandi  ef  

hún  ætti   sér   stað   í   kring  um  fatlað   fólk.  Bæði   í   tilfelli  þessara  skálduðu  ummæla  og   í  

brandaranum  hér  að  ofan  má  greina  viðhorf  sem  einkennast  af  ableisma,  þar  sem  það  

telst  eðlilegt  og  viðurkennt  að  nota  niðrandi  orðalag  og  gera  fötlun  að  samlíkingu  fyrir  

neikvæða   eiginleika.   Hér   má   því   jafnframt   segja   að   slík   viðhorf   feli   í   sér   ákveðna  

afneitun  á  tengslum  milli  orðanna  (og  þar  með  notkun  þess)  og  fatlaðs  fólks,  líkt  og  til  

dæmis   notkun   orðsins   „þroskaheftur“   hafi   ekki   í   för   með   sér   hugmyndir   um  

þroskaskert  fólk.  

34  

Þau   dæmi   sem   hér   voru   tekin   fyrir   eru   ágætis   vísbending   um   félagslega  

stéttaskiptingu   og   stigveldi   fólks   í   íslensku   samfélagi.   Fatlað   fólk   er   undirskipað  

ófötluðu  fólki  í  ableismanum,  sem  einkennir  þessi  dæmi  og  orðnotkunina  sem  umlykur  

þau.   Hér   er   það   gert   afar   skýrt   að   fatlað   fólk   er   flokkað   skör   lægra   eins   og   sjá  má   í  

dæminu  um  líkingu  barna  við  verðlaunapeninga.  Þar  að  auki  sjáum  við  vísbendingar  um  

að  afrek  þess  eru  ekki  metin  til  jafns  við  afrek  ófatlaðs  fólks.  og  má  því  áætla  að  fatlað  

fólk  sé  frekar  metið  út  frá  því  sem  það  getur  ekki,  en  því  sem  það  getur.  Nánar  verður  

rætt  um  húmor  sem  snýr  að  „vanhæfni“  fatlaðs  fólks  í  næsta  kafla.  

4.2 Hæfni  og  skerðingar  

Eins   og   rætt   var   í   kafla   3.3   skilgreinir   gallasjónarmið   fötlunar   líkama   á   grundvelli  

læknisfræðinnar  með  það  að  leiðarljósi  að  frábrigði  frá  hinu  venjulega  séu  gallar.  Fatlað  

fólk  er  því,  líkt  og  Tanya  Titchkosky  og  Rod  Michalko  nefna,  í  sífelldum  samanburði  við  

ófatlað  fólks  og  er  metið  út  frá  hæfni  eða  vanhæfni  þeirra  til  þess  að  fylgja  almennum  

staðli  (Michalko  og  Titchkosky,  2009:  5).  Slík  sjónarmið  (eða  ableismi)  miðast  einungis  

að  því  að  skilgreina  skerðingar  og  fatlaða  líkama  sem  óæskilega  þar  sem  hinn  ófatlaði  

líkami  er  viðmiðið.  Brandarar  um  fötlun  og  fatlað  fólk  styðjast  að  mörgu  leiti  við  þetta  

sjónarmið  þar  sem  fatlað  fólk  er  skilgreint  út  frá  vanhæfni  í  ákveðnum  efnum.  

Hafi  þið  heyrt  um  heyrnalausa  manninn  sem  heyrði  að  sjónlausi  maðurinn  sá  að  handalausi  maðurinn  hafði  hendur  í  hári  sköllótta  mannsins?  

(Brandari,  20.  janúar  2014  B)  

Ofangreindur  brandari  er  gott  dæmi  um  slíkan  húmor,  þar  sem  skerðingin  sjálf  er  

gerð  að  aðhlátursefni.  Þó  hér  sé  um  orðagrín  að  ræða  þá  má  einnig  greina  að  hér  sé  á  

ferð  fatlandi  húmor.  Grundvöllur  brandarans  felst   í  því  að  gera  grín  að  því  sem  fatlað  

fólk   (og   hárlaust   fólk)   getur   ekki   gert.   Grínið   felst   í   því   misræminu,   það   er   að  

brandarinn  snýr  upp  á  væntingar  okkar  og  brýtur  í  bága  við  hið  eðlilega.  Við  hlægjum  

því   heyrnarlausi   maðurinn   getur   ekki   heyrt,   sjónlausi   maðurinn   sér   ekki,   handalausi  

maðurinn  getur  ekki  haft  hendur  í  hári  og  að  lokum  því  sköllótti  maðurinn  hefur  ekkert  

hár.    

Slíkt  misræmi,  eins  og  hér  fer  á  undan,  er  mjög  algengt  form  af  húmor  og  fellur  oft  

vel   að   fatlandi   húmor   (sem   og   fötlunarhúmor).   Í   honum   er   fötlun   alltaf   ákveðið  

misræmi  þar  sem  hann  er  ekki  partur  af  hinu  eðlilega  eða  því  sem  við  búumst  við.  Hann  

35  

byggir   einmitt,   eins   og   Shakespeare   minnist   á,   á   flokkun   fatlaðs   fólks   sem  

utanaðkomandi   eða   öðruvísi   (Shakespeare,   1999:   4).  Gott   dæmi   um   slíkt  má   finna   í  

eftirfarandi  brandara  um  gjöf  frá  „góðhjörtuðu“  foreldri.  

Ég   hélt   að   sonur   minn   yrði   glaður   þegar   ég   keypti   trampolín   fyrir   hann   í  afmælisgjöf,  en  hann  bara  sat  í  hjólastólnum  sínum  og  grét.  

(Brandari,  20.  janúar  2014  A)  

Í  þessum  brandara  er  lagt  upp  með  ákveðið  vandamál  svo  áheyrandinn  fer  að  velta  því  

fyrir  sér  hvað  gæti  hafa  ollið  slíkum  viðbrögðum  barnsins.  Vangaveltum  áheyrenda  eru  

þó  snúið  á  hvolf  þegar   í   ljós  kemur  að  barnið  noti  hjólastól,  því   fáir  hefðu  hugsað  að  

foreldri   myndi   gefa   barni   sínu   gjöf   sem   það   ekki   gæti   notað.   Það   er   lykilhugmynd   í  

þessum   brandara   að   fólk   sem   noti   hjólastól   geti   ekki   notað   trampólín   og   virðist   sú  

hugmynd  almennt   viðtekin.  Hér   er   því   einblínt   á   það   sem   fatlað   fólk   getur   ekki,   fólk  

sem   getur   ekki   gengið   getur   þar   af   leiðandi   ekki   hoppað.   Þessi   skilaboð   eru   afar  

þröngsýn  og  gera  alls  ekki   ráð   fyrir   fjölbreytileika  þess   fólks   sem  notar  hjólastól.  Það  

lýsir  því   ákveðinni   vanþekkingu  á   skerðingum  og  getu   fatlaðs   fólks.   Til   að  mynda  eru  

ekki   allir   þeir   sem  nota  hjólastól   ófærir   um  gang   eða  hopp.   Þar   að   auki   gerir   húmor  

brandarans  ráð  fyrir  því  að  börn  sem  geta  í  raun  ekki  gengið,  hafi  ekkert  með  trampólín  

að   gera,   en   slíkt   er   vissulega   ekki   satt.   Til   að  mynda   er   hægt   að   sitja   og   hossa   sér   á  

trampólíninu  eða  liggja  og  láta  hopp  annara  skjóta  sér  í  loftið,  og  geta  því  fötluð  börn  

notið   sín   á   trampólíni   rétt   eins   og   önnur   börn.   Hér   er   því   um   að   ræða  mjög   þröngt  

skilgreinda  orðræðu  sem  einungis  er  miðuð  út  frá  norminu,  út  frá  hvernig  „venjulegir“  

líkamar  virka  og  hvernig  „venjulegt“  fólk  notar  trampólín.    

Misræmi   brandarans   er   einnig   fólgið   í   sambandi   foreldra   og   barns,   og   vekur   því  

meintur   kvikindisskapur   gjafarinnar   eflaust   upp  hlátur   áheyrenda.  Gjöfin   er   sjálfkrafa  

álitin   kvikindisleg  ef   fallist   er   á   fyrrgreinda   skilgreiningu  á  því   að  börn   í   hjólastól   geti  

ekki  notað  trampólín.  Húmorinn  er  því  fólginn  í  því  hversu  illa  foreldri  kemur  fram  við  

fatlað  barn  sitt,  eða  er  ómeðvitað  um  skerðingu  þess.  Rök  má  færa  fyrir  því  að  hér  sé  

einnig  um  að   ræða  ákveðið   stigveldi   líkama,  þar   sem  slíkur  kvikindisskapur  er  gerður  

verri   vegna   fötlunar   barnsins.   Fötluðu   fólki   er   því   hér   tileinkuð   ákveðin   vorkunn   eða  

aumkun,   sem   undirstrikar   þá   hugmynd   að   fötlun   sé   bæði   neikvæð   og   sorgleg.  

36  

Jafnframt  stuðla  slík  viðmót  að  því  að  fatlað  fólk  er  aðgreint  fá  hópi  hinna  „venjulegu“  

(Shakespeare,  1999:  4).  Fötlun  er  því  ekki  álitin  eðlileg,  venjuleg  né  ákjósanleg.  

4.3 Fötlun  og  kynlíf  

Líkaminn  líklega  sá  vettvangur  sem  við  nýtum  mest  til  aðgreiningar.  Notkun  líkamlegs  

mismunar   er   afar   algengt   tól   í   húmor   en   hefðbundinn   húmor   leggur   einmitt   mikla  

áherslu  á  það  sem  er  talið  gallað  eða  skert  (Shakespeare,  1999:  3).  Fatlaðir  líkamar  eru  

afskaplega   gott   dæmi   um   slíkt   þar   þeir   eru   í   sumum   tilfellum   í   mikilli   sjónrænni  

andstöðu   við   hinn   „eðlilega“   eða   ófatlaða   líkama.   Líkamar   eru   einnig   að  miklu   leyti  

kynjaðir  enda  eru  þeir  nátengdir  öllum  hugmyndum  um  kyn-­‐  og  ástarlíf.  Í  umræðu  um  

fatlað   fólk   virðast   þessi   tengsl   þó   vera   hundsuð   og   er   fötlun   því   sjaldan   rædd   í  

samhengi  við  kynlíf,  nema  í  formi  húmors.    

Vinkona  vinkonu  minnar  var  kennari,  nýskilin  og  datt  eitthvað  geðveikt  í  það  með  vinkonu   sinni   og   fór   á   djammið   og   endar   á   að   fara   heim  með   einhverjum   gaur.  Hérna,  svo  bara  vaknar  hún  daginn  eftir  djammið  ógeðslega  þunn  eitthvað  og  það  er   verið   að   banka   á   hurðina   á   herberginu   sem   hún   er   í.   Það   er   kona   sem   segir  eitthvað   „Siggi,   Siggi   minn.   Vaknaðu   Siggi“.   Ég   man   ekki   alveg   hvort   þetta   hafi  verið  nafnið.  En  hún  vaknar  við  það  og  opnar  augun  ógeðslega  úldin  og  þunn  og  hugsar  með  sér  „Hver  er  að  banka?  Býr  hann  hjá  foreldrum  sínum?“.  Hún  potar  í  hann  og   vekur  hann  og   spyr   „Bíddu  býrðu  hjá   foreldrum  þínum?“  Þá   segir  hann  „Nei  ég  bý  á  sambýli“.  Þá  bara  klæddi  hún  sig  og  dreif  sig  út  algjörlega  mortified.  

(MHB-­‐F01,  2014)  

Þessari   flökkusögn   var   safnað   veturinn   2014   í   jólaboði   starfsfólks   sem   vinnur   með  

fötluðu  fólki.  Sagan  vakti  mikinn  hlátur  meðal  boðsgesta  sumir  voru  afar  hissa  (MHB-­‐

F01,   2014).   Heimildarmaður   sagði   sögnina   í   góðri   trú   en   þó   eru   nokkur   atriði   sem  

benda  til  þess  að  hún  sé  flökkusögn.  Til  að  byrja  með  er  „vinkona  vinkonu  minnar“  bein  

vísun  í  „friend  of  a  friend“  hugtakið  sem  fyrr  hefur  verið  rætt,  og  ljáir  sögninni  ákveðinn  

sannleiksblæ.  Í  túlkun  heimildarmanns  birtist  svo  önnur  vísbending  en  þar  segir  „Þetta  

var  mikið  rætt,  hvort  hún  hafi  ekki  pælt  í  að  það  hafi  verið  víðir  gangar  og  hann  þurfti  

dingla   sig   inn,   hún   hlýtur   af   hafa   verið   svakalega   full“   (MHB-­‐F01,   2014).   Eins   og  

heimildarmaður   bendir   sjálfur   á   þá   gengur   sögnin   í   raun   ekki   upp   ef   hún   á   að   vera  

sönn.  

Þrátt  fyrir  þversagnir  sagnarinnar  er  hún  afar  gott  dæmi  um  þann  siðferðisboðskap  

sem  greina  má  í  slíku  þjóðfræðiefni.  Hér  er  um  að  ræða  mjög  hefðbundin  skilaboð  um  

hegðun   kvenna   bæði   í   samkvæmis-­‐   og   ástarlífinu.   Sögnin   hreinlega   miðlar   þeim  

37  

boðskap  að  konur  ættu  að  gæta  hófsemi  í  bæði  drykkju  og  bólinu.  Þrátt  fyrir  að  hér  fari  

mikið   fyrir   skilaboðum   um   lifnaðarhætti   kvenna   eru   slík   langt   frá   því   að   vera   einu  

skilaboð  sagnarinnar,  enda  væri  það  ekki   í   frásögur   færandi  að  kona  hefði   farið  heim  

með   ókunnugum   manni   af   djamminu.   Hér   er   það   lykilatriði   í   sögninni   og   þar   með  

húmor  hennar  að  maðurinn,  Siggi,  sé  fatlaður.  Sú  staðreynd  að  bólfélaginn  hafi  búið  á  

sambýli  er  lokaslagið  í  sögninni,  hennar  helsti  tilgangur  og  það  sem  fær  áheyrendur  til  

þess  að  skella  upp  úr.  Út   frá  þeim  boðskap  sem  hér  er  að   finna  má  álíta   fötlun  Sigga  

sem   nokkurskonar   hefnd   fyrir   lauslæti   og   drykkjuskap   konunnar.   Þessu   til   stuðnings  

segir  heimildarmaður  jafnframt  í  túlkun  sinni  „og  hvernig  dettur  manneskjunni  í  hug  að  

vera   að   segja   frá   þessu?“   (MHB-­‐F01,   2014).   Því   virðast   skilaboð   sagnarinnar   vera  

einföld;  að  það  sé  hlægilegt  og  vandræðalegt  að  stunda  kynlíf  með  fötluðu  fólki   (eða  

mortifying  eins  og  heimildarmaður  orðar  það).   Sögnin   virðist   veita   afar   skýr   skilaboð  

um  hvernig  viðhorf  samfélagið  hefur  til  kynlífs  fatlaðs  fólks,  að  það  sé  tabú  og  hreinlega  

neikvætt  og  eigi  helst  ekki  að  eiga  sér  stað,  og  alls  ekki  með  ófötluðu  fólki.    

Í   sögninni   má   einnig   greina   fyrir   hugmyndum   um   stigveldi   skerðinga,   til   dæmis  

hefði  sögnin  ekki  gengið  upp  hefði  maðurinn  verið  með  ákveðnar  skerðingar  svo  sem  

blindu,   heyrnarleysi   eða   aðra   minna   áberandi   líkamlega   fötlun.   Hér   skiptir   sambýlið  

máli  og  þau  hugrenningatengsl  að  það   fólk  sem  búi  á  sambýli  hafi  vitsmunalega-­‐  eða  

andlega   skerðingu.   Skerðingar   eru   því   ekki   jafnar   og   eru   hluti   af   stigveldi   þar   sem  

ákveðnar   skerðingar   eru   taldar   óæskilegri   en   aðrar.   Svipaðar   hugmyndir   um  misjöfn  

viðhorf  til  skerðinga  má  finna  í  rannsókn  Eiríksínu  og  Kristínar  um  orðræðu  ungmenna  

um  fötlun  og  fatlað  fólk,  þar  sem  fólk  var  flokkað  sem  „[...]  pínu  fatlað,  rosa  fatlað  og  

allt  þar  á  milli“  (Eiríksína  Kr.  Ásgrímsdóttir  og  Kristín  Björnsdóttir,  2012:  2).  

Mjög  svipaður  brandari  (eða  sögn,  hér  eru  mörkin  óljós)  safnaðist  á  svipuðum  tíma  

og   sú   sem   var   greind   frá   hér   að   ofan.   Brandarinn   fjallar   að   sama   skapi   um   mjög  

drukkna  konu  sem  fer  heim  með  ókunnugum  manni  sem  reynist  ekki  vera  „eðlilegur“.  

Einu  sinni  var  maður  sem  var  sérstaklega  smávaxinn  og  óásjálegur.  Hann  átti  ekki  gott   með   að   krækja   í   stelpur   vegna   þessar   útlitsgalla   sinna.   Svo   gerðist   það   að  hann  var  úti  að  skemmta  sér  og  náði  í  eina  sem  var  mjög  drukkin.  Síðan  gekk  allt  samkvæmt   áætlun   og   hann   fer   með   henni   heim.   Þegar   að   stelpan   vaknaði   um  morguninn  og  sá  kavalerinn  sofandi  við  hliðina  á  sér  í  rúminu  fékk  hún  algert  sjokk  og  hélt  að  hún  hefði  misst  fóstur  um  nóttina.  

(Brandari,    5.  mars  2014)  

38  

Þó   svo   að   þessi   brandari   fjalli   ekki  með   beinum  hætti   um   fatlað   fólk  má   vel   sjá   hér  

líkindi   í   orðræðunni,   þar   sem   gerður   er   greinarmunur   á   ákveðnum   hópum   fólks.  

Shakespeare   nefnir   að   þeir   sem   eru   útlitlsega   á   skjön   við   hið   „venjulega   til   dæmis  

ófatlað   fólk   sem   er   feitt,   smávaxið,   með   gleraugu   eða   hæghægfara,   eru   skilyrtir   af  

sömu   normaliserandi   orðræðunni   og   fatlað   fólk(Shakespeare,   1999:   2).   Því   fellur  

ofangreint   tæmi   vel   að   umræðu   um   fötlun.   Í   brandaranum   er   það   er   konan   sem  

tilheyrir   hinum   venjulega   og   ófatlaða   hóp   á  meðan  maðurinn   tilheyrir   jaðrinum,   þar  

sem  til  dæmis  fatlað  fólk  er  að  finna.    

Til  að  byrja  með  er  gott  að  staldra  við   lýsinguna  á  umræddum  manni.  Honum  er  

lýst   sem   smávöxnum   og   ósjálegum,   og   því   settur   í   andstæðu   við   fegurðarstaðal  

samfélagsins   sem   kveður   á   um   að   æskilegt   sé   að   karlmenn   séu   hávaxnir   og  

myndarlegir.  Útliti  mannsins  er  svo  enn  fremur  lýst  sem  galla  og  má  því  sjá  hér  ákveðna  

hliðstæðu  við  hið  læknisfræðilega  gallasjónarmið  sem  fyrr  hefur  verið  nefnt.  Frásögnin  

miðlar  því  þeim  skilaboðum  að  allt  það  sem  stangast  á  við  hið  „eðlilega“  sé  ákveðinn  

galli  sem  verður  að  takast  á  við.  Samlíking  mannsins  við  fóstur  er  sérstaklega  harðorð  

og   neikvæð,   en   hún   byggir   einnig   á   hinu   læknisfræðilega   gallasjónarmiði.   Þessi  

samlíking   gerir   frábrugðna   líkama   ógeðfellda   og   uggandi   en   slíkt   mætti   greina   sem  

normaliserandi   orðræðu.   Hér   er   átt   við   að   líkamar   sem   ekki   þykja   eðlilegir   í  

samfélaginu  séu  ósjálfrátt  taldir  neikvæðir,  „bilaðir“  eða  óheilbrigðir.    

Orðnotkun  brandarans  er  einnig  afar  áhugaverð,  undir   lok  hans  er  þessi  dularfulli  

elskhugi   kallaður   kavaler,   eða   konungsliði/virðingarmaður.   Brandarinn   málar   mjög  

rómantíska  mynd  af  aðstæðum  og  kúvendir  þeim  svo   í  uppgötvun  konunnar  um  útlit  

mannsins.  Af  orðalaginu  má  dæma  að  útlit  mannsins  geri  það  að  verkum  að  hann  geti  

ekki  notið  virðingar  annars  fólks.  Einnig  er  vert  að  líta  til  þess  orðalags  sem  nefnir  mjög  

drukkna   konu   og   að   allt   gekk   „samkvæmt   áætlun“.   Hér   má   votta   fyrir   þeim  

hugmyndum  að  það  sé   tiltekið  verkefni   fyrir  manninn  að  ná  sér   í  konu,   samanber  að  

hann   eigi   erfitt   að   krækja   í   stelpur.   Ef   til   vill   er   hér   um   að   ræða   skírskotun   í   ástarlíf  

fatlaðs  fólks,  að  það  sé  einhverskonar  einsdæmi,  eða  jafnvel  ekki  til  staðar.  Í  grunninn  

er  því  um  að   ræða  sömu  hugmynd  og  dæmið  hér  á  undan  um  manninn  á   sambýlinu  

fjallaði   um,   það   er   að   samfélagið   líti   almennt   svo   á   að   ástarlíf   fatlaðs   fólks   sé  

neikvæður,   tabú   eða   jafnvel   fjarlægur   raunveruleiki.   Þetta   gefur   til   kynna   að   fatlaðir  

39  

líkamar   séu   ekki   kynjaðir   á   sama   hátt   og   ófatlaðir;   að   þeir   séu   hreinlega   kynlausir   í  

almennri   umræðu.   Til   stuðnings   við   þessar   hugmyndir   má   sjá   hvernig   kynlífslöngun  

karlsins  er  gerð  að  ákveðnu  verkefni  sem  er  bæði  vel  ígrundað  og  skipulagt.  Brandarinn  

gerir  með   þessu   orðalagi  manninn   að   nokkurskonar   öfugugga   eða   í   það  minnsta   að  

óæskilegum   elskhuga,   þar   sem   hann   fellur   utan   við   þá   skilgreiningu   karlmanna   sem  

konur   eiga   að   girnast.   Að   sama   skapi   er   hann   gerður   að   ógn   gegn   betri   vitund  

kvenmannsins  og  kynlíf  með  honum  þar  með  skilgreint  sem  mistök.  

Ákveðnir   eiginleikar   líkama   fatlaðs   fólks   eru   því   gerðir   ósýnilegir   í   almennri  

umræðu,   frásagnir   af   kynlífi  með   fötluðu   fólki   er   sett   fram   sem   form   af   húmor   eða  

ákveðnu   misræmi   því   slíkt   á   sér   ekki   stað   „í   alvöru“.   Sú   staðreynd   sýnir   okkur   að  

ákveðnir  fordómar  ríkja  í  samfélaginu  og  að  fatlað  fólk  sé  almennt  ekki  álitið  kynverur.  

Líkamar   fatlaðs   fólks   eru   því   að   mörgu   leyti   gerðir   hlutlausir   og   ef   til   vill   bundnir   í  

barnslegt   form,   en   oft   er   fatlað   fólk   einmitt   frekar   álitið   krúttlegt   en   kynþokkafullt.  

Ákveðin   skömm   umlykur   því   skerðingar   og   fötlun,   og   marka   má   mótspyrnu   gegn  

kynvæðingu  þeirra.  Á  sama  tíma  er  einnig  dregið  úr  þroska  og  kynþokka  fatlaðra  líkama  

með  tiltekinni  orðræðu  eins  og  sjá  má  í  eftirfarandi  brandara.    

Hvað  kallast  typpi  á  mongólíta?  –  Kjánaprik.  

(Brandari,  26.  janúar  2014)  

Þessum   brandara   var   safnað   frá   manni   á   þrítugsaldri   vorið   2014.   Í  

samhengisupplýsingum   dæmisins   fylgdi   með   að   heimildarmaður   hafði   sagt   mörgum  

brandarann  og  að  hann  hefði  ætlað   sér  að  halda  áfram  að  miðla  honum   til   fólks,   en  

hann  sagði  meðal  annars:   „Ég  segi  öllum  hann  sem  eru  viðkvæmir   fyrir   svona  húmor  

[...]“.  Í  túlkun  sinni  sagði  heimildarmaður  að  brandarinn  væri  „ósiðlegur“  en  jafnframt  

„óstjórnlega  fyndinn“  (Brandari,  26.  janúar  2014).  Því  má  áætla  að  heimildarmaður  geri  

sér  því  grein  fyrir  þeim  upplýsingum  sem  felast  í  brandaranum,  og  að  hann  deili  honum  

gagngert   til   þess   að   espa   fólk   upp   eða   koma   því   í   uppnám.   Fyrir   þessum  

heimildarmanni  hefur  því  eflaust  ákveðin  lausn  falist  í  brandaranum,  með  því  að  ræða  

eitthvað  sem  er  tabú  eða  í  mótstöðu  við  pólitíska  réttsýni.  

Orðið  „mongólíti“  er  augljóst  dæmi  um  slíka  mótstöðu,  og  þar  sem  það  er  almennt  

ekki   notað  með   virðingu   í   nútíma   umræðu  má   sjá   strax   að   hér   á   ferðinni   ákveðinn  

yfirlætishúmor.   Hér   er   gagngert   litið   niður   á   fatlað   fólk,   þá   sérstaklega   fólks   með  

40  

Downs-­‐heilkenni  og  dregið  úr  eiginleikum  þess   í  þeim  tilgangi  að  smána.  Þess  ber  að  

geta  að  „mongólíti“  er  afar  stuðandi  og  neikvætt  hlaðið  orð  í  samtímanum  og  almennt  

er   það   ekki   viðurkennd   eða   samþykkt   leið   til   þess   að   ræða   um   fólk   með   Downs-­‐

heilkenni.  Það  er  því  mögulega  mjög  mikilvægt  fyrir  brandarann  að  nota  þetta  orð,  þar  

sem  slíkt  leggur  línurnar  að  því  um  hvers  konar  húmor  er  að  ræða.  Það  er  í  það  minnsta  

dagljóst  að  hvorki  spurningin  né  svarið  muni  fela  í  sér  jákvæða  umræðu  um  fatlað  fólk.    

Hér  spilar  brandarinn  á  fyrirframgefna  þekkingu  áheyrenda  um  gamla  orðanotkun,  

Downs  heilkennið  og  þá  skerðingu  sem  því  fylgir.  Það  virðist  vera  almenn  hugmynd  að  

fólk   með   Downs   heilkenni   sé   einmitt   kjánalegt,   krúttlegt   og   einna   helst   barnslegt.  

Orðaleikur  brandarans  spilar  inn  á  þessar  fyrirframgefnu  hugmyndir  og  stillir  kynfærum  

við   hlið   „kjánapriks“.   Orðaleikurinn   felur   þó   einnig   í   sér   að   áheyrendur   skilji   bæði  

merkinguna   á   viðurnefninu   „kjánaprik“   og   „kjána   prik“.   Typpi   er   því   prik   kjánans   og  

kjáninn  er  karlmaður  með  Downs  heilkenni.  

Í  ofangreindum  brandara  á  sér  stað  sú  ítrekaða  hugmynd  um  að  fatlað  fólk  sé  ekki  

kynverur  líkt  og  komið  hefur  fram  í  dæmunum  á  undan.  Það  er  mikil  smættun  fólgin  í  

því  að  líkja  kynfærum  við  dauðan  hlut,  líkt  og  kynfærin  hafi  enga  tilfinningu  né  tilgang.  

Smættunin  felur  einnig   í  sér  þá  hugmynd  að  fólk  með  Downs  heilkenni   (og  mögulega  

fatlað   fólk   almennt)   hafi   ekki   vitsmunalegan   þroska   til   þess   að   skilja,   eða   getu   til   að  

upplifa,   kynlöngun.   Þessi   orðræða   um   kynleysi   og   hlutleysi   fatlaðra   líkama   draga  

verulega  úr  því  að  fatlað  fólk  sé  álitið   jafnt  við  ófatlað  fólk.  Að  gera   lítið  úr  eða  neita  

tilvist  kynlöngunar  hjá  fötluðu  fólki  er  að  neita  fötluðu  fólki  að  sama  leyti  um  jafnrétti,  

um  stjórn  á  eigin  líkama  og  frelsi  til  þess  að  skilgreina  sig  á  eigin  forsendum.  

 

 

41  

5. Niðurstöður  

Í  upphafi  þessarar  rannsóknar  var  lagt  upp  með  þá  staðhæfingu  að  brandarar  séu  ekki  

bara  brandarar,  og  þar  af  leiðandi  að  brandarar  um  fatlað  fólk  eða  fötlun  séu  ekki  bara  

saklaust  grín.  Mikilvægi  bæði  brandara  og  flökkusagna  í  orðræðugreiningu  virðist  ljóst  

af   þeim   fræðum   sem   umlykja   þau.   Brandarar   og   flökkusagnir   eru   bæði   form   af  

þjóðfræðiefni   sem   fólk  miðlar   sín   á  milli   í   óformlegum,  munnlegum   (eða   rafrænum)  

samskiptum.   Í   hversdagsleikanum   og   endurtekinni   notkun   þeirra   hlýtur   slíkt  

þjóðfræðiefni   merkingu   en   það   er   einmitt   merkingin   sem   gefur   efninu   meðbyr.   Við  

getum   gefið   okkur   að   þjóðfræðiefni,   hvort   sem   það   séu   brandarar,   flökkusagnir   eða  

annað,  lifi  ekki  í  menningunni  hafi  það  ekki  gildi  fyrir  það  fólk  sem  deilir  því.  Við  deilum  

efni   okkar   á   milli   því   við   tengjum   við   það   á   einhvern   hátt,   við   skiljum   efni   þess   og  

samþykkjum  það,  því  það  hefur  skírskotun  í  menningu  og  gildi  okkar.    

Bröndurum   er   deilt   vegna   þess   að   þeir   þykja   fyndnir,   en   líkt   og   umræðan   hér   á  

undan   hefur   sýnt   byggist   fyndni   og   virkni   brandarans   á   fyrirframgefinni   þekkingu  

áheyrenda.   Því   getum   við   sagt   að   brandarar   eru   bara   fyndnir   ef   áheyrendur   geta  

meðtekið  þá,  skilið  og  samþykkt  þær  upplýsingar  sem  eru  fyrir  hendi.  Ef  þeir  brandarar  

sem   hér   voru   greindir   þykja   fyndnir,   má   segja   að   þau   viðhorf   sem   þeir   miðla   séu  

viðtekin  í  samfélaginu.  Þessi  viðhorf  eða  gildi,  sem  felast  í  hversdagslegu  þjóðfræðiefni  

eru   þó   ekki   öllum   skýr.   Látlaust   og   gamansamt   yfirbragð   húmorsins   gerir   það   að  

verkum   að   skilaboðunum   er   ekki   veitt   athygli.   Þeir   sem   deila   efninu   eru   að   öllum  

líkindum   ómeðvitaðir   um   þau   samfélagslegu   skilaboð   sem   þeir   eru   að   miðla,   enda  

myndi  annað  brjóta  í  bága  við  virkni  húmorsins.  Húmorinn  veitir  því  farveg  til  þess  að  

tjá   hugmyndir   án   ábyrgðar,   en   þar   með   veitir   hann   einnig   lausn   undan   pólítískri  

réttsýni  og  bældum  skoðunum.    

Þau   skilaboð   sem   felast   í   húmor   um   fatlað   fólk   eða   fötlun   varpa   því   ljósi   á  

samfélagsleg  viðhorf  og  skilning  til   fötlunar.  Skilningur  og  skilgreining  á  fötlun  haldast  

þó  ekki  endilega  hönd  í  hönd.  Innan  fötlunarfræða  er  það  viðtekið  sjónarmið  að  fötlun  

sé   menningarlega   mótað   fyrirbæri,   og   sé   að   því   leyti   frábrugðin   skerðingu   sem   er  

læknisfræðileg,  líkamleg  og/eða  andleg.  Með  menningarlegri  mótun  fötlunar  er  átt  við  

þá  merkingu   sem  samfélagið   ljáir   fötlun,   til   dæmis  hvað  varðar   stigveldi  mismunandi  

skerðinga,  flokkun  og  virðingu.  Fræðimenn  á  sviði  fötlunarfræða  vilja  því  meina  að  það  

42  

sé  samfélagið  sem  fatlar  fólk  með  útilokandi  viðmóti  og  undirskipun  þess.  Þannig  getur  

samfélagið  verið  í  raun  meira  hamlandi  heldur  en  skerðing  fólks.  Samfélagið  fatlar  fólk  

meðal   annars  með  neikvæðum,  meiðandi   og   útilokandi   hugmyndum  um   fötlun,   sem  

dregur  úr   lífsskilyrðum  og   jafnri   þátttöku   fatlaðs   fólks.   Samskipti   og  orðræða  eru  því  

áhrifamiklir  liðir  í  því  hvernig  fötlun  er  rædd  og  upplifuð.  Eins  og  fyrr  hefur  komið  fram  

er   húmor   ein   af   slíkum   samskiptaaðferðum   sem   skírskotar   í   gildi   og   menningu  

samfélagsins.  Því  er  vel  við  hæfi  að  skoða  húmor  í  leitinni  að  merkingarsköpun,  skilningi  

og  viðhorfum  í  garð  fatlaðs  fólks.  

Merkingu   og   virkni   húmors   er   þó   ekki   hægt   að   slá   í   stein.   Bæði   brandarar   og  

flökkusagnir   eru   þess   eðlis   að   þau   taka   mið   af   samhengi   sínu   og   geta   þannig   haft  

mismunandi   virkni   eftir   aðstæðum   hverju   sinni.   Húmor   getur   þar   af   leiðandi   verið  

gerólíkur   eftir   því   hver  miðlar   honum   og   hver   viðtekur   hann.   Að   beita   húmor   er   að  

beita  ákveðnu  valdi  og  því  skiptir  miklu  máli  á  hvaða  hátt  húmorinn  er  notaður.  Húmor  

um   fötlun   er   að   þessu   leyti   til   flokkaður   í   tvær   ólíkar   skilgreiningar   eftir   því   hvernig  

honum   er   beitt.   Fatlandi   húmor   byggir   virkni   sína   á   niðrandi   ummælum   á   kostnað  

fatlaðs  fólks,  þrátt  fyrir  að  slíkt  sé  ekki  endilega  markmið  frásagnaraðila.  Slíkur  húmor  

vinnur  með  þá  hugmynd  að  fötlun  sé  eitthvað  sem  er  skrítið,  óæskilegt  og  frábrugðið  

hinu  venjulega.  Hann  byggir  því  að  vissu   leiti  á  þeirri  hugmynd  samfélagsins  að  fatlað  

fólk  sé   jaðarhópur.  Jöðrun  fatlaðs  fólks  er  þó  einnig  grundvöllurinn  að  fötlunarhúmor  

þar  sem  þvert  á  skilaboð  fatlandi  húmors,  er  það  samfélagið  sem  er  sagt  skrítð.  Þar  er  

misræmi   beitt   til   þess   að   undirstrika   viðvarandi,   móstsagnakenndar   og   útilokandi  

hugmyndir  samfélagsins.  

Þeir  brandarar  og   sú   flökkusögn   sem  hér  voru   tekin   fyrir   voru  öll   í   formi   fatlandi  

húmors.  Í  dæmunum  má  móta  fyrir  afar  þrálátum  hugmyndum  sem  byggjast  flestar  á  

ableisma  og  því  sjónarmiði  að  fötlun  sé  óæskileg  og  þar  af  leiðandi  sé  fatlað  fólk  síðra  

ófötluðu   fólki.   Við   greiningu   var   ljóst   að   fötlun   er   gagngert   notuð   sem   misræmi   í  

húmor,   en   slíkt   gefur   í   skyn   að   hún   sé   bæði   óvenjuleg   og   jaðarsett.   Þegar   fyndni  

brandara  liggur  til  dæmis  í  því  að  ófötluð  manneskja  hafi  sofið  hjá  fatlaðri  manneskju,  

er  ljóst  að  kynlíf  með  fötluðu  fólki  er  hvorki  talið  eðlilegur  né  raunhæfur  kostur.  Þrástef  

brandarana  virðist  því  einna  helst  fólgið  í  þeirri  hugmynd  að  fötlun  sé  ekki  æskileg,  að  

hún   sé   ekki   kostur   og   því   alls   ekki   eftirsóknarverð.   Vísbendingar   um   slíkt  má  meðal  

43  

annars   sjá   í   þeirri   orðræðu   sem   gerir   fötlun   sorglega   og   aumkunarverða,   eins   og   til  

dæmis  í  brandaranum  um  barnið  og  trampólínið.    

Í  húmornum  sjáum  við  hugmyndir  um  væntingar  fólks  til  þess  að  börn  séu  ófötluð  

og  því  er  fötlun  beinlínis  stillt  upp  sem  óæskilegum  eiginleika.  Hún  er  jafnframt  flokkuð  

í   orðræðunni   undir   óheilbrigði   og   þar   með   í   algerri   andstöðu   við   hið   venjulega,  

heilbrigða   og   „rétta“   form   manneskjunnar.   Skerðing   verður   þar   að   auki   að  

aðhlátursefni,  vegna  ofuráherslu  á  vanhæfni  fatlaðs  fólks   í  því  að  fylgja  þessum  staðli  

samfélagsins.  Hláturinn  byggist  því  á  þeim  eiginleikum  sem  gerir  fatlað  fólk  frábrugðið,  

en  þá  aðeins  í  neikvæðum  skilningi.  Við  sjáum  jafnframt  að  það  er  gert  lítið  úr  fötluðu  

fólki,   ekki  einungis   vegna   skerðinga  þeirra  heldur  einnig  á  grudvelli   afreka  þeirra.  Því  

virðist   orðræða   um   fatlað   fólk   vera   mettuð   af   hugmyndum   um   undirskipun   þess  

gagnvart  ófötluðu  fólki.  Þessi  undirskipun  birtist  meðal  annars   í  orðnotkuninni  en  þar  

má   sjá   að   fötlun   er   gerð   að   samnefnara   fyrir   neikvæða   eiginleika   eða   það   sem   er  

vitlaust,  rangt  og  brýtur  í  bága  við  hið  venjulega.    

Eins  og  fyrr  hefur  komið  fram  sýna  því  brandararnir  (og  sögnin)  hversu  sterkt  hald  

ableisminn  hefur  á  orðræðunni.  Húmorinn  miðast  að  öllu   leiti  út   frá  ófatlaðri   reynslu  

og  sýnir  hann  því  hversu  frábrugðin  hinu  viðtekna  normi  fötlun  er.  Brandararnir  veita  til  

dæmis   ekki   rúm   fyrir   öðruvísi   skilning   eða   reynslu.   Þessi   orðræða   er   afar  

normaliserandi,  hún  miðast  að  því  (líkt  og  læknisfræðilega  sjónarmiðið)  að  takast  á  við  

„galla“  fatlaðs  fólks  í  þeirri  tilraun  til  að  aðlaga  það  að  samfélaginu.  Í  þessum  dæmum  

og  þeim  skilaboðum  sem  í  þeim  birtast,  eru  því  afar  neikvæð  og  útilokandi  viðhorf  að  

finna   um   fatlað   fólk   og   fötlun.   Þau   dæmi   sem   greind   voru   í   þessari   ritgerð   eru   þó  

einungis   brot   af   almennri   og   hversdagslegri   umræðu   í   íslensku   samfélagi.   Það   er   því  

ekki  hægt  að  segja  að  þau  endurspegli  einhliða  viðhorf  samfélagsins,  heldur  frekar  að  

þau   varpi   ljósi   á   ákveðin   viðhorf   sem   eru   virk   og   viðtekin.   Heilt   á   litið   má   þó   með  

ákveðri   staðfestu   segja   að   fatlað   fólk   standi   ekki   til   jafns   við   ófatlað   fólk   í   íslensku  

samfélagi  enda  gefur  ofangreind  greining  húmors  þeirri  staðhæfingu  gaum.    

Það  því  má  segja  að  niðurstaða  greiningarinnar  og  þar  af  leiðandi  rannsóknarinnar  í  

heild  sinni,  felist  í  ákveðnu  vandamáli.  Sú  orðræðugreining  sem  hér  hefur  farið  á  undan  

hefur   varpað   ljósi   á   ákveðin   viðhorf   og   skilaboð   sem   byggjast   á   fáfróðum,  

fordómafullum   og   meiðandi   hugmyndum   um   fötlun   og   fatlað   fólk.   Með   þessum  

44  

upplýsingum  er  okkur  ljóst  hvar  ákveðnir  vanhagar  liggja  í  jafnréttisumræðunni.  Eins  og  

áður   hefur   komið   fram   skapast   þó   rúm   til   breytinga  með   rannsóknum   sem   þessum,  

enda  er   fræðsla   lykilinn   að  upprætingu   fordóma.   Lausn   vandamálsins   getur   því   falist  

meðal  annars  í  því  að  líta  til  orðræðunnar,  að  líta  til  þess  hvað  er  sagt,  um  hvern  og  í  

hvaða  tilgangi.  Í  þessu  felst  þá  ekki  einungis  að  endurskoða  hvernig  rætt  er  um  fatlað  

fólk  eða  skerðingar,  heldur  einnig  á  hvaða  hátt  við  lítum  til  og  skilgreinum  „ófötlun“  og  

„hið  venjulega“.  Með  þessu  móti  gefst  rúm  til  breytinga  með  aðlagaðri  og  meðvitaðri  

orðnotkun   en   slík   endurskoðun   tungumálsins   getur   þar   með   grafið   undan   stoðum  

ableismans.  Það  er  því   ljóst  að  brandarar  eru  ekki  bara  saklaust  grín  heldur  geta  þeir  

verið  vettvangur  útskúfunar  og  manngerðs  misréttis.  Það  má  þó  ekki  gleymast  að  með  

húmor  fylgja  ákveðin  völd  og  þar  af  leiðandi  mikil  tækifæri  til  þess  að  breyta  orðræðu  

um  fötlun  og  fatlað  fólk.  

 

 

45  

Heimildaskrá  

Ritaðar  heimildir:  

Albrect,  Gary  L.  (1999).  Disability  Humor:  What’s  in  a  Joke.  Body  &  Society,  5,  (4),  67-­‐

74.    

Allen,  Susan  Emily.  (1982).  Resisting  the  Editiorial  Ego:  Editing  Oral  History.  Oral  History  

Review,  10,  33-­‐45.    

Brown,   Gillian   og   Yule,   George   (1983).   Discourse   Analysis.   Cambridge:   Cambridge  

University  Press.  

Bryndís   Björgvinsdóttir.   (2008).   Stóra   Nammilandsmálið:   ½   gramm   af   njálgi   gert  

upptækt.  Stúdentablaðið,  85  (2),  bls.  6-­‐7.  

Campbell,   Fiona   Kumari   Anne.   (2001).   Inciting   Legal   Fictions:   Disability's   Date   with  

Ontology  and  the  Ableist  Body  of  the  Law.  Griffith  Law  Review,  10  (1),  42-­‐62.  

Daniels,  Greg.   (Handritshöfundur),  &  Kwapis,  Ken  (Leikstjóri).   (2006).  Gay  Witch  Hunt  

[Sjónvarpsþáttur].   Í   Greg   Daniels   (Framleiðandi),  The   Office.   Universal   City,  

California:  Universal  Media  Studios.  

Demello,  Margo.  (2014).  Body  Studies:  An  Introduction.  Oxon  og  New  York:  Routledge.  

Dégh,   Linda.   (2001).   Legend   and   belief:   Dialectics   of   a   Folklore   Genre.   Bloomington:  

Indiana  University  Press.  

Douglas,  Mary.  (1970).  Natural  Symbols:  Explorations  in  Cosmology.  London:  Barrie  &  

Rockliff.

Dundes,  Alan.  (1980).  Interpreting  Folklore.  Bloomington:  Indiana  University  Press.  

Eiríksína   Kr.   Ásgrímsdóttir   og   Kristín   Björnsdóttir.   (2012).   Þegar   fötlun   verður  

feimnismál.   Í   Sveinn  Eggertsson  og  Ása  G.  Ásgeirsdóttir   (ritstj.).  Þjóðarspegillinn.  

(1-­‐8).  Reykjavík:  Félagsvísindastofnun.  

46  

Eiríkur   Karl   Ólafsson.   (2010).   Sjálfskilningur   hreyfihamlaðra   ungmenna:   Þýðing   útlits  

fyrir   merkingu   fötlunar.   Óbirt   MA-­‐ritgerð:   Háskóli   Íslands,   Félags-­‐   og  

mannvísindadeild.    

Esterberg,  Kristin  G.  (2002).  Qualitative  Methods  in  Social  Research.  Boston:  McGraw-­‐

Hill.  

Eva   Þórdís   Ebenezersdóttir.   (2015).   Var   „allskonar   fyrir   aumingja“   bara   grín?.   Ritið:  

tímarit  Hugvísindastofnunar,  2015,  (1),  bls.  125-­‐127.  

Fischer,  Kuno.  (1889).  Ueber  den  Witz  (2.  útgáfa  ef  við  á).  Heidelberg:  C.  Winter.  

Freud,   Sigmund.   (1960/1989).   Jokes   and   Their   Relation   to   the   Unconscious   (Þýðandi  

James   Strachey).   New   York   og   London:  W.  W.  Norton  &   Company.   (Upphaflega  

gefið  út  1960).  

Gee,   James   Paul.   (1999).  An   Introduction   to  Discourse   Analysis:   Theory   and  Method.  

New  York  og  London:  Routledge.  

Green,  Thomas  A.   (ritstj.).   (1997).  Folklore:  an  encyclopedia  of  beliefs,  customs,  tales,  

music,  and  art  (1.  bindi).  Santa  Barbara:  ABC-­‐CLIO,  Inc.  

Grimm,   Jacob,  Grimm,  Wilhelm  og  Grimm,  Herman   Friedrich.   (1816).  Deutche   Sagen  

(1.  bindi).  Berlin:  In  der  Nicolaischen  Buchhandlung.  

Gunnell,   Terry   (ritstj.).   (2008).   Legends   and   Landscape:   Articles   Based   on   Plenary  

Papers   from   the   5th   Celtic-­‐Nordic-­‐Baltic   Folklore   Symposium,   Reykjavík,   2005.  

Reykjavík:  University  of  Iceland  Press.  

Hanna   Björg   Sigurjónsdóttir,   Ármann   Jakobsson   og   Kristín   Björnsdóttir.   (2013).  

Inngangur.  Í  Hanna  Björg  Sigurjónsdóttir,  Ármann  Jakobsson  og  Kristín  Björnsdóttir  

(ritstj.),   Fötlun   og   Menning:   Íslandssagan   í   öðru   ljósi.   (7-­‐25)   Reykjavík:  

Félagsvísindastofnun  Háskóla  Íslands  og  Rannsóknarsetur  í  fötlunarfræðum.    

47  

Hall,  Stuart.  (1997).  The  Spectacle  of  the  "Other".  Í  Stuart  Hall  (ritstj.),  Representation:  

Cultural   Representations   and   Signifying   Practices   (223-­‐279).   Sage   Publications:  

London.  

Henken,  Elissa  R.  og  Whatley,  Mariamne  H.  (2000).  Did  you  hear  about  the  girl  who  ...?:  

Contemporary  Legends,  Folklore  and  Human  Sexuality.  New  York  University  Press:  

New  York.  

Krikmann,   Arvo.   (2006).   Contemporary   Linguistic   Theories   of   Humor.   Folklore:  

Electronic  Journal  of  Folklore,  33,  25-­‐57.    

Lipps,   Theodor.   (1898).   Komik   und   Humor:   Eine   Psychologische-­‐Ästhetische  

Untersuchung.  Hamburg  and  Leipzig:  Leopold  Voss.  

Michalko,   Rod   og   Titchkosky   Tanya.   (2009).   Introduction.   Í   Rod   Michalko   og   Tanya  

Titchkosky   (ritstj.),   Rethinking   Normalcy:   A   Disability   Studies   Reader.   Toronto:  

Canadian  Scholars’  Press  Inc.    

Oring,   Elliott.   (1992).   Jokes   and   Their   Relations.   Lexington:   The   University   Press   of  

Kentucky.  

Oring,  Elliott.  (2008).  Engaging  Humor.  Urbana:  University  of  Illinois  Press.    

Ranke,   Friedrich   (1971)   Grundfragen   der   Volkssagenforshung.   Niederdeutsche  

Zeitschrift  für  Volkskunde,  3,  12-­‐23.  

Raskin,  Victor.  (1985).  Semantic  Mechanism  of  Humor.  Dordrecht:  D.  Reidel  Publishing  

Company.  

Shakespeare,  Tom.  (1999).  Joking  a  part.  Body  and  Society,  5,  (4),  47-­‐52.    

Shakespeare,  Tom.  (2014).  Disability  Rights  and  Wrongs  Revisited.  (2.  útgáfa).  Oxon  og  

New  York:  Routledge.  (Upphaflega  gefið  út  2006).  

Sims,  Martha  C.  og  Stephens,  Martine.   (2011).  Living  Folklore:  An   Introduction   to   the  

Study   of   People   and   Their   Traditions   (2.   útgáfa).   Logan:   Utah   State   University  

Press.  

48  

Tanhgerlini,   Timothy   R.   (2015).   Interpreting   Legend:   Danish   Storytellers   and   Their  

Repetoires.  Oxdon/New  York:  Routledge.  (Upphaflega  gefið  út  1994).  

Titchkosky,  Tanya  (2008).  Reading  and  Writing  Disabiltiy  Differently:  The  Textured  Life  

of  Embodiment.  Toronto/Buffalo/London:  University  of  Toronto  Press.  

Voigt,   Vilmos.   (1990).  Modern   Storytelling   –   Stricto   Sensu.   Í   Lutz   Röhrich   og   Sabine  

Wienker-­‐Piepho  (ritstj.),  Storytelling  in  Contemporary  Societies  (23-­‐31).  Tübingen:  

Gunter  Narr  Verlag.    

Yow,  Valerie  Raleigh.   (2005).  Recording  Oral  History:  A  Guide   for   the  Humanities  and  

Social   Sciences   (2.   atgáfa).   Walnut   Creek:   Altamira   Press.   (Upphaflega   gefið   út  

1994)  

Zola,   Irving   K.   (1977).   Healtism   and   disabling  medicalization.   Í   Ivan   Ilich,   Irving   Zola,  

John  McKnight,   Jonathan  Caplan  og  Harley  Shaiken  (ritstj.),  Disabling  professions  

(41-­‐68).  London:  Marion  Boyars  Publishers.    

Vefheimildir:  

Drífa  Katrín  Guðmundsdóttir.  (2015).  Mig  langaði  frekar  í  stelpu  en  strák…  Sótt  10.  júlí  

2015  á  http://fagurkerar.is/mig-­‐langadi-­‐frekar-­‐i-­‐stelpu-­‐en-­‐strak/  

Freyja  Haraldsdóttir   óánægð  með   þessi   ummæli  Óla   Stef:   „Þú   skýtur   eins   og   þú   sért  

spastískur“.   (2015).   Sótt   25.   júlí   2015  á  http://www.pressan.is/Frettir/Lesafrett/-­‐

freyja-­‐haraldsdottir-­‐oanaegd-­‐med-­‐thessi-­‐ummaeli-­‐ola-­‐stef-­‐thu-­‐skytur-­‐eins-­‐og-­‐thu-­‐

sert-­‐spastiskur.  

Kristín  Björnsdóttir  og  Kristín  Stella  L’orange  (2014).  „Engar  hendur,  ekkert  súkkulaði“:  

Kyngervi,   hörundslitur,   fötlun   og   stétt   í   kvikmyndinni   Intouchables.   Netla-­‐  

Veftímarit   um   uppeldi   og   menntun.   Sótt   6.   september   2015   á  

http://netla.hi.is/greinar/2014/ryn/009.pdf  

Sif  Hauksdóttir  (2015).  Eru  „óheilbrigð“  börn  svona  skelfilegur  hlutur  að  eiga?.  Sótt  10.  

júlí   2015   á   https://tabu2014.wordpress.com/2015/03/04/eru-­‐oheilbrigd-­‐born-­‐

svona-­‐skelfilegur  -­‐hlutur-­‐ad-­‐eiga/      

49  

Sigríður   Jónsdóttir.   (2015).  Hugleiðingar  um   tjáningarfrelsi   og  mannréttindi:  má  gera  

grín  að  fötluðu  fólki?.  Sótt  15.  júní  2015  á  https://tabu2014.wordpress.com/2015/  

01/23/hugleidingar-­‐um-­‐tjaningarfrelsi-­‐og-­‐mannrettindi-­‐ma-­‐gera-­‐grin-­‐ad-­‐fotludu-­‐

folki/    

Stefán  Árni  Pálsson.  (2015).  Skammaði  konur  sem  lögðu  í  stæði  fatlaðra  og  tók  upp  á  

myndband.  Sótt  25.  júlí  2015  á  á  http://www.visir.is/skammadi-­‐konur-­‐sem-­‐logdu-­‐

i-­‐staedi-­‐fatladra-­‐og-­‐tok-­‐upp-­‐a-­‐myndband/article/2015150509463)  

Watts,  Sarah.  (2014).  As  Long  As  It’s  Healthy....  But  What  If  It’s  Not?.  Sótt  7.  ágúst  2015  

á  http://www.huffingtonpost.com/sarah-­‐watts/as-­‐long-­‐as-­‐its-­‐healthy-­‐but-­‐what-­‐if-­‐

its-­‐not_b_5354193.html  

Óprentaðar  heimildir  

Brandari   (20.   janúar,   2014  A).  Vor  2014.  Þjóðfræði   samtímans:  Álfar   innflytjendur  og  

hryðjuverkamenn.   Háskóli   Íslands:   í   vörslu   kennara   (Valdimar   Tr.   Hafstein   og  

Bryndís  Björgvinsdóttir).  Sótt  26.  febrúar  2015.  

Brandari   (20.   janúar,   2014  B).  Vor  2014.  Þjóðfræði   samtímans:  Álfar   innflytjendur  og  

hryðjuverkamenn.   Háskóli   Íslands:   í   vörslu   kennara   (Valdimar   Tr.   Hafstein   og  

Bryndís  Björgvinsdóttir).  Sótt  26.  febrúar  2015.  

Brandari   (26.   janúar,   2014).   Vor   2014.   Þjóðfræði   samtímans:   Álfar   innflytjendur   og  

hryðjuverkamenn.   Háskóli   Íslands:   í   vörslu   kennara   (Valdimar   Tr.   Hafstein   og  

Bryndís  Björgvinsdóttir).  Sótt  30.  desember  2014.  

Brandari   (5.   mars,   2014).   Vor   2014.   Þjóðfræði   samtímans:   Álfar   innflytjendur   og  

hryðjuverkamenn.   Háskóli   Íslands:   í   vörslu   kennara   (Valdimar   Tr.   Hafstein   og  

Bryndís  Björgvinsdóttir).  Sótt  26.  febrúar  2015.  

MHB-­‐F01.  (2014).  Flökkusögn  safnað  19.  Janúar  2014.  Í  vörslu  höfundar.    

MHB-­‐B01.  (2015).  Brandari  safnað  6.  maí  2015.  Í  vörslu  höfundar.    

MHB-­‐B02.  (2015).  Brandari  safnað  6.  maí  2015.  Í  vörslu  höfundar.    

50  

Viðauki  1  

 

Tegund  þjóðfræðaefnis  

nafn  heimildamanns,  aldur  

starf  heimildamanns,  vinnuveitandi  

uppruni  heimildamanns,  búseta  

vettvangur  söfnunar  (fullt  heimilisfang,  ef  hægt  er)  

dagsetning  söfnunar  

 

 

 

 

DÆMI  

 

 

 

UPPLÝSINGAR  UM  SAMHENGI  DÆMISINS  

 

 

 

TÚLKUN  HEIMILDAMANNS  

 

 

 

 

 

 

nafn  safnara,  aldur  

heimilisfang  safnara