Hallâc’ın “Ene’l-Hakk” Sözü Bağlamında Mevlânâ’nın Şatahât Yorumu

8/8/2019 Hallcn Enel-Hakk Sz Balamnda Mevlnnn ataht Yorumu

1/33

Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15, ss. 191-223.

HALLCIN ENEL-HAKK SZ BALAMINDA MEVLNNINATAHT YORUMU

M. Mustafa akmaklolu *

Giri

Zhiri tibryla teolojik baz problemler1 dourmakla beraber bizzat tasavvuf

* Dr. Ar. Gr., Erciyes niversitesi lhiyat Fakltesi, e-mail: [email protected] Vecd halinde sylenenatahtn yan sra, aklen paradoks sergileyen, metafizik ya da pratik

hakikatlere iret eden muamml ifadeler de ataht bal altnda ele alnr. Dier mistikeilimlerde de rastlanan bu tr ifadelerle, slka yeni balayan mridin dikkati tek bir nok-taya teksif edilerek baz hakikatlerin farkna varmas amalanmaktadr. Mesel Zen Bu-dizmde meditasyon eitiminde kullanlan ksa ve elikili nermelerden ibret olan

koanlarda, normaluuru metafizik dzeylere tama gibi bir ama vardr. Bu tr muammalifade ya da sorular (koan) zme abas, analitik zihni artp yorarak sezgisel dzeyde uy-gun bir karlk kabul etmeye hazrlar.ki el rpldnda ses kar; sen tek el rpldndakan sesi dinle, Aydnlanmadan nce odun yarar su tardm. Aydnlanmadan sonra odunyardm su tadm. szleri mehur olanlardr. Salt zihn ynden bir bilgilendirmenin tesin-de mrid, bu tr paradoksal szlerle rencisinin, normal bilin kategorilerinden zgrle-mesini salayarak yeni bir uur dzeyine sahip olmasn amalar. Yni bu tr ifadelerde, te-fekkr ve buna bal olarak anlama ve yorumlamann tekml gibi didaktik bir gye gd-lr. Bu sebeple bu tr szler, enformatik ve tasvr olmaktan ok, tecrb ve mistik uur olu-turmay hedefleyen ifadelerdir. Bk. Katz, Steven T., Mystical Speech and Mystical Meaning,Mysticism and Language,ed. Steven T. Katz, Oxford University Press, New York 1992, ss. 6, 7;White, John,Aydnlanma Nedir ?, ev.: Cengiz Erengil, Ayna Yay., stanbul 2002, s. 22; Nasr,Seyyid Hseyin, Sflikte iirden Hikayeye, Tasavvuf Makaleler, ev.: Sadk Kl, nsan

Yay., stanbul 2002, s. 193, 194;AnaBritanica, Koan mad., c. XIII, s. 407. Aslnda vecd halin-de sylenen (theopathic) ifadelerden temelde farkllk arz ettii iin bu didaktik veczeler ayrbir kategoride deerlendirilmelidir. Bunlar aklen paradoks sergileseler de, vecd halinde sy-lenmedikleri iin theopathicathiyyt gibi zhiren de olsa baz teolojik sorunlar dourmazlar.Mesel Yunusun u dizelerini bu tr ifadelere rnek olarak verebiliriz:kdum erik talna anda yidm zmi / Bostn ss kakyup dir ne yirsin kozumu. Bk. YunusEmre, Dvn, nr. Mustafa Tat, KB. Yay., Ankara 1990, s. 405. Yunusun bu tr ifadelerinin


2/33

Tasavvuf: lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 6 [2005], say: 15192

tecrbeden kaynaklanan ve dern/sfiyne bir anlam tayan paradoksal ifa-delere tasavvuf terminolojisinde ataht2, bu sembolik, gizemli, hiss vemeczbne ifadelerin yer ald tasavvuf manzmelere de athiyye3 ad veril-mektedir. Ak seik anlalamayp tereddde yol amalar sebebiylemtebiht da denilen bu tr szlerin anlalp yorumlanmas problemi, tarihboyunca sflerle zhir ulems arasnda sre gelen polemiin det temel un-surunu oluturmutur. yle ki, temel metodik farkllktan kaynaklanan yzey-sel yorumlamalar sebebiyle baz sflerin eriat ve din dairesi dna ktklariddialar gndeme gelmi, muhtelif siys ve sosyal sebeplerin de etkisiyle hal-lerini dorudan ifde eden baz sfler tkbta uram ve nihayet dm edil-

milerdir.4 Fakat ataht, tasavvuf tecrbenin ifadesi noktasnda olduka has-sas ve bir o kadar da nemli konuma shiptir. Zr bu ifadeler, yaanan derinbir vecd halinde sylenmektedir ve bu tecrbenin mahiyeti hakknda baz ipular sunmaktadr. Tasavvuf hl ve makamlarn srlarn if eden bu kapal

tahlili iin bk. Cebeciolu, Ethem, Some Reasons For The Inability of Layman to UnderstandSufism, Tasavvuf, yl: 1, say: 1, Austos 1999, ss. 21, 22.

2 Sarslma, kprme, kmldama, hareket etme... vs. gibi mnlar ihtiv eden bu kelime, za-manla hezeliyt ve buna bal olarak da latfe,aka, elence, maskaralk etme gibi anlam-larda da kullanlmtr. Bk. emseddin, Sami, Kms- Trk, kdam Matbasstanbul 1317, s.778, 1508; Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB Yay., s-tanbul 1983, c. III, s. 310-311.

3 Edebiyatta athiyye gelenei hakknda bk. Tat, Mustafa Tasavvuf EdebiyatndaathiyytSfiyne Gelenei, Trk Kltr, Temmuz 1985, yl: XXIV, say: 267, ss. 481-486; A.mlf., Le-dnni iirde ath Problemine Dair Notlar, Trk Kltr, Austos 1986, yl: XXIV, say: 280,ss. 500-5002; Ceylan, mr,Tasavvufiir erhleri, Kitabevi Yay., stanbul 2000; Kurnaz, Ce-mal-Tat, Mustafa, Trk Edebiyatnda athiyye,Aka Yay., Ankara 2001.

4 Hallcn ya da dier baz suflerin tkbta uramas ve ldrlmesi hususunda; dneminsosyo-kltrel ya da siys durumu, sufler ile zhir ulems arasndaki temel metot farkllve bunun siys otoriteye yansmas, teolojik tartmalardan uzak halkn saf akidesinin bazheretik akmlarn etkisi altna girme endiesi vs. gibi bir ok sebep sralanabilir. Bu noktadatasavvufun yorum ve metot farkllnn sonucu olan ve kolayca anlalamayan bu trathiyne szler de suflerin, gerek siyasi mekanizmayaikyet edilmesi, gerekse tkbta u-rayp yarglanmalar hususunda nemli bir etken olmutur. Mesel Hallc, bn Berrecn veihabuddin es-Shreverd bu tr gerekelerle ldrlen sflerdendir. Hallcn ldrlmesi

hakk

nda bk. Hatib Badd, Ebubekir Ahmed b. Ali, Trhu Badd, nr., Muhammed Eminel-Hnec, Mektebetl-Hnec, Kahire 1931, c. VIII, s. 132 ve devam. bnl-Arabnin hoca-larndan olan bn Berrecnn ldrlmesi hakknda bk. et-Tdili, Ebu Yakub Yusuf b. Yahyabnz-Zeyyat, et-Teevvf il Riclit-Tasavvuf,tahk. Ahmed Tevfik, Menrt Klliyyetil-db, Rabat 1984, s. 170. Shreverdnin ldrlmesi hakknda bk. Yrkan, Yusuf Ziya,ihbuddn Shreverd ve Nur Heykelleri, ev.: A. Kamil Cihan, nsan Yay., stanbul 1998, s. 35ve devam.


3/33

M. Mustafa akmaklolu / Hallcn Enel-Hakk Sz Balamnda Mevlnnn ataht Yorumu 193

ifadeler, bizzat sfler tarafndan erh edilmi ve bu hususta mstakil eserlerkaleme alnmtr.5

ath, kelimenin lgat anlamyla paralel bir ekilde, vecd ve istirak halindeinsan kendinden geiren gl tecelllere maruz kalan kalbin harekete geip,sarslmasn ve tamasn ifade eder. Bu halde iken sf, dernundaki mnevtaknlk sebebiyle hissiytn kaybettii iin, literal anlamda kastetmedii, din-leyenin garip karlayaca paradoksal szler syler.6 Doru anlalamamasendiesiyle ounlukla ihtiyatl bir slupla sylenmekle beraber, tasavvuf tec-rbeyi yanstan rhn retiler olarak dikkate alnan7 bu paradoksal ifdelerinen ok bilinenleri, Byezd-i Bistm (.261/878)nin Subhn m azame n:

Kendimi her trl eksikliklerden tenzih ederim, anm ne ycedir8 sz ileHallc- Mansr (.309/922)un Enel-Hakk: Ben Hakkm szdr. Hallcndaha sonra birok tartmalara sebep olacak bu sz, eseri Tavasnde u ekil-de geer: Eer Allah tanmadnsa, en azndan iaretlerini tan. te o iaretbenim. Ben Hakkm (Enel-Hakk), nk ben ebediyyen Hakk ile Hakkm.9te biz bu yazmzda, yaad dern halleri dorudan ifade eden cezbeli birsfahsiyet olan Hallcn Enel-Hakk sz zerine yine ak ve vecd halleri10

5 atahta dair yazlm ilk erhin Cneyd-i Badd (.297/909)ninerh-iathiyyt- Eb Yezdel-Bistmi isimli eseri olduu bilinmektedir. Bayezdin athiyeleri zerine Cneydin yapmolduu erhlere Serrac, Lumanda genie yer verir ve hatta Cneydin buerhlerine vakf ol-

duktan sonra onu brakp kendisinin bu hususta zahlar yapmasn uygun bulmaz. Cneydinbu erhlerini esas alarak kendisi de baz suflerin atahtnerh eder. Bk. Serrc, Ebu Nasr, el-Luma, tahk. Abdulhalim Mahmud, Mektebets-Sekafetd-Dniyye, Kahire 2002, s. 459 vedevam.

6 Serrcn ifadesiyle atah, yata dar olan bir rman sel ile kenarlarna tamas gibi sfninkalbinden taan hakikatlerdir. Bk. Serrc,Luma, s. 453, 459. Ayrca bk.Yazc, Tahsin, athmaddesi, A.,MEB Yay., stanbul 1979 c. XI, s. 369.

7 Lorry, Pierre, The Symbolism of Letters and Language in The Work of Ibn Arabi,Journal ofThe Muhyiddin Ibn Arabi Society., Oxford 1998,c. XXIII, s. 38. Eser sonraki referanslardaJMIAS. eklinde ksaltld.

8 Serrc, Luma, s. 472; Ayrca bk. Bedev, Abdurrahman,atahtus-Sfiyye, Vekletl-Matba,Kuveyt 1978, s. 37.

9 Bk. Hallc, Hseyin b. Mansur Ebul-Mugs,Kitbut-Tavsn,nr. Louis Massignon, Librairie

Paul Geuthner, Paris 1913, s. 51. Hallc

n bu sz iin ayr

ca bk. Hallc,Ahbru Hallc, ed.Louis Massignon, Librairie Philosophique J. Vrin, Paris 1957, s. 8.Tavsnin Trke evirisin-de Hallacn bu mehur ifadesi, beklide muhtemel yanl anlalmalar ve tepkiler de dikkatealnarak Benim Doru! eklinde tercme edilmitir. Bk. Hallc, Tavsn, Enel-Hakk,ev.:Yaar Gnen, Yaba Yay., stanbul 2002, s. 43.

10 Mevlnnn ak, vecd, cezbe ve istirak halleri ve bu konudaki baz szleri hakknda bk.Sipehslr, Feridun b. Ahmed, Sipehslr Rislesi, ev.: Ahmed Avni Konuk, haz. Tahir Galip


4/33


tebrz eden Mevlnnn getirmi olduu baz yorumlar erevesinde atahtdeerlendirmeye alacaz.

Mevlnnn Enel-Hakk Yorumlar ve Bu Yorumlarda Kulland BazBenzetmeler

Her eyden nce Mevln Celleddin Rm (.672/1273), sfiyne kemlt yo-lunda yaanlan baz mnev tecrbeleri ifade etmede beer dilin yetersiz kala-can, ak vecd gibi baz hallerin sze smayacan vurgulamak sretiyle ko-

nuya aklk getirmeye alr.11 Mesel bu hususta unlar syler:

Akanlatmak, aklamak iin ne sylersem syleyeyim, kendim aka gelince, akhisse-dince sylediklerimden utanrm.Her ne kadar, dil ile aklanmas, anlatlmas pek parlak ve aydnlatc da olsa, akndile dmemesi, sylenmemikalmas ve gnlde duyulmas daha parlaktr.Her bahsi yazmakta koup duran kalem, ak bahsine gelince dayanamad. Ortasndanyarld.Akl, aknerhinde, aklamasnda, merkep gibi amura battkald. Akn da klnda ne olduunu yine ak aklad.12

Seratl, Elest Yay., stanbul 2004, ss. 53-61; Frzanfer, Bedzzamn,Mevlan Celleddin, ev.:Feridun Nafiz Uzluk, MEB Yay., stanbul 1997, s. 159 vd. Eflknin kaydettiine gre Mevl-n henz ok kk yalarda iken niden srar heyecan geirirdi. Yine baz tecelller esn-

snda kendini kaybederdi. Onun henz ok kk yalarnda zuhur eden bu ftr nevesiems ile birlikte daha da artmtr, det Mevln emste kendini bulmutur. Bk. Eflk,Ahmet,riflerin Menkbeleri, Menkbul-rifn, ev.: Tahsin Yazc, MEB Yay., stanbul 1964, c.I, s. 71, s. 74, ss. 85-87. Fakat bu noktada hemen vurgulamakta fayda var ki, sflerin hayatbir btn olarak deerlendirildiinde onlarn hayatlarnn farkl dnemlerinde, ak, vecd vecezbe gibi hallerin yan sra seyr slktaki riyazet, mchede, zhd ve ibadet gibi bir birinitamamlayan farkl tekml aamalar da dikkat ekmektedir. Dolaysyla sfnin sonsuz te-kml srecinin farkl aamalarnda tebellr eden nevelerini dierleri hilfna nceleyipmerkeze almak mutasavvflarn doru ve btncl bir bak asndan deerlendirilmesi nok-tasnda bir eksiklik olacaktr. Bu anlamda sfyne bir kiilik olarak Mevlnnn farkl tek-ml mertebeleri hakknda ayrntl tahliller iin bk. Cebeciolu, Ethem, Psiko-Tarih Asn-dan Farkl Rh Tekml Mertebelerinin Mevlnnn Anlalmasndaki Rol-Metodolojik BirYaklam-, Tasavvuf, Mevln zel Says, yl: 6, say: 14, Ankara, ocak-haziran 2005, ss., 29-54.

11 Mevlnan

n dilin, szn tasavvuf tecrbeyi anlatmada yetersiz kald

ynndeki szlerihakknda bk. Emirolu, brahim, Sf ve Dil, Mevlna rnei,nsan Yay., stanbul 2002, 123-152; Sobhn, Tofigh H., Mesnevde Sz Syleme Engelleri,Uluslararas Mevln Bilgileni,Bildiriler,Kltr Bakanl Yay., Ankara 2000, ss. 137-142.

12 Mevln, Celleddin er-Rm,Mesnev, Konularna Gre Aklamal Mesnev Tercmesi, ev.:efik Can, tken Yay., stanbul 2003,c. I, s. 17, byt. 112 vd. Eseri sonraki referanslardaMes-nev (C.)eklinde kullandk.


5/33


Mevln bizzat akn kendisini tecrbe edince, akn tarifine dair sylediiszlerden, o mnev hazz, ezel akn lezzetini hi anlatamam olmaktan do-lay utanr. yleyse Mevlnya gre, dili olup sz sylemeyen akn biztihkendisi btn sarih ve veciz ifadelerden daha aikrdr. Szn ve yaznn kay-na olan akl dahi ak konusunda aciz kalnca ak biztih tecrbe etmektenbaka yol kalmamtr.13

Bata Hallc olmak zere ataht sahibi sflerin bu tr szlerini iirlerindekendine has slbuyla yorumlamasnn da tesinde, kimi zaman kendisindende bu tr ifadelerin sadr olduunu Mevlnnn bizzat kendisi syler: Bugnolmayacak ilere giritim, sava aryorum; sarholarn szlerine aldr etme;

sama sapan szler sylyorum.14 Cokulu bir tasavvuf anlayn temsilcisikonumunda olan Mevlan ayrca, mnev sarholuk halinde, vecd ve sekr hal-lerinde sylenen szleri daha tatl ve daha neeli bulur. Mnev sarholuagark olmadan syledii szleri de tatsz-tuzsuz olarak nitelendirir.15 DahasSultan Veledin ifdesiyle Hdvendigrn her bir beytinde bir Enel-Hakkve Subhn sz vardr. Sultan Veled, Enel-Hakk dedii iin Hallc katle-dilirken, yine benzer bir sznden dolay Byezdin katline kastedilirken, Mev-lnnn her bir sznn dernunda bu tr ifdelerin mevcdiyetine ramenbylesi bir tazyke mruz kalmamasn dnemlerinde yaayan insanlarn sa-mm ve muktesit olularyla yorumlar. Mevln ise ak ehitlerinin bu durum-larn bulunduklar makamla aklar: Onlarn makm klk makmdr, k-

lar ise bellara mbtel olur.16 Mevlnnn bir dier ifadesiyle, insanlara hergn deflarca gelip atan ecel, bu klara atmadan nce onlar sebepsiz olarakkendilerini lme teslim ederler.17 stelik Mevln, szlerinin srlarla dolu ol-duunu ve bu srlarn Hallcn o mehur szyle iret ettii srdan daha b-yk oluunu kendine has slbuyla u ekilde vurgular: Gerei iretle anla-tan Hallc halk daraacna ekti; Hallc sa olsayd srlarmn azametinden okurard daraacm benim.18te bizzat kendisi de takn szler syleyen Mev-ln, Hallcn Enel-Hakk szn mnev sarholuun ve ak makamnn bir

13 Bk. Konuk, Ahmet Avni,Mesnev-ierf Serhi, haz. Seluk Eraydn-Mustafa Tahral, GelenekYay., stanbul 2004, c. I, s. 127, 128.

14 Mevln, Celleddin er-Rm,Dvn- Kebr, hz. Abdulbaki Glpnarl, Kltr Bakanl Yay.,Ankara 2000, c. III, s. 247, b. 2320.

15 age, c. II, s. 367, b. 3059.16 Bk. Eflk,Menkb, c. I, s. 452.17 Bk. Mevln, Divn- Kebr, c. III, s. 414, byt., 3985.18 Bk. age, c. II, s. 111, byt. 913.


6/33


semeresi kabul eder ve szleri irticlen, iradesiz bir ekilde azndan dklensfnin deil asl szn sahibinin grlmesi gereine iarette bulunur. Bu se-beple de Mevln, normal uur dzeyinde, ird olarak sylemedii, hakikattekendisine ait olmayan bir szden dolay Hallcn damn doru bulmaz: BenHakkm (Enel-Hakk) szn sen sylemedin, Onun arabnn esintisi syledi;a Hoca Mansr, i byleyken neden daraacndasn?19, stelik Mevln, Allahdostlarna kar yrtlen bu muhalefeti ve iddeti, anlayszlklar ve kt-lkleri yznden hakkatten habersiz cahil kimselerin peygamberleri inkredip, ldrmeye teebbs etmelerine benzetir: Fetv kalemi anlaysz birgaddrn elinde bulununca, phesiz Mansr draacna ekilir. Bu hkm

srme bu buyruk yrtme kt kiilerin elinde olunca, peygamberlerin bile l-drlmesi gerekli olur.20

Dier taraftan Mevln, zahiri tibaryla bir dv, bir benlik iddias gibi g-rnen bu szn, aslnda kulluun nih derecesinin ve byk bir tevz halininsemeresi olduunu vurgular. Ona gre Mansurun Hakka olan muhabbeti ni-h dereceye ulanca kendisini yok klp, Ben fn oldum, Hakk kald mn-sna gelen Enel-Hakk ifadesini kullanmtr ki bu da muhabbet, tevz vekulluun nih mertebesidir. Bu bak asndan Mevln, Hallcn Enel-Hakk szn deil, Sen Hdsn, ben ise kulum demeyi tekebbr ve iddisayar. Zir bu sz syleyen kii kendine bir varlk isnd etmi olarak vcddaikilii kabul etmi olur. Hatt Mevlnya gre Enel-Hakk yerine Hvel-

Hak: O Hakktr demek bile vcdda ikilii gerektirdiinden bir iddidr.nk Hve/O demek ene/ben demeyi gerektirir. yleyse bu sz, dahasonralar vahdetl-vcdeklinde teknik bir stlahla21 karlanmaya al-

19 Mevln, Dvn- Kebr, c. VII, s. 69, b. 939.20 Mevlan,Mesnev (C.) c. I, s. 372, byt. 1398, 1399.21 Daha ok bnl-Arabnin adyla birlikte anlan bu kavram aslnda bnl-Arab zel bir st-

lah olarak kullanmaz. Ekber gelenekte ilk olarak Sadruddn Konev (.673/1274) ve rencisiSadeddin-i Fergn (.695/1296) tarafndan kullanlan bu kavram, henz bu dnemde de dahasonraki yzyllar ierisinde kazand teknik anlamnda kullanlm deildir. bn Sebin(.669/1270) ile Azizddin Nesef (.700/1300) gibi melliflerce sflerin dnya grlerini do-layl yollardan anlatmak iin kullanlan vahdet-i vcd kavramn, bnl-Arabnin doktri-

nini ifade etmek zere teknik anlamda ilk kullanan kii bn Teymiyyedir. Nitekim o, vahdet-ivcd ifadesini vahdet-i vcd ehli eklinde teknik anlamda bir doktrinin ad olarak kul-lanmtr. Kavramn tarihi hakknda ayrntl bilgi iin bk. Hakm, Sud, el-Mucems-Sf, el-Hikme f Huddil-Kelime, Dendere Lit-Tba ven-Ner, Beyrut 1981, s. 1154, dipnot: 1, 2;Claude, Addas, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev.: , Atila Ataman, Gelenek Yay., stan-bul 2003, s. 215; Tahral, Mustafa, Fussl-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal BazMeseleler, Fussl-Hikem Ahmed Avni Konuk Tercme ve erhi I, iinde, MFV Yay., stanbul


7/33


lan varlk anlaynn bir ifadesi olarak, Allah (cc.)n mutlak vcdundan ba-ka, sfnin benlii de dahil gerek mnda bir varln olamayacan ifade et-mektedir. Bu tibarla Hallcn dilinde zuhr eden ve kulun hilii ile HakkTelnn mutlak vcdunu ifde eden Enel-Hakk szn mutlak vcd sa-hibi Hak Tel sylemitir, yokluk denizinde boulup fn olan Mansur ise buszn asl sahibi olamaz.22 Zr Mevlnnn fen halini izh etmek zere kul-land bir benzetmeye gre, yet suya dm bir insan rpnyorsa, el veayaklarn hareket ettiriyorsa ya da yzmeye alyorsa bu kimseye tam mn-syla suya gark olmu , boulmu denilmez. Bu kimse denizden kurtulmakmidiyle uzuvlarn hareket ettirir, seslenir; hl kendisine varlk isnd eder.

Halbuki gerekten boulmu birine her hangi bir fiil isnd edilemez, onun b-tn fiilleri suyun fiilleridir.23 Mevlnnn bir dier benzetmesiyle ifde etmeyealrsak, duvardan bir ses iitecek olursak o duvarn arkasnda o sesin sahibi-ni ararz. te Allah (cc.)n vel kullar da lmeden nce lnz24 hkmncetabi lmden nce geici btn beer vasflardan uzaklamak sretiyle irdlmle lmler ve cansz bir duvar hkmne girmilerdir; onlarda zerre kadarvarlk kalmamtr. Hakk Telnn kudret elinde tpk bir kalkan gibidirler kikalkann hareketi kendinden deildir; artk kendilerini Allahn sonsuz kudre-tine brakmlardr. Dolaysyla Enel-Hakk sz ile sflerde sadr olan dierbaz sz ve hareketler, duvara ya da kalkana deil bunlarn arkasndaki mutlakvcda izfe edilir. Bu kalkanla ya da duvarla cedelleenler de Hak Tel ile

cedellemi olurlar.25 Tpk bunun gibi, izf varlndan syrlarak asl hiliineulaan ve tam bir fen hali yaayan sfnin fiilleri ve szleri de vcduyla onu

1999, s. 47, 48; Kl, Mahmut Erol,Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (BaslmamDoktora Tezi), MSBE, stanbul 1995, ss. 251-254; Chittick, William C.,Varolmann Boyutlar,ev.: Turan Ko, nsan Yay. stanbul 1997, s. 194, 195; A. mlf., Hayl Alemleri, ev.: MehmetDemirkaya, Kakns Yay., I. Basm, stanbul 1999, s. 29; A.mlf., Ibn Arabi and His School,Islamic Spirituality, Manifestations,ed. Seyyid Hseyin Hasr, SCM Press, London 1991, s. 60.

22 Mevln, Fhi Mfh, ev.: Ahmet Avni Konuk, hz. Seluk Eraydn, z Yay., stanbul 1994, s.43, s. 176.

23 age, s. 43, 69. Bu pasajlarda Mevlan, fen halini ayrca bir aslann penesi altnda varlnbtnyle kaybeden hnun vcduna benzetir. hu aslandan kaarken henz vcdda iki-lik vardr. Fakat aslan huyu yakaladnda sadece aslann vcdu kalr, hunun vcudu yokolur.

24 Hadis hakknda ayrntl bilgi iin bk. Uysal, Muhittin,Tasavvuf Kltrnde Hadis, Yedi VerenYay., Konya 2001, ss. 340-342; Yldrm, Ahmet, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Da-yanaklar, Diyanet Vakf Yay., Ankara, 2000, ss. 262-264.

25 Mevln, Fhi Mfh, s. 69.


8/33


kuatan Hakk Telnn fiilleridir. Grld gibi Mevlanya gre Hallcnbu sz slkta keml mertebesini ifade eder, zr o, bu tr szleri kulluk, te-vzu, muhabbet ve tevhidin nih derecesinin bir semeresi olarak grr ve buszleri her trl ayrma ve okluun yok olduu vahdet derysnda ezel bir-lik zere Hak Telya izfe eder.26 Mevln, vecd ve fen hallerinin, dolaysy-la da bu hallerin bir yansmas olan ifadelerin kemal mertebesini ifade ediyorolmasn, Hallcn damn olgunlam bir meyvenin aata asl duruunabenzeterek aklamaya alr:

Mevya tam olmuda kendinden gemiartk, Mansr gibi daraacna aslmaya gidi-yor.27

Meyva nasl aata biter, olgunlarsa k da aslmayla yaar; onun iin yzlerceHallc' daraacnda aslmgrrsn.28

Vecd halinde sylenen bu tr paradoksal szler, terminolojik olarak ne kas-tedildii kolayca anlalamayan, kapal, sembolik ifadeler olduu iin oukimsenin sylemekten kand, ilk kez iitildiinde kulaa ho gelmeyen sz-lerdir. Bu tibrla da bu tarz sembolik ifadeleri bnl-Arab, lafz iren, ber-bat; mns esiz eklinde tanmlar.29 Mevln bu szlerin zahirindeki anla-lmayan, hakikate ztm gibi grnen anlam ile batnndaki esiz anlamubeyitleriyle aka ifade eder:

Ak, ak diyarnda ne sylerse sylesin, azndan ak kokusu yaylr.Fkhtan bahsetse azndan hep yoklua ait szler kar; her sznde yokluun nakniler.Kfr anlatsa dinin hakikatini syler. pheye dair sz sylese, yakni anlatmolur.Eri sylese doru grnr. O ne gzel eridir ki doruyu ssler.Doruluk denizinden eri bir kpk grnse, denizin temizlii onu da saflatrr.O kpk yani onda vecd ile sylenilmisz, sevgilinin dudandaki azarlaygibidir.Sevgilinin azarlanmas, onda bu cana can katan gzellik varken gnle dokunmaz.Eri grnse de Hakkn sz dorudur. O eri deil, dosdorudur.Ekmekeklinde olanekerin30 grnm ekmee benzese dephesiz tad ekmek deil

26 age, s. 176, 177.27 Bk. Mevln, Divn- Kebr, c. II, s. 346, byt., 2880.

28 Bk. age, c. III, s. 372, byt., 3628.29 bnl-Arab, Muhyiddin, el-Fthtl-Mekkiyye, tahk.: Osman Yahya-brahim Medkur, el-Heyetl-Msryye, Kahire 1985, c. II, s. 221. Bu yazmzda Fthtn ayrca Beyrut basksnda kullandk. Sonraki atflarda her iki neri tefrik etmek amacyla Ftht (tahk.) ve Ftht(byr.) ksaltmalar kullanlacaktr.

30 Avni Konuk bu beyitleri u ekilde erh eder: ekerden kast Hakkn gerek vcududur. Ek-mekten murad ise kulun izafi vcdudur. zfi vcud fena makamnda kullua dair sfatlar-


9/33


ekerdir.Bir mmin altn bir put bulsa, onu hi putpereste brakr m?Bilakis eritmek iin tedbir alr, batleklini deitirir.Ta ki altnda putekli kalmasn. Zira onu kusurlu yapan suretidir.31

Mesnevve Fussarihi Avni Konukun ifdesiyle k, beer, madd akformunda kadndan, erkekten, yamurdan, halifeden vs. bahsetse de bu zahirilafzlar birer masaldan ibaret deil, btnnda mk-u ilhye dair latif mana-lar barndran hikmetli szlerdir. Zra Hakk Tela kulunu sevince onun grme-si, iitmesi ve konumas olur. Hakk onun dilinden konutuu iin de zahirenkfr gibi grnen o szlerden dinin, imann kokusu gelir.32 yleyse Mevl-

nya gre athiyytn zhirindeki ekl/lafz unsur deil btnndaki deerlmaden/mn grlmeli ve bu mnya deer verilmelidir. Tpk altndan yapl-m bir putun, iinde barndrd deerli madenden dolay sahiplenilmesi gibi.Burada ireti grlen, yanl grlen ekl unsuru ortadan kaldrp kymetlimanay, hakikati ortaya karacak olan ise herhangi bir akl istidll ya da tevildeil, bizzat bu szlerin sfden irticlen ve zorunlu olarak sudruna sebepolan ak ve vecd hallerinin yaanmasdr. Ancak ak ve vecd potasna atldzaman Enel-Hakkn hakikati ortaya kar. yleyse mantk dzlemdeki aklteviller bu szlerin hakikatini ortaya karmaz; aksine nemli bir anlalma veyorumlama sorununu da beraberinde getirir. ataht, normal his ve bilin d-zeyindeki insanlarn anlayp yorumlayamayaca latf mn ve tasavvurlar ih-

tiv ettii iin bunlar yorumlama da bizzat tasavvuf tecrbeyi yaayan, sra-dan bilin dzeyini am insanlara bahedilmitir. Gnlk yaants tibrylasf, zaman ve mekan snrlarna boyun emi olsa da, mnev tecrbesi sonucuulat fena halinde33 zaman ve mekan kaytlar bulunmaz. Bu sebeple de bu

dan fani olup sfat Hakkn ile kaim olursa artk ekerden yaplm ekmee benzer. Onunszleri iitilince, ekmekten eker tad gelmesi gibi, merifi ilahiyyenin lezzetleri tadlr. Bk.Konuk,Mesneverhi, c. II, s. 276.

31 Mevln,Mesnev (C.), c. I, s. 183, 184, byt., 2880 vd.32 Bk. Konuk,Mesneverhi, c. II, s. 275.33 Sufinin mutlak tevhid hali zere fena bulduunun sylenmesi, izf vcuduna nispetendir ve

Mutlak Gerekliin d

ndaki her eyden; sfnin kendi benlii, uuru ve hatt fenaya dairuurundan da (fenl-fen) bilin dzeyinde arnm olmay ifade eder. Bk. Izutsu, slamdaMetafizik Dncenin Temel Yaps, slam Mistik Dncesi zerine Makaleler, ev.: RamazanErtrk, Anka Yay., stanbul 2001, s. 25. (Eser sonraki atflarda MDM. eklinde ksaltld.)Hakikatte sufi varln yine devam ettirir, hatta izf benlii kdem ve bek rengine brnr.Mevln salikin bu durumunu yle anlatr:Birisi; Dnyada dervi yoktur, eer varsa fakat tam mnasyla benlikten kurtulmamsa,


10/33


rhn tecrbesinde zamansal ve mekansal bir alglamay gerektirecek bir zo-runluluk bulunmaz.34 Dolaysyla bu tr szler asl/tecrb balamnda deer-lendirilmelidir. Zra, hakikat, eriat, er hkmler, fkh, doru, yanl, din, k-fr, phe, yakn gibi kesrete dir btn ayrmlar insan fen makamna gt-ren bu ak diyrnda, ak potasnda artk ortadan kalkmtr. Sfnin bu ma-kamdaki her bir sz aka, mutlak tevhide ve hilie dair olup farkl bir anlamseviyesi tamaktadr. Bu sebeple Hallc ve Byezd gibi athiyyt sahibisflerin sylemleri sz konusu olduunda en az iki dzeyde (akl ve akl tesimetafizik) bir ok anlamll hesaba katmak durumundayz. Dolaysyla mese-la Hallc- Mansrun Enel-Hakksz, duyulur-st ve rasyonellik-st ok

anlamllk dzeyinde zgn bir anlama shiptir. 35

Enniyyeti Ezeliyyenin Hitb Olarak Enel-Hakk

Bu ifadeler, sz syleyen kiiyi tasarrufu altna alan, ona hakim olan bir vecdhalinin tavsifi iin veya byle bir hl sonucu sylenmitir. nsann tabiatn, his-s ve akl melekelerini etkisi altna alan bir vecd halinin ifadesi olduu iin de,Benim nm..., Ben... gibi birinci tekil ahs kalplar ile ifade edilir. nkbu esnda artk ayrlk perdeleri kalkmtr ve tasavvuf tecrbesinin nih mer-tebesine vsl olan sf, kendisini tahakkm altna alan Hakkn lisanyla, Al-lahtan hikye yoluyla konumaktadr.36 Allahn galebesi insan kendi meleke-lerini kullanmaktan mahrum brakt iin bu haldeki sfnin Ben Hakkmsz, onun Tanrlk iddiasnda bulunduu anlamna gelmez. Sadece onun di-

Hakkta fni olmamsa o dervi dervi deildir dedi.nk gerek dervi; sreti, grn dolaysyla vardr. Fakat onun sfatlar Allahn sfatla-rnda yok olmutur.O, gnee kar yanmakta olan muma benzer, mumun alevi de var saylr ama gnein nn-de yok gibidir.Gnein karsnda mumun alevi yok gibi grnmekle beraber, vardr.nk ona bir para pamuk tutacak olursan, alevi pamuu yakar.yle ama gnein aydnl onun aydnln yok ettii iin o sana aydnlk vermez. Bk.Mevln, Mesnev (C.), c. III, s. 290, 291, byt. 3669 vd.

34 Davud, Abdulbar Muhammed, el-Fen inde Sfiyyetil-Mslimn vel-Akidil-Uhr,Drl-Msriyyetil-Lbnniyye, Kahire 1997, s. 325.

35 Bk. Izutsu, Toshihiko, Aynl-Kudt Hemedannin Dncesinde Mistisizm ve ok-Anlamllk Dilsel Problemi, MDM., s. 123, 124.

36 Bk. el-Gazl, Ebu Hamid Muhammed,hyau Ulmiddn, Drl-Mrife, Beyrut 1983, c. I, s. 36;kl., Davud, Fen, s. 322.


11/33


linde Hakkn konutuu, ona bu szleri Allahn sylettii dnlr.37 Artk,Allahla kul arasnda ez kayna olan ve ayrla iret eden izf benlik fnolmutur ve her yerde hzr ve nzr olan ulhiyyet, sfden Ben diye hitabetmektedir.38 Sflere gre bu, garipsenecek bir durum deildir. Zr, Kurannbeyn ettiine gre Hz. Musaya bir aatan Ey Ms! Bil ki Ben, btn lem-lerin Rabbi olan Allahm: nn enellh (Kasas, 28/30) diye seslenen Allah (cc.),kmil bir sfden, Hallcdan da Enel-Hakk diye seslenmitir.39 Mevlnyagre, Hz. Musya bir aatan tecell eden Hakkn sesi aslnda kintn her birzerresinde srekli yanklanmakta, her bir zerre Enel-Hakk diyerek Mansrgibi bir daraacna aslmaktadr. Fakat kulaklar mhrlenmi olan gafiller, k-

intn her bir zerresine siryet etmi olan bu ezel sady iitemezler.40 Mevl-nnn yansra Mahmud ebusterinin (.725/1325 ) de ifade ettii gibi, sadeceHallc deil, gerekte Hakktan baka bir varlk olmad iin kintn her birzerresi Enel-Hakk demektedir.ebusternin ifadesiyle, her kim hallc olupvarlk pamuunu atarsa Hallc gibi bu sz sylemeye balar. yleyse O,Hakktr demekle ben, Hakkm demek arasnda bir fark yoktur.41bnl-Arabnin ifdesiyle; vcdda Allahtan baka bir ey olmad iin ve Allahhakk mnda ancak yine Allahn kendisi tanyabildii iin bu sfler hayretmakamnda ikilii ortadan kaldrarak subhn ve enellh demilerdir.42

te kintn her bir zerresinde, bir aata zuhur eden ilh ses, kmil birsfde de fen halindeyken zuhur edebilir. Mevln bu durumu Byezd ile

mritleri arasnda geen bir olay Mesnevsinde tahkiye etmek sretiyle ak-lamaya alr. yle ki, mnev mirc sonucu fen mertebesine erimiBayezid-i Bestam hazretleri, bir gn mritlerinin yannda; te Hakk, bendetecell etti! demitir.43 Fen hli geince mritleri Bayezidi durumdan haber-dr ederler. Bayezid Eer bir daha byle szler sylersem, beni, o anda hemenbaklayn, ldrn, zr Allah, benden mnezzehtir der. Bayezidde yine ay-

37 Gngr, Erol, slam Tasavvufunun Meseleleri, tken Yay., stanbul 1993, s. 151.38 Nasr, Seyyid Hseyin, Bilgi ve Kutsal, ev.: Yusuf Yazar, z Yay., stanbul 2001,s. 339.39 Bk. Attr, Feridddn, Tezkiretl-Evliy, ev.: Sleyman Uluda, lim ve Kltr Yay., Bursa

1984, s. 617; Feridun b. Ahmed,Sipehsalar Rislesi, s. 70, 71;ebuster, Mahmud, Glen-i Rz,ev: Abdlbaki Glpnarl, MEB Yay., stanbul 1988,s. 38.

40 Bk. Mevln, Dvn- Kebr, c. II, s. 231, byt. 1873; Mevln,Mesnev (C.), c. II, s. 473, byt., 2880vd.

41 ebuster, Glen-i Rz, s. 37, 38.42 Bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.), c. IV, s. 224.43 Mevln,Mesnev (C.), c. IV, s. 538, byt. 2102 vd.


12/33


n tecelller zuhur edince ak ve vuslat arabndan mest olarak kendinden ge-mi bir halde yine benzer szleri sylemeye balar ve Cbbemin iinde Al-lhtan bakas yoktur! Onu yerde ve gkte niin aryorsunuz? der. Mritleriekinmeden, kendi eyhlerine pervaszca bak saplamaya balarlar. Fakat ey-hine bak saplamaya alan mritlerin ba ters dner ve kendilerini yara-lar.44 Mevln kmil sfnin bu halini u szleriyle tavsif eder: Onun maddekli, sreti yok olmutur. O, det bir ayna halini almtr! O aynada bakala-rnn yzlerinden, bakalarnn hayallerinden baka bir ey yoktur! Orada ir-kin bir yz grrsen, grdn sensin; sy Yhut Meryemi grrsen, yine osensin!45 Zr bu fen haline ykselen kmil sf artk izf benliinden kurtu-

larak kll ve ezel benlie ykselmitir. Zten gerek olmayan izf-ben ta-mamen hilie gmlr ve bu hilik zere mutlak bir Bene dnr. zfibenin snrllklar ile objektif dnyadaki varlklarn snrllklarndan kurtuldu-u iin obje-suje ayrm da dahil her hangi bir ikilie dmeden mutlak tevhiditecrbe eder.46 Artk herkes onda kendini grr, ondan zuhur eden hitap daHakkn hitabdr. Zten bizzat Hallcn kendisi, beer huds sfat Hakknkdem sfatnda helak olduu iin bu kdem sfat zere konutuunu syler.47Mevln madd bedene hapsolunmu izf benlik ile ezel lemden gelen kllbenlik ay rmn srekli korur. yle ki onun bu ayrm Hallcn Enel-Hakkszn esiz bir ekilde yorumlama imkn verir. O, bir iirinde izf benlik ileezel benlik arasndaki ayrma, Firavun ile kmil sflerin ene/ben deyileri

arasndaki esasl farka vurgu yapmak sretiyle iret eder. yle ki Mevlnyagre Firavun Ben Rabbim! (Nzit 79/24) demekte fakat szndeki her iki ke-limenin (Ben-Rabb) de mahiyetini, ne anlama geldiini bilmemektedir. Zr,Rabb olmakln mahiyetini bilerek Rabbln ln eden kimse merbbundan,yni yetitirip bytt Hz. Musadan nasl olur da korkar? Yine hakk an-lamda Benlii tanyarak Ben diyen kimse, nasl olur da bedene, cana ba-lanr, izf benlie taklr kalr? Halbuki iin hakkatinden haberdr olan kmilsufler, skntlarla, bellarla dolu olan, endie ve kayg kayna olan izf ben-likten kurtularak, esiz bir haz ve mutluluk ierisinde, kaygszca Ben derler.

nsann hakk benlii, enniyet-i ezeliyesi, yni ezeldeki ruh leminden gelenkll benlii, Mevlnnn ifdesiyle izf benlikten kurtulan kedersiz benlii,

bensiz Benliidir. Dolaysyla insann, bir glgeden ibaret olan zahir varl

44 Mevln,Mesnev (C.), c. IV, s. 539, byt, 2123 vd.45 age, c. IV, s. 540, byt. 2140 vd.46 Bk. Izutsu, slamda Metafizik Dncenin Temel Yaps MDM,s. 27, 30.47 Bk. Hallc,Ahbru Hallc, s. 21.


13/33


itibariyle Ben demesi mecazdir.48 Bu tibarla Mevln, henz ba, arap,zm yokken, Hallc o nkteyi sylememiken kendilerinin ruhlar lemindekiezel benlik ve ezel vuslat ve sarholuk zere Enel-Hakk dediklerini sy-ler.49

Firavunun ben demesiyle kmil sflerin ben demesi arasnda nemlifarklar vardr. Zr Mevlnnn ifadesiyle her sz bir halin iretidir; bir halenispeten sylenir. Bu durumda hal, i yapan ele benzer, sz ise lete. nce, has-ss ilerle uraan bir sanatkr olan kuyumcunun leti kunduracnn elindehibir ie yaramad gibi hl ehli sflerin szleri de ayrn dilinde hibir ha-kikat ifade etmez. Yine Mevlnnn bir dier benzetmesiyle Allah dostlar k-

mil sflerin kendi yaadklar dern hallere matuf szleri bu hallerden haber-siz kimselerin dilinde, kpein nndeki saman, merkebin nndeki kemik gi-bidir; hibir ie yaramaz, hibir hakikat ifade etmez.50te tpk bunun gibi ba-ta Kuran- Kerimin latif ibreleri ve ince manlar olmak zere merifiilahiyye de kaba ve mahdud dnenlere hibir anlam ifade etmez.51 Bu sebep-le Enel-Hakk sz Hallc- Mansrun aznda hlinin lmeti olduu iin bir nur, bir hakikat, bir rahmet vesilesi iken Firavunun aznda EneRabbkm sz hakkatin hilafna iftir, yalan ve lanet sebebi olmutur. yibir i yapmak iin el ile letin bir birine uygun olmas gerektii gibi hakikat ifa-de eden etkili bir sz sylemek iin de hal ile szn bir birine uygun olmas ge-rekir. Elsiz let, letsiz el bir ie yaramad gibi dern bir hale dayanmayan

her sz de btl bir dv, kuru bir iddidr.52 Ksacas Ben diyebilmek, haylbenlii yok ederek ezel, gerek benlie eritirebilecek bir hl gerektirir. Artkbyle bir makama ulaan kamil bir insan her trl endieden zdedir, ne sy-lerse hakikat olur. Naks insanda bilgi bile cehalete dnrken onun bilgisizli-i bilgi olur, zahiren inkr gibi gzken szleri de tevhdin ve mann ta kendi-

48 Mevln,Mesnev (C.), c. V, ss. 322-324, byt. 4135-4140. Hakk Telnn kulda ancak izf

benlik fen bulduktan sonra tecell edecei hakikati Ynusun dizelerinde u ekilde ifadeedilmitir:Beni sorman bana bende deglem / Sretim bo gezer tondan ierSleyman ku dili bilr didiler / Sleyman var Sleymandan ier.Al gider benden benlii toldur ime Senlii / Bundayiken ldr beni varup ondalmeyeyin.Bk. Yunus Emre, Dvn, nr., Mustafa Tat, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s.277, 278, 295.

49 Bk. Mevln, Dvn- Kebr, c. III, s. 413, byt., 3966, 3967.50 Mevln,Mesnev (C.), c. II, s. 282, byt., 300 vd.51 Bk. Konuk,Mesneverhi, c. III, s. 107.52 Mevln,Mesnev (C.), c. II, s. 283, byt., 305 vd; s. 448 byt., 2522 vd.


14/33


sidir.53 Mevlnnn ifdesiyle gnl sahibi olan kii en ldrc zehri bile ise,o zehir ona ziyan vermez. nk o ebed sala, esenlie kavumutur. Hal-buki, nefsan hastal klara tutulmu zavall tlib, ateler iinde yanmaktadr. Buyzden ona perhiz gerekir.54 yleyse hibir eyle kendini kaytl grmeyip, ih-tiyatszca davranp, irticl szler syleyebilmek iin ncelikle kmil sfler gi-bi, madd, ehev, nefsn btn kaytlardan uzaklamak gerekecektir. Mevl-nnn benzetmesiyle, byle bir dv ve iddi sahibi olup atee atlmak iin ne-fis Nemrudunu alt edip brhim olmak gereklidir. Engin derylara dal p okdeerli inciler kartabilmek iin usta yzc olmak gerekir.55 Aksi takdirdeHz. brhime selmet yurdu olan ate, Firavunu helk ederken Hz. Musya

gvenilir bir yol olan deniz, Hallca yeni bir hayat olan56 daraac byk birez ve cef kayna olur.

Mevlnya gre ite bu gerek benlik aklla idrak edilemez, izf benliktenbtnyle uzaklalmad srece, ksacas mevti ird ile lp tam bir fen haliyaamadka, yoklua ermedike bu ezel benlie ulalamaz.57 Zir Nifferninifade ettii gibi, kulun kendi nefsi, izf benlii de Hakk Telnn sonsuz hi-cplarndan bir hicptr.58yleyse Hallc, gereklie nispetle glge mesabesin-de olan izf benliinden fen bularak, Nefaht fh min Rh fehvsnca ezelve kll benlii zere Enel-Hakk demitir. Bu sebeple de Hallacn mehurathiyesi hususunda, syleyen Nsr idi Mansur ona tercmn oldu denil-mitir.

Kmil sf mnev ykseliiyle bir deiim yaar. Fakat bu deiim, bnl-Arabnin ifdesiyle, mmkn vasf tibaryla insandan hi ayrlmayan asl kul-luk/klelik makamndan kp kendi yaradl hakikatine uygun olmayan ilah-lk makamna ykseldii anlamnda bir deiim deildir.59 Zr sfatlar ve renk-

53 age, c. I, s. 119, byt., 1612.54 age, c. I, s. 118, byt., 1603 vd.55 Mevln,Mesnev (C.), c. I, s. 119, byt., 1606, 1607.56 Mevln, akn lmnn gerek bir lm deil yeni bir hayata doum ebed hayat oluunu

sk sk Hallcn u szne atfta bulunarak vurgulamaya alr: Ey gvendiim dostlarm! Be-ni ldrn, ldrn nk lmde gerekten de benim iin hayat iinde hayat vardr. Bk. age, c. III,s. 312, byt. 3834 vd; c. III, s. 295, 296, byt., 3900 vd.

57 Mevln,Mesnev (C.), c. V, s. 324, 325, byt., 4140 vd.58 Bk. Niffer, Muhammed b. Abdulcebbr b. Hseyin,Kitbul-Mevkf, tahk. Arthur J. Arbery,

Drul-Ktbil-Msryye, Kahire 1934, s. 31.59 Bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.),c. III, s. 424; c. V, s. 389. Ayrca bk. A. mlf., el-Fthtl-

Mekkiyye, haz: Ahmedemseddin, Darl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1999, c. V, s. 184; c. VII, s.293;


15/33


ler deise de hakkatler deimez.Bu deiimle kul, kendi asl makamndanve hakikatinden kmadan bir tr rabbnlik kazanarak Hakkn rengine boya-nr. Kmil sfnin mnev mrc sonucu yaad bu deiim mutlak tevhidinancnn bir neticesi olarak, tek ve mutlak vcudun uuruna erme anlamndaittihada vsl olan sfnin zten izf benliinin kaybolmas ve Hakkn ona ga-lip gelmesi (: istibdl-i edvr) anlamnda bir deiimdir.60 Massignonun ifade-siyle, Mauka duyulan iddetli ak sebebiyle Mkun ka glip gelmesi veak ile Maukun rollerinin deiiminden (switching of roles) ibrettir.61 Bunoktada sfler tevhidden ve fen hallerinden bahsederken her bir vesileylesylediklerinin hull ve ittihad eklinde yanl anlalmamas uyarsnda bulu-

nurlar. Birlikte ikilik dncesini tevhide aykr grdkleri iin sfler, vahdet-ivcd anlaynda hull ve ittihada imkn olmadn srekli vurgularlar. Bir-den baka bir ey daha olmal ki hull ve ittihad sz konusu olabilsin. Halbukislk neticesinde tahakkuk eden bu tr mutlak birlik hali vcdda hibir e-kilde ikilii kabul etmez. Bizzat Hallcn kendisi, iki ayr ztn, ulhiyyet ilebeeriyyetin bir birine karmaseklindeki bir anlayn kfr olduunu sy-ler.62 Bu sebeple bata bnl-Arab olmak zere sfler her hangi bir ekilde ikiayr ztn bir biriyle birleip karmas anlamna gelebilecek ittihd redde-der. Zr byle bir karmann olabilmesi iin ncelikle iki ayr zatn var olmaslazmdr. Sflerin tecrb olarak ulatklar bu vahdet ve fen halinde iki ayrzatn var olmas imkanszdr. Zr sflerin vcd anlayna gre tek bir

Vcd, tek bir Zt ve onun farkl mertebelerdeki zuhuru vardr. yleyse mese-l bnl-Arabye gre ittihd, kulun Allaha has olan ilim, irade, kudret gibisfatlaryla vasflanmas; Hakkn da mahlkata ait olan, el, yz, glmseme,taaccb gibi vasflarla nitelendirilmesinden ibarettir. Bu itibarla ittihd iki ay-r ztn bir birine karmasndan deil, Hakk ile halk arasnda gerekleenmnzele63 hkmnce tedhull-evsafdan ibarettir.64 Bizzat Hallcn ifadele-

60 Bedev,atahtus-Sfiyye,s. 18; Hodgson, Marshall G. S., slamn Serveni,ev: Komisyon, z

Yay., stanbul 1995, c. I, s. 372.61 Bk. Massignon,Louis, Essay on the Origins of the Technical Language of Islamic Mysticism, ev.:

Benjamin Clark, University of Notre Dame Press, ndiana 1997,s. 83.

62 Bk. Hallc,Ahbru Hallc, s. 47.63 Sfiyne tecrbeyi stlahlatrma noktasnda hayli veld olan bnl-Arabnin kul-Hakk ya-knlamasn ifade etmek zere kulland nemli bir kavram olan mnzele, ilah isimler ilekeml derecesinde olan insann hakikatinin karlap bulumasn ifade eder. Kulun herynden eriatin hkmlerine uymas ve tam bir tevhid ile ykselmesi, Hakkn da ona nzluile buluma gerekleir. Hakkn vahiy yoluyla insanla konumas da bir nev tenezzldr. Bukavram, subhn olan Allah (cc.)n mahlukata bir ekilde tevecchn ve kulun da menzilleri


16/33


riyle syleyecek olursak, bu fen hali zere zuhur eden mutlak tevhid,nstiyyetin lhtiyyette helk olmas ve lhtiyyetin nstiyyeti btnyleistil edip kuatmasyla kmil sfnin ahsnda gerekleen, hudsda zuhureden kdem ve kdemin hkm altnda grnen hudstan ibrettir.65

te vahdet halinde iken suf bu deiimi ruhunda o kadar derinden hisse-der ki kendisine ynelen bir saldrdan Mkunun zarar greceini dnr.Mevln bu hali Leyl ile Mecnn hikayesine referansla anlatmaya alr:

Fakat vcudum Leyla ile dolu; iimde, Leyladan baka bir varlk yok! Bu sedef gibiolan bedenim, o incinin sfatlar ile dolmutur!Ey hacamat; beni hacamat ederken neteri anszn Leylaya vurur, onu yaralarsn diye

korkuyorum!Gnl uyank, aydn olan kiinin akl bilir ki; Leyla ile benim aramda fark yoktur!66

katederek mnen Ona ykseliini ifde eder. te bnl-Arabnzlun bu karlkl iki y-nn ifade etmek zere de mnzele kavramn kullanr ve bu kavram da bir birini arzula-yan iki failin karlkl tenezzl ve karlamalar olarak tanmlar. Mnazelede kulun fiilimnev bir ykselitir, ama ilh tenezzl olmasa kul pek bir mesafe katedemez. Bk. bnl-Arabi, Muhyiddin,Kitbut-Tercim, Resail,iinde, tahkik: Muhammed zzet, Mektebett-Tevfikiyye, Kahire, tarihsiz, s. 263, 264; A. mlf.,Ftht (byr.), c. IV, s. 310; c. VI, ss. 331-335.

64 Bk. bnl-Arab, Kitbul-Mesil, (Resil), s. 398, 399. Bu hususta ayrca bk. el-Crcn, Ali b.Muhammed, et-Tarift, haz.: Muhammed Abdl-Hakim El-Kd, Darl-Kitabil-Msr, Kahi-re 1991, s. 26, 27; Kn, Abdrrezzk,Rehz-Zll fi erhi Elfazil-Mtedavile beyne Erbbil-

Ezvak vel-Ahval, tahk.: Said Abdlfettah, Mektebetl-Ezheriyye lit-Tras, Kahire 1995, s. 137;Amlf., Tasavvuf Szl, Letifl-Alm frt Ehlil-lham,ev.: Ekrem Demirli, z Yay., s-tanbul 2004, ss. 31-34;ebuster, Glen-i Rz,s. 38, 39;Uluda, Sleyman, Tasavvuf TerimleriSzl, Mrifet Yay., stanbul 1991, s. 265;Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve DeyimleriSzl, Rehber Yay., Ankara 1997, s. 409.

65 Bk. Hallc,Ahbru Hallc, s. 8, 21.66 Mevln, Mesnev (C.), c. V, s. 171, 172, byt., 2015 vd. Mesnev mtercimi merhmefik Can

bu hali u ekilde aklar: Mecnn- ilh olan klarn bedenleri, hakik sevgili ile doludur!Nitekim Hallac- Mansur ehid edildii zaman kanlar yere yaylnca; Allh Allh! yazsmeydana getirdi. Zleyhadan bir gn kan aldlar. Kan yere damlarken; Ysuf, Ysuf! diyeseslendi. Mecnn da; Ey hacamat; beni hacamat ederken, korkarm ki neteri Leylaya vu-rur, onu yaralarsn. nk ikimiz bir olduk; biz ayr deiliz. diyordu. Nitekim Fuzl mer-hum da Leyla ile Mecnnun aralarnda fark olmadn, Mecnnun dilinden yle anlatr:

Bende olan aikar sensin! /Ben hod yokum, ol ki var, sensin!Ger ben ben isem, nesin sen ey yr / Ve ger sen isen, neyim men-i zr?(Bende grnen sensin, ben kendim yokum! Ne varsa sensin, eer ben varsam, ben/ ben isemey sevgili, o halde sen nesin? Eer sen sen isen, feryad eden, inleyen ben neyim, kimim?) Ger-ekten de gnl uyank, aydn olan akll kii, akl- kmil sahibi bilir ki, Hakk a ile hakikmauk arasnda fark yoktur. Evet Hakk klarnn da bedenleri fanidir, fakat gnlleri ilhvasflarla dolu olduu iin bunlardaki mecaz vcut kalmamtr. Bunlar, kendilerinde hakk


17/33


nk Allah bilme sradan eyleri bilmeden farkldr. Bu farkl bilme, sra-dan suje-obje, gzlemci-gzlenen ilikisi ierisinde deil, bu birlik hali zerindetemellenir. okluk ne denli ortadan kalkar ve birlik hali zuhr ederse, bilgi de odenli engin ve aydnlk olur. Ama bu kez de tanmlamaya daha az elverili birdurum sz konusudur.67 Tasavvuf stlhtnda fena-bek kavramlaryla kar-lanan bu hakikati Mevln, rzgarn ve gnein kuruttuu, topran emerekyok ettii bu sebeple fn olan katrenin, sonsuzluu ve beky sembolize edenderyya ulap kendini onun bk varlna teslim etmesiyle kazand bekyabenzetir. Artk bu damla, hem topran hem de rzgarn kendisini yok etmesiendiesinden btnyle kurtulmutur. Bu damlann zahiri varl deryda yok

olmu fakat zt ve hakikati bu sonsuz deryann ztnda bek bulmutur; zrfn, izf ve hayl varln artk bk olana teslim etmitir. Her hangi bir te-reddt ve pimanlk yaamakszn varln deryya teslim ettii iin bir katre-lik izf ve fan varlna karlk denize kavuup usuz bucaksz bir deryhkmne girmi, telef olmaktan kurtulmutur.68te mnen ykselen kmilsf de, usuz bucaksz denizin hkmne giren katre gibi, kendi izf varlnher trl kaygdan uzak bir ekilde Hakk Telann sonsuz vcdunun hk-mne teslim etmitir. Artk btn szleri ve filleri Hakkn sonsuz tecelllerininhkm altndadr. Bu sebeple Mevlan, mutlak tevhidin69 hakikati zere ikilieiaret eden ben, sen, biz gibi her trl ayrmdan uzaklaan, ya da dier

sevgiliyi bulmulardr. Bu yzden bunlarn kendi vcutlarna muhabbetleri, aynen hakikisevgiliye duyulan muhabbet gibidir. Bk. Ayn yer.

67 Filiz, ahin, Mistik Bilgi,nsan Yay., stanbul 1995, s. 205.68 Mevln,Mesnev (C.), c. IV, s. 558, byt., 2615 vd.Mesnevnin bir dier pasajnda Mevlan bu

durumu ksedeki suyun nehre karmasna benzeterek anlatmaya alr. Sonsuz olan hayatnehrini grnce, kasedeki suyu, yni u fn mrn, nehre kat, su hi nehirden kaar m?Kasedeki su, nehir suyuna karnca, orada kendi varlndan kurtulur da, nehir suyu olur.Byle olunca, o kasedeki suyun vasf, sfat yok olur da, zt kalr, artk bundan sonra o neeksilir, ne kirlenir, ne de kokar.Ben de ondan katm iin pimanm. zrm bildirmek iin kendimi onun gzellik fidan-na astm. Bk. Mevlna, Mesnev (C.), c. III, s. 297, byt., 3910-3915.

69 Tehnev, sfnin zf benliini yok edilerek mutlak tevhde ulamasn kelime-i tevhid ile u

ekilde izh eder: zf benliin btnyle nefyedilmesi kelime-i tevhiddeki L ilhe: Hibirilah yoktur ifadesine karlktr. Bu mertebeden sonra kulun batnnda Hakk Telnn isbtise llallh: Ancak Allah vardr ifadesinin mansnn aynsdr. yleyse izf benliin yok edi-lerek batnda Hakkn olduunu sylemek kelime-i tevhdin hakikatinden ibarettir. Zr ku-lun ruhum, nefsim, elim vs. demek sretiyle kendine benlik izafe etmesi gizli birirk-tir. Bk. et-Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Kefu Istlhtil-Fnn, Kahraman Ner., Kalk-ta 1862den tpk basm, stanbul 1984, c. I, s. 98.


18/33


bir ifadeyle izf benlii zere ben kulum demeyi bir iddi ve tekebbr sayankmil insann ancak, gerek vcdun uuruna ererek, onda kendini yok ederekHakk Telnn ezel sads zere Ben Hakkm diyebilecei hakikatini u e-kilde gzel bir benzetmeyle ifade eder:

Biz ney gibiyiz. Bizdeki ses, Sendendir. Biz dagibiyiz, bizdeki yank Sendendir.Ey bizim canmza can olan Rabbim, biz kim oluyoruz da, sana kar, "Biziz" diye orta-ya kalm.Aslnda, bizler de, bizim varlmz da birer, "yoktan" ibrettir. Allah'm, fnyi varmgibi gsteren "Gerek Varlk" Senden ibrettir.Grnte, biz hepimiz de, birer arslanz. Ama, bayraklarn stndeki arslanlar gibi...

O arslanlar

n, zaman zaman oynay

, sald

r

rzgr

n tesiri iledir.Bayraklarn stndeki arslanlarn oynaylar grlr de, onlar oynatan rzgr g-rnmez. te o grnmeyen var ya... o grnmeyen eksik olmasn, hi bir zaman bizdenuzak kalmasn.70

Kmil sfde fen halinde zuhur eden deiimi Mevln yle bir misallezihinlere yaklatrmaya alr: Kor atee sokulan demir, zamanla asl hakikatinikaybetmeden ate rengine boyanr. Demir, yine demirdir, fakat artk demirinrengi, atein renginde yok olmutur, atein rengine boyanmtr. Hal dili ileatelikten dem vurur, ben ateim der.71 Demir, atein renginden, atein hu-yundan alevlenmi; ihtiam, ululuk peyd etmi; bu yzden de Ben ateim,ben ateim. demeye balamtr. te insan da Allahn nru ile nrlanrsa,

Hakkn sekini olur melekler ona secde ederler.72

O da tpk atee sokulmudemir gibi asl makamndan kmadan bir ululuk ve ihtiam kazanarak vahdetrengine boyanr ve Enel-Hakk ya da Subhan der. Demir ate rengine b-rnp onun evsafn kendi varlnda tezhr ettirse de onun asl hakikati, de-mirlii deimez. nsan- kmilin de kulluk hakikati asla deimez. Bu sebeplekmil sf Enel-Hakk diyerek beer sfatlarnn Hakk Telann sfatlarndafan olduunu, fakat beeriyyetinin bak olduunu syler.73

te btnyle bu sfiyne deiime irc edilen ve sekr halindeki hissiyytndildeki ihtiyatsz tezhrleri olan bu ifadelerin sahv halinde sylenmesisflerce de kabul edilebilir deildir. Zr, ilh feyz ve gl tecelllere balolarak zuhr eden ve sekr, vecd hallerine mahsus bu ifadelerinden dolay

sfler, sahv haline dndklerinde Seni her trl eksiklikten tenzih ederiz, tvbe

70 Mevln,Mesnev (C.), c. I, s. 47, 48, byt., 694 vd.71 age, c. II, s. 364, byt., 1345 vd.72 age c. II, s. 365, byt., 1350 vd.73 Bk. Konuk,Mesneverhi, c. III, s. 380, 381.


19/33


ettim diyerek pimanlk duyarlar.74 Bu noktada sfler, nefsn dv, iddi vevnme kastyla mnsebetsizce sylenilen szlerle, hli sdk zere, yaanlanhalin galebesiyle ehlullahn syledii szleri srekli ayrrlar. Ehlullahn butenzh hl getikten sonra iddia, vn ve benlik davas yerine tekrar asl fakir-lik ve zillet mertebelerine dnmelerinin altn izerler.75 YukardaMesnevdeniktibasla aktarmaya altmz Bayezd ile mridleri arasnda geen olay dabunu teyit eder. Byezid, sahv haline geldiinde sekr halindeki szlerindentvbe eder ve mritlerine tekrar byle bir hal zuhur ettiinde kendisini ldr-melerini tavsiye eder.76bn Haldunun da vurgulad gibi gaybet ehli olan birkimse muhtap deil, mecbr ve mazrdur. Bu sebeple fazileti ve itikad ma-

lum olan mutasavvflarn bu ve emsali szleri gzel bir maksatla yorumlanr.Zr vecd hallerini ifade etmek zere kelime vaz olunmad iin bu halleriifade zordur.77 Fazileti mlum ve mehur olmayan, vecd, sekr ve gaybet haliyaamayan, hislerine malik olan kimseler ise bu tr szlerinden dolay muahe-ze edilebilirler. nk zahiri problemli olan bu ifadeleri tevile zorlayaney ar-tk aka ortadan kalkmtr.78 Mevln da, gerek bir sekr ve vecd hali yaa-mayp kendilerini ak arabyla mest olmu bir sf gibi gsterenleri ve onlarnbu tr ihtiyatsz szlerini srekli eletirir. Onun bu husustaki u szleri haylidikkat ekicidir:

Kendini Hallac- Mansur gibi gsteriyorsun, hlbuki Hallac, ak ateini, nefsinin pa-muuna drp onu yakarken, senerati yakan imanszlk ateini, dostlarn inan

pamuuna dryor, onlar felkete srklyorsun.79Delilikten geri dur, akla doru ko, ireti kanat hi insan gklere uurur mu?Sen ne diye kendini aptalla vuruyor, kendi kendinden gemigsteriyorsun? Sen z-mn kann iip de sarhodeilsin. Sen bizim kanmz imisin.Demir, Dvud (s)n elinde mum gibi yumuad, senin elinde ise mum, demir gibi sertle-iyor.80

Mevln bu noktada gerek k ile sahtesinin sz ve fiilleri arsndaki farkok gzel bir rnekle u ekilde aklar: Padihn biri klelerinden her birinin

74 Bk. bnl-Arabi, Ftht (byr.), c. IV, s. 203.75 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 25, 26.

76 Bk. Mevln,Mesnev (C.), c. IV, s. 539, byt, 2123 vd.77 bn Haldun, Abdurrahman b. Ebu Bekr,Mukaddime, ev.: Zkir Kadiri Ugan, MEB Yay.,s-

tanbul 1970, c. II, s. 559.78 age, c. II, 560.79 Mevln,Mesnev (C.), c. III, s. 60, byt., 692.80 Mevln,Mesnev (C.), c. III, s. 61, byt., 694, 697, 700


20/33


ellerine birer kadeh almalarn emreder. Pdih huzra ktnda onun hshizmetisi pdiahn vechini mhede etmekten kendinden geip mest olur vekadeh elinden dp krlr. Dier hizmetiler de onun bu halini grp glibbyle yapmak laz m geliyor diyerek ellerindeki kadehleri kasten atarlar. Padi-h Niin byle yaptnz? diye onlar azarlar. Onlar yle cevap verirler. Osizin hs bendeniz size yaknlk kespetmiti byle yapt; biz de bu hli dorubulduk ve byle yapalm dedik. Padiah yle der: Ey ahmaklar bu fiili oyapmad, ben yapt m. Zahir cihetinden o suretlerin cmlesi kabahat idi, fakatmukarreb bendenin yapt kabaht tatin ta kendisi idi, belki btn tatlarnfevkinde idi. Btn bu bendelerden asl maksd olan o hs kledir... Zr o kle

kespettii yaknlktan dolay hakikatte padiahn kendisi olmutur.81 Bu hik-yede aka vurguland gibi Hak Telya yaknlk kespetmivecd ve fen ha-liyle kendinden geerek Hakk Telda vcd bulmu bir sfnin szleri ve fiil-leriyle, izf benliinden syrlamam, hal kendi cz kast ve irdesiyle hare-ket eden kimselerin szleri ve fiilleri arasnda nemli fark vardr. Bu hikyedetemsil edildii ekliyle sf, zhiren kabahat gibi grnen kseyi elinden d-rp krma fiilini, yani baz ihtiyatsz sz ve fiillerini Hakk Telann cemal vecellini muhtev vechini grmenin verdii sarholukla kendinden geerek ile-mitir. Dolaysyla zahirde kabahat gibi grnen bu fiil aslnda kendindengemi sfnin deil, Sultn Mutlakn tecellsinin bir sonucudur. Bu sebeplekendini btnyle Sultannn, Efendisinin mutlak mlkne ve hkmne bra-

kan sufde zuhur eden ve zahiren kabahat gibi grnen bu fiil itaatin ta kendi-sidir. Halbuki bu mukarreb kulun haline bakarak ellerindeki kaseyi kastl ola-rak yere atp kran kleler ise padiahn emnetini kasten krmak ve zay etmeksuretiyle byk bir kabahat ilemilerdir. Ksacas tam bir istirak halinin sar-holuuyla sylenen Enel-Hakk sz tevhidin ve ttin ta kendisi iken, sra-dan bilin dzeyinde kastl ve irad olarak sylenirse insan masyete ve kfregtrr.

Bu sebeple Mevln, Firavunun ahsnda, bizzat dern bir tecrbe yaa-madan sahv halinde sylenen ihtiyatsz szleri kabul edilebilir grmezken, k-mil sflerin ak ve vecd halleri zere irticalen, irade d olarak syledikleribaz ihtiyatsz, tebihvr szleri edebe mugyir grse de bunlar yaanan halle-

re hamlederek mzur grr. Onlarn grnte olan bu edepsizlikleri balarnaaldklar ve uruna kendilerini fed ettikleri, edebe riyetin mmkn olmad-

81 Mevln, Fhi Mfh, s. 44.


21/33


82 ak dvsndan kaynaklanr. Zr ihtiyatsz ve edebe mugyir gibi grnenbu tr szler dorudan hkm beyan eden teorik akl ve ilim dilinin ifadelerideil, insann akln bandan alan ak dilinin ifadeleridir.83 Sf ise bizzat ya-ad zevkini ve halini aarak kendisini kaplayan halinin dnda bir lisan ilekonuamaz. Dolaysyla bu tr btn szler, sfnin yaad hallere tevd edi-lir84 ve Mevlnann u beyitlerinde olduu gibi ve mazur grlr.

Aklarn Hakkn anlalmas iin ortaya attklarbu benzetmeler, bu kyaslar ak ma-kamnn cokunluundandr, edebi, terbiyeyi terk deil.Akn nabz, edebe ve terbiyeye uymaz. Akn heyecan ile edepten dar atar, kkendini padiahn terazisine koyar, byklk satar.

Dnyada ktan daha edepsiz kimse yoktur. Fakat aslnda iin i yzne bakarsanzonun kadar da edepli kimse olamaz.Ey soylu, asil ruhlu kii bu edepsizlikle edeplilii nispet bakmndan bir birine uygunbil.in dyzne bakarsanz, akn davranlaredep d gibi grnr. nk bandaak dvs vardr.Fakat i yzne bakarsanz dv nerededir? O Padiahn nnde dv da, ak da yokolmugitmitir.85

Mevlnnn ifdesiyle bu halde iken sf, akll iken Hakk delisi kesilmitir.Haram olan maddarb iip sarho olanerat mazur grrken, szleri vedavranlar geerli saylmayp szgelimi eini boamas ve bir ey satmas

82 Mevlan bu hussu u ekilde ifade eder:Bu yolda cokunluktan, deli divane olmaktan baka ne varsa o, bigneliktir, yabanclktr,sevgiliden uzak kalmaktr.Haydi kalk, o delilik zincirini ayama vur! nk ben tedbir zincirini kopardm attm.Fakat o devletli sevgilimin bklm bklm salarndan baka iki yz tane zincir getirsen vebeni zincirlere vursan onlarn hepsini krar paralarm.Kardeim! Ak ile namus bir araya gelmez. Ey ak, namusun kapsnda durma!Soyunmann vakti geldi. ekli, sureti, nak brakaym da batan baa can kesileyim.Ey utanmann ve dnmenin dman gel! Zira ben, ar ve namus perdesini yrttm attm..Bk. Mevln, Mesnev (C.), c. VI, s. 375, 376, byt. 610 vd.

83 bn Haldun,Mukaddime, c. III, s. 537. Baz linguistik almalarda ifadeler gramatik olarak;hayli, tarih, teorik, mantk, matematiksel ifadeler, mecz ve benzeim ifadeleri, durum vehl ifadeleri ve temel inan ifadeleri gibi kategorilere ayrlmaktadr. Bk. Kocaba, akir, fade-lerin Gramatik Ayrm, Kre Yay., stanbul 2002, s. 33 ve devam. Akli ve mantk bir statyedahil olmad iin teorik bir hkm beyan etmeyen athyne ifadeleri burada zikredilen herhangi bir kategoriye dahil etmek olduka zor grnmektedir.

84 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VII, s. 161.85 Mevln,Mesnev (C.), c. III, s. 291, 292, byt. 3677 vd.


22/33


eran geerli saylmazken, Allh Telya kar duyulan hayranlktan, sevgi-den gelen mestlik ve mnev zevk ile sylenen szler nasl mazur grlmez?86Dahas dier baz ifadelerinde Mevln, sfnin Mkunun huzurunda bu-lunmasndan ve hakk akndan kaynaklanan bu ihtiyatszln, huzurda bu-lunmayann akllca davranlarndan daha ho ve tatl bulur, onu daha talihliaddeder. Zr ona gre sevgilinin evinin kaps stndeki halka eri de olsa de-erlidir, nk onun kapsnn halkasdr.87

Ksacasathiyyt sfiyne vahdet halinin eiinde meydana gelir. Sem,raks, Kuran tilaveti, zikir gibi sfyi vecd ve fen hallerine yaklatran tren,ayin ve ibadetler esnasnda ruh yle bir hale ykselir ki bu halde iken sfde

Hakkn sesi iitilir. Bu halde iken sf arm ve dank bir haldedir, ddnyaya tamamen ilgisizdir. Konutuunda ise, sradan bilin dzeyinin kabuletmeyecei tarzda paradoksal ve akld konuur.88 Sfiyne tecrbe ve sezgiannda, normal uur alan srad bir vsate ship olmutur ve bylesi bir uurhalinde sfiyne ifadeler anszn zuhr eder.89 Zr madd dnyaya ait sz da-arc ile zaman ve mekan srekli kendisi iin alt st edilen ve sonsuzluu id-rak eden kimselerin dili arasndaki ayrm nemlidir. Onlar iin ataht, haylebal olarak zihinsel srama ya da ykselme eklinde vuku bulan ve insannkendisini korumasnn imknsz olduu zihinsel krlmann bir gstergesidir.Dolaysyla maddeye ve zamana ait btn kategorilerin yok olduu bir halinifadesinde kullanlan dil de farkl bir mahiyet arz eder, ilh sylem tarzna d-

nr. Ruh, mncaat halindeyken Allaha muhtap sygasnda yakarta bu-lunur, zikir halinde de gaip sygasyla srekli Onu zikreder, fen halinde ikenise uursuz bir ekilde ifadelerini ilhi sylem tarzna dntrr ve birinci te-kil kipinde, sevgilinin diliyle konuur. Zaten bu halde iken hitap eden ve ken-disine hitap olunan ayrm da kalkmtr. Bu makamda her hangi bir bakalkdnlemez. te bu halde meydana gelen ath, ayn zamanda Mevlnnn daifade ettii gibi tevzu ve kulluun nih mertebelerine ulam ruhun en b-yk imtihandr.90

86 age, c. III, s. 60, byt., 670 vd.87 Mevln,Mesnev (C.), c. II, s. 365, byt., 1360 vd.88 Shafii, Muhammed, Varolusal Vuslat, ev.: Nadir Denizli,Sf Psikolojisiiinde, hz. Kemal

Sayar, nsan Yay., stanbul 2000, s. 99.89 James, William, A Suggestion About Mysticism,Collected Essays And Reviews, Thoemmes

Press, Bristol 1994, s. 500.90 Massignon, Essay, s. 82, 83; Bedev, atahtus-Sfiyye, s. 10.


23/33


Gizlenmesi Gereken Fakat Gizlenemeyen Bir Sr Olarak Enel-Hakk:

Vecd ve istirak halinin etkisiyle, irade d, mns dnlmeden sylenilen,iinde bir iddia bulunan ve dtan bakldnda akla ve eriata muhalif gibi g-rnen bu ifadeler, belirli bir halin ifadesi olduu iin kabul veya reddedileme-dii gibi, syleyen de bu szlerinden dolay muaheze edilemez.91 nk, athbir arbede 92 yahut kurbiyyet makamnda bulunan sfnin Allaha nzdr.93 Di-er taraftan ath, dern baz haller yaayan sfnin Rabb ile kendisi arasndakisrlarn ifseklinde deerlendirilerek; gaybet ve sekr hali istil ettii iinsylenmemesi gerekenin sylenmesi eklinde de trif edilmitir.94 Tasavvuftecrbe yaayan kiinin, ne sylediini kontrol edemedii bir anda, vecd halin-de sylenmi, ilham rn paradokslar olarak kabul edilen bu ifadeleri tanm-lamada, bu tarz ifadelerindeki arlk mazur grlsn diye atah terimininkullanld da sylenmektedir.95

Esasnda kul ile yaratcs arasndaki zel baz haller, bir takm karlamave hitaplarn neticesinde sfnin kalbinde hsl olan srlarn if edilmemesi hu-susunda sfler olduka hassas davranmlardr. Sadece bu hali yaayan sf ileRabbi arasndaki zel bir hl olduu ve her hangi bir bakalk ve ayrlk szkonusu olmad iin bu srlarn saklanmas ve gizlenmesi gerekmektedir.nk fen halinde sfnin vsl olduu bu mnev hussiyetler herkesin anla-yp yorumlayabilecei harclem eyler deildir. te her kim bu zel srlardan bahsederse maksadn aan szler syler, athiyyata dm olur.96Aslndasflerin marifet anlaynda briz bir ekilde dikkat eken, Allah hakkndakinh bilginin hep bilme-bilinemezlik eklindeki paradoksal durum arz etmesiilkesi tasavvuf literatre hep syleme-syleyememe eklinde yansmtr. Butibarla nih gereklik ya da nih olarak tecrbe edilen eyler hakkndaki her

91 Tehnev, Kef, c. II, s. 735; Yazc, Tahsin, atah maddesi, A,MEB Yay., stanbul 1979, c.XI, s. 351; Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB Yay., s-tanbul 1983, c. III, s. 310.

92 Arbede: Kurbiyyet makamnda bulunan salikin ilh akla kendinden geerek Hakka serze-nite bulunup, tartmas anlamnda kullanlmaktadr. Bk. Uluda , Sleyman Arbedemaddesi, DA, stanbul 1991, c. III, s. 347, 348; A. mlf., Tasavvuf Terimleri Szl, s. 50, 51;Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 117.

93 Kurnaz, Cemal-Tat, Mustafa, Trk Edebiyatnda athiyye, Aka Yaynlar, Ankara 2001, s. 4.94 bn Haldun, Abdurrahman b. Ebu Bekr, ifus-Sil li Tehzbil-Mesil,hz., Muhammed et-

Tanc, Osman Yaln Matbas, stanbul 1957, s. 54, 55.95 Lorry, The Symbolism of Letters,JMIAS.,c. XXIII, s. 38.96 Davud, Fen, s. 323.


24/33


sylem ayn zaman da sylenemez olarak kalana da iret etmektedir.97 Yaa-nan dern haller neticesinde sylenen ataht da tecrbenin mahiyeti veHakkn tecellileri hakknda nemli ipular sunsa da birer sembol ve iret ol-maktan, tasavvuf ifdeyle birer hicb olmaktan teye gidemezler. Mevln budurumu u ekilde ifade eder:

Ey konuan glge varlk nefesi! Onun hakknda ne sylesen, her sznle, bil ki onunzerine bir perde daha rtmolursun.Varlk srrn idrak etmenin feti, onun hakknda sylenen szlerdir ve hallerdir. Kankanla ykamaya imkn var m?98

Zten genelde dier btn sflerin zelde de Mevlnnn srarla zerinde

durduu gibi szler, hakikatin ve matlbun biztih kendisi deillerdir. Bu sz-ler insan sadece talebe sevk ederler. in hakikatinin idrak edilmesi iinsemchedeye ve bizzat fen halini yaamaya ihtiya vardr.99 Bu sebeple her birsylem, her bir ifade bir sembol, bir hicp olma zelliini srekli koruyacaiin k ile muk arasndaki mahrem srlar her yerde sylenmez, onlarn ehilolmayanlardan saklanmas gerekir. Fakat ak olan, Mkunun tecellsi ilekendinden geip mest olan sfnin dili zlr, bu srlar gizleyemez. Hallcnifdesiyle sarholuk, her suskun olan, sr saklamaya alan kiiyi konutu-rur.100 Zr artk sf aklnn deil, aknn tahakkm altndadr, normal uurve bilin dzeyinde olduu gibi neyin faydal, neyin zararl olduunun farkn-da deildir. Artk ak lisanyla konuur ve ak kendi kendini zhr eder. Dola-

ysyla srlar if, yaanan derin bir tasavvuf tecrbe, iddetli bir ak ve vecdhali neticesinde olduu iin sfnin iradesi dnda kanlamaz bir hl almak-tadr. te sf burada bir ikilem yaamaktadr: Vecdin iddeti onu bu srlar ifetmeye zorlar, if edilecek ey ise kul ile Rabb arasnda bir srdr. Dolaysyla

97 Sfyne sylemin mahiyeti hakknda ayrntl bilgi iin bk. akmaklolu, M. Mustafa,Muhyiddinbnl-Arabye Gre Dil-Hakikat likisi, Marifetin fadesi Sorunu, ASBE. BaslmamDoktora Tezi, Ankara 2005, ss. 328-432.

98 Mevln,Mesnev (C.), c. III, s. 368, byt., 4719 vd.99 Mevln,Fhi Mfh, s. 176, 177. Szgelimi tasavvufun klasik literatrnde geenu ifadeler,

biztih tecrbenin ncelenmesi ve sfiyne tecrbeler hakk

nda sylenen btn szlerin as-lnda birer m ve iaretten ibaret grlmesi noktasnda kifyet eder kanaatindeyiz:Bizim il-mimiz iret ilmidir. Sze dnrse gizli kalr. Bk. Serrc, Luma, s. 414.rif sylediinin fevkin-dedir. Bk. el-Kueyr, Ebul-Ksm Abdulkerim b Hevzin, er-Risaletl-Kueyriyye, haz. HalilMansur, Drl-Ktbil-lmiyye Beyrut 2001,s. 346. Kl., bnl-Arab, Mehid Esrril-Kudsiyye, Sleymniye ktp., Esad Efendi blm., no: 3633, v. 73 a, b.

100 Bk. Hallc,Ahbru Hallc, s. 117.


25/33


ataht, sfnin if etmekten kanamad srlardr.101 Mevln akln tahak-km altndaki normal uur dzeyini az balkla kapalarap kp ile sem-bolize eder. Bu benzetmede akl ve hiss dzeydeki normal anlay ve sezi,mayalanmaya braklmarabn kprp tamasn engelleyen, onu kontroleden balktan yaplm bir kapak mesbesindedir. Mevln bir dier benzet-mesinde insann topraktan yaradlna da mda bulunarak bu balktan ya-plm olan kapa insan tabiatna benzetir. Fakat gnl kpne bir kez ilhak arab dt m, ne tabiat dinler ne de akl; iten ie kaynayan ve kprenarap bu balktan yaplan kapa (normal uur dzeyi/insan tabiat) hareketettirip gevetmeye balar.102te taknl kontrol eden bu kapak bir kere atla-

yp krld m artk sf tabiatndan gelen snrlayc her trl idrakten kurtulur,kendinden geer, dernundaki ak arab taar da ihtiyatszca szler syler.Mevln ilh ak ile kendinden geii u ekilde ifade eder: Dalalm Allahtanbaka ne var ise kusturan sarholua; nk zaten Allahtan baka ne varsa baarsndan ibarettir, sersemlikten ibaret.103 Mevln, kendisi gibi ak ve vecdehli suflerin srlar saklamalar gerei ile vecdin iddeti sebebiyle bu srlarnkendiliinden, zorunlu olarak zhr oluu arasndaki bu paradoksal durumu uekilde ifade eder: Sevgili! Ya azmz tut bizim, yahut da bil ki yedinci katyerin altnda gizlenen define meydana ha kt ha kacak104 Bu noktada Mev-lnnn sylemi de hep srlar gizleme fakat gizlemeye tkt getirememe ek-linde paradoksal bir durum arz eder. Ak ve vecd hallerinin iddetiyle kendin-

den gemi sfye sk sk srlarn saklamas konusunda tavsiyelerde bulun-makla105 birlikte Mevln, bunun pamuk ierisinde ate saklamak kadar zor ol-duunu hemen vurgular:

ksn, mestsin, dilin alm; Allh Allh, oluk stnde bir deve gibisin; yni sen, ok

101 Bedev, atahtus-Sfiyye, s. 10.102 Bk. Mevln, Divn- Kebr, c. II, s. 231, byt., 1879, 1880; c. III, s. 184, byt., 1675.103 Bk. age, c. III, s. 184, beyit: 1672.104 Bk. Mevln, Divan- Kebir, c. III, s. 413, byt., 3973.105 Mesela u beyitlerinde bu ynde ak tavsiyeleri vardr:

Ey vahdet zevki ile kendinden geen, mest olan k! Damn kenarndasn; ya orada kml-damadan, hareketsiz otur, konuma, sus; Yhut da aa in ki, ayan kayp da dmeyesin!Ey Hakk k; sen ne zaman grnmez, gerek sevgilinin ak ile mnev bir zevke erer, mestolursan, o ho zaman, yksek bir damn kenar gibi bil!O ho zamanda, yni tecellye mazhar olduun vakit kork ve o mutlu an, o mesut zaman birdefine gibi gizle, aa vurma! Aa vurma da, sevgi stne, nee stne bir bel gelip at-masn! O gizlilik yerine, o pusuya korka korka git; vuslatn kymetini bil, hicrandan kork veuyank ol! Bk. Mevln, Mesnev (C.), c. IV, s. 541.


26/33


tehlikeli bir durumdasn; hem ksn, hem mestsin, dilin srebilir.Dil, akn srrndan ve nazndan bahsedecek olsa, gkyz; Ey srlar gzelce rtenAllh, bu mest kn srlarn mahrem olmayanlardan gizle! diye yalvarr.Akgizlemek nedir? Atei yn iinde, pamuk iinde gizlemek... Sen ne kadar gizlesen,o, o kadar meydana kar.Akn srlarn gizlemek istedike, o; ite ben buradaym. diyerek sancak gibi bankaldrr ve kendini gsterir.Bana inat olarak o iki kulamdan tutar da; Hey sersem! der. Beni nasl rter ve giz-lersin? Haydi gizle bakalm.Ben de derim ki: Her ne kadar comuisem de, haydi git, sen can gibisin; hem aikar,hem gizlisin.

Ak der ki: Benim tenim, yni ztm ve sfatm ten kpnde mahpustur. Fakatarapkpte nasl kprrse, ben de klar meclisinde yle kprrm.106

Ak ve vecd hallerinin iddeti sufyi irticlen konumaya sevk etmesininyan sra, sufnin bu halde iken yaad o esiz heyecan ve hazz aniden kay-bolur gider endiesiyle gzel, nkteli szlerle ifade etmeye almas da bu trfen hallerine dair szlerin sfnin dilinden zuhur etmesine sebep olabilir.bnl-Arabnin, kulun Hakk Telya doru cezbedilmesiyle hissettii manevhazz ve bunun insandaki tezhrlerini ifde etmek zere kullandfthul-halve107kavramyla stlahlatrarak ifade etmeye alt bu tr haller hus-sunda da Mevln uyarlarda bulunarak srlar if etme tehlikesine karsfnin dikkatini eker.108 Zir bu halde iken sf aklnn deil, derinden hisset-

tii o esiz mnev hazzn etkisindedir, baka hibir eyin kaygsn tamaz.Tpk maddarab ien kimse aklnn kontrolnden kt iin ihtiyatszcadavranp, ihtiyatszca szler syledii gibi sf de bu maddaraptan ok dahaetkili olan ak arabn iince ihtiyatszca konuur:

Bu mnevarabgizlice imek nasl mmkn olabilir; iildii gizlenebilir mi? Zatena-rap, ieni rezil rsvay eder!

106 Mevln,Mesnev (C.), c. III, s. 368, 369, byt., 4730 vd.107 atahiyne ifadeleri aklama noktasnda da kulland bu kavram hakkndaeyhl-Ekber u

izhatlarda bulunur: Hakk Tel kulunu kendisine cezbettii zaman onda ei benzeri olma-yan bir haz husule getirir. Bu, etkisi byk mnev haz esnasnda kulun btn zlarnda bir

geveme ve uyuma hs

l olur. te insan

kaplayan bu mnev zevk ile kul, Hakka dorucezbedilir, kulu kaplayan bu ilh cezbenin kuvvetiyle beer varlk parlar, ihtiam kazanr vebu hali yaayan kimse kendinde bir tr tenzih (subhan) hali grr. te btn bu haller, buesnda yaanlan ve hiss zevklerin ok tesinde olan mnev zevkten kaynaklanr. Bu esndasylenen szler de bu halin szleridir, hakikatin deil. Bk. bnl-Arab,Ftht (byr.), c. IV, s.202, 203.

108 Mevln,Mesnev (C.), c. IV, s. 542, byt., 2145, 2150.


27/33


Zaten bu yle bir mnev koku ki, dnyada yz binlerce perde onu gizleyemez!Bu kokunun keskinliinden btn ovalar, krlar, bu koku ile doldu. Hatt, ova ne de-mek, krlar ne demek; bu koku gkleri bile doldurdu, dokuz g geti!Bu sr kpnn azn samanla, balkla svamaya urama; buarap yle ak, ylemeydanda ki, gizlenmesi mmkn deil!109

Ksacas srlar if ya da athiyyeye dme u hallerde zorunlu ve kanl-maz olmakta ve mazur grlmektedir: Sfnin iddetli bir sekr, vecd ve fenahalinde bulunmas ve Bayezd Bistmde olduu gibi, sekrin sahvdan daha de-rin, daha stn bir hl olarak grlmesi. Son olarak da vsl olan sfnin, kendibenliinden ve normal uur dzeyinden tam bir gaybet ve mahviyyet hali ze-

re Hakka izfeten Onun ismiyle konumas.110 Her ne kadar srlarn bu saylandurumlarda gizlenmesi hemen hemen imknsz olsa da, dier btn sfler gibiMevln da ite bu paradoksal sylemi ierisinde havs ait srlarn avama su-nulmamas gereine srarla vurgu yapar. Mevlnnn benzetmesiyle, keskinbir klca benzeyen, bu sebeple kuvvetli bir kalkan olmayan kimselere bykzararlar verebilecek olan bu tr srlarn ehil olmayan kimselere sylenmesi ba-ta onlara zarardr. Zr bu srlar anlayamayan avmn ayaklar kayar da inkrukuruna yuvarlanrlar.111arih Avni Konukun ifadesiyle bu srlar iitenavmdan kimi ilhda ynelir, kimi ibadetleri terk etmek suretiyle eriati tatilhatasna der. te bu sebeple Mevlna keskin bir klca benzettii bu srlarhikye kn ierisine koyarak ifade etmektedir.112 Bu hususta benzer gerekeyi

bnl-Arab, eserlerinde a ka zikreder. eyhl-Ekbere gre, mahiyetini bil-medikleri bir hakikate kar her hangi bir saygszln ya da inkrn nn al-mas sebebiyle bu srlar iitmemi olmalar avm iin bir rahmet unsurudur.113yleyse vecdin iddeti ile srlarn ifs noktasndaki bu gerilimi srekli yaa-yan sf ne yapmaldr? Mevlnya gre en azndan insan kanlmaz olaraksrlar ifya gtren ak ve vecd hallerine sevk eden zikir, Kuran tilaveti vesem gibi ibadetler ayrn huzurunda deil dost meclislerinde yaplmaldr vebu meclislerde zuhur eden tecelller sadece bu makamlara ait olarak ehil olma-yanlardan saklanmaldr. Aksi halde meyhaneden kp da sarholuun hakika-

109 age, c. IV, s. 517, 1820-1825 byt.110 Bedev, atahtus-Sfiyye, s. 10 ve devam; Davud, Fen,s. 323.111 Mevln,Mesnev (C.), c. I, s. 47, b. 690 vd.112 Bk. Konuk,Mesneverhi, c. I, s. 252, 253.113 Bk. bnl-Arab, Ftht (byr.), c. IV, s. 169; c. VIII, s. 215; A. mlf., Risletl-ntisr (Resil), s.

327; A. mlf.,Anku Mugrib, tahk.: Ahmed Seyyid E-erif, Mektebetl-Ezheriyye lit-Tras,Kahire, tarihsiz, s. 30.


28/33


tinden hibir haberleri olmayan ocuklarn maskaras olan sarhoun durumunadlm olunur. Mevln bu hususta, Hakm SenaninNerede Mansur arabiti isen, oraya ba koy, yatszn hatrlatarak u tavsiyelerde bulunur:

Nerede Mansurarab iti isen oraya bakoy yat!nk meyhaneden kp yolunu kaybeden sarho, ocuklarn maskaras olur.O byle de kalka giderken, ocuklar peine derler. ocuklarn onun sarholuundan,itiiarabdan ald mnev zevk ve needen haberleri bile yoktur.Sarhoise saa sola yalpa vurur. Bazen yola yklr, amurlarn iine der, her ahmakda ona gler durur.114

Kald ki gerek sarholuk zm suyunun sarholuuna da benzemez, sade-

ce bir gece srmez, insan perian eder de Hallc gibi daraacna gtrr. Mev-lnnn ifdesiyle, yz dokuz yl Ashb- Kehfin akln bandan alan, Msrkadnlarna aknlklarndan parmaklarn kestiren bu sarholuk glkuvvvetli bir genci yol ortasnda bir ihtiyar gibi aciz brakr.115

Mnev mrcna paralel olarak bir takm mertebelerden geen sf niholarak Allahn dndaki btn mahlkattan, onlar mhede etmekten vekendi bilincinden fn olma halini yaar. Bu makamda ilk olarak Hakk ona te-cell eder ve sf bu esnda mhede ettii eylere tahamml gsteremez.Ruyetin vermi olduu atele kendinden geer, iddetli bir vecd haliyle bar-maya balar. Kendisine tevd edilen emaneti iinde tamaya g yetiremez velisan yaad bu halden tercmn olur ve Hakkn diliyle konumaya balar.

te atahn zhiri bu ifadelerdir.116 Dolaysyla atah, mnen ykselen sfnin,vuslat ile ulhiyyet makamn ilk defa mhede ederken ruyet hali alevlenipparladnda hissettiklerinin bir ifadesidir.117 Cem ve fark hallerinin pe peegeliine gre sfnin bu ruyet hali de bazen alevlenir bazen sner. Eer sfninruyet hali, Allahn bir ihsn olarak snmeyip srekli olursa bu sf srekliath halinde olur.118 Mesel Hallc kendi ifdesiyle nstiyyetiniHakk Telnnlhtiyyetinde yok edip ldrd iin srekli sekr ve vecd haliyle bu tr szlersyler. Sipehslarn ifde ettii gibi mutlak tevhid ve fen hallerinin yakcimeklerine ok dkn olan119 bu ulu ak ehidi, kendi ve kendisi gibi vecdehli sflerin hallerini ok gzel aklar mahiyette yle du eder:

114 Mevln,Mesnev (C.), c. I, s. 216, 217, byt., 3425 vd.115 age, c. IV, s. 538, byt., 2095 vd.116 Bedev, atahtus-Sfiyye, s. 9.117 age, s. 10.118 Bk. Azama, Nezir, el-Mrc ver-Remzs-Sf,Drl-Bhis, Beyrut 1982, s. 55.119 Bk. Feridun b. Ahmed, Sipehsalar Risalesi, s. 72.


29/33


Y Rabbi! Benim nstiyyetim Senin lhtiyyetinde, her hangi bir karma sz konusu ol-makszn helk olduu gibi, lhtiyyetin de nstiyyetimi her hangi bir temasa mahal olmaks-zn kaplad. Benim hudsum zere bulunan Senin kdemin ve Senin kdem elbisen altndakibenim hudsm hakk iin beni, bahettiin bu nimetin kryle rzklandr... Dinlerine skcayapmak ve Sana yaknlamak maksadyla beni ldrmek zere toplanan u kullarn da ba-la. Zr bana atn onlara ap gsterseydin byle bir ie kalkmazlard. Onlardan gizle-diini benden de gizleseydin u imtihan edildiim eyle imtihan edilmezdim.120

Genel Deerlendirme

Yazmzn bu blmnde cokun, cezbeli nevesi ve iirleriyle mehur Mevl-nnn, genelde athiyeler zelde de Hallcn bu mehurathiyesi hususundaki

grlerini, bu konu hakkndaki telakkler ierisinde hangi noktada olduunutespit etmek amacyla, dier baz mutasavvflarn grleriyle mukayeseli tarz-da ele almaya alacaz.

Her eyden nce tasavvuf disiplininin temel problemlerine, stlhtna vetasavvuf sylemin mahiyetine in olmayanlarn muhalefetinin yan sra, ta-savvuf tarihi boyunca btn sfler de bu konuda, zellikle bu ifadelerin rh-n terakkde keml mertebesinin ifadeleri olup-olmad hususunda ittifak ha-linde deillerdir. Sfleri bu noktada iki temel kategoride deerlendirmekmmkndr: htiyatla yaklaarak atha dmeyi bidayet hali olarak tavsifedenler ve bu szleri mnev yolculuktaki en yksek mertebenin, mutlaktevhid ve fen halinin tezhrleri olarak kabul edenler. Mesel Serrc

(.378/988), seyr slkta temkin ve sahv halini keml derecesi kabul ettii iinatha dmeyi bidayet hali olarak vasflandrr. Kendi tekml anlay sebe-biyle atahta ihtiyatla yaklaan Serrc, literal olarak anlalmasn pek mm-kn grmedii bu szlere salt inkr ile yaklamay doru bir tavr olarak gr-mez.121 Kelbz (.380/990), Kueyr (.465/1072) ve Hucvr (.465/1072) gibibaz mutasavvflar da ataht hakknda benzer bir tavr sergilerler. Bu muta-savvflar, ncelikle athiyne ifadeleri eserlerine almama noktasnda belirginbir hassasiyet gsterirler. 122 Kueyrnin bu husustaki tavr biraz daha nettir; z-120 Bk. Hallc,Ahbru Hallc, s. 8.121 Serrc, Luma, s. 453, s. 458.

122 Mesel, Bayezd-i Bistmnin hayat hikayesineRisalede yer verilir, fakat eserde onun mehurathiyesinden hi bahsedilmez. Bk. Kueyr, Risle, ss. 37-39. Yine Kueyrnin adaHucvr, Bayezd-i Bistmi ve Hallcdan vgyle bahseder ama onlarn mehur athiyelerineeserinde yer vermez. Bk. Hucviri, Ali b. Osman Cllab, Keful-Mahcb, Haz: Sleyman Ulu-da, Hakikat Bilgisi, Dergah Yaynlar, stanbul 1982, ss. 204-206, ss. 253-257. Fakat Hucvri ileKueyrnin athiyyta veataht sahibi sflere yaklamlar arasnda baz nemli farkllklarvardr. ncelikle Hucvr, Kueyrnin aksine eserinde Hallcn terceme-i haline yer verir ve


30/33


r Rislede athiyne ifadelere yer verilmemesinin yan sra, athiyeleri ilemehur Hallc da Ricl-i Kueyr123 arasnda yer almaz.124 Zhir-btn, eriat-tarikat dengesi noktasnda Kueyr benzeri bir hassasiyet gsteren ve tasavvu-fun Ehl-i Snnet muhitinde salam bir zemine yerleip gelimesinde bykkatkda bulunan Gazlye125 (.505/1111) gre avam iin zararl olan bu tr sz-ler, insan Allahtan baka her eyden uzaklatran ve akln otoritesini askyaalan ak, vecd ve vahdet hallerinin zevki ve sarholuuyla sylendii iin insa-n, ittihd ve hull gibi kanlmas mmkn olmayan ak hatlara sevk edebi-len szlerdir.126bnl-Arab de athiyyat hususunda bazen ihtiyatl bir slupkullanr. Zir ona gre ak, vecd ve cezbe hallerinde sylendii iin insana

kendi asl mertebesinin tesinde baz ilah mertebeler izfe eden, bu sebeple deliteral anlam bakmndan zerinde dncesizlik, benlik ve iddi kokusu bu-lunan bu szler, muhakkk sflerden nadiren zuhur eden zellelerdendir.127 Ha-lin galebesi altnda sylenen bu tr szler, bulunduklar makam ve hallerin

ondan, Elhamdlillah benim kalbimde o ok azizdir eklinde vgyle bahseder. Hucvr,Hallcdan bahsederken, onun enel-hakk szn eserine almakszn bu tr szler hakkn-da baz aklamalarda bulunur. Ona gre bu tr ifadeler, kuvvetli tecell annda malup vemeczup olan bir insann szleridir. Bu durumda olan bir insann ise ifade ve ibare imkanyoktur ki bu esnda ibaresi sahih, ifadesi dzgn olsun. Bu sebeple de Hucvr bu tarz szleretab olmay uygun bulmaz. Byle bir halin galebesi altnda sylenen tuhaf ifadeler karsnda

taknlacak en shhatli tavrn, ifadelere ve ibarelere taklp kalmamak, onlara taaccple u-ramamak, inkr veya ikrar etmemek olduunu syler. Bk. age, s. 255, 256.123 Rislenin hl tercmeleri ksmnda hayat hikayelerinden bahsedilen seksen sfyeRicl-i

Kueyr, Ehl-i Risle, uyh-i Risle gibi isimler verilmektedir. Tasavvufta Ricl-iKueyr denildi mi kimse bunlara dil uzatamaz. Bu sflerslam tasavvufunun hakiki temsil-cileri saylrlar. Zhir ulemasnn tamamna yakn bir ksm da bu sflerin ahsnda temsiledilen tasavvuf anlayna kar kmamlardr. Bk. Uluda, Sleyman, Kueyrnin Hayatve Risalesi, Tasavvuflmine Dair Kueyr Risalesi,hz., Sleyman Uluda, Dergah Yay., stan-bul 1991, s. 63, (takdim). Mesel bn Haldun, Ricl-i Kueyrden vgyle bahsetmektedir.Bk. bn Haldun,Mukaddime, c. II, s. 559.

124 Kueyr, Risle, ss. 21-88.125 Fazlur Rahman, slam, ev.: Mehmet Da-Mehmet Aydn, Seluk Yay., Ankara 1993, s. 195,

196.

126 Bk. Gazli,Miktl-Envr, ev.: Sleyman Ate, Bedir Yay., stanbul, 1994, s. 31, 32; A. mlf.,hya, c. I, s. 36; A. mlf., el-Munkzu mined-Dall, ev.: Hilmi Gngr, MEB Yay., stanbul 1994,s. 62. Gazlinin athiyelere yaklam hususunda ayrntl bilgi iin bk. Demirci, Mehmet,Gazlninathiyelere Bak, slm Aratrmalar-Gazli zel Says, c. XIII, say: 3-4, Ankara2000, ss. 448-450.

127 Mesel bk. bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 350; c. IV, s. 24, 25; A. mlf., Istlht, s. 56Crcn, Tarft, s. 139; Hakim, Mucem, s. 650, 651.


31/33


edebine riyet etmeye g yetirebilen ve hallerine hakim olabilen neblerden vekmil riflerden pek sadr olmaz.128 Dolaysylaeyhl-Ekbere gre de atahtslkta keml mertebesini ifade etmez. Her ne kadar bnl-Arab, bu szlerinhakikat lisanyla deil, yaanlan halin galebesi ve vecd ateinin kulun kalbinisarmasyla, hl ve sekr lisanyla sylendiini129 vurgulasa da ayn zamanda buhususta ihtiyatldr da. Zr o, ataht linguistik olarak ar130, rhn bir bakasndan bakldnda ise, gsterili ve sradan insanlar yanl yne sevk et-mekten sorumlu kabul eder.131te genelde baz sfler, her ne kadar athiyeleritemelde yanl sylemler olarak kabul etmeyip onlar tasavvuf tecrbe dorul-tusunda genie erh etseler de, bu szler hakknda bazen ihtiyatl bir slup

kullanrlar, iddial bulduklar bu szleri slkta bidyet halinin terennmleriolarak kabul ederler. Halbuki Mevlanda bu tarz ihtiyatl bir slba rastlam-yoruz. O, bu szleri bidayet hallerine irc etmek yle dursun, mnev kemlyolunda olgunluun, tevz ve kulluun nih derecelerinin bir tezahr ola-rak grmektedir. Dier taraftan Mevlanya gre, bu szlerin sadr olduu fenhalinde sfnin kendi benlii ve uuru yok olduu iin artk bu halde iken kulbir iddiada bulunmaktan da fen bulmutur. Mevln ite bu noktada dierbaz sflerle hem fikir deildir. Dolaysyla Mevln, bata Hallcn Enel-Hakk sz olmak zere bu tarz ifadeleri srekli Mutlak Vcd ve tevhidinuuruna erme anlamnda ak, vecd, cezbe, sarholuk ve fena halleriyle yorum-lamaktadr. Mevlnnn bu szler hakkndaki tek endiesi ve ihtiyat kayd di-

er btn sflerin de ittifak ettikleri bir noktada, srlarn ehil olmayanlara su-nulmas noktasnda olmutur.

Fakat hemen unu da vurgulamakta fayda var ki; sflerin athiyelere bufarkl yaklamlar , daha ok, bu szlerin keml mertebesini ifade edip-

128 Bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.), c. IV, s. 245.129 Bk. bnl-Arab, Kitbul-Hucub, Mecmur-Resilil-lhiyye, tsh. Muhammed Bedruddin

enNasn, I. Bask, Matbaatus-Sade, Kahire 1325 h., s. 29, 30130 Aslnda Massignon, Hallcn Enel-Hakk sznn linguistik olarak, Sirf (.368) ve Fris

(.377) gibi Basral gramer limleri tarafndan yaplan gramatik tahlillerinden bahseder ve bucmlenin ihbr ya da in olma durumuna gre muhtemel yorumlarndan bahseder.

Massignonun ifade ettiine gre Hallc

n bu sznden, linguistik olarak da vahdetl-vcdeklinde stlahlatrlan ve kul ile Allah arasndaki ideal objektif ba ifade eden vcd anla-y ynnde muhtemel yorumlar karlabilir. Ya da kul ile Allah arasndaki subjektif badorulayarak Allahn kuldan hitap ettii ynndeki yorumlar karlabilir. Bk. Massignon,Louis, The Passion of al-Hallc, Mystic and Martry of Islam, Franszcadan ev.: Herbert Mason,Princeton University Press, New Jersey 1982, c. II, s. 61, 62.

131 Lorry, The Symbolism of Letters,JMIAS.,c. XXIII, s. 39.


32/33


etmemesi noktasnda olmakta ve bu da onlarn farkl nevelerinden kaynak-lanmtr. Zr baz sflerin genel temylleri ya da tasavvuftaki merepleritrif edilirken; sekri sahvna, mahv isbtna galip ya da bunun tam tersi ifadelerkullanla gelmektedir.Esasnda bu husus, insan tabiatndaki farkl miza veynelimlerin bir sonucudur. Yaad hali dorudan da yanstan, cokun in-sanlar olduu gibi, bu hali iinde saklayan ve ona hkim olan insanlar da var-dr. te bu noktada Mevlnya, zellikle ems ile karlamasndan sonrakidnemlerinde tpk Hallc gibi cokunluk daha galiptir; bu dnemlerinde o,vecd ve sekr hallerindeki szleri, hatt bu halde iken sfde zuhur eden ihtiyat-szl daha ho bulur.

Ksacasataht tr ifadelerin sfler arasnda farkl deerlendirilmesi te-melde onlarn farkl merepleriyle alkaldr diyebiliriz. Ayrca yaad dne-min konjonktrel zelliklerini dikkate alan ve eserlerini, eriat-tarikat dengesiya da sflerin tikad grleri gibi belirli perspektifler muvacehesinde kalemealan sfler, mutaassp ve muhafazakr evrelerin dikkatini ekmemek ve onla-rn tahrik edilmelerine sebebiyet vermemek iin athiyeler konusunda byleihtiyatl bir slba ynelmilerdir diyebiliriz. Mesel Taarrufgibi, daha oksflerin akidle ilgili grlerinin ele alnd bir eserde ya da Kueyr Rislesigibi eriatin lleri dairesinde ihtiyatl bir slbun hkim olduu, tasavvuf-eriat dengesini koruma ynndeki bir hassasiyetin bariz bir ekilde hissedildi-i bir eserde atahta kar bylesi bir tavrn sergilenmesi kanlmazdr. Mev-

lna ise kendi nevesinin yan sra, belki de Sultan Veledin ifade ettii gibi, odnemdeki insanlarn muktesit olmas sebebiyle bylesi bir ihtiyat ve hasssi-yet gzetmez; yaad dern halleri iir diliyle esiz bir ekilde ifade eder veataht genie yorumlar. Dolaysyla bu tarz yaklamlar, athiyne ifadeleri-nin dorudan batl saylmasyla deil, eserlerin yazl amacyla ve dneminartlaryla paralellik arz etmektedir. Byle bir hassasiyetin ve slubun gzetil-dii eserlerde bu tarz tartmal ifadelere yer verilmemesi gyet tabdir. Diertaraftan yine kendi dnemleriyle ilgili olarak tasavvuf anlay ve yaantda birtr yozlama, asldan uzaklama sezildii vakitte sfler, bu tr problemli ko-nularda hassas davranmlardr. Mesel Kueyrnin hassasiyetini bu adandeerlendirebiliriz. nk o, yaad dnemde tasavvuf yolda bir duraklama,

geveme ve baz yozlamalarn zuhr etmesinden, dn kaytszlktan ve eriatehrmet hissinin kaybolmasndan serzenite bulunmaktadr.132 Yoksa athiyelerieserlerine alp-almama hususunda ihtiyatl davranan sflerin bu nev ifadele-

132 Bk. Kueyr, Risle,s. 8, 9.


33/33


rin batl olduu kanaatini tadklarn sylemek zordur. nk bu sfler eser-lerinde sekr ve vecd hallerinden ve bu hallerin sf zerindeki etkisinden ge-nie bahsetmekte, ak lisann mazur grlmesi gereini vurgulayananektotlara eserlerinde yer vermektedirler.133

zet

Bilindii gibi derin bir vecd halinde bir haykrolarak sylenenataht, anlalmas ve yorum-lanmas bakmndan srekli gndemde kalmtr. Bu szlerin en mehur bir tanesi de HallcnEnel-Hakk szdr. Bu yazda Hallcn bu sz zerine Mevlnnn kendine has slbuy-la getirmi olduu yorumlar zerinde durulmutur.Anahtar Kavramlar: Hallc, Mevln, Enel-Hakk, atah

133 Mesel Kueyr, Rislesinde bu hususta u bilgiye rastlamaktayz. Akndan dolay eineben istesem u kubbeyi Sleymann bana ykarm diyen bir sere Hz. Sleymann huzu-runa getirildiinde Ey Allahn Resl! Aklar szlerinden dolay hesaba ekilmezler derve Hz. Sleymanda onu tasdik eder. Bk. Kueyr, Risle, s. 357.

Documents

Hallâc’ın “Ene’l-Hakk” Sözü Bağlamında Mevlânâ’nın Şatahât Yorumu