Hán văn giáo khoa thư

VOÕ NHÖ NGUYEÄN

NGUYEÃN HOÀNG GIAO

NGUYEÃN MINH TIEÁN hieäu ñính

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA

THÖ

TAÙI BAÛN COÙ SÖÛA CHÖÕA VAØ BOÅ SUNG

5

VAØI NEÙT SÔ LÖÔÏC VEÀ CAÙCH CAÁU TAÏO CHÖÕ HAÙN

SAÙU PHÖÔNG PHAÙP TAÏO RA CHÖÕ HAÙN

Chöõ Haùn laø moät trong nhöõng loaïi chöõ vieát ñaàu tieân cuûa nhaân loaïi, ñöôïc hình thaønh baèng phöông phaùp töôïng hình. Caùch taïo ra chöõ vieát töôïng hình laø döïa vaøo hình aûnh, chaúng haïn nhö muoán noùi veà ngöôøi thì veõ hình con ngöôøi, muoán noùi con choù, con boø thì veõ hình con choù, con boø... Nhöõng hình veõ ñaàu tieân aáy coù theå röôøm raø laém, nhö veõ con ngöôøi thì coù caû ñaàu, maét, chaân tay, nhöng veà sau ñöôïc löôïc giaûn ñi ñeå roài oån ñònh nhö hình thöùc ñôn giaûn nhaát hieän nay.

Vôùi nhöõng töø ngöõ coù tính caùch tröøu töôïng khoâng veõ ñöôïc thì ngöôøi ta duøng loái chæ söï hay hoäi yù ñeå bieåu ñaït. Nhö muoán hình dung phía treân hay phía döôùi thì duøng nhöõng daáu chaám ñeå chæ phía treân, phía döôùi so vôùi moät maët chuaån.1 Coøn vôùi nhöõng tieáng tröøu töôïng hôn thì duøng phöông phaùp hoäi yù. Nhö muoán dieãn ñaït yù nieäm veà thôøi

1 Veà caùch dieãn ñaït hai khaùi nieäm phía treân (thöôïng) vaø phía döôùi (haï),

theo söï giaûi thích ghi chuù trong saùch Dictionnaire eùtymologique (cuûa Leùon Wieger?), chuùng ta ñöôïc bieát nhö sau:

Chöõ thöôïng: theå chöõ xöa veõ hình moâ taû moät caây coïc ôû treân maët ñaát, vôùi moät ngang nhoû chæ phía treân. Ngaøy nay ñôn giaûn thaønh ra daïng 上.

Chöõ haï: theå chöõ xöa veõ hình moâ taû moät caây coïc ñoùng luùt xuoáng döôùi maët ñaát, vôùi moät ngang nhoû chæ phía döôùi. Ngaøy nay ñôn giaûn thaønh ra daïng 下.

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

6

gian laâu xa thì keát hôïp baèng caùch noùi laø ñaõ truyeàn mieäng qua nhieàu ñôøi.1

Tieáp ñeán coøn coù ba phöông phaùp saùng taïo chöõ Haùn khaùc laø haøi thanh, giaû taù vaø chuyeån chuù. Nhöng xeùt cho kyõ thì hai phöông phaùp chuyeån chuù vaø giaû taù chöa phaûi laø nhöõng phöông phaùp chính thöùc saùng taïo chöõ môùi, maø laø döïa vaøo nhöõng hình thöùc saün coù roài thay ñoåi aâm hoaëc nghóa ñi ñoâi chuùt ñeå taïo moät nghóa môùi (chuyeån chuù) hoaëc duøng moät chöõ ñoàng aâm hoaëc coù hình thöùc gaàn gioáng vôùi tieáng hay chöõ mình ñònh vieát ra (giaû taù). Tuy laø khoâng taïo môùi hoaøn toaøn, nhöng ngöôøi ta vaãn xeáp nhöõng caùch taïo chöõ naøy vaøo saùu phöông phaùp saùng taïo chöõ vieát, ñöôïc xem laø nguoàn goác cuûa chöõ Haùn vaø goïi laø luïc thö.

HAØI THANH VAØ BOÄ CUÛA CHÖÕ

Trong saùu phöông phaùp treân thì phöông phaùp haøi thanh laø ñaùng chuù yù hôn caû. Theo phöông phaùp naøy, ngöôøi ta möôïn moät aâm coù saün roài theâm moät boä phaän chæ loaïi hay chæ yù hoaëc söï laø coù ñöôïc moät chöõ môùi coù aâm töông ñoàng hoaëc gaàn gioáng vôùi aâm chöõ goác.

Ví duï: Ñeå taïo ra chöõ baïn (伴) laø ngöôøi baïn, thay vì taïo ra moät chöõ môùi khaù raéc roái, chæ caàn möôïn aâm chöõ baùn (半) ñaõ coù saün. Chöõ baùn nghóa laø moät nöûa, ñöôïc caáu taïo theo phöông phaùp vöøa hoäi yù vöøa chæ söï: moät vaät ñöôïc chia doïc baèng neùt soå ñöùng (⼁) thaønh hai ( 二 ) phaàn, töùc laø

1 Caùch dieãn ñaït yù xa xöa baèng chöõ coå (古) laø goàm hai phaàn: chöõ thaäp

(十) laø soá möôøi, yù noùi möôøi ñôøi, vaø chöõ khaåu (口) laø mieäng, yù noùi ñöôïc truyeàn mieäng.

HAØI THANH VAØ BOÄ CUÛA CHÖÕ

7

coøn moät nöûa, vieát laø (半). Theâm vaøo ñoù chöõ nhaân (人) laø ngöôøi ñeå chæ loaïi laø coù ñöôïc chöõ baïn (伴) laø ngöôøi baïn. Nhö vaäy, chöõ baïn (伴) goàm hai phaàn: phaàn goác laø chöõ baùn (半) chæ veà thanh aâm, goïi laø haøi thanh, vaø phaàn theâm vaøo duøng chæ loaïi, goïi laø boä.

Moät ví duï khaùc, ñeå taïo ra chöõ baïn (絆) laø raøng buoäc, chæ caàn möôïn aâm chöõ baùn (半) coù saün vaø theâm vaøo chöõ mòch (糸) laø sôïi tô nhoû ñeå noùi veà yù raøng buoäc, laø thaønh chöõ baïn (絆) vôùi nghóa laø raøng buoäc.

Moät ví duï khaùc nöõa, ñeå coù chöõ baïn (叛) laø phaûn boäi, cuõng chæ caàn möôïn aâm chöõ baùn (半) saün coù vaø theâm vaøo chöõ phaûn (反) nghóa laø phaûn laïi, ñeå coù ñöôïc chöõ baïn (叛) vôùi nghóa laø phaûn boäi.

Caùc chöõ nhaân (人), mòch (糸) duøng ôû nhieàu tröôøng hôïp ñeå chæ loaïi, neân ñöôïc goïi laø boä cuûa chöõ. Coøn chöõ phaûn (反) chæ duøng trong moät vaøi tröôøng hôïp ñeå chæ veà nghóa cuûa chöõ neân khoâng phaûi ñöôïc xeáp laø boä cuûa chöõ.

Ñeå chæ nhieàu loaïi söï vaät, söï vieäc thì caàn coù nhieàu boä khaùc nhau. Chæ veà ngöôøi hay taát caû nhöõng gì coù lieân quan ñeán ngöôøi thì coù boä nhaân (人), chæ veà loaøi caù thì coù boä ngö (魚), chæ veà loaøi chim thì coù boä ñieåu (鳥), noùi veà nhöõng gì thuoäc veà tính tình, tö töôûng thì coù boä taâm (心)... Vì theá, soá boä chöõ luùc xöa coù raát nhieàu, nhöng veà sau ñöôïc giaûn löôïc, heä thoáng, gheùp chung laïi vôùi nhau chæ coøn 214 boä ñöôïc duøng hieän nay. Dó nhieân, do giaûm bôùt soá boä neân cuõng coù nhieàu chöõ phaûi gheùp moät caùch khieân cöôõng vaøo moät boä coù veû nhö khoâng hôïp lyù, vaø cuõng coù nhöõng chöõ khoâng thuoäc veà boä naøo caû!

Söï caáu taïo cuûa chöõ Haùn coù veû nhö khoâng ñöôïc tieän lôïi neáu so saùnh vôùi phöông phaùp chöõ gheùp aâm theo maãu töï


8

La-tinh maø ngaøy nay ñöôïc duøng roäng raõi treân toaøn theá giôùi. Chæ rieâng vieäc nhôù cho heát taát caû caùc chöõ, ngöôøi hoïc ñaõ phaûi maát raát nhieàu coâng phu. Nhöng ñeå buø vaøo söï baát tieän aáy, chöõ Haùn laïi coù moät öu ñieåm lôùn cuûa loaïi chöõ bieåu yù: moãi chöõ Haùn coù theå ñöôïc ñoïc theo nhieàu aâm khaùc nhau töø vuøng naøy sang vuøng khaùc treân khaép luïc ñòa Trung Hoa, thaäm chí khi sang ñeán nöôùc ta thì laïi ñöôïc ñoïc theo aâm Haùn-Vieät hoaøn toaøn khaùc, nhöng nghóa cuûa noù vaãn ñöôïc hieåu nhö nhau. Nhôø ñoù, veà phöông dieän vaên töï thì ngöôøi Trung Hoa vaãn coøn giöõ ñöôïc söï thoáng nhaát chính laø nhôø vaøo loaïi chöõ ñaõ coù töï ngaøn xöa naøy. Vaø ngöôøi Vieät chuùng ta cuõng nhôø vaøo ñoù ñeå xaùc ñònh töø nguyeân cuûa moät phaàn lôùn töø vöïng trong ngoân ngöõ cuûa mình.

9

CAÙCH TAÄP VIEÁT VAØ TÍNH NEÙT

Lôøi daën: Neân taäp vieát baèng buùt loâng, vì coù taäp vieát baèng buùt loâng môùi nhaän thaáy ñöôïc tính chaát hoaøn bò cuûa moät neùt, vaø môùi caûm thaáy ñöôïc caùi thuù vò cuûa vieäc vieát chöõ ñeïp. Ñieàu naøy giuùp gaây höùng thuù cho vieäc hoïc raát nhieàu.

BAØI 1: HÌNH THEÅ CAÙC NEÙT

Neùt chaám

Neùt ngang

Neùt soå

Neùt phaûy

Neùt nhaán

Neùt ñaù leân

Neùt ñaù voác

Neùt gaõy


10

BAØI 2: THÖÙ TÖÏ CAÙC NEÙT TRONG CHÖÕ Vieát theo ñuùng thöù töï caùc neùt trong nhöõng chöõ döôùi

ñaây:

BAØI 3: THÖÙ TÖÏ CAÙC BOÄ PHAÄN TRONG CHÖÕ

11

BAØI 3: THÖÙ TÖÏ CAÙC BOÄ PHAÄN TRONG CHÖÕ Vôùi nhöõng chöõ goàm nhieàu boä phaän (chöõ ñôn) hôïp

thaønh thì vieát theo thöù töï tröôùc sau nhö döôùi ñaây. Cuõng theo quy taéc chung laø: phaàn treân vieát tröôùc, phaàn döôùi vieát sau; phaàn beân traùi tröôùc, phaàn beân phaûi sau; phaàn ngoaøi tröôùc, phaàn trong sau.


12

TÖÏ DAÏNG Vì tính caùch caáu taïo cuûa chöõ Haùn laø möôïn chöõ cuõ ñeå

taïo chöõ môùi, vaø vì soá chöõ laïi quaù nhieàu, neân khoâng laøm sao traùnh ñöôïc söï gioáng nhau giöõa nhieàu chöõ. Ngöôøi hoïc caàn phaûi chuù yù phaân bieät, neáu khoâng seõ deã bò laàm giöõa chöõ naøy vôùi chöõ khaùc.

Döôùi ñaây chæ ñôn cöû moät vaøi chöõ ñeå giuùp ngöôøi hoïc coù theâm moät caùi nhìn toång quaùt veà tính chaát “gioáng maø khaùc nhau” giöõa nhieàu chöõ.

干千于平乎 can thieân vu bình hoà

工土士七 coâng thoå só thaát

王壬玉主生 vöông nhaâm ngoïc chuû sanh

八入人 baùt nhaäp nhaân

大丈太犬 ñaïi tröôïng thaùi khuyeån

夭天夫矢失 yeâu thieân phu thæ thaát

已己巳巴 dó kyû tî ba 刀刃力刁 ñao nhaãn löïc ñieâu 水永氷木 thuûy vónh baêng moäc

BAØI 1

13

BAØI 1

TÖØ VÖÏNG

人才口心力 nhaân taøi khaåu taâm löïc

TAÄP ÑOÏC

人才人口人心人力口才心力

CAÙCH PHOÁI HÔÏP HAI DANH TÖØ ÑÔN

Chuùng ta coù 5 danh töø ñôn: nhaân, taøi, khaåu, taâm, löïc Laàn löôït phoái hôïp danh töø nhaân vôùi moãi moät trong

ba danh töø kia, chuùng ta coù:

nhaân taøi taøi ngöôøi nhaân khaåu mieäng ngöôøi nhaân taâm loøng ngöôøi nhaân löïc söùc ngöôøi So saùnh hai phaàn tieáng Vieät vaø tieáng Haùn ôû treân,

chuùng ta thaáy: trong phaàn tieáng Haùn, caùc chöõ nhaân ñeàu ñöùng tröôùc caùc chöõ taøi, khaåu, taâm, löïc. Trong phaàn tieáng Vieät, chöõ ngöôøi laïi ñi sau caùc chöõ taøi, mieäng, loøng, söùc.

Trong tieáng Vieät cuõng nhö trong tieáng Haùn, caùc chöõ taøi, mieäng, loøng, söùc, khaåu, taâm, löïc laø nhöõng chöõ ñöôïc phaåm ñònh vaø chöõ ngöôøi hay chöõ nhaân laø chöõ phaåm ñònh, töùc laø noù laøm tuùc töø boå nghóa cho danh töø ñôn phoái hôïp vôùi noù.


14

Baûng sau ñaây so saùnh vò trí töông quan cuûa caùc danh töø ñôn trong moãi danh töø keùp giöõa tieáng Haùn vaø Vieät.

TIEÁNG HAÙN TIEÁNG VIEÄT

TÖØ TÖØ

CHÆ ÑÖÔÏC

ÑÒNH CHÆ ÑÒNH

TÖØ TÖØ

ÑÖÔÏC CHÆ

CHÆ ÑÒNH ÑÒNH

TAØI

KHAÅU

NHAÂN

TAÂM

LÖÏC

TAØI

MIEÄNG

NGÖÔØI

LOØNG

SÖÙC

NGÖÕ PHAÙP

之

Theâm giôùi töø 之 (chi) vaøo giöõa caùc danh töø ñôn noùi treân, chuùng ta coù:

人之才 nhaân chi taøi taøi cuûa ngöôøi 人之力 nhaân chi löïc söùc cuûa ngöôøi 人之口 nhaân chi khaåu mieäng cuûa ngöôøi 人之心 nhaân chi taâm loøng cuûa ngöôøi

Boû töø chi, chuùng ta coù ñöôïc caùc danh töø keùp noùi treân. Vaäy trong caùc danh töø keùp aáy voán coù söï aån duïng cuûa giôùi töø chi.

BAØI 1

15

Moät soá keát hôïp töông töï laø: nhaân tình, theá thaùi, theá söï, ñòa theá, thieân thôøi, thieân tai, thieân lyù, nhaân söï, nhaân loaïi ...

BAØI TAÄP

Taäp vieát nhöõng chöõ trong baøi, moãi chöõ 10 laàn. Neân vieát chöõ lôùn côõ 4 cm x 4 cm.

Tìm caùc danh töø keùp do hai danh töø ñôn phoái hôïp thaønh trong baøi vöøa hoïc.

Phaân tích caùc neùt cuûa caùc chöõ trong baøi.

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

人 NHAÂN ° ngöôøi – coù tính caùch ngöôøi – thuoäc veà ngöôøi –

ngöôøi khaùc (ñoái vôùi ta maø noùi)

Töø ngöõ

ª nhaân ñaïo, nhaân vò, nhaân loaïi, nhaân taâm, nhaân caùch,nhaân caùch hoùa, voâ nhaân ñaïo, thöông nhaân, coâng nhaân, noâng nhaân, vaên nhaân, nhaân tình theá thaùi

Ñoàng aâm

因 nhaân vì – nguyeân do – theo cuõ (nguyeân nhaân, nhaân quaû)

仁 loøng thöông ngöôøi – laáy söï thöông ngöôøi laøm goác – haït (nhaân aùi, nhaân ñöùc, ñaøo nhaân)

才 TAØI ° taøi gioûi – laøm vieäc ñöôïc


16

Töø ngöõ

ª taøi naêng, taøi löïc, taøi trí, taøi saéc, baát taøi, anh taøi, taøi danh, taøi meänh töông ñoá, taøi caùn, höõu taøi voâ haïnh

Ñoàng aâm

財 cuûa caûi (taøi saûn, gia taøi) 材 goã laøm ñoà (taøi lieäu) 裁 caét aùo – giaûm bôùt – quyeát ñoaùn – theå cheá – ño

löôøng (taøi giaûm binh bò, taøi phaùn) 栽 troàng caây (taøi boài) 纔 vöøa – vöøa môùi

口 KHAÅU

° mieäng – moàm – cöûa chính – vieäc aên noùi – ñôn vò tính ngöôøi hay vaät

Töø ngöõ

ª nhaân khaåu, hoå khaåu, giang khaåu, haûi khaåu, khaåu khí, lôïi khaåu, xuaát khaåu thaønh thi, khaåu truyeàn, khaåu phaân, khaåu thò taâm phi

心 TAÂM

° traùi tim – loøng – ñieåm giöõa – ñieåm troïng yeáu

Töø ngöõ

ª taâm lyù, taâm phuùc, voâ taâm, taâm can, taâm ñòa, taâm huyeát, taâm tính, thaønh taâm, taâm traïng, ly taâm löïc, troïng taâm, höõu taâm ñieåm, noäi taâm

力 LÖÏC ° söùc – söùc maïnh – söùc laøm vieäc – ra söùc

BAØI 1

17

Töø ngöõ

ª theá löïc, troïng löïc, quaân löïc, löïc löôïng, löïc só, ñieän löïc, tranh ñaáu löïc, ñoäng löïc hoïc, baát löïc, hoïc löïc, löïc haønh, ñoà tröôøng tri maõ löïc

之 CHI ° Giôùi töø: cuûa (hoaëc coù khi khoâng coù nghóa töø vöïng) ° Ñoäng töø: ñi ñeán, ñi qua ° Ñaïi danh töø: ñoù, ñaáy– noù

Ñoàng aâm

肢 chaân vaø tay (töù chi) 支 choáng choïi – chia reõ – nhaùnh – caàm giöõ – tieâu

duøng (chi tieâu) 枝 caønh caây – caùi coät nhoû – taùn loaïn – (chi dieäp –

queá chi) 芝 moät thöù hoa thôm thuoäc loaïi caây lan (chi lan)


18

BAØI 2

TÖØ VÖÏNG

刀弓干戈兵 ñao cung can qua binh

TAÄP ÑOÏC

刀弓弓刀兵刀刀兵干戈兵戈

CAÙCH LIEÂN HÔÏP HAI DANH TÖØ ÑÔN

Caùc tieáng ñao, cung, can, qua, binh laø nhöõng danh töø ñôn chæ ñoà vaät. Lieân hôïp caùc danh töø treân ñaây vaøo töøng ñoâi moät thì coù ñöôïc caùc danh töø keùp sau:

ñao cung cung ñao ñao binh binh ñao can qua binh qua

NHAÄN XEÙT

Trong moãi danh töø keùp treân, hai danh töø coù quan heä ñoäc laäp vôùi nhau, khoâng tieáng naøo laøm tuùc töø cho tieáng naøo. Do ñoù vò trí cuûa moãi tieáng khoâng nhaát ñònh phaûi ôû tröôùc hay ôû sau tieáng kia. Ngöôøi ta coù theå noùi binh ñao hay ñao binh, cung ñao hay ñao cung maø vaãn khoâng thay ñoåi nghóa.

Tuy nhieân, theo thoùi quen neân coù moät soá tieáng khoâng thöôøng thay ñoåi vò trí caùc danh töø ñôn trong ñoù. Ñoù laø

BAØI 2

19

tröôøng hôïp cuûa caùc tieáng: can qua, binh qua. Coù theå noùi qua can hay qua binh cuõng ñöôïc, nhöng khoù nghe.

Moät soá danh töø gheùp theo caùch naøy thöôøng gaëp laø: taâm tình, thanh aâm, hoa quaû, xa maõ, sôn thuûy, ñaïo loä, taøi ñöùc, thuû tuùc, caàm thuù, buùt maëc, taâm naõo, thö tòch, thaûo moäc...

NGÖÕ PHAÙP

與 Theâm lieân töø 與 (döõ) vaøo giöõa caùc danh töø ñôn noùi

treân, chuùng ta coù:

刀與弓 ñao döõ cung (ñao vaø cung)

兵與刀 binh döõ ñao (binh1 vaø ñao)

Boû lieân töø döõ (vaø, cuøng vôùi), chuùng ta coù caùc danh töø keùp theo caùch lieân hôïp nhö phaàn treân. Vaäy trong caùc danh töø keùp aáy voán coù söï aån duïng cuûa lieân töø döõ. Nhöng tieáng “ñao döõ cung” vaø “ñao cung” voán coù söï caùch bieät khaù xa veà yù nghóa, vì hai tieáng ñao cung ñi lieàn, khoâng chæ coù nghóa laø caùi ñao, caùi cung, maø laø tieáng chæ chung cho vuõ khí, cho vieäc quaân söï.

BAØI TAÄP

Taäp vieát nhöõng chöõ trong baøi, moãi chöõ 10 laàn. Neân vieát chöõ lôùn côõ 4 cm x 4 cm.

Tìm 10 danh töø keùp theo caùch lieân hôïp hai danh töø ñôn maø thaønh trong soá nhöõng töø ñaõ hoïc.

1 Binh chæ moät thöù binh khí thôøi xöa coù muõi nhoïn. ÔÛ ñaây taïm goïi laø binh

cho tieän.


20

Phaân bieät töï daïng hai chöõ ñao vaø löïc.

Ñeám soá neùt cuûa caùc chöõ trong baøi.


刀 ÑAO ° ñao, thöù khí giôùi gioáng thanh göôm

Töø ngöõ

ª ñao cung: vieäc quaân söï, chieán tranh, ñao binh: chieán tranh, ñao phuû: dao buùa (ngheà laøm thôï moäc, gieát traâu boø), ñao phuû thuû: ngöôøi giöõ vieäc cheùm toäi nhaân.

弓 CUNG ° caùi cung ñeå baén teân – moät phaàn cuûa voøng troøn –

teân soá ôû trong pheùp ño ñaát duøng ñeå ño ruoäng

Töø ngöõ

ª cung tieãn: cung vaø teân, kinh cung chi ñieåu (chim bò cung sôï caønh caây cong), cung noû: caùi cung, caùi noû. Cung daøi baén xa, noû ngaén baén gaàn.

Ñoàng aâm

躬 thaân theå, baûn thaân mình, töï mình (cung haønh, thaân haønh: töï mình ra tay laøm laáy)

宮 nhaø lôùn (cung nöõ, cung ñieän, cung caám) – moät trong nguõ aâm (goàm cung, thöông, gioác, chuûy, voõ) – cöïc hình thôøi xöa baét ngöôøi ñaøn oâng phaûi hoaïn

恭 kính caån (cung kính, cung hæ) 供 baøy toû – vaâng chòu – töï nhaän – caáp cho (cung caáp,

cung caàu, cung hieán, cung phuïng)

BAØI 2

21

干 CAN ° caùi moäc ñôõ giaùo maùc – xuùc phaïm – caàu xin – coù

quan heä

Töø ngöõ

ª can qua (chieán tranh), lieân can, can thieäp, can döï, can aùn, baát can hyû söï, voâ can, can phaïm

Ñoàng aâm

乾 khoâ khan – khoâ kieät (can taùo, aâm can, can khöông). Moät aâm khaùc laø caøn (kieàn)

肝 caùi gan – daïn dó (can ñaûm, can tröôøng) 杆 caùi gaäy – caùi moäc ñôõ giaùo maùc 竿 caàn caâu

戈 QUA ° loaïi vuõ khí xöa gioáng caùi giaùo (can qua)

Töø ngöõ

ª can qua, ñaûo qua (trôû giaùo, phaûn)

Ñoàng aâm

瓜 quaû döa, daây döa 蛌 con oác 過 qua tôùi (ñuùng ra phaûi ñoïc laø quaù)

兵 BINH ° khí giôùi – quaân lính

Töø ngöõ

ª binh löïc, binh uy, quaân binh, haønh binh, binh bò, ñoäng binh, duïng binh, phuï töû chi binh, ñieàu binh khieån töôùng


22

與 DÖÕ ° lieân töø: vaø, cuøng vôùi – giao haûo vôùi nhau – höùa cho

– cho ñöôïc – cho, caáp cho

Töø ngöõ

與件 döõ kieän: nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc moïi ngöôøi coâng nhaän, duøng laøm tieâu chuaån ñeå khaûo saùt, nghieân cöùu moät vaán ñeà gì

BAØI 3

TÖØ VÖÏNG

父子兄弟母 phuï töû huynh ñeä maãu

TAÄP ÑOÏC

父子父母父兄母子兄弟弟子

DANH TÖØ KEÙP CAÁU TAÏO THEO LOÁI LIEÂN HÔÏP DANH TÖØ ÑÔN (xem laïi baøi 2)

Gheùp caùc tieáng phuï, töû, huynh, ñeä, maãu vôùi nhau thaønh töøng ñoâi moät, chuùng ta coù ñöôïc caùc danh töø keùp sau:

phuï töû: cha con phuï huynh: cha anh huynh ñeä: anh em töû ñeä: con em phuï maãu: cha meï

BAØI 3

23

maãu töû: meï con ñeä töû: hoïc troø, ngöôøi treû tuoåi Caùc danh töø keùp ôû ñaây cuõng ñöôïc taïo ra theo loái lieân

hôïp nhö trong baøi tröôùc. Nhöng caùc tieáng ñôn coù vò trí gaàn nhö coá ñònh. Vò trí cuûa chuùng ñöôïc xeáp ñaët theo söï töông quan yù nghóa vôùi nhau, nghóa laø söï xeáp ñaët mang yù nghóa.

Ví duï: Trong danh töø phuï töû (cha con), vò trí tieáng phuï phaûi nhaát ñònh ôû tröôùc tieáng töû. Söï xeáp ñaët naøy ñöôïc quy ñònh theo thöù töï töø lôùn ñeán nhoû, töø thaân ñeán sô.

Khi naøo coù yù nghóa töông quan giöõa hai tieáng ít coù quan heä ñeán vò thöù gia toäc hay toân ty thì ngöôøi ta coù theå ñaûo ngöôïc vò trí cuûa chuùng. Nhö ngöôøi ta coù theå ñaûo ngöôïc vò trí 2 tieáng huynh ñeä ñeå noùi ñeä huynh.

NGÖÕ PHAÙP

及 Theâm lieân töø 及 (caäp) vaøo giöõa caùc danh töø keùp trong

baøi, chuùng ta coù:

phuï caäp maãu: cha cuøng meï phuï caäp töû: cha cuøng con phuï caäp huynh: cha cuøng anh maãu caäp töû: meï cuøng con .v.v… Boû lieân töø caäp (cuøng, lieàn, tôùi), chuùng ta coù caùc danh

töø keùp lieân hôïp ôû phaàn treân. Lieân töø caäp ñoàng nghóa vôùi lieân töø döõ nhöng coù saéc thaùi nghóa maïnh hôn. Noùi phuï caäp maãu laø nhaán maïnh caû cha caû meï. Coøn noùi phuï döõ maãu chæ laø keå ra cha vaø meï.


24

Moät soá keát hôïp töông töï loaïi naøy laø: quaàn thaàn, sö ñeä, phu phuï, thieân ñòa, töôùng só, tæ muoäi, töû toân...

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn. Vieát chöõ lôùn côõ 4 cm x 4 cm.

Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng danh töø keùp theo loái keát hôïp nhö ôû baøi I: 父子力心兵

Tìm 5 danh töø keùp trong soá caùc töø ngöõ ñaõ hoïc do 2 danh töø ñôn chæ veà ngöôøi lieân hôïp thaønh.

Tính soá neùt caùc chöõ trong baøi.


父 PHUÏ ° cha (trong quan heä vôùi con) – moät aâm khaùc laø phuû

(ngö phuû)

Töø ngöõ

ª thaân phuï, baù phuï, thuùc phuï, phuï huynh, hoå phuï sinh hoå töû

Ñoàng aâm

附 nöông vaøo – giöõ vai troø keùm quan troïng hôn (phuï thuoäc, ñaûm phuï, phuï baïc)

負 phuï raãy, boäi baïc – boäi ôn 婦 vôï (trong quan heä vôùi choàng) (phu phuï) – ngöôøi

ñaøn baø (thieáu phuï, phuï nöõ) 輔 trôï giuùp (phuï löïc, phuï taù) 阜 caùi goø – doài daøo, to lôùn

BAØI 3

25

子 TÖÛ ° con – gaõ – thaày – caùi – haït

Töø ngöõ

ª phuï töû, hieáu töû, du töû, nguyeân töû, töû ñeä, baùn töû, Khoång töû, chö töû, thaùi töû, truyeàn töû löu toân

Ñoàng aâm

死 cheát (baát töû, sinh töû, sinh ly töû bieät) 紫 saéc tím, tía (ngoaïi töû aùnh, töû toâ) 仔 (trong tieáng ñoâi töû teá) kyõ caøng töôm taát

兄 HUYNH ° anh – ñaøn anh

Töø ngöõ

ª baøo huynh (anh ruoät) – huynh tröôûng (ngöôøi vaøo haøng anh, ngöôøi caàm ñaàu trong moät toå chöùc nhoû)

弟 ÑEÄ ° em – ngöôøi keùm tuoåi – vai döôùi

Töø ngöõ

ª moân ñeä, ñeä töû

Ñoàng aâm

第 thöù töï – nhaø ôû – khoa ñeä (ñeä nhaát, ñeä traïch) 娣 em gaùi – em daâu 遞 theo thöù töï truyeàn ñi (ñeä trình)

母 MAÃU ° meï (trong quan heä vôùi con)


26

Töø ngöõ

ª maãu giaùo, maãu nghi, maãu heä, maãu thaân, maãu quoác, thaùnh maãu, baûo maãu...

Ñoàng aâm

牡 con thuù ñöïc – gioáng ñöïc cuûa loaøi thuù (maãu ngöu), ñoái nghóa vôùi taãn (牝) laø con caùi.

及 CAÄP ° ñaït ñeán – tôùi ñöôïc – ñeán kòp – baèng – cuøng vôùi –

vaø

Töø ngöõ

ª caäp moân (hoïc troø thoï giaùo vôùi thaày), caäp keâ (Theo tuïc xöa ôû Trung Hoa, con gaùi 15 tuoåi thì laøm leã caøi traâm ñeå chuaån bò coù choàng.), caäp kyø (ñuùng kyø, ñeán kyø haïn), baát caäp (thieáu keùm – chöa tôùi kòp)...

BAØI 4

27

BAØI 4

TÖØ VÖÏNG

大小犬牛羊 ñaïi tieåu khuyeån ngöu döông

TAÄP ÑOÏC

大犬小犬大牛小牛大羊小羊

大人小人大力

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH PHOÁI HÔÏP MOÄT DANH TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄT HÌNH DUNG ÑÔN THAØNH MOÄT DANH TÖØ KEÙP

Caùc tieáng ñaïi, tieåu laø hình dung töø.

Caùc tieáng khuyeån, ngöu, döông laø danh töø ñôn.

Chuùng ta phoái hôïp hình dung töø vôùi danh töø ñeå coù caùc danh töø keùp nhö:

ñaïi khuyeån: choù lôùn tieåu khuyeån: choù nhoû

ñaïi ngöu: boø lôùn tieåu ngöu: boø nhoû

ñaïi döông: deâ lôùn tieåu döông: deâ nhoû1

1 Nhöõng tieáng gheùp ôû ñaây chöa phaûi laø danh töø keùp, nhöng taïm möôïn

ñeå trình baøy veà söï caáu taïo caùc tieáng Haùn Vieät cho tieän.


28

Chuù yù

Khi hình dung töø ñi sau danh töø thì noù bieán thaønh tính töø1 vaø tieáng keùp aáy seõ trôû thaønh meänh ñeà.

Ví duï

ngöu ñaïi:2 traâu thì lôùn khuyeån tieåu: choù thì nhoû Caùc tieáng ñaïi, tieåu ôû ñaây laø tính töø.

Ngöu ñaïi, khuyeån tieåu coù tính caùch cuûa nhöõng meänh ñeà chính thöùc.

Moät soá keát hôïp töông töï laø: tieåu nhaân, taøi nhaân, thöôøng daân, kyø só, quaùi kieät, huøng taâm, haøo khí, löông taâm, giai nhaân...

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn, chöõ côõ 3,5 cm x 3,5 cm.

Vieát maëc taû nhöõng tieáng sau vaø cho bieát chuùng thuoäc loaïi keát hôïp naøo: ñaïi ñao, ngöu töû, nhaân maãu, huynh ñeä chi binh.

Tìm 10 danh töø keùp do moät hình dung töø vaø moät danh töø ñôn phoái hôïp, neân choïn trong nhöõng tieáng ñaõ hoïc ôû lôùp.

1 Trong tieáng Vieät khoâng coù söï phaân bieät roõ raøng veà hình dung töø vaø tính

töø. Chuùng ta noùi traâu lôùn trong caâu “Anh toâi coù moät con traâu lôùn” vaø traâu lôùn trong caâu “Con traâu lôùn hôn con choù” thì vò trí töông quan giöõa danh töø vaø tính töø hay hình dung töø vaãn nhö nhau.

2 Thuûy ngöu 水牛 con traâu, nhöng moät chöõ ngöu cuõng coù nghóa laø con traâu hay con boø.

BAØI 4

29

Phaân bieät töï daïng chöõ khuyeån vaø ñaïi.


大 ÑAÏI ° lôùn – to – raát quan heä.

Töø ngöõ

ª ñaïi sö, ñaïi nhaân, ñaïi tröôïng phu, ñaïi döông, vó ñaïi, troïng ñaïi...

Ñoàng aâm

代 (cuõng ñoïc ñôïi): thay theá – ñôøi (ñaïi dieän, ñaïi bieåu, thôøi ñaïi)

黛 maøu xanh ñen (thanh ñaïi) 袋 caùi tuùi

小 TIEÅU ° nhoû – con – beù boûng – nhoû moïn

Töø ngöõ

ª tieåu nhaân, tieåu söû, tieåu tieát, tieåu taâm, ñaïi ñoàng tieåu dò...

Ñoàng aâm

勦 (tieãu) ñaùnh deïp (tieãu tröø)

牛 NGÖU ° con boø – sao Ngöu trong soá Nhò thaäp baùt tuù.

Töø ngöõ

ª ngöu hoaøng, ngöu ñaàu maõ dieän (ñaàu traâu maët ngöïa)


30

水牛 thuûy ngöu: con traâu 牛騏同羣 ngöu kyø ñoàng quaàn: boø vaø ngöïa hay cuøng

chung moät baày, chæ tröôøng hôïp ngöôøi coù taøi phaûi soáng chung hoaëc coäng taùc vôùi nhöõng keû taàm thöôøng

犬 KHUYEÅN ° con choù

Töø ngöõ

ª khuyeån maõ chi lao: coâng lao choù ngöïa (noùi söï baùo ôn cuûa ngöôøi döôùi ñoái vôùi baäc treân)

羊 DÖÔNG ° con deâ

Töø ngöõ

ª döông tröôøng ñieåu ñaïo: ñöôøng ruoät deâ, ñöôøng chaân chim ñi uoán khuùc quanh co, sôn döông hoaøng döông.

Ñoàng aâm

陽 khí döông – maët trôøi (aâm döông) 揚 neâu leân – laøm cho roõ – khen ngôïi (döông danh) 楊 caây döông, gioáng caây lieãu (thuøy döông, döông lieãu) 洋 bieån lôùn (ñaïi taây döông) 佯 giaû vôø nhö thaät

BAØI 5

31

BAØI 5

TÖØ VÖÏNG

古今上下左右內外 coå kim thöôïng haï taû höõu noäi ngoaïi

TAÄP ÑOÏC

古人今人上人下人左人右人內人外人

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH PHOÁI HÔÏP MOÄT HÌNH DUNG TÖØ CAÙCH VÔÙI MOÄT DANH TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄT DANH TÖØ KEÙP

Caùc tieáng coå, kim, thöôïng, haï, taû, höõu, noäi, ngoaïi laø nhöõng hình dung töø caùch.

Phoái hôïp moät hình dung töø treân vôùi danh töø nhaân (ngöôøi), chuùng ta coù ñöôïc caùc danh töø keùp sau ñaây:1

coå nhaân: ngöôøi xöa kim nhaân: ngöôøi nay thöôïng nhaân: ngöôøi treân haï nhaân: ngöôøi döôùi taû nhaân: ngöôøi beân taû höõu nhaân: ngöôøi beân höõu noäi nhaân: ngöôøi trong ngoaïi nhaân: ngöôøi ngoaøi

1 Caùc tieáng thöôïng, haï ngoaøi ra coøn laø ñoäng töø khi ñöùng tröôùc, hay ñöùng

sau danh töø ñôn tuøy theo choã duøng vaø khi aáy noù coù aâm laø Thöôùng, haù vaø coù nghóa: thöôùng: leân – laøm cao leân – leo leân – töï caét leân. haù: xuoáng – laøm thaáp xuoáng – ñaùnh ngaõ ñöôïc (xem phaàn tham giaûi).


32

Nhaän xeùt

Nhö caùc hình dung töø ôû baøi 4, caùc tieáng coå, kim, thöôïng, haï, taû, höõu, noäi, ngoaïi coù tính caùch cuûa nhöõng hình dung töø chính. Vò trí cuûa chuùng ñöùng tröôùc danh töø nhaân vaø chæ ñònh cho danh töø naøy. Danh töø nhaân laø tieáng ñöôïc chæ ñònh.

Chuù yù

Caùc hình dung töø treân khi ñi sau danh töø ñôn thì chuùng khoâng bieán thaønh nhöõng tính töø maø laïi bieán thaønh danh töø hoaëc ñoäng töø hoaëc traïng töø, vaø coù tieáng khoâng duøng ñi sau ñöôïc.

Noùi thöôïng nhaân laø noùi haïng ngöôøi treân (haïng ngöôøi cao quyù, haïng ngöôøi thöôïng löu; maø noùi nhaân thöôïng laø noùi ôû treân ngöôøi khaùc, tieáng haï cuõng theá.

Veà hai tieáng coå kim1 thì ngöôøi ta noùi coå nhaân, kim nhaân ñöôïc maø khoâng theå noùi nhaân coå hay nhaân kim.

Caùc tieáng taû, höõu, noäi, ngoaïi thì khoâng thöôøng duøng ñi sau tieáng nhaân nhöng laïi duøng ñi sau nhieàu danh töø ñôn khaùc. Chính vì lyù do aáy maø gheùp chung nhieàu tieáng cuøng loaïi vôùi caùc tieáng treân vaøo moät loaïi laø hình dung töø caùch.

Chính caùc danh töø ñôn laøm tuùc töø danh töø trong caùc danh töø keùp phoái hôïp (baøi 1) cuõng coù theå ñöôïc xem laø hình dung töø caùch ñöôïc.

1 Cuõng coù khi ngöôøi ta duøng chöõ coå nhö moät tính töø, nhö trong caâu nhaân taâm baát coå (人心不古– loøng ngöôøi chaúng nhö xöa), hoaëc duøng chöõ coå vaø kim nhö danh töø, nhö trong caâu voâ coå baát thaønh kim (無古不成今 – khoâng coù xöa chaúng thaønh ñöôïc nay). Chöõ xöa laø noùi nhöõng gì ñaõ coù veà tröôùc, chöõ nay laø chæ nhöõng gì hieän coù.

BAØI 5

33

Moät soá tieáng thoâng duïng thuoäc loaïi naøy laø: coå vaên, kim vaên, taû bieân, höõu bieân, noäi vuï, ngoaïi bang, haï caáp, thöôïng löu, thöôïng ñaúng.

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn, chöõ lôùn côõ 3,5 cm x 3,5 cm.

Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng tieáng keùp coù nghóa: 人, 力, 大, 小, 才.


古 COÅ ° xöa – cuõ.

Töø ngöõ

ª hoaøi coå, khaûo coå - coå tích, coå nhaân, coå ñieån, coå söû, voâ coå baát thaønh kim, coå phong, coå tuïc.

Ñoàng aâm

鼓 caùi troáng – ñaùnh troáng ñeå thoâi thuùc ngöôøi, laøm cho ngöôøi ta chuù yù (coå ñoäng, coå vuõ)

股 baép veá – moät phaàn voán (coå duõng). Caùc aâm khaùc laø gia, giaû.

今 KIM ° nay – hieän nay

Töø ngöõ

ª kim thôøi, hieän kim, ñöông kim, caän kim, kim vaên.


34

Ñoàng aâm

金 vaøng – loaøi kim thuoäc (kim khí, hoaøng kim thôøi ñaïi)

上 THÖÔÏNG ° treân – ôû treân – nôi cao – khi laøm ñoäng töø ñoïc laø

thöôùng, coù nghóa laø leo leân cao, caát leân cao.

Töø ngöõ

ª thöôïng khaùch, thöôïng löu, thöôïng thoï, thöôïng du, thöôïng maõ, toái thöôïng, voâ thöôïng.

Ñoàng aâm

尚 chuoäng – coøn (cao thöôïng, suøng thöôïng)

下 HAÏ ° döôùi – ôû döôùi – nôi thaáp – khi laøm ñoäng töø ñoïc laø

haù, coù nghóa laø xuoáng, laøm thaáp xuoáng.

Töø ngöõ

ª haï caáp, boä haï, thuû haï, tuùc haï, tuùc haï, beä haï, ñeâ haï, haï löu, haï ñaúng, haï sôn.

Ñoàng aâm

賀 möøng (khaùnh haï) 廈 nhaø lôùn (ñaïi haï) 夏 muøa heø (haï chí) 暇 raûnh rang (nhaøn haï)

左 TAÛ ° beân tay traùi – quaù khích – ngöôøi haàu haï hai beân

BAØI 5

35

Töø ngöõ

ª taû ngaïn, taû phaùi, khuynh taû, cöïc taû.

Ñoàng aâm

寫 vieát – toû baøy ra (aùm taû, chính taû) 瀉 ñi tieâu chaûy – xoå (thoå taû, taû haï)

右 HÖÕU ° beân tay maët – baûo thuû

Töø ngöõ

ª höõu ngaïn, höõu phaùi, höõu khuynh (Sôû dó goïi laø taû vaø höõu laø vì moãi khi vaøo nghò tröôøng, nhöõng ngöôøi cuøng khuynh höôùng luoân choïn ngoài vaøo nhöõng haøng gheá beân taû hoaëc beân höõu); cöïc höõu laø chæ caùc nhoùm chính trò coù tinh thaàn baûo thuû cöïc ñoan, ñoái laïi vôùi cöïc taû laø nhoùm chuû tröông caûi caùch cöïc ñoan.

Ñoàng aâm

有 coù, giaøu (höõu ích, tö höõu, phuù höõu) 友 baïn beø – thaân aùi nhau (baèng höõu, höõu aùi)

內 NOÄI ° trong – beân trong

Töø ngöõ

ª noäi vuï, noäi töôùng, noäi taâm, haûi noäi quoác noäi, noäi caùc, noäi chính

外 NGOAÏI ° ngoaøi – beân ngoaøi – maët ngoaøi – thuoäc veà ngoaøi


36

Töø ngöõ

ª ngoaïi nhaân, ngoaïi quoác, ngoaïi leä, baøi ngoaïi, haûi ngoaïi, ngoaïi giao, ngoaïi vieän, noäi coâng ngoaïi kích

BAØI 6

TÖØ VÖÏNG

去來往日月年 khöù lai vaõng nhaät nguyeät nieân

TAÄP ÑOÏC

去年往年來年去日往日來日去月往月來月

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH PHOÁI HÔÏP MOÄT DANH TÖØ ÑÔN VAØ MOÄT ÑOÄNG TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄT DANH TÖØ KEÙP

Phoái hôïp caùc ñoäng töø ñôn: khöù, lai, vaõng (ñi, laïi, qua) vôùi caùc danh töø ñôn: nhaät, nguyeät, nieân (ngaøy, thaùng, naêm), chuùng ta coù ñöôïc nhöõng danh töø keùp sau ñaây:

BAØI 6

37

khöù nieân: naêm qua lai nguyeät: thaùng tôùi vaõng nieân: naêm tröôùc lai nieân: naêm tôùi lai nhaät: ngaøy tôùi khöù nhaät: hoâm qua khöù nguyeät: thaùng qua vaõng nhaät: ngaøy tröôùc vaõng nguyeät: thaùng tröôùc

Caùc danh töø khöù, lai, vaõng ñeàu ñöùng tröôùc caùc danh töø nhaät, nguyeät, nieân vaø chæ ñònh cho caùc danh töø ñoäng töø treân ñöôïc bieán thaønh moät loaïi hình dung töø caùch hay ñuùng hôn thaønh moät loaïi phaân töø (participe passeù) nhö trong tieáng Phaùp. Vaø danh töø ñi sau (tieáng ñöôïc chæ ñònh) ñoùng vai troø chuû töï cho caùc ñoäng töø aáy.

Moät soá tieáng thoâng duïng thuoäc loaïi naøy laø: haønh nhaân, chöùc nöõ, du töû, cö nhaân, haønh khaùch, cö xaù, giao tình, keát cuoäc, thaønh tích…

Chuù yù

Caùc tieáng gheùp duøng trong baøi naøy khoâng thöôøng duøng trong töø ngöõ Haùn Vieät, nhöng ôû ñaây chuùng toâi taïm möôïn ñeå trình baøy veà söï keát hôïp cuûa caùc töø ngöõ Haùn Vieät chính thöùc vì chuùng töông ñoái roõ neùt vaø deã hieåu.

Trong soá nhöõng tieáng trình baøy treân ñaây, coù caùc tieáng nhö: khöù nguyeät, vaõng nhaät, vaõng nguyeät khoâng ñöôïc thoâng duïng, duø laø trong tieáng Haùn.

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn. Vieát chöõ côõ 3,5 cm x 3,5 cm.

Tìm 10 tieáng keùp trong soá caùc töø ngöõ Haùn Vieät thoâng duïng do moät ñoäng töø ñôn vaø moät danh töø ñôn phoái hôïp thaønh (theo caùch thöùc trong baøi vaø choïn trong nhöõng tieáng ñaõ hoïc).


38

Vieát maëc taû caùc tieáng: nguyeät haï, ñaïi huynh, ngoaïi lai, binh löïc, tieåu nhaân.


去 KHÖÙ ° ñi – ñaõ qua – boû qua. Moät aâm laø khöû: boû ñi – tröø ñi

Töø ngöõ

ª khöù hoài, quaù khöù, khöù nhaät

來 LAI ° laïi – ñeán – vaãy laïi – vôøi laïi – veà sau

Töø ngöõ

ª töông lai, lai sinh, lai vaõng, vò lai, lai lòch, bó cöïc thaùi lai, toáng vaõng ngheânh lai.

Ñoàng aâm

萊 moät thöù coû – ruoäng hoang

往 VAÕNG ° ñi qua – ñaõ qua – ñaõ ñi roài – ñaõ cuõ roài.

Töø ngöõ

° vaõng söï, dó vaõng, kyù vaõng, vaõng sinh.

日 NHAÄT ° ngaøy – maët trôøi – nöôùc Nhaät – haèng ngaøy

BAØI 6

39

Töø ngöõ

ª nhaät baùo, nhaät duïng, ñoä nhaät, sinh nhaät, Nhaät Baûn, hoàng nhaät

月 NGUYEÄT ° thaùng – haèng thaùng – maët traêng

Töø ngöõ

ª nguyeät san, nguyeät kinh, baùn nguyeät, phong nguyeät tình hoaøi, tieàn nguyeät, nguyeät tieàn (thaùng tröôùc)

年 NIEÂN ° naêm – tuoåi – haèng naêm

Töø ngöõ

° nieân lieãm, thanh nieân, vò thaønh nieân, baùch nieân giai laõo


40

BAØI 7

TÖØ VÖÏNG

立成用有功名事理 laäp thaønh duïng höõu coâng danh söï lyù

TAÄP ÑOÏC

立功成功用功有功成事有事用事成名

有名用理有理

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH PHOÁI HÔÏP MOÄT ÑOÄNG TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄT DANH TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄT TÖØ NGÖÕ KEÙP (thöôøng laø ñoäng töø

keùp)

Caùc tieáng: laäp (laäp neân), thaønh (neân), duïng (duøng), höõu (coù) laø nhöõng ñoäng töø ñôn.

Caùc tieáng: coâng (coâng), danh (teân), söï (vieäc), lyù (leõ, lyù) laø nhöõng danh töø ñôn.

Keát hôïp moät ñoäng töø treân vôùi moät danh töø döôùi, ta coù caùc tieáng:

BAØI 7

41

laäp coâng: laäp coâng thaønh coâng: neân coâng duïng coâng: duïng coâng höõu coâng: coù coâng thaønh söï: neân vieäc duïng söï: duøng vieäc höõu söï: coù vieäc thaønh danh: neân danh höõu danh: coù danh duïng lyù: duøng lyù höõu lyù: coù lyù

Trong caùc töø ngöõ keùp treân ñaây, danh töø ñôn laøm tuùc töø cho ñoäng töø ñi tröôùc vaø töø ngöõ coù tính caùch cuûa moät ñoäng töø keùp.

Chuù yù Caùc ñoäng töø thaønh, laäp, duïng coù khi keát hôïp vôùi caùc

danh töø ñôn ñeå thaønh danh töø keùp nhö ôû tröôøng hôïp trong baøi tröôùc.

Ví duï: Caùc tieáng keùp thaønh coâng, thaønh söï, duïng söï coù theå laø coâng vieäc ñöôïc neân, söï vieäc ñöôïc duøng ñeán.

Moät soá tieáng thoâng duïng laø: aùi quoác, kieán quoác, laäp phaùp, ly höông, hoài höông, hieäp löïc, caàu danh, cöùu theá, ñoä theá.

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn, vieát chöõ lôùn côõ 3,5 cm x 3,5 cm.

Tìm caùc töø ngöõ Haùn Vieät thöôøng duøng trong ñoù coù caùc tieáng coå, thöôïng ñi tröôùc (moãi chöõ 5 tieáng)


42


立 LAÄP ° ñöôøng thaúng – ñaët – daâng leân – ñöa leân laøm vua –

töùc thì

Töø ngöõ

ª laäp töùc, laäp thaân, thaønh laäp, laäp coâng, taïo laäp, laäp phaùp, laäp tröôøng, laäp phöông, trung laäp.

成 THAØNH ° neân – laøm neân, xong

Töø ngöõ

ª thaønh coâng, thaønh danh, thaønh tích, thaønh töïu, thaønh kieán, thaønh nieân, taùc thaønh

Ñoàng aâm

城 khu vöïc ñoâng ngöôøi coù xaây töôøng chung quanh (thaønh thò)

誠 chaân thöïc – thöïc thaø (thaønh tín, trung thaønh)

用 DUÏNG ° duøng – sai khieán – ñieàu khieån – coù ích

Töø ngöõ

ª duïng binh, duïng taâm, höõu duïng, voâ duïng, duïng voõ, coâng duïng, taùc duïng

有 HÖÕU ° coù

BAØI 7

43

Töø ngöõ

ª höõu haïn, höõu ích, höõu tình, höõu cô hoùa hoïc höõu taøi voâ duïng, höõu duõng voâ möu

功 COÂNG

° thaønh hieäu – vieäc khoù nhoïc – söï nghieäp

Töø ngöõ

ª coâng duïng, coâng hieäu, coâng huaân, coâng lao, voõ coâng, thaønh coâng, laäp coâng

Ñoàng aâm

公 oâng – cha choàng – töôùc coâng – vieäc chung – khoâng laøm rieâng (coâng chuùng, coâng taâm, coâng phaùp)

工 thôï – kheùo leùo (coâng binh, coâng nhaân) 攻 duøng binh ñaùnh – chuyeân trò veà (coâng haõm, coâng

kích, coâng thaønh)

名 DANH

° teân goïi – coù tieáng

Töø ngöõ

ª danh döï, danh tính, höõu danh, voâ thöïc, taøi danh, danh töø, danh nhaân

事 SÖÏ ° vieäc laøm – chöùc vieäc – laøm vieäc – thôø phuïng – lo

veà vieäc tai bieán

Töø ngöõ

ª söï bieán, söï tích, söï tình, söï kieän, voâ söï, söï vaät, söï lyù, phuïng söï, höõu söï


44

理 LYÙ ° leõ – leõ phaûi – söûa trò

Töø ngöõ

ª lyù thuyeát, lyù luaän, phaùp lyù, chaân lyù, coâng lyù - quaûn lyù, lyù giaûi, lyù trí, lyù töôûng, hôïp lyù, phi lyù, thaát lyù, tình lyù töông ñöông

Ñoàng aâm

里 choã ôû – moät laøng nhoû – daëm (lyù tröôûng, laân lyù) 裏 trong – ôû trong (nhaäp lyù, bieåu lyù) 李 caây maän – hoï Lyù – haønh trang ñi ñöôøng (haønh lyù) 履 deùp – daãm leân – laøm vieäc – boång loäc (lyù lòch) 鯉 caù gaùy – caù cheùp

BAØI 8

45

BAØI 8

TÖØ VÖÏNG

公平清白明朗淡 coâng bình thanh baïch minh laõng ñaïm

TAÄP ÑOÏC

清白清明清平清淡清朗明朗公明公平

平淡明白 NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH LIEÂN HÔÏP HAI HÌNH DUNG TÖØ (cuõng laø tính töø) ÑÔN ÑEÅ TAÏO THAØNH MOÄT HÌNH DUNG TÖØ KEÙP

(hoaëc moät töø ngöõ keùp khaùc) Coâng, bình, thanh, baïch, minh, laõng, ñaïm laø nhöõng

hình dung töø ñôn. Keát hôïp theo loái lieân hôïp 2 tieáng vaøo nhau ñeå coù caùc tieáng:1

thanh baïch minh baïch thanh minh coâng minh thanh bình coâng bình thanh ñaïm bình ñaïm thanh laõng minh laõng

Caùc hình dung töø ñôn trong moãi hình dung töø keùp ôû ñaây do quen duøng maø coù vò trí nhaát ñònh nhö nhöõng tieáng phoái hôïp.

1 Trong moät vaøi tröôøng hôïp caùc tieáng naøy bieán thaønh danh töø keùp.


46

Moät soá tieáng thoâng duïng loaïi naøy laø: ñaïm baïc, ñôn giaûn, thanh khieát, tinh khieát, cao khieát, hieân ngang, vó ñaïi, vónh vieãn, tröôøng cöûu, taân kyø, kyø dò, nghieâm trang, myõ leä, dieãm leä…

BAØI TAÄP Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn vieát chöõ

côõ 3 cm x 3 cm.

Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng danh töø keùp coù nghóa: 人名成年明事.

Tìm 10 tieáng keùp thoâng duïng do 2 hình dung töø ñôn lieân hôïp thaønh. Choïn trong caùc tieáng ñaõ hoïc.



公 COÂNG ° vieäc chung – töôùc coâng (töôùc ñaàu trong 5 töôùc: coâng,

haàu, baù, töû, nam) – oâng – cha choàng – khoâng loøng rieâng tö – thuoäc veà nhaø nöôùc – thuoäc veà soá ñoâng

Töø ngöõ

ª coâng bình, coâng laõm, coâng khoá, coâng taâm, coâng ích, baát coâng, coâng lyù, coâng laäp, coâng chuùng, coâng daân, chí coâng voâ tö

平 BÌNH ° baèng phaúng – yeân oån – ñeàu nhau – thöôøng – trò

yeân

BAØI 8

47

Töø ngöõ

ª bình an, thaùi bình, hoøa bình, bình thöôøng, bình thaûn, bình trò, bình ñònh, thanh bình, bình minh, quaân bình, bình sinh, bình phuïc

Ñoàng aâm

評 pheâ phaùn – xeùt luaän hay dôû phaûi traùi (bình luaän, pheâ bình)

萍 caây beøo (bình boàng) 屏 ngaên che (bình phong) 甁 caùi bình: ñoà duøng ñöïng nöôùc, mieäng nhoû buïng to

(ñoäc bình)

清 THANH ° trong – nöôùc trong – söûa soaïn cho goïn gaøng – ít –

xong vieäc

Töø ngöõ

ª thanh baïch, thanh baàn, thanh khieát, thanh nhaõ, thanh toaùn

Ñoàng aâm

聲 tieáng – tieáng noùi – aâm nhaïc – danh tieáng (thanh minh, aâm thanh)

青 saéc xanh (thanh nieân, thanh y, thanh nhaøn) 蜻 thanh ñình (hay tinh ñình 蜻蛉): con chuoàn chuoàn

白 BAÏCH ° maøu traéng – trong saïch, voâ toäi – saùng – ngheøo khoå

– saïch seõ – roõ raøng – trình baøy, thöa chuyeän vôùi baäc tröôûng thöôïng


48

Töø ngöõ

ª baïch dieän, baïch oác, baïch ñinh, baïch thuû, thanh baïch, minh baïch, caùo baïch haéc baïch, phaân minh

Ñoàng aâm

帛 luïa (boá baïch)

明 MINH

° toû – saùng – trí tueä – ban ngaøy – buoåi saùng – laøm saùng toû

Töø ngöõ

ª minh baïch, minh ñònh, minh trieát, thoâng minh, baát minh, thanh minh

Ñoàng aâm

盟 theà – aên theà (ñoàng minh, theä haûi minh sôn) 冥 toái taêm – saâu kín (u minh) 鳴 chim keâu – keâu leân (minh oan) 銘 ghi khaéc vaøo – moät theå vaên xöa – nhôù (minh caûm)

朗 LAÕNG ° saùng – trong – tieáng ñoïc cao

Töø ngöõ

ª minh laõng, laõng ñoäng

Ñoàng aâm

浪 soùng nöôùc – phoùng tuùng khoâng coù gì boù buoäc (laõng maïn, laõng du)

BAØI 9

49

淡 ÑAÏM

° laït, ñoái nghóa vôùi chöõ 濃 nuøng laø ñaäm – laït leõo

Töø ngöõ

ª ñaïm tình, ñaïm baïc, ñaïm thuûy, laõnh ñaïm, ñaïm khí

Ñoàng aâm

澹 ñieàm tónh (ñieàm ñaïm): yeân laëng

BAØI 9

TÖØ VÖÏNG

太極絶甚好美巧 thaùi cöïc toái tuyeät thaäm haûo myõ xaûo

TAÄP ÑOÏC

極好好絶好甚好太好極美美絶美甚美太美極巧巧絶巧甚巧太巧


50

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH PHOÁI HÔÏP MOÄT TRAÏNG TÖØ VÔÙI MOÄT HÌNH DUNG TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄT HÌNH DUNG TÖØ KEÙP

(Tieáng traïng töø boå nghóa cho hình dung töø ñôn)

Phoái hôïp moãi traïng töø thaùi, cöïc, toái, tuyeät, thaäm1 vaøo vôùi moãi hình dung töø: haûo, myõ, xaûo chuùng ta coù ñöôïc caùc hình dung töø keùp sau:

cöïc haûo, toái haûo, tuyeät haûo, thaùi haûo, thaäm haûo, cöïc myõ, toái myõ, tuyeät myõ, thaùi myõ, thaäm myõ, cöïc xaûo, toái xaûo, tuyeät xaûo, thaùi xaûo, thaäm xaûo,

VÒ TRÍ TÖÔNG QUAN GIÖÕA HAI TIEÁNG TRAÏNG TÖØ VAØ HÌNH DUNG TÖØ

Traïng töø ñi tröôùc boå nghóa cho hình dung töø.

Ngoaïi leä

Rieâng traïng töø thaäm coù theå ñi sau hình dung töø. Trong moät soá tröôøng hôïp ta coù theå noùi: haûo thaäm, myõ thaäm, xaûo thaäm.

Vaø chöõ cöïc2 trong moät vaøi tröôøng hôïp cuõng ñöôïc thaáy duøng sau hình dung töø chính, noù coù theå mang nghóa: toát, heát söùc. Ngöôøi ta coù theå noùi haûo cöïc, xaûo cöïc cuõng khoâng sai.

1 Taát caû caùc tieáng traïng töø ôû ñaây ñeàu coù nghóa laø raát, heát söùc. Rieâng chöõ thaäm coù theå theâm moät nghóa laø laém.

2 Chöõ cöïc nhieàu luùc ñöôïc duøng vôùi tính caùch moät hình dung töø ñeå ñöùng tröôùc moät danh töø ñôn: nhö noùi cöïc ñieåm, cöïc haïng, cöïc ñoan.

BAØI 9

51

Moät vaøi tieáng thoâng duïng loaïi naøy laø: thaäm teä, cöïc ñaïi, toái cao, tuyeät dieäu, cöïc vi, cöïc tinh, thaäm nan, thaäm dò.

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ lôùn côõ 3 cm x 3 cm.

Tìm 10 töø ngöõ keùp do tieáng thaäm, cöïc, toái, tuyeät, keát hôïp vôùi moät hình dung töø ñôn thaønh.

Vieát maëc taû vaø giaûi nghóa caùc tieáng: thanh minh, minh nguyeät, minh nhaät, minh nieân, vaõng söï.



太 THAÙI ° raát – lôùn – ñeán choã cao tuyeät – tieáng toân xöng

ngöôøi giaø caû

Töø ngöõ

° thaùi bình, thaùi döông, thaùi coå, quoác thaùi, thaùi töû

Ñoàng aâm

泰 lôùn – thuaän lôïi – hanh thoâng – xa xæ – an vui (an thaùi, khöông thaùi)

採 trích laáy – choïn laáy (thaùi thuû, thaùi duïng) 采 löôïm laët laáy vaät gì – choïn laáy – maøu saéc xen nhau

(saéc thaùi) 菜 chæ chung caùc loaïi rau 態 tình traïng beân ngoaøi (thaùi ñoä, hình thaùi)


52

極 CÖÏC ° raát – laém – toät cuøng – cuoái cuøng – ñoøn doâng nhaø –

ñi ñaøy – hai ñaàu traùi ñaát – hai ñaàu nam chaâm hoaëc ñieän trôû

Töø ngöõ

ª cöïc ñieåm, cöïc khoå, cöïc laïc, cöïc löïc, aâm cöïc sinh döông, cöïc ñoan, cöïc ñaïi

TOÁI ° raát – nhoùm hoïp – hôn heát.

Töø ngöõ

ª toái coå, toái haäu thö, toái taân, toái thieåu, toái ña, toái cao Phaùp vieän

Ñoàng aâm

蕞 nhoû moïn

絶 TUYEÄT ° raát – caét ñöùt – coù moät khoâng hai – heát troïn – döùt

ñöôøng

Töø ngöõ

ª tuyeät theá giai nhaân, tuyeät myõ, tuyeät ñoái, tuyeät töï, tuyeät cuù, tuyeät buùt, tuyeät ñích, tuyeät voïng

甚 THAÄM ° raát – laém – quaù söùc

Töø ngöõ

ª thaäm chí, thaäm taøi, thaäm haûo

BAØI 9

53

Ñoàng aâm

葚 quaû daâu

好 HAÛO ° toát – aâm khaùc laø hieáu: öa thích

Töø ngöõ

ª haûo aâm, haûo söï, an haûo, hoøa haûo, baát haûo, haûo haïng, haûo haùn

美 MYÕ ° ñeïp – ngon – khen ngôïi – teân nöôùc

Töø ngöõ

ª myõ caûm, myõ nhaân, myõ maõn, myõ vò, myõ leä

巧 XAÛO ° kheùo – gioûi

Töø ngöõ

ª xaûo ngoân, xaûo dieäu, xaûo keá, xaûo traù, xaûo quyeät


54

BAØI 10

TÖØ VÖÏNG

分別作合交配活動 phaân bieät taùc hôïp giao phoái hoaït ñoäng

TAÄP ÑOÏC

分別作合合作交配活動交合合交動作

作動分配配合

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH KEÁT HÔÏP HAI ÑOÄNG TÖØ ÑÔN THAØNH MOÄT ÑOÄNG TÖØ KEÙP1

Keát hôïp caùc ñoäng töø ñôn treân thaønh töøng ñoâi moät, chuùng ta coù caùc tieáng:

bieät laäp phoái hôïp phaân bieät phaân phoái taùc hôïp ñoäng taùc hôïp taùc taùc ñoäng

1 Khoâng chæ toaøn laø ñoäng töø keùp maø coù caû danh töø keùp nöõa.

BAØI 10

55

Nhaän xeùt

Trong söï keát hôïp cuûa moãi ñoäng töø keùp treân ñaây, hai tieáng ñôn cuøng boå nghóa cho nhau ñeå taïo thaønh moät tieáng keùp môùi, vôùi nghóa hoaøn bò duy nhaát vaø do ñoù vò trí cuûa chuùng gaàn nhö coá ñònh. Neáu ñaûo ngöôïc vò trí laïi, chuùng ta laïi coù theâm moät tieáng khaùc vôùi yù nghóa khaùc.

Nhö töø ñoäng taùc khaùc nghóa vôùi töø taùc ñoäng, hay töø taùc hôïp khaùc nghóa vôùi töø hôïp taùc.

Chuù yù

Caùc tieáng keát hôïp noùi trong baøi khoâng phaân bieät roõ raøng laø do söï phoái hôïp hay lieân hôïp. Nhöng tính caùch lieân hôïp vaãn luoân laø chính, ôû nhieàu töø ngöõ thì coù keøm theo tính caùch phoái hôïp, nhö trong töø bieät laäp (chöõ bieät gaàn nhö coù tính caùch moät traïng töø). Tính caùch phoái hôïp seõ maát ñi ôû nhöõng ñoäng töø keùp naøo maø caùc ñoäng töø ñôn trong ñoù chæ taêng cöôøng yù nghóa cuûa nhau, nhö trong caùc tieáng: phaân bieät, thaâu thaäp, luaän ñaøm.

Moät soá tieáng thoâng duïng loaïi naøy laø: aåm thöïc, haønh ñoäng, thi haønh, ñieàu khieån, thuyeát trình, ngoân luaän, luaän ñaøm, bình luaän, boân taåu, ñaøo taåu, tieáp daãn, tieáp xuùc.

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn veát chöõ côõ 3 cm x 3 cm.

Keát hôïp caùc tieáng sau ñaây thaønh nhöõng töø ngöõ keùp coù nghóa: 成別立用作活生.

Tìm 10 töø ngöõ keùp do hai ñoäng töø ñôn lieân hôïp thaønh


56


分 PHAÂN ° chia rieâng ra – moät phaàn nhoû trong toaøn theå – moät

phaàn möôøi cuûa ñôn vò ño löôøng.

Töø ngöõ

ª phaân bieät, phaân tranh, phaân ly, phaân taùn, thaäp phaân, phaân coâng, phaân öu, phaân xöû

Ñoàng aâm

紛 nhieàu – loän xoän – roái bôøi (phaân vaân) 芬 caây coû thôm tho – ñoà aên thôm (phaân phöông) 雰 hôi söông muø

別 BIEÄT ° chia ra – rieâng – khaùc – xa nhau.

Töø ngöõ

ª bieät hieäu, bieät nhaõn, ñaëc bieät, bieät ñaõi, bieät thöï, töø bieät, toáng bieät, ly bieät

作 TAÙC ° laøm – taïo ra – ñöùng daäy

Töø ngöõ

ª taïo taùc, taùc thaønh, coâng taùc, taùc chieán, taùc saéc, taùc vaên, taùc phaåm, taùc giaû

Ñoàng aâm

索 caùi daây lôùn – buoäc chaët – pheùp taéc – lìa tan. Moät aâm khaùc laø saùch: tìm toøi, ñoøi hoûi.

BAØI 10

57

合 HÔÏP ° hôïp nhau – gioáng nhau – ñoái chieáu nhau – vöøa

nhau

Töø ngöõ

ª hôïp yù, hôïp coå, hôïp löu, hôïp nhaát, tröôøng hôïp

Ñoàng aâm

狹 heïp (hieäp) 俠 ngöôøi duõng caûm, thöôøng giuùp keû yeáu (haøo hieäp,

hieäp só) 挾 caép döôùi naùch – daáu rieâng cho mình. 協 hoøa nhau – giuùp ñôõ nhau (hieäp löïc, hieäp söùc, hieäp

thöông, hieäp ñònh) 狎 (aùp) lôøn maët – khinh deå

配 PHOÁI ° saùnh ñoâi – ñaøy ngöôøi coù toäi ñi nôi xa

Töø ngöõ

ª phoái hôïp, phoái ngaãu, giao phoái

動 ÑOÄNG ° hoaït ñoäng, ñoái nghóa vôùi tónh

Töø ngöõ

ª haønh ñoäng, ñoäng binh, huy ñoäng, ñoäng löïc, ñoäng saûn, di ñoäng, cöû ñoäng

Ñoàng aâm

洞 hang nuùi – loã hoång – roõ raøng


58

峒 hang cuûa ngöôøi Maùn, ngöôøi Mieâu duøng nhö nhaø ôû

交 GIAO

° keát hôïp nhau – qua laïi vôùi nhau – phoù cho – trao cho – tröôùc sau tieáp nhau

Töø ngöõ

ª giao chieán, giao höõu, giao keát, giao phoù, giao thoâng, ngoaïi giao, giao tieáp, giao tình, xaõ giao, giao thoa, bang giao, giao ñieåm

Ñoàng aâm

郊 ngoaøi thaønh thò goïi laø giao – leã teá giao (Nam giao) 蛟 moät gioáng vaät xöa cuøng loaïi vôùi roàng, con thuoàng

luoàng (giao long) 鮫 caù nhaùm 膠 keïo keát baèng söøng hoaëc da loaøi thuù vaït (loïc dao) –

gaén boù vôùi nhau (taát giao)

活 HOAÏT

° soáng

Töø ngöõ

ª hoaït ñoäng, hoaït baùt, sinh hoaït

Ñoàng aâm

滑 khoâng ngöng treä – trôn tru – troâi chaûy (hoaït keâ, hoaït ñaàu)

猾 gian xaûo (giaûo hoaït)

BAØI 11

59

BAØI 11

TÖØ VÖÏNG

入出支收回引起逐提 nhaäp xuaát chi thu hoài daãn khôûi truïc ñeà

TAÄP ÑOÏC

收回收入引起引來支出逐出

提起引入

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH PHOÁI HÔÏP 2 ÑOÄNG TÖØ ÑÔN THAØNH ÑOÄNG TÖØ KEÙP

Moät trong hai ñoäng töø ñôn bieán thaønh moät thöù traïng töø, hay ñuùng hôn laø moät loaïi phuï töø ñi sau ñoäng töø chính. Ñaây laø tröôøng hôïp cuûa caùc ñoäng töø ñôn.

Nhaäp, xuaát, hoài, khôûi1 khi duøng chung vôùi caùc ñoäng töø: thaâu, chí, daãn, truïc, ñeà taïo thaønh nhöõng tieáng keùp nhö:

thaâu hoài (thu veà) chi xuaát (chi ra) thaâu nhaän (thu vaøo) truïc xuaát (ñuoåi ra)

1 Trong soá ñoäng töø duøng nhö phuï töø naøy neân keå theâm caùc tieáng khöù, lai... ñaõ hoïc ôû tröôùc.


60

daãn khôûi (daãn leân) ñeà khôûi (neâu leân) daãn nhaäp (daãn vaøo) daãn lai (daãn laïi)

Trong tieáng Vieät ta coù caùc tieáng: ñi ra, laøm ñi, ñöùng daäy, thaâu vaøo... cuõng cuøng moät caùch keát hôïp nhö caùc tieáng treân ñaây.

Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: vaõn hoài, quy lai, phaùt xuaát, toáng khöù.

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ côõ 3 cm x 3 cm.

Vieát ra chöõ Haùn vaø cho bieát loái keát hôïp caùc tieáng sau: vaõng nieân, hôïp lyù, hôïp thaønh, thaønh laäp, binh ñao



入 NHAÄP ° vaøo – tieàn thu vaøo

Töø ngöõ

ª gia nhaäp, nhaäp caûng, du nhaäp, nhaäp moân, nhaäp taâm, nhaäp tòch, nhaäp giang, tuøy khuùc, nhaäp gia tuøy tuïc, nhaäp ñieäu

出 XUAÁT ° ra – chi ra

BAØI 11

61

Töø ngöõ

ª chi xuaát, xuaát haønh, xuaát döông, xuaát baûn, xuaát xöù, xuaát binh, xuaát saéc, xuaát thaân, xuaát quyû nhaäp thaàn, xuaát kyø baát yù

支 CHI

° choáng choûi – chia reõ ra – tieâu duøng – caàm giöõ – nhaùnh soâng

Töø ngöõ

ª chi tieâu, chi phieáu, chi duïng, chi ly, chi nhaùnh, chi trì, chi löu

Ñoàng aâm

之 ñi – qua – ñoù – ñaây – cuûa (xem baøi 1) 肢 chaân tay (töù chi, chi theå) 枝 caønh caây – coät nhoû – phaàn chi nhaùnh – taùn loaïn 卮 cheùn röôïu 脂 daàu môõ 芝 moät thöù coû thôm

收 THU

° (thaâu) baét – laáy vaøo – keát thuùc laïi

Töø ngöõ

ª thu chi, thu khoâng, thu naïp, thu nhaän, thu thaäp, thu thueá, thu hoaïch, thu duïng

Ñoàng aâm

秋 muøa thu – naêm (thu phaân, thu caûm)


62

回 HOÀI ° trôû veà – xoay laïi – quanh co – moãi lôùp trong tieåu

thuyeát

Töø ngöõ

ª vaõn hoài, thu hoài, hoài döôõng, hoài höu, hoài tænh, hoài töôûng, hoài taâm, phaûn hoài

Ñoàng aâm

廻 quanh co 徊 trong tieáng keùp 徘徊 boài hoài: nöûa ôû nöûa ñi 茴 trong tieáng keùp 茴香 hoài höông: loaïi caây thuoác.

引 DAÃN ° tröông cung leân – keùo ñeán – ñem ñeán – möôøi

tröôïng goïi laø moät daãn Töø ngöõ

ª daãn chöùng, daãn ñaïo, daãn kieán, haáp daãn, höôõng daãn, daãn ñoä

Ñoàng aâm

蚓 con truøn, con giun (khaâu daãn)

起 KHÔÛI ° daáy leân – ñöùng daäy – ôû ñaàu – döïng leân – ra – cao

Töø ngöõ

ª khôûi haønh, khôûi coâng khôûi nghóa, vaïn söï khôûi ñaàu nan

Ñoàng aâm

豈 haù – phaûi chaêng

BAØI 11

63

逐 TRUÏC ° ñuoåi theo nhau – ñuoåi ñi – tranh nhau

Töø ngöõ

ª truïc lôïi, truïc xuaát, khu truïc

Ñoàng aâm 軸 caây truï cuûa baùnh xe – saùch vôû – giaáy hoïa ñoà –

cuoán troøn laïi

提 ÑEÀ ª naém laáy – daãn leân – neâu ra

Töø ngöõ ª ñeà binh, ñeà baït, ñeà aùn, ñeà hueà, ñeà phoøng, ñeà laïi, ñeà

nghò, ñeà xöôùng, ñeà cao

Ñoàng aâm 題 caùi traùn – neâu leân – bình luaän (ñeà muïc, phaåm ñeà,

tieåu ñeà, ñeà taøi) 踶 laáy chaân ñaù 啼 keâu khoùc – chim keâu 蹄 moùng chaân thuù


64

BAØI 12

TÖØ VÖÏNG

同並不可無敬 ñoàng tònh baát khaû voâ kính

愛行知生死 aùi haønh tri sinh töû

TAÄP ÑOÏC

並生同生不生不死無死同死無知不知可知可愛可敬並立

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH KEÁT HÔÏP MOÄT TRAÏNG TÖØ VÔÙI MOÄT ÑOÄNG TÖØ ÑEÅ THAØNH MOÄT TÖØ NGÖÕ KEÙP

Caùc tieáng ñoàng, tònh, baát, khaû, voâ1 laø nhöõng traïng töø ñôn; caùc tieáng sinh, töû, tri, haønh, kính, aùi laø nhöõng ñoäng töø ñôn; keát hôïp hai loaïi tieáng laïi vôùi nhau chuùng ta coù: tònh sinh, baát sinh, baát tri, tònh haønh, baát töû, voâ tri, ñoàng

1 Chöõ voâ khi ñöùng tröôùc moät ñoäng töø hay tính töø thì laø traïng töø, maø khi

ñöùng tröôùc danh töø thì laïi laø moät ñoäng töø haøm yù phuû ñònh.

BAØI 12

65

sinh, khaû aùi, voâ töû, ñoàng töû, khaû kính...

Nhaän xeùt

Vò trí töông quan cuûa moãi tieáng ñôn trong töø ngöõ keùp: traïng töø bao giôø cuõng ñöùng tröôùc ñoäng töø ñeå boå nghóa cho tieáng naøy.

Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: khaû quan, tònh toàn, ñoàng haønh, vò ngoä, vò lai, töông lai, kyù vaõng, phuû quyeát, vò quyeát...

BAØI TAÄP

Tìm möôøi töø ngöõ Haùn Vieät do caùc chöõ ñoàng, voâ, khaû keát hôïp vôùi moät ñoäng töø ñôn ñi sau.

Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng töø ngöõ keùp coù nghóa: 功分外出名成.


Ñeám neùt caùc chöõ trong baøi.


同 ÑOÀNG ° cuøng nhau – gioáng nhau.

Töø ngöõ

ª ñoàng baøo, ñoàng aâm, ñoàng daïo, ñoàng haønh, taùn ñoàng, hôïp ñoàng, ñoàng minh, baát ñoàng quan ñieåm, ñoàng öu ñoàng laïc


66

Ñoàng aâm

銅 chaát ñoàng (kim loaïi) 彤 saéc ñoû 童 treû con (nhi ñoàng) 桐 caây voâng (ngoâ ñoàng) 筒 oáng tre troøn

並 TÒNH

° cuøng ngang nhau

Töø ngöõ

ª tònh laäp, tònh haønh, tònh theá

Ñoàng aâm

靜 (cuõng ñoïc laø tónh) yeân laëng, ñoái vôùi ñoäng (tónh tòch)

淨 trong saïch khoâng coù gôïn ñuïc – gaïn cho trong (tònh trai)

竫 trò an – möu keá

不 BAÁT

° chaúng khoâng

Töø ngöõ

ª baát bieán, baát an, baát giaùc, baát nhaõ, baát nhaân, baát kham, baát hieáu, baát lôïi, baát taøi

可 KHAÛ ° coù theå – ñaùng – ñöôïc – neân

BAØI 12

67

Töø ngöõ

ª khaû aùi, khaû nghi, khaû oá, khaû nhaân, khaû quyeát, khaû quan

無 VOÂ

° khoâng – khoâng caàn – chôù neân, coù yù caám chæ

Töø ngöõ

ª voâ taâm, voâ nhaân ñaïo, voâ can, voâ côù, voâ ñònh, höõu duõng voâ möu

Ñoàng aâm

毋 ñöøng, chôù – khoâng caàn

敬 KÍNH ° toân troïng – cung kính (ñoái vôùi trong nhaø cung, ñoái

vôùi ngoaøi ñöôøng laø kính) – thaän troïng

Töø ngöõ

ª kính aùi, kính caån, lính phuïc, toân kính, kính troïng, thaønh kính

Ñoàng aâm

鏡 caùi göông soi (thaáu kính)

愛 AÙI ° yeâu – thöông tieác

Töø ngöõ

ª aùi tình, aùi tích, luyeán aùi, laân aùi, aùi quoác, aùi moä, aùi löïc


68

Ñoàng aâm

靄 maây ñen – daùng maây muø mòt

知 TRI

° söï hieåu bieát – quen bieát – cai quaûn

Töø ngöõ

ª tri thöùc, tri giaùc, tri cô, tri ngoä, tri haønh hieäp nhaát, tri huyeän, tri phuû, töông tri, löông tri, tri aâm, tri bæ, tri kæ

Ñoàng aâm

蜘 trong tieáng 蜘蛛 tri thuø: con nheän. 輜 xe chôû ñoà (tri troïng) – xe chôû quaân nhu, quaân khí

ngaøy xöa 錙 ñôn vò ño löôøng xöa ñeå caân, coù giaù trò baèng 6 thuø

(24 thuø laø moät laïng) 緇 saéc ñen – luïa ñen

生 SINH

° (cuõng ñoïc laø sanh) soáng – ñeå ra – taïo ra – ñôøi soáng – nuoâi soáng – töôi soáng – coøn xanh – hoïc troø – chaøng – gaõ

Töø ngöõ

ª sinh tröôûng, sinh bình, sinh hoùa, sinh lyù, sinh nhaät, sinh saûn, sinh toàn, sinh meänh, sinh vaät, sinh khaùch, lai sinh, nhaân sinh, tröôøng sinh, traùng sinh, thö sinh, hoïc sinh

BAØI 12

69

Ñoàng aâm

甥 chaùu keâu baèng caäu, coâ dì – cha vôï goïi chaøng reå laø sinh

牲 vaät teá thaàn (hy sinh)

死 TÖÛ ° cheát – khoâng hoaït ñoäng – lieàu cheát

Töø ngöõ

ª töû chieán, töû ñòa, baát töû, töû tieát, töû traän, töû toäi, tham sinh uùy töû

Ñoàng aâm

Xem chöõ 子 trong baøi 3.


70

BAØI 13

TÖØ VÖÏNG

永久長安直住 vónh cöûu tröôøng an tröïc truù

存留接居 toàn löu tieáp cö

TAÄP ÑOÏC

長存久住永留長安直接安居永別永安

NGÖÕ PHAÙP

SÖÏ KEÁT HÔÏP MOÄT ÑOÄNG TÖØ VÔÙI MOÄT TRAÏNG TÖØ

Caùc hình dung töø khi ñöùng tröôùc ñoäng töø bieán thaønh traïng töø boå nghóa.

Caùc tieáng vónh, cöûu,1 tröôøng, an, tröïc laø nhöõng hình dung töø, nhöng giöõ chöùc naêng nhö traïng töø khi phoái hôïp

1 Chöõ cöûu xeùt ra khoâng haún laø moät hình dung töø bieán thaønh traïng töø maø

gaàn nhö laø moät traïng töø chính thöùc.

BAØI 13

71

vôùi caùc ñoäng töø truù, toàn, giao, löu, tieáp, cö ñeå coù caùc tieáng sau:

tröôøng toàn tröïc tieáp cöûu truù

an cö vónh löu tröïc giao

Nhaän xeùt

Caùc tieáng hình dung töø ôû caùc töø ngöõ keùp treân ñeàu bieán thaønh traïng töø vaø vò trí cuûa chuùng thöôøng ôû tröôùc caùc ñoäng töø ñôn maø chuùng boå nghóa.

Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: thaïnh trò, nan trò, thaâm giao, thaâm caûm, khoác ai, tinh luyeän, löôïc giaûi, thuïc luyeän...

BAØI TAÄP

Vieát ra chöõ Haùn caùc tieáng sau: cöïc tieåu, voâ taøi, baát löïc, kính aùi, thaønh coâng, lai nieân, vónh bieät.

Giaûi nghóa caùc tieáng sau: 知人, 長久, 長安, 居住, 同行.




永 VÓNH ° laâu daøi (laâu khoâng giôùi haïn) – chaùu 5 ñôøi cuûa vua

Minh Maïng


72

Töø ngöõ

ª vónh bieät, vónh vieãn, vónh cöûu, vónh quyeát

久 CÖÛU ° laâu (laâu coù giôùi haïn) – chôø ñôïi

Töø ngöõ

ª tröôøng cöûu, vónh cöûu, cöûu haïn

Ñoàng aâm

九 soá chín (cöûu chöông, truøng cöûu) 玖 thöù ñaù toát – soá chín (theå vieát keùp) 疚 beänh trong loøng ñau ñôùn

長 TRÖÔØNG ° daøi – laâu – toát – gioûi – aâm khaùc laø tröôûng: lôùn.

Töø ngöõ

ª sôû tröôøng, tröôøng thieân, tröôøng sinh, tröôøng thoï, tröôøng giang

Ñoàng aâm

腸 ruoät (tieåu tröôøng, ñaïi tröôøng, ñoaïn tröôøng) 場 choã nhieàu ngöôøi tuï hoïp baõi roäng (vaän ñoäng tröôøng)

安 AN ° yeân oån – eâm ñeàm – ñaâu – naøo phaûi

Töø ngöõ

ª bình an, an bang, an taâm, traán an, trò an, baát an, an haûo, an thaân, an tónh, an uûi

BAØI 13

73

直 TRÖÏC ° ngay thaúng – thaúng ñeán – duoãi thaúng ra

Töø ngöõ

ª tröïc tieáp, tröïc giaùc, tröïc kính, trung tröïc, cöông tröïc, khuùc tröïc nan phaân

住 TRUÙ ° ôû – döøng laïi

Töø ngöõ

ª truù nguï, löu truù, truù quaùn, truù sôû, truù trì1

Ñoàng aâm

駐 döøng xe ngöïa laïi – döøng laïi (truù binh, ñoàn truù) 晝 ban ngaøy (baïch truù, truù taàm)

存 TOÀN ° coøn laïi – hieän coù – xeùt – doàn caát laïi – gôûi caát – giöõ

laïi cho coøn – thaêm hoûi

Töø ngöõ

ª toàn taâm döôõng tính, toàn taïi, sinh toàn, tröôøng toàn, chæ toàn toàn coâ, toàn caên

留 LÖU ° ñeå laïi – giöõ laïi – caàm laïi

Töø ngöõ

ª löu taâm, löu yù, löu chieáu, löu danh, löu tröõ, löu duïng, löu toàn

1 Caùc tieáng naøy ta quen ñoïc laø truï sôû, truï trì.


74

Ñoàng aâm

流 chaûy – nöôùc chaûy – chuyeån ñoäng – doøng nöôùc – phaùi – truyeàn ñi (löu thuûy, löu chuyeån, löu ñoäng, löu haønh)

硫 löu hoaøng 硫磺, ta quen ñoïc laø löu huyønh: chaát dieâm sinh

琉 moät thöù ngoïc 裗 vaït aùo buoâng ruû xuoáng 遛 ñaäu löu: döøng laïi 劉 hoï Löu – gieát cheát

接 TIEÁP ° noái keát laïi – noái lieàn nhau – hoäi nhau

Töø ngöõ

ª tieáp taân, tieáp teá, tieáp khaùch, tieáp kieán, tieáp daãn, lieân tieáp, giao tieáp, tieáp öùng, tieáp xuùc

Ñoàng aâm

楫 maùi cheøo thuyeàn 椄 chaép caây, tieáp caây

居 CÖ ° ôû – chöùa tröõ – ngoài – giöõ laáy – chaéc haún

Töø ngöõ

ª cö só, cö tang, an cö laïc nghieäp, cö xöû, cö truù, daân cö, gia cö, ñònh cö, di cö, taûn cö

BAØI 14

75

BAØI 14

TÖØ VÖÏNG

東西南北瓜夜 ñoâng taây nam baéc qua daï

奔征伐行 boân chinh phaït haønh

TAÄP ÑOÏC

東奔西往南征北伐瓜分夜行南行北往

西來東去力行 NGÖÕ PHAÙP

SÖÏ KEÁT HÔÏP MOÄT ÑOÄNG TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄT DANH TÖØ ÑÔN

Danh töø ñôn khi ñöùng tröôùc ñoäng töø bieán thaønh moät loaïi traïng töø ñaëc bieät.

Caùc tieáng ñoâng, taây, nam, baéc, qua, daï laø nhöõng danh töø ñôn; caùc tieáng boân, vaõng, chinh, phaït, haønh laø nhöõng ñoäng töø ñôn; keát hôïp caùc danh töø ñôn vôùi ñoäng töø ñôn ôû treân moät caùch thích hôïp chuùng ta coù caùc tieáng keùp:

ñoâng boân (chaïy veà ñoâng)

qua phaân (chia nhieàu phaàn nhö chia döa)


76

taây vaõng (qua phía taây)

löïc haønh (noã löïc laøm)

nam chinh (ñi ñaùnh giaëc ôû phöông nam)

baéc phaït (ñi ñaùnh giaëc ôû phöông baéc)

daï haønh (ñi ñeâm)

nam haønh (ñi veà phía nam)

Caùc tieáng ñoâng, taây, nam, baéc laø nhöõng danh töø chæ vò trí trong khoâng gian, bieán thaønh moät loaïi traïng töø chæ nôi choán.

Tieáng qua bieán thaønh moät loaïi traïng töø chæ vò trí.

Tieáng daï bieán thaønh moät loaïi traïng töø chæ thôøi gian.

Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: hoå thò, xaø haønh, huaân taäp, theå nhaän, taøm thöïc, uy hieáp, ñieän ñaøm...

BAØI TAÄP

Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng töø ngöõ keùp coù nghóa: 行, 人, 奔, 動, 征, 西, 出.

Tìm 10 töø ngöõ Haùn Vieät thoâng duïng keát hôïp theo caùch trong baøi.

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn.


東 ÑOÂNG ° phöông ñoâng, phía maët trôøi moïc – ngöôøi chuû

Töø ngöõ

ª ñoâng saøng, ñoâng phong, ñoâng quaân, ñoâng phöông

BAØI 14

77

Ñoàng aâm

冬 muøa ñoâng (ñoâng chí, ñoâng thieân) 疼 ñau nhöùc – thöông xoùt (ñaàu ñoâng)

西 TAÂY ° phöông taây, höôùng maët trôøi laën – aâm khaùc laø teâ.

Töø ngöõ

ª taây cöïc, taây du, taây hoïc, Thaùi taây, taây lòch, chinh taây, bình taây

南 NAM ° phöông nam

Töø ngöõ

ª nam tieán, Nam kha moäng, nam dieän, Nam cöïc

Ñoàng aâm

男 con trai – ñaøn oâng – töôùc Nam (nam nhi, nam töû) 喃 noùi laàm raàm khoâng döùt

北 BAÉC ° phöông baéc – thua chaïy

Töø ngöõ

ª Baéc cöïc, baéc ñaåu, chinh nam taûo baéc

瓜 QUA ° caây döa – traùi döa

Töø ngöõ

ª qua caùt, khoå qua, hoà qua, taây qua


78

Ñoàng aâm

Xem chöõ 戈 ôû baøi 2.

夜 DAÏ

° ban ñeâm

Töø ngöõ

ª daï du, daï lyù höông, daï quang, daï minh sa, daï ñaøi

奔 BOÂN ° chaïy – theo trai

Töø ngöõ

ª boân ba, boân xu danh lôïi, boân taåu, boân ñaøo

Ñoàng aâm

賁 ngöôøi coù duõng löïc (nguyeân laáy teân Maïnh Boân moät duõng só vaùc ñænh ngaøy xöa)

征 CHINH

ª ñaùnh nhau – ñi xa – ñaùnh thueá

Töø ngöõ

° chinh phaït, chinh chieán, chinh phu, chinh thueá, chinh an, vaïn lyù tröôøng chinh

Ñoàng aâm

怔 sôï seät 鉦 caùi chieâng

BAØI 14

79

伐 PHAÏT ° ñaùnh giaëc – khoe coâng – coâng lao – ñaùnh – goõ

Töø ngöõ

ª chinh phaït, phaït coå

Ñoàng aâm

罰 tröøng trò keû phaïm toäi (phaït toäi)

行 HAØNH ° ñi – laøm – traûi qua – ñieàu khieån – khoâng ñöùng moät

choã

Töø ngöõ

ª löu haønh, thi haønh, haønh ñoäng, thònh haønh haønh binh, haønh lyù, thöïc haønh, tuaàn haønh, haønh tinh, haønh vi, haønh chính

Ñoàng aâm

莖 thaân caây 衡 (cuõng ñoïc hoaønh) caùi caân – caân – caây ngang ôû cöûa


80

BAØI 15

TÖØ VÖÏNG

一三四兩雙統覽散顧 nhaát tam töù löôõng song thoáng laõm taùn coá

TAÄP ÑOÏC

一統一覽四散四顧三分兩立雙行

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH KEÁT HÔÏP MOÄT ÑOÄNG TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄT TRAÏNG TÖØ DO SOÁ MUÏC TÖØ BIEÁN RA

Chuùng ta keát hôïp caùc soá muïc töø: nhaát, tam, töù, löôõng, song vôùi caùc ñoäng töø ñôn ñaõ hoïc: thoáng, laõm, coá, taùn, vaø phaân, laäp, haønh ñeå coù ñöôïc caùc tieáng sau ñaây:

nhaát laõm nhaát thoáng töù taùn töù coá

tam phaân löôõng laäp song haønh

Vò trí cuûa caùc soá muïc töø ôû ñaây tröôùc ñoäng töø ñeàu mang tính caùch nhöõng traïng töø chính thöùc. Nhöõng töø ngöõ keát hôïp thöôøng laø nhöõng ñoäng töø keùp.

Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: nhaát trí, nhaát quaùn, tam lieân, löôõng toaøn...

BAØI 15

81

Ngoaøi ra coøn moät soá töø ngöõ keùp ôû löng chöøng giöõa hai loái keát hôïp ôû baøi 14 vaø 15 naøy nhö: ñôn töû, ñoái laäp, truøng kieán, ñoäc haønh, coâ laäp, ñoàng haønh.

BAØI TAÄP


Keát hôïp caùc tieáng sau thaønh nhöõng töø ngöõ keùp coù nghóa: 出, 死, 生, 人, 心, 功, 分, 外.

Tìm 10 töø ngöõ Haùn Vieät keát hôïp vôùi caùc tieáng: ñoàng, voâ, khaû.



一 NHAÁT ° moät – soá moät – hôïp laøm moät – ñoàng moät caùch –

chæ coù moät

Töø ngöõ

ª nhaát ñònh, nhaát thoáng, nhaát trí, nhaát thôøi, nhaát theå, duy nhaát, thoáng nhaát, nhaát hoâ baù öùng, nhaát laõm: xem qua moät löôït, nhaát thoáng: chính quyeàn caû nöôùc thuoäc veà moät chính phuû.

三 TAM ° ba – soá ba

Töø ngöõ

ª tam baûo, tam ñaïi, tam quaân, tam quy, tam quyeàn, söï baát quaù tam, tam toøng töù ñöùc, tam sao thaát baûn, tam tö, tam ngu thaønh hieàn, tam phaân


82

四 TÖÙ ° soá boán – khaép boán phía

Töø ngöõ

ª töù phöông, töù chi, töù haûi, töù truï, töù coá voâ thaân, töù taùn: taûn taùc ra boán phöông, töù coá: nhìn quanh boán phía xem thöû coù ai hay khoâng

Ñoàng aâm

思 yù töù (thu töù) – aâm chính laø tö. 肆 töï yù buoâng thaû – choã baøy vaät phaåm ñeå baùn – nhaø

haøng röôïu – heát – theå vieát keùp cuûa chöõ 四 töù (soá boán)

賜 cho (ngöôøi treân cho ngöôøi döôùi (aân töù). 恣 phoùng tuùng (töï yù, töù duïc) 伺 rình – doø 駟 xe boán ngöïa 泗 teân soâng Töù

兩 LÖÔÕNG ° hai – ñoâi – moät aâm laø löôïng

Töø ngöõ

ª löôõng ñoan, löôõng dieän, löôõng toaøn, löôõng laäp: caû hai beân cuøng ñöùng leân, cuøng nöông caäy nhau maø ñöùng, baát löôõng laäp: khoâng cuøng ñöùng chung nhau

雙 SONG ° ñoâi – caëp – hai caùi

BAØI 15

83

Töø ngöõ

ª song sanh, song haønh, song laäp, song hoân, song toaøn, song song, voâ song

Ñoàng aâm

窗 cöûa soå (sa song, song the, nam song) 葱 (cuõng ñoïc thoâng) caây haønh – saéc xanh

統 THOÁNG ° hôïp caû laïi – quaûn lyù heát moïi vieäc – noái nhau khoâng

döùt – moái tô

Töø ngöõ

ª thoáng nhaát, thoáng trò, truyeàn thoáng, thoáng keâ, heä thoáng, thoáng cheá, thoáng lónh

Ñoàng aâm

痛 ñau ñôùn trong mình – beänh taät – thöông tieác – heát söùc – taän nôi (thoáng khoå, thoáng thieát)

覽 LAÕM ° xem – nhìn ngaém chung quanh

Töø ngöõ

ª du laõm, laõm coå

Ñoàng aâm

攬 naém caû, chieâu khaùch mua haøng (laõm thuyù) 欖 trong caûm laõm 橄欖 caây traùm

散 TAÙN ° tan ra – lìa tan – taùn nhoû ra – thuoác boät – khuùc

haùt – moät theå vaên


84

Töø ngöõ

ª taùn baïi, taùn ñaûm, taùn loaïn, ly taùn, khuyeách taùn, taùn nhieät, taùn tuï baát thöôøng

Ñoàng aâm

贊 giuùp ñôõ – khen ngôïi – moät theå vaên (taùn döông, taùn thaønh, taùn trôï)

讚 khen ngôïi (taùn tuïng)

顧 COÁ ° ñoaùi nhìn laïi – ngoaûnh ñaàu nhìn laïi

Töø ngöõ

ª coá vaán, coá haäu

Ñoàng aâm

雇 thueâ möôùn ngöôøi laøm – cho möôùn (baàn coá noâng, caàn coá)

固 vöõng beàn heïp hoøi – voán ñaõ ngoan coá (coá cuøng, coá ñònh, coá keát, coá chaáp, coá thuû)

故 vieäc – côù – nguyeân nhaân – cuõ – cheát – coá yù laøm cho neân – vì theá (coá nhaân, voâ coá, coá höông, coá saùt)

錮 (cuõng ñoïc caù) giam caàm – cheïn laáp – ngheït – thôï haøn vaù ñoà ñoàng khi hö hoûng (caàm coá)

痼 (cuõng ñoïc caù) beänh laâu ngaøy (coá taät)

BAØI 16

85

BAØI 16

TÖØ VÖÏNG

自相他互見思由主助 töï töông tha hoã kieán tö do chuû trôï

TAÄP ÑOÏC

自由自主相見相思他往他去互助互動

互相交互 NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH KEÁT HÔÏP ÑAÏI DANH TÖØ VÔÙI CAÙC ÑOÄNG TÖØ ÑÔN

Keát hôïp caùc ñaïi danh töø töï, töông, tha, hoã vôùi caùc ñoäng töø ñôn kieán, tö, do, chuû, trôï, chuùng ta coù caùc tieáng: töï do, töï chuû, töông kieán, töông tö, tha vaõng, tha khöù hoã trôï.

Caùc tieáng töï, töông laø nhöõng ñaïi danh töø töï phaûn duøng laøm tuùc töø cho tieáng ñoäng töø ñi sau noù vaø keát hôïp vôùi tieáng naøy ñeå laøm thaønh moät töï ñoäng töø. Chöõ hoã cuõng ñöôïc duøng töông töï vôùi chöõ töông nhöng khoâng phaûi laø moät ñaïi danh töø chính thöùc nhö chöõ töông.

Chöõ tha ñöôïc duøng ôû ñaây vôùi tính caùch ñaëc bieät cuûa moät phieám chæ ñaïi danh töø: ñöùng tröôùc ñoäng töø laøm tuùc töø cho tieáng naøy (ñoâi khi laøm tuùc töø tröïc tieáp, phaàn nhieàu


86

laøm tuùc töø chæ nôi choán,1 ngoaøi ra noù coù nhieàu caùch duøng khaùc chính thöùc hôn.

Khi ñöùng tröôùc ñoäng töø ñeå laøm chuû töø cho tieáng naøy thì noù laø nhaân vaät ñaïi danh töø ngoâi thöù ba, khaùc nhieàu vôùi tröôøng hôïp trong baøi.

Khi ñi sau ñoäng töø ñeå laøm tuùc töø cho tieáng naøy thì laøm phieám chæ ñaïi danh töø (vò tha, aùi tha), nhö tröôøng hôïp trong baøi, song coù caùi khaùc laø tieáng tha chæ duøng ñeå chæ veà ngöôøi khaùc, töùc laøm tröïc tieáp tuùc töø chôù khoâng laøm laøm tuùc töø chæ nôi choán nhö ôû treân.

Khi ñi tröôùc danh töø ñeå chæ ñònh cho tieáng naøy thì laøm phieám chæ chæ ñònh töï (tha nhaân, tha nhaät).

Moät vaøi tieáng thoâng duïng cuøng loaïi laø: töï ñoäng, töï lai, töï tri, töï aùi, töông tri, töông tuøy, töông thaønh, töông aùi, tha aùi, hoã ñoäng.

BAØI TAÄP

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn, chöõ lôùn côõ 3 cm x 3 cm.

Vieát ra chöõ Haùn caùc tieáng sau: aùi nhaân, toái thöôïng, tuyeät myõ, khaû kính, vónh bieät, taây nhaân, xuaát boân.

Giaûi nghóa caùc tieáng treân


1 Tha vaõng: ñi ñeán nôi khaùc. Tha laøm tuùc töø chæ nôi choán.

BAØI 16

87


自 TÖÏ ° töï mình – töø ñoù – bôûi vì

Töø ngöõ

ª töï do, töï chuû, töï cöôøng, töï hoïc, töï coå dó lai, töï kyû, töï yù... töï laäp: mình laäp neân cho mình maø khoâng phaûi caäy döïa ai, töï aùi: töï yeâu mình – quyù mình – tính hay chaïnh loøng...

Ñoàng aâm

字 chöõ – con gaùi ñaõ höùa giaù – nuoâi. 序 vò thöù – moät theå vaên – tröôøng hoïc xöa (tuaàn töï,

thöù töï, traät töï) 緒 moái tô – moái manh – trong vieäc gì – thöøa ra –

(tình töï). 似 (cuõng ñoïc tôï: gioáng – in nhö – noái (töï hoà, töông töï) 祀 teá – naêm 嗣 noái doõi – noái theo – con chaùu (voâ töï, töï quaân) 飼 nuoâi – cho aên. 叙 thöù baäc – moái cöông yeáu – thuaät baøy ra – baøy tra

trao chöùc cho (töï tình, töï söï)

相 TÖÔNG ° cuøng nhau – ñoái laãn nhau – aâm khaùc laø töôùng

Töø ngöõ

ª töông trí, töông thaân, töông aùi, töông trôï, töông phuøng, töông truyeàn.


88

Ñoàng aâm

將 saép – toan – ñem ñeán – vaû laïi – nuoâi. 漿 chaát nöôùc ñeå uoáng. 醬 töông ñeå aên. 槳 (cuõng ñoïc töôûng) maùi cheøo thuyeàn. 襄 leân toät cao – tröø boû – laøm xong – giuùp ñôõ.

他 THA ° khaùc – ngöôøi khaùc – noù – ngöôøi aáy.

Töø ngöõ

ª Tha höông, tha taâm, tha nhaät, tha nhaân.

Ñoàng aâm

磋 maøi giuõa ñoà söøng hoaëc xöông.

互 HOÃ ° (cuõng ñoïc hoä) laãn nhau

Töø ngöõ

ª Hoã trôï: giuùp ñôõ laãn nhau, hoã ñoäng: cuøng thay nhau ñoäng (hoä giaù, hoã ñoäng), giao hoã aûnh höôûng, hoã töông vieän trôï.

Ñoàng aâm

詁 giaûi nghóa töøng chöõ, töøng caâu (huaán hoã) 怙 nhôø caäy 扈 (cuõng ñoïc hoä) ñi theo sau goùt – ngang ngöôïc.

見 KIEÁN ° thaáy – troâng thaáy – nhaän thaáy söï hieåu bieát – bò.

BAØI 16

89

Töø ngöõ

ª kieán thöùc, kieán giaûi, yù kieán, kieán hieäu, kieán vaên, ñoäc kieán, töông kieán (gaëp thaáy nhau).

Ñoàng aâm

建 döïng leân – laäp neân (kieán truùc, kieán taïo)

思 TÖ ° nghó – thöông nhôù – töø ñeäm ôû ñaàu caâu, cuoái caâu

Töø ngöõ

ª öu tö, tö löï, tö töôûng, taâm tö, tö löông.

Ñoàng aâm

私 rieâng – kín – gian (taâm tö, tö yù) 司 (cuõng ñoïc ty) giöõ – quaûn lyù – dinh sôû quan quyeàn

(tö phaùp, tö leänh) 斯 caùi aáy – aáy laø xeû ñoâi (tö vaên, cheá ñoä, vaên hoùa) 茲 nay – aáy – caùi chieáu 滋 caøng theâm – lôùn theâm nhieàu – phoàn thònh – boå –

nhuaàn thaám (tö nhuaän) 姿 daùng veû – tính trôøi sinh (phong tö, dung tö) 胥 ñeàu – cuøng nhau – giuùp ñôõ – chôø ñôïi (tö meänh) 資 tieàn cuûa – thieân tính – ñòa vò – nhôø caäy (tö baûn, tö

caùch, gia tö) 咨 hoûi han – möu keá – tieáng keâu than (tö vaõn) 諮 hoûi thaêm – möu keá (tö phoûng, tö vaán)

由 DO ° noi theo bôûi ñoù – theo ñoù – töø ñoù – nguyeân nhaân.


90

Töø ngöõ

ª töï do: töï mình noi theo ñöôøng mình khoâng bò ai baét buoäc (nguyeân do, do lai, lyù do)

Ñoàng aâm

猶 (du) gioáng nhö – coøn aáy laø (do döï: nghi khoâng quyeát)

主 CHUÛ ° laøm chuû – giöõ phaän chính – caàm ñaàu – coù quyeàn

trong söï chieám höõu moät vaät, moät haønh ñoäng, moät yù nghóa – caên baûn (coù khi ñoïc chuùa) ñoái nghóa vôùi khaùch, noâ, phuï.

Töø ngöõ

ª chuû nhaân, chuû chieán, chuû teå, quaân chuû, daân chuû, chuû löïc, ñieàn chuû, chuû tröông, chuû möu, chuû theå.

Ñoàng aâm

麈 con thuù thuoäc loaïi nai, coù ñuoâi daøi, chuû vó 麈尾 caùi phaát traàn.

助 TRÔÏ ° giuùp ñôõ

Töø ngöõ

ª phoø trôï, töông trôï, trôï aùc, trôï caáp, trôï löïc, trôï giaùo, trôï töø.

Ñoàng aâm

箸 = 筯 ñuõa duøng aên côm

BAØI 17

91

BAØI 17

TÖØ VÖÏNG

靣獸貧苦樂國 dieän thuù baàn khoå laïc quoác

運場救軍 vaän tröôøng cöùu quaân

TAÄP ÑOÏC

人靣獸獸心人貧苦人安樂國運動場救國軍

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH PHOÁI HÔÏP MOÄT DANH TÖØ ÑÔN VÔÙI MOÄT TÖØ KEÙP (SONG AÂM) THAØNH MOÄT DANH TÖØ GOÀM BA

TIEÁNG

Phoái hôïp caùc danh töø ñôn: thuù (con thuù), nhaân (ngöôøi), quoác (nöôùc), tröôøng (saân), quaân (lính) vôùi caùc tieáng keùp:

– danh töø keùp: nhaân dieän (maët ngöôøi), thuù taâm (loøng thuù)

– hình dung töø keùp: baàn khoå (ngheøo khoù), an laïc (yeân vui)


92

– ñoäng töø keùp: vaän ñoäng (vaän ñoäng), cöùu quoác (cöùu nöôùc)

Chuùng ta coù ñöôïc caùc danh töø goàm ba aâm (tam aâm ngöõ):

nhaân dieän + thuù = nhaân dieän thuù (con thuù maët ngöôøi) thuù taâm + nhaân = thuù taâm nhaân (ngöôøi daï thuù) baàn khoå + nhaân = baàn khoå nhaân (ngöôøi ngheøo khoå) an laïc + quoác = an laïc quoác (nöôùc yeân vui) vaän ñoäng + tröôøng = vaän ñoäng tröôøng (saân vaän ñoäng) cöùu quoác + quaân = cöùu quoác quaân (quaân cöùu nöôùc) Caùc töø ngöõ keùp ôû ñaây ñeàu laø nhöõng tieáng chæ ñònh,

chöùc naêng vaø vò trí cuûa chuùng gioáng nhö chöùc naêng vaø vò trí cuûa nhöõng danh töø ñôn nhö ôû Baøi 1, hình dung töø ñôn nhö ôû Baøi 4 vaø ñoäng töø ñôn nhö ôû Baøi 5. Coù theå ñoàng hoùa caùc tieáng keùp vôùi caùc tieáng ñôn cuøng loaïi, vaø löu yù vò trí cuûa caùc tieáng chæ ñònh bao giôø cuõng ñi tröôùc caùc tieáng ñöôïc chæ ñònh.

Chuù yù

Trong söï phoái hôïp caùc töø ngöõ keùp goàm ba aâm naøy, caùc danh töø ñôn ñeàu ñi sau, laøm tieáng ñöôïc chæ ñònh. Khi naøo danh töø keùp ñi sau danh töø ñôn vaø laøm tieáng ñöôïc chæ ñònh thì phaûi duøng ñeán giôùi töø chi, vaø töø ngöõ seõ khoâng coøn laø töø ngöõ nöõa maø bieán thaønh moät hôïp ngöõ hay boä phaän meänh ñeà.

人之才力 nhaân chi taøi löïc = taøi löïc cuûa ngöôøi ta 人之父母 nhaân chi phuï maãu = cha meï cuûa ngöôøi ta

Moät vaøi tieáng thoâng duïng laø: taâm lyù hoïc, hieàn trieát nhaân, caùch meänh quaân, xaõ hoäi tính, aùi quoác nhaân, duy taâm thuyeát.

BAØI 17

93

BAØI TAÄP

Giaûi nghóa caùc danh töø keùp trong baøi treân.

Taäp keát hôïp caùc tieáng sau ñaây thaønh danh töø keùp ba tieáng theo nhö tröôøng hôïp trong baøi: 父愛子心軍國之

Tìm 10 danh töø keùp goàm 3 tieáng caáu hôïp theo caùch thöùc trong baøi.

Taäp vieát caùc chöõ trong baøi moãi chöõ 10 laàn chöõ lôùn côõ 3 cm x 3 cm.

TÖØ VÖÏNG

靣 DIEÄN ° maët – beà maët – maët ngoaøi – quay maët veà

Töø ngöõ

ª nhaân dieän, thuûy dieän, dieän tích, ngoaïi dieän, dieän giao, dieän muïc.

獸 THUÙ ° loaøi thuù (muoâng thuù: ñoäng vaät coù xöông soáng, 4

chaân, coù vuù)

Töø ngöõ

ª caàm thuù, thuù duïc, thuù tinh, thuù y, baïch thuù.

Ñoàng aâm

娶 laáy vôï (giaù thuù, hoân thuù) 戍 phaùi binh phoøng thuû bieân giôùi (thuù binh) 狩 ñi saên veà muøa ñoâng – ñi tuaàn trong moät ñòa haït

(tuaàn thuù)


94

趣 raûo tôùi – ñi mau tôùi choã ñaõ ñònh – (duøng nhö chöõ 趨 xu) – yù vò (höùng thuù, thuù vò)

首 töï nhaän toäi (xuaát thuù) – aâm chính laø thuû

貧 BAÀN ° ngheøo – thieáu thoán.

Töø ngöõ

ª baàn cuøng, baàn tieän, thanh baàn, baàn só, baàn haøn, baàn huyeát (thieáu maùu, ñoái vôùi chöùng sung huyeát), gia baàn trí ñoaûn.

苦 KHOÅ ° vò ñaéng – khoâng chòu noåi – hoaïn naïn – raát khoù

chòu

Töø ngöõ

ª cöïc khoå, lao khoå, gian khoå, cam khoå, khoå hình, khoå haøn, khoå sai, khoå naõo, khoå cöïc cam lai.

樂 LAÏC ° vui möøng

Töø ngöõ

ª khoaùi laïc, cöïc laïc, laïc cöïc sinh öu, hæ tai laïc hoïa, chaân laïc.

Ñoàng aâm

貉 con laïc: loaøi thuù gioáng con ly (hoàng laïc) 落 ruïng laù – suy baïi hö hoûng – rôi xuoáng – boû ñi –

rôi maát loät ra – choã ngöôøi ta tuï hoäi (thaát laïc, truïy laïc)

BAØI 17

95

絡 cuoán daây chung quanh – buoäc laïi – daây buoäc ngöïa – daây thaàn kinh … (lieân laïc)

駱 laïc ñaø: con laïc ñaø 烙 ñoát löûa cho noùng – quay 洛 teân soâng ôû Trung Hoa

國 QUOÁC ° ñaát nöôùc (bao goàm ñaát ñai, nhaân daân vaø chuû quyeàn)

Töø ngöõ

ª quoác gia, quoác hoàn, quoác tuùy, quoác aâm, aùi quoác, quoác teá, quoác söï, maãu quoác, vò quoác vong thaân.

運 VAÄN ° xoay vaàn – dôøi chuyeån – khí soá

Töø ngöõ

ª chuyeån vaän, vaän ñoäng, vaän toáng, vaän taûi, vaän soá, khí vaän, ñòch vaän, daân vaän, khoâng vaän.

Ñoàng aâm

韻 vaàn tieáng noùi – phong nhaõ (phong vaän, aâm vaän)

場 TRÖÔØNG ° choã ñaát roäng baèng phaúng – choã nhieàu ngöôøi tuï hoïp

– nôi ngöôøi ta hoaït ñoäng

Töø ngöõ

ª tröôøng sôû, coâng tröôøng, chieán tröôøng, phaùp tröôøng, noâng tröôøng, thöông tröôøng, vaän tröôøng (saân vaän ñoäng), hoäi tröôøng.


96

救 CÖÙU

° giuùp ñôõ – ñem ngöôøi ta ra khoûi tai naïn – chaïy chöõa

Töø ngöõ

ª cöùu tinh, cöùu caáp, cöùu khoán phoø nguy, cöùu theá, cöùu nhaân ñoä theá

Ñoàng aâm

究 cöùu caùnh – keâ cöùu – tra cöùu. 灸 chaâm cöùu (phöông phaùp chöõ beänh baèng caùch chaâm

hoaëc ñoát vaøo caùc huyeät treân thaân theå)

軍 QUAÂN

° ñoäi binh – vieäc binh – ñoùng quaân laïi

Töø ngöõ

ª quaân söï, quaân tình, daân quaân, nghóa quaân, tam quaân, quaân löïc, quaân chính, quaân nhaân

Ñoàng aâm

君 vua – laøm chuû – goïi ngöôøi ñoàng haïng vôùi mình – vôï goïi choàng (quaân chuû, phu quaân).

均 ñeàu nhau – cuøng nhau (quaân bình) 鈞 ba möôi caân goïi laø quaân

BAØI 18

97

BAØI 18

TÖØ VÖÏNG

斷腸聲英雄 ñoaïn tröôøng thanh anh huøng

業類文史 nghieäp loaïi vaên söû

TAÄP ÑOÏC

斷腸新聲英雄事業人類文明史

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH KEÁT HÔÏP NHÖÕNG HÔÏP NGÖÕ (HOAËC BOÄ PHAÄN MEÄNH ÑEÀ) GOÀM 4 ÑEÁN 5 TIEÁNG

1. Nhaän xeùt caùc hôïp ngöõ: ñoaïn tröôøng taân thanh, anh huøng söï nghieäp. Moãi hôïp ngöõ ñeàu goàm 2 töø ngöõ keùp (song aâm). Caùch phoái hôïp caùc tieáng keùp aáy ñoàng vôùi caùch phoái hôïp giöõa hai danh töø ñôn trong tröôøng hôïp ôû Baøi 1 nhö trong anh huøng söï nghieäp, hoaëc ñoàng vôùi caùch phoái hôïp cuûa moät ñoäng töø ñôn vaø moät danh töø ñôn nhö ôû Baøi 6, trong ñoaïn tröôøng taân thanh.


98

2. Tieáp theo, xeùt hôïp ngöõ: nhaân loaïi vaên minh söû. Chia töø ngöõ naøy ra laøm hai phaàn: nhaân loaïi vaø vaên minh söû. Xem töø ngöõ keùp vaên minh söû nhö moät tieáng ñôn ñoùng vai troø chæ ñònh, chuùng ta seõ trôû laïi vôùi tröôøng hôïp 1 ôû treân hoaëc ôû Baøi 17.

Moät soá hôïp ngöõ khaùc laø: ñoäc laäp quoác gia, hoøa bình xaõ hoäi, coäng saûn chuû nghóa, duy taâm hoïc phaùi, Phaùp Ñöùc chieán tranh, Maäu Tuaát chính bieán.

BAØI TAÄP

Giaûi nghóa caùc hôïp ngöõ trong baøi treân.

Tìm 5 hôïp ngöõ goàm 4 tieáng theo nhö baøi treân.


Vieát ra chöõ Haùn caùc tieáng sau: bình an, thuù loaïi, hôïp löïc, voâ söï, cöùu quoác quaân, phuï töû binh, töï do nhaân.


斷 ÑOAÏN ° chaët ñöùt ra – ñöùt – gaãy – hôû – moät aâm laø ñoaùn

Töø ngöõ

ª ñoaïn tuyeät, giaùn ñoaïn, ñoaïn ñaàu ñaøi, ñoaïn maõi, ñoaïn tình, ñoaïn tröôøng.

Ñoàng aâm

段 moät ñoaïn – moät boä phaän – phöông phaùp laøm vieäc (giai ñoaïn)

BAØI 18

99

腸 TRÖÔØNG ° ruoät

Töø ngöõ

ª ñaïi tröôøng, tieåu tröôøng, manh tröôøng, ñoaïn tröôøng (ñöùt ruoät: noùi vieäc raát ñau ñôùn, khoå sôû)

新 TAÂN ° môùi – baét ñaàu

Töø ngöõ

ª taân nieân, taân hoân, taân tieán, canh taân, taân thanh (tieáng môùi: baøi thô môùi hay khuùc ñaøn môùi), taân sôû (nôi vua Haøm Nghi truù quaân choáng Phaùp)

Ñoàng aâm

辛 cay – khoå sôû – buoàn raàu (taân khoå) – taân kim: tieàn coâng

賓 khaùch – leã ñaõi khaùch (tieáp taân, taân khaùch) 津 beán ñoø – trôn nhuaàn – nöôùc mieáng (taân dòch) 薪 cuûi – tieàn boång cuûa quan.

聲 THANH ° tieáng – tieáng noùi – aâm nhaïc – danh tieáng – tuyeân

caùo ra

Töø ngöõ

ª thanh aâm, thanh danh, uy thanh, thanh theá

英 ANH ° teân chung caùc loaøi hoa – thöù hoa toát nhaát – ngöôøi

taøi naêng xuaát chuùng – caùi tinh tuùy – ñeïp toát


100

Töø ngöõ

ª anh minh, anh taøi, anh tuaán, anh haøo, anh huøng, quaàn anh hoäi

Ñoàng aâm

嬰 treû con môùi sinh (anh nhi, anh haøi) 櫻 anh ñaøo: caây anh ñaøo

雄 HUØNG ° chim troáng – gioáng ñöïc trong loaøi thuù – ngöôøi coù

söùc maïnh – duõng caûm – coù uy löïc.

Töø ngöõ

ª haøo huøng, huøng traùng, thö huøng, huøng taâm, huøng haäu.

Ñoàng aâm

熊 con gaáu

業 NGHIEÄP ° coâng vieäc laøm – ngheà laøm aên – yù kinh sôï – ñaõ roài

– nghieäp chöôùng töø tröôùc

Töø ngöõ

ª ngheà nghieäp, nghieäp chuû, coâng nghieäp, noâng nghieäp, nghieäp baùo, nghieäp dó, chuyeân nghieäp.

類 LOAÏI ° loaøi – gioáng noøi – gioáng nhau – ñaïi khaùi.

Töø ngöõ

ª ñoàng loaïi, nhaän loaïi, phaân loaïi.

BAØI 18

101

文 VAÊN ° vaên veû – lôøi vaên – leã pheùp – daùng beà ngoaøi – ñoàng

tieàn – toû veû giaû doái.

Töø ngöõ

ª vaên chöông, vaên hoùa, vaên minh, vaên hieán, vaên nhaân, vaên phaïm, taû vaên

Ñoàng aâm

聞 nghe – ñieàu nghe bieát – truyeàn ñaït ñi – danh döï – kieán vaên.

紋 ñöôøng vaên treân taám luïa – ñöôøng soïc. 蚊 con muoãi

史 SÖÛ ° saùch cheùp vieäc ñaõ qua – teân quan coi vieäc cheùp söû.

Töø ngöõ

ª söû kyù, lòch söû, quoác söû quaùn, söû quan, söû lieäu, vaên hoïc söû

Ñoàng aâm

使 sai khieán – giaù phoûng (giaû söû, dòch söû) 駛 ngöïa chaïy mau – chaïy mau


102

BAØI 19

TÖØ VÖÏNG

越革命屬法 vieät caùch meänh thuoäc phaùp

時期歷諸家 thôøi kyø lòch chö gia

TAÄP ÑOÏC

越南史革命家越南革命史

越南屬法時期革命歷史越南屬法時期諸革命家歷史

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH KEÁT HÔÏP NHÖÕNG HÔÏP NGÖÕ GOÀM NHIEÀU TIEÁNG

Bieát ñöôïc caùch keát hôïp cuûa nhöõng töø ngöõ goàm ba hoaëc boán tieáng ôû baøi tröôùc, chuùng ta coù theå tieán ñeán choã keát hôïp moät hôïp ngöõ goàm bao nhieâu tieáng cuõng ñöôïc.

Xeùt ôû phaàn treân, ñi töø caùc tieáng keùp Vieät Nam söû, caùch meänh sö û, hay moät hôïp ngöõ goàm tieáng Vieät Nam caùch

BAØI 19

103

meänh söû, chuùng ta tieán ñeán söï thaønh laäp moät hôïp ngöõ goàm nhieàu tieáng nhö: Vieät Nam thuoäc Phaùp thôøi kyø caùch meänh lòch söû (I) hoaëc Vieät Nam thuoäc Phaùp thôøi kyø chö caùch meänh gia lòch söû (II).

Muoán hieåu nghóa caùc hôïp ngöõ treân, caàn tuaân theo thöù töï sau ñaây:

Chia moãi hôïp ngöõ (I) hay (II) ra laøm hai boä phaän chính ngaên caùch nhau baèng giôùi töø chi; boä phaän sau laø boä phaän chuû töø, töùc phaàn chæ ñònh; khi chuyeån sang tieáng Vieät thì ñaët tröôùc.

Ñaët rieâng boä phaän chuû töø vöøa tìm ra, tìm boä phaän chuû töø trong phaàn coøn laïi, baèng caùch ñaët theâm giôùi töø chi (aån duïng) vaøo: boä phaän chuû töø bao giôø cuõng ôû sau hoaëc döôùi hình thöùc moät tieáng ñôn hoaëc keùp vaø ñöôïc giaûi nghóa tröôùc.

Cöù nhö treân maø tieáp tuïc phaàn chia boä phaän coøn laïi cho ñeán khi thaät ñôn giaûn laø ñöôïc.

Ví duï

Laàn löôït tìm boä phaän chuû töø trong caâu: Vieät Nam thuoäc Phaùp thôøi kyø chö caùch meänh gia lòch söû.

Vieät Nam thuoäc phaùp thôøi kyø caùch meänh gia (boä phaän tuùc töø ) chi lòch söû (boä phaän chuû töø) (I)

Vieät Nam thuoäc Phaùp thôøi kyø (boä phaän tuùc töø) chi caùch meänh gia (boä phaän chuû töø) (II)

Vieät Nam thuoäc Phaùp (boä phaän tuùc töø) chi thôøi kyø (boä phaän chuû töø) hoaëc Vieät Nam (boä phaän tuùc töø) chi thuoäc Phaùp thôøi kyø (boä phaän chuû töø) (III)


104

Khi chuyeån sang tieáng Vieät thì ñaët boä phaän chuû töø ñaàu tieân (I) laàn löôïc ñeán caùc boä phaän chuû töø ñöôïc phaân tích ôû döôùi (II, III …) roài theâm vaøo boä phaän tuùc töø phaàn sau choùt laø coù ñöôïc nghóa cuûa hôïp ngöõ: lòch söû caùc nhaø caùch meänh trong thôøi kyø Vieät Nam thuoäc Phaùp hoaëc lòch söû caùc nhaø caùch meänh (trong) thôøi kyø thuoäc Phaùp (cuûa nöôùc) Vieät Nam.


越 VIEÄT ° vöôït qua – quaù chöøng – phaùt döông leân – lôøi môû

moái – rôùt xuoáng – teân nöôùc (vieät khoáng: keâu kieän vöôït baäc)

Töø ngöõ

ª vieät vò, vieät tuyeán, Vieät Nam

革 CAÙCH ° da thuù thuoäc – caùnh chim thay loâng – ñoåi laïi – boû

ñi

Töø ngöõ

ª caùch meänh, caùch chöùc, bieán caùch, caùch coá ñònh taân (ñoåi cuõ thay môùi)

Ñoàng aâm

隔 ngaên caùch ra – lìa xa ra – khoâng hôïp nhau (caùch bieät, phaân caùch)

格 laøm cho chính laïi – caûm ñoäng – choáng cöï – trôû ngaïi – phöông thöùc – tìm ñeán cuøng (caùch thöùc caùch vaät)

BAØI 19

105

命 MEÄNH ° (maïng) sai khieán – söï soáng – caùi do trôøi ñònh ngöôøi

phaûi chieàu theo khoâng traùi ñöôïc

Töø ngöõ

ª tính meänh, di meänh, thieân meänh, ñònh meänh, söù meänh, meänh ñeà, meänh danh

屬 THUOÄC ° ñoàng loaïi; thuoäc veà; moät aâm laø chuùc (nhaén nhuû)

Töø ngöõ

ª thaân thuoäc, phuï thuoäc, thuoäc ñòa, thuoäc haï

法 PHAÙP ° phaùp luaät – caùch thöùc – leã giaùo – hình phaùp – baét

chöôùc – teân nöôùc Phaùp – ñaïo lyù nhaø Phaät

Töø ngöõ

ª phaùp luaät, phöông phaùp, leã phaùp, hình phaùp, Phaät phaùp, phaùp lyù, phaùp taéc, phaùp quoác, phaùp danh, coâng phaùp baát vò thaân, hieán phaùp, coâng phaùp.

時 THÔØI ° (thì) muøa – moät giôø – thôøi giôø – thích hôïp vôùi thôøi

nghi – thôøi gian.

Töø ngöõ

ª thôøi tieát, thôøi gian, thôøi theá, thôøi ñaïi, thieân thôøi, thôøi söï, thôøi kyø, thôøi cô, öùng thôøi, tuøy thôøi xuaát xöû.

期 KYØ ° thôøi haïn ñònh tröôùc, troâng mong


106

Töø ngöõ

ª thôøi kyø, kyø haïn, ñònh kyø, nhieäm kyø, kyø voïng, kyø phuøng ñòch thuû

Ñoàng aâm

奇 laï luøng (kyø thuù, kyø dò) 旗 côø (quoác kyø) 棋 con côø ñeå chôi (caàm kyø thi hoïa) 歧 ñöôøng reõ (kyø loä, phaân kyø) 圻 coõi ñaát vuoâng 1000 daëm ñôøi xöa – coõi ñaát (Baéc kyø). 祈 caàu phuùc (kyø ñaûo)

諸 CHÖ ° (gia) caùc, moïi... chæ soá nhieàu cuûa ngöôøi, söï vaät – ôû –

nôi – duøng thay cho 之 chi vaø 於 ö – duøng thay cho 之 chi vaø 乎 hoà – hoï ngöôøi, ñoïc laø gia, töùc laø hoï 諸葛 Gia Caùt

Töø ngöõ

ª baùch gia chö töû, chö haàu, chö töôùng.

家 GIA ° nhaø – ngöôøi coù hoïc vaán chuyeân moân – töï xöng keû

toân tröôûng trong nhaø mình cuõng duøng chöõ gia.

Töø ngöõ

ª gia ñình, gia thaát, gia nhaân, thöông gia, nho gia, gia thaát, xuaát gia, quoác gia, quoác phaù gia vong, thaønh gia.

BAØI 19

107

Ñoàng aâm

加 theâm vaøo – theâm leân (tham gia) 茄 caây caø 嘉 ñeïp – toát – khen – phuùc laønh (gia leã: leã cöôùi) 諸 hoï Gia, aâm chính laø Chö

歷 LÒCH ° traûi qua – roõ raøng.

Töø ngöõ

ª lyù lòch, lòch trình, lòch duyeät, lòch laõm, du lòch, lòch thieäp.

Ñoàng aâm

曆 pheùp tính giôø ngaøy, thaùng, naêm (döông lòch) 瀝 nöôùc gioït xuoáng. 櫪 chuoàng ngöïa.


108

BAØI 20

TÖØ VÖÏNG

風夏冬春秋氣 phong haï ñoâng xuaân thu khí

短溫涼寒熱 ñoaøn oân löông haøn nhieät

TAÄP ÑOÏC

風清月朗夏日長天氣熱冬日短天氣寒

春秋之日不長不短天氣溫涼 NGÖÕ PHAÙP

MEÄNH ÑEÀ

Trong tieáng Haùn, meänh ñeà goàm ba loaïi chính:

Meänh ñeà vôùi tính töø

Meänh ñeà vôùi ñoäng töø

Meänh ñeà tónh duïng ñoäng töø hoaëc tính töø

BAØI 20

109

Meänh ñeà vôùi tính töø

Tính töø ôû ñaây laø nhöõng hình dung töø chuyeån bieán thaønh. Caùc tieáng: thanh, laõng, tröôøng, nhieät, ñoaûn, haøn, oân, löông laø nhöõng tính töø. Caùc tieáng: phong, nguyeät, nhaät, khí laø nhöõng danh töø chính.

Caùc tieáng: haï nhaät, thieân khí, ñoâng nhaät coù theå goïi laø nhöõng danh töø keùp laøm chuû töø cho tính töø ñi sau.

Caùc tieáng: Xuaân thu chi nhaät laø boä phaän cuûa chuû töø, trong ñoù nhaät laø chuû töï chính. Coù theå noùi xuaân nhaät, thu nhaät thay cho xuaân thu chi nhaät.

Caùc meänh ñeà tröôùc laø meänh ñeà ñôn. Hai meänh ñeà sau cuøng laø meänh ñeà keùp.

So saùnh vò trí töông quan giöõa caùc boä phaän trong meänh ñeà tieáng Haùn vaø tieáng Vieät.

Trong meänh ñeà Haùn: phong roài ñeán thanh, haï nhaät roài ñeán tröôøng, nghóa laø chuû töø ñi tröôùc tính töø.

Trong meänh ñeà Vieät: Gioù roài ñeán trong maùt, ngaøy haï roài ñeán daøi, nghóa laø chuû töø ñi tröôùc tính töø.

Nhö vaäy, vò trí töông quan cuûa caùc boä phaän trong meänh ñeà Haùn vaø meänh ñeà Vieät laø gioáng nhau.

Coù theå phaân tích theâm caâu tieáp theo: Xuaân thu chi nhaät baát tröôøng baát ñoaûn, thieân khí oân löông. (Ngaøy muøa xuaân vaø muøa thu khoâng daøi khoâng ngaén, khí trôøi aám maùt.)


110


風 PHONG ° gioù – thoùi tuïc – beänh caûm gioù – thoåi quaït – lôøi ca

dao

Töø ngöõ

ª phong vuõ bieåu, phong vaän, phong traàn, phong söông, phong nguyeät, phong thanh, phong caûnh, phong lan, phong thaùi, phong ñoä, phong tuïc, phong thoå, phong vaän, phong traøo, phong khí, phong caùch, gia phong, phong hoùa

Ñoàng aâm

丰 daùng – saéc ñeïp toát (phong tö) 鋒 muõi nhoïn (tieân phong) 豐 ñaày – thònh – ñöôïc muøa (phong naãm) 烽 ngoïn löûa ñeå ra hieäu cho nhau luùc ñòch taán coâng. 封 phong ñaát vaø töôùc loäc cho baày toâi – giaøu coù – ñoùng

kín (phong kieán, nieâm phong, phong toûa). 蜂 con ong

夏 HAÏ ° muøa haï sau muøa xuaân – teân moät trieàu vua cuûa

Trung Hoa.

Töø ngöõ

ª maïnh haï, thaïnh haï, haï chí, haï tieát.

Ñoàng aâm

Xem Baøi 5

BAØI 20

111

冬 ÑOÂNG ° muøa cuoái cuøng trong naêm

Töø ngöõ

ª ñoâng thieân, ñoâng chí, ñoâng qua, maïnh ñoâng. Ñoàng aâm Xem Baøi 14

春 XUAÂN ° muøa xuaân, muøa ñaàu naêm – thôøi kyø trai treû

Töø ngöõ

ª xuaân tieát, xuaân sôn, xuaân phong, xuaân tình, xuaân phaân, thanh xuaân.

秋 THU ° muøa thu, sau muøa haï – naêm.

Töø ngöõ

ª thu phaân, thu söông, thieân thu, trung thu, thu khí.

Ñoàng aâm

收 (thaâu) baét – thu laáy – keát thuùc laïi (thu nhaän, thu hoaïch).

氣 KHÍ ° hôi – hôi thôû – phaàn sung maõn trong thaân theå –

chuû veà caùi soáng cuûa theå phaùch – moät thöù naêng löïc voâ hình caûm öùng nhau – thôøi tieát.

Töø ngöõ

ª khí phaùch, khí löïc, khí tieát, khí haäu, phong khí, thieân khí.


112

Ñoàng aâm

棄 boû ñi – neùm ñi (khí vaät) 器 ñoà duøng – taøi naêng – ñoä löôïng (khí cuï)

短 ÑOAÛN ° ngaén – ñieàu laàm loãi – sô hôû – cheát non – cheâ bai.

Töø ngöõ

ª ñoaûn khí, sôû ñoaûn, ñoaûn meänh, ñoaûn tröôøng.

溫 OÂN ° aám – laøm cho aám – nhaéc laïi – xem laïi – khí saéc

hoøa nhaõ – tính hieàn laønh – beänh soát.

Töø ngöõ

ª oân ñoä, oân coá tri taân, oân hoøa, oân toàn, oân ñôùi.

Ñoàng aâm

瘟 beänh dòch (oân dòch)

涼 LÖÔNG ° maùt – moûng – phôi hong tröôùc gioù – laøm cho maùt.

Töø ngöõ

ª löông phong, thöøa löông.

Ñoàng aâm

良 laønh toát – kheùo – gioûi (löông taâm, löông thieän) 糧 luùa gaïo ñeå aên – thueá ruoäng – boång loäc (löông thöïc) 樑 röôøng nhaø (löông ñoáng) 梁 caàu – röôøng nhaø – teân rieâng (teân nöôùc, hoï ngöôøi)

BAØI 20

113

寒 HAØN ° laïnh – reùt – maát haêng haùi – sôï haõi – ngheøo khoå.

Töø ngöõ

ª cô haøn, haøn huyeân, haøn ñôùi, haøn thöïc, baàn haøn, haøn taâm, haøn vi.

Ñoàng aâm

翰 loâng chim – bay cao – giuùp ñôõ – caùi buùt – vaên töø (haøn laøm vieän)

熱 NHIEÄT ° noùng loøng – noùng naûy – haêng haùi – soát saéng.

Töø ngöõ

ª nhieät ñoä, nhieät lieät, uûng hoä, nhieät tình, nhieät huyeát, nhieät taâm, khöû nhieät

天 THIEÂN ° trôøi – töï nhieân – ñaáng taïo hoùa – vuõ truï.

Töø ngöõ

ª thieân aân, thieân töû, thieân nhieân, thieân haï, thieân taøi, thieân baåm, thieân chöùc, quoác saéc thieân höông.

Ñoàng aâm

千 soá ngaøn (thieân coå, thieân thu) 遷 dôøi ñi nôi khaùc – thay ñoåi (thieân di) 偏 moät nöûa – thieân leäch (thieân aùi, thieân kieán) 篇 moät phaàn saùch goàm nhieàu chöông; baøi vaên daøi

(tröôøng thieân, ñoaûn thieân tieåu thuyeát).


114

BAØI 21

TÖØ VÖÏNG

花蝴蝶薔薇蜂 hoa hoà ñieäp töôøng vi phong

開飛盛紛舞間 khai phi thaïnh phaân vuõ gian

TAÄP ÑOÏC

日出花開百花盛開蝴蝶紛飛薔薇花開蝴蝶交來

NGÖÕ PHAÙP

MEÄNH ÑEÀ VÔÙI TÖÏ ÑOÄNG TÖØ

Caùc ñoäng töø trong baøi: xuaát, khai, phi, lai, vuõ ñeàu laø töï ñoäng töø, nghóa laø loaïi ñoäng töø chæ haønh ñoäng cuûa chuû töø khoâng nhaém ñeán baát cöù tuùc töø tröïc tieáp naøo.

Caùc chuû töø trong baøi ñeàu laø danh töø:

nhaät hoa (trong nhaät xuaát hoa khai) laø danh töø ñôn

BAØI 21

115

töôøng vi hoà ñieäp laø danh töø keùp1

phong ñieäp laø danh töø keùp lieân hôïp

laøm tuùc töø chæ nôi choán cho ñoäng töø keùp phi vuõ

phaân trong phaân phi vaø giao trong giao lai laø traïng töø boå nghóa cho ñoäng töø phi vaø lai

Nghóa cuûa ñoaïn vaên treân laø:

Maët trôøi moïc, hoa nôû. Traêm hoa ñua nôû (thaïnh khai: nôû roä) böôm böôùm roän bay. Hoa töôøng vi nôû, ong böôùm taáp naäp laïi (giao lai: ñeán taáp naäp, tranh nhau maø ñeán).

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ 花 HOA

° boä phaän cuûa caây keát thaønh traùi – ñeïp nhö hoa – thôøi nieân thieáu

Töø ngöõ

ª hoa quaû, hoa nieân, ñaøo hoa, hoa dieän

Ñoàng aâm

華 ñeïp toát – vaên söùc – vaên minh – nöôùc Trung Hoa (hoa myõ)

蝴 HOÀ ° chöõ duøng trong tieáng keùp 蝴蝶 hoà ñieäp: con böôm

böôùm.

Ñoàng aâm

胡 mieáng thòt döôùi caèm – vaäy – rôï Hoà.

1 Loaïi danh töø keùp naøy khoâng do söï keát hôïp caùc danh töø ñôn maø thaønh.

Soá danh töø keùp töï nhieân naøy coù nhieàu trong tieáng Haùn.


116

湖 ao lôùn (giang hoà, hoà haûi). 糊 hoà laøm baèng boät ñeå daùn (hoà ñoà, mô hoà). 壺 bình ñöïng röôïu. 乎 sao! oâi! (tieáng thaùn töø) 狐 con choàn (hoà nghi)

蝶 ÑIEÄP ° noùi taét cho tieáng hoà ñieäp.

Töø ngöõ

ª ñieäp moäng (moäng böôùm, naèm nguû thaáy chieâm bao nhö Trang töû naèm mô hoùa böôùm), hoà ñieäp hoa: hoa böôm böôùm.

Ñoàng aâm

牒 vaên thö veà vieäc quan (ñieäp baùo) 疊 choàng chaát leân nhau (truøng truøng ñieäp ñieäp)

薔 TÖÔØNG ° duøng trong tieáng keùp töôøng vi: hoa töôøng vi.

Ñoàng aâm

祥 toát laønh – phuùc (töôøng vaân) 牆 töôøng nhaø – vaùch – pheân baèng gaïch. 詳 hieåu roõ (töôøng taát)

薇 VI ° töôøng vi: moät thöù hoa hoàng

Ñoàng aâm

微 nhoû – kín – nhoû nhen – heøn – suy (vi teá)

BAØI 21

117

違 traùi – lìa caùch xa (vi hoäi) 圍 bao vaây – vaây boïc chung quanh (chu vi) 韋 da thuoäc 爲 laøm – laø (haønh vi) 幃 maøn – tuùi ñöïng höông

蜂 PHONG ° con ong

Töø ngöõ

ª phong maät (maät ong), maät phong (con ong laøm maät)

Ñoàng aâm

Xem Baøi 20.

開 KHAI ° môû cöûa – môû ñaàu – môû mang – tröø boû ñi – baøy ra –

ñoái nghóa vôùi 閉 beá vaø 闔 haïp.

Töø ngöõ

ª khai phoùng, khai hoùa, khai giaûng, baùn khai, coâng khai, khai saùng.

飛 PHI ° bay (chim bay, maây bay) – ñi mau – vöôït cao cuõng

goïi laø phi

Töø ngöõ

ª phi ñieåu, phi cô, phi thuyeàn, phi kieàn.

Ñoàng aâm

非 traùi – khoâng phaûi – ñieàu sai loãi – noùi xaáu – cheâ bai – ngöôøi chaâu Phi.

妃 vôï vua


118

披 môû ra – tan ra (phi loä)

盛 THÒNH ° (thaïnh) nhieàu – phaùt trieån toát ñeïp – daøi – lôùn –

raát – chöùa ñöïng – ñoái nghóa vôùi suy.

Töø ngöõ

ª thònh trò, thònh thôøi, thònh danh, huøng thònh, thònh vöôïng, cöïc thònh

紛 PHAÂN ° nhieàu – loän xoän.

Töø ngöõ

ª phaân vaân (nhieàu maø loän xoän, boái roái) phaân phi, phaân nhieãu (roái loaïn)

舞 VUÕ ° (voõ) muùa – bay lieäng

Töø ngöõ

ª vuõ nöõ, coå vuõ, vuõ tröôøng, khieâu vuõ, vuõ ñieäu, ca vuõ.

Ñoàng aâm

羽 loâng chim – moät trong 5 aâm: cung, thöông, gioác, chuûy, vuõ (vuõ mao, vuõ döïc).

武 (voõ) duøng quaân söï ñeå trò nöôùc goïi laø vuõ, ñoái nghóa vôùi vaên – daáu chaân (vaên vuõ, vuõ ngheä).

雨 (voõ) möa; ñoå möa (phong vuõ). 禹 (voõ) teân moät vò vua cuûa Trung Hoa.

BAØI 22

119

間 GIAN ° khoaûng giöõa – moät caên nhaø – trong khoaûng. Moät

aâm laø giaùn.

Töø ngöõ

ª traàn gian, theá gian, tam gian, daân gian.

Ñoàng aâm

奸 phaïm toäi – rieâng – doái traù – daâm loaïn (gian taø, gian aùc)

艱 khoù khaên – lo laéng (gian nan, gian lao)

BAØI 22

TÖØ VÖÏNG

兒字漢偉天 nhi töï haùn vó thieân

地經緯寫學 ñòa kinh vó taû hoïc

TAÄP ÑOÏC

兒寫字小兒寫漢字

越南學兒寫上古時之漢字


120

人作事才人作大事

越南偉人作經天緯地之事業 NGÖÕ PHAÙP

MEÄNH ÑEÀ VÔÙI THA ÑOÄNG TÖØ

Trong caùc meänh ñeà treân coù 2 tha ñoäng töø: taû vaø taùc. Caùc tieáng töï, Haùn töï, söï, ñaïi söï, söï nghieäp laøm tuùc töø tröïc tieáp cho caùc ñoäng töø taû vaø taùc.

Caùc hôïp ngöõ coå thôøi chi Haùn töï vaø kinh thieân vó ñòa chi söï nghieäp laø boä phaän tuùc töø. Taát caû ñeàu ñi sau ñoäng töø.

Nhöõng tieáng ñi tröôùc 2 ñoäng töø aáy ñeàu laø chuû töø hoaëc laø boä phaän chuû töø cuûa chuùng (nhi, tieåu nhi, hoïc nhi, nhaân, tri nhaân, vó nhaân laø chuû töø, Vieät Nam hoïc nhi vaø Vieät Nam vó nhaân laø boä phaän chuû töø. Caùc boä phaän chuû töø cuõng nhö boä phaän tuùc töø ñeàu coù theå laø nhöõng hôïp ngöõ raát daøi coù khi bao goàm nhieàu meänh ñeà trong ñoù. So saùnh caùc caâu trong tieáng Haùn vaø tieáng Vieät:

ª Nhi taû töï.

Em beù vieát chöõ.

ª Tieåu nhi taû Haùn töï.

Em beù nhoû vieát chöõ Haùn.

ª Vieät Nam hoïc nhi taû thöôïng coå thôøi chi Haùn töï.

Em beù hoïc sinh Vieät Nam vieát chöõ Haùn thôøi thöôïng coå.

BAØI 22

121

ª Nhaân taùc söï.

Ngöôøi laøm vieäc

ª Taøi nhaân taùc ñaïi söï.

Ngöôøi taøi gioûi laøm vieäc lôùn.

ª Vieät Nam vó nhaân taùc kinh thieân vó ñòa chi söï nghieäp.

Baäc vó nhaân nöôùc Vieät Nam laøm neân söï nghieäp (lôùn lao) ngang trôøi doïc ñaát.

Nhö vaäy, töông quan traät töï giöõa caùc boä phaän trong meänh ñeà tieáng Haùn vaø tieáng Vieät trong tröôøng hôïp naøy laø gioáng nhau vaø coù theå toùm taét nhö döôùi ñaây:

chuû töø + ñoäng töø + tuùc töø (hoaëc boä phaän chuû töø) (hoaëc boä phaän tuùc töø)


兒 NHI ° treû con – con – tieáng xöng hoâ giöõa cha meï vaø con

caùi – caùi

Töø ngöõ

ª nhi ñoàng, nhi nöõ, thieáu nhi, anh nhi

Ñoàng aâm

而 maø – nhöng maø – vaø

字 TÖÏ ° chöõ – teân chöõ cuûa ngöôøi – nuoâi.


122

Töø ngöõ

ª thaäp töï chinh, töû töï, töï ñieån, danh töø, Hoàng thaäp töï, nhaát töï vi sö.

Ñoàng aâm

Xem Baøi 16.

漢 HAÙN ° teân soâng Haùn beân Trung Hoa – teân moät trieàu ñaïi

Trung Hoa. Ngöôøi Trung Hoa cuõng ñöôïc goïi laø ngöôøi Haùn (Haùn toäc) – baäc tröôïng phu (haûo haùn)

Töø ngöõ

ª Haùn Vieät – Haø haùn (soâng ngaân haø), Haùn vaên, Haùn hoïc.

偉 VÓ ° lôùn lao – ñoàng nghóa vôùi 大 ñaïi

Töø ngöõ

ª vó ñaïi, huøng vó, vó nghieäp.

Ñoàng aâm

緯 Xem chöõ vó beân döôùi.

尾 ñuoâi – cuoái cuøng – ñi theo sau – ôû sau (tieáp vó aâm, thuû vó)

葦 caây lau – cuõng ñoïc vi.

地 ÑÒA ° ñaát (ñoái vôùi trôøi) – nôi vò trí – nguyeân chaát

BAØI 22

123

Töø ngöõ

ª ñòa caàu, ñòa lyù, ñòa baøn, thoå ñòa, ñòa chaát, ñòa chæ, taâm ñòa.

經 KINH ° ñöôøng sôïi doïc, töùc ñöôøng canh cuûa taám vaûi – ñoä doïc

treân ñòa ñoà – thöôøng – saùch – töøng traûi – traûi qua – söûa trò.

Töø ngöõ

ª kinh teá, kinh tuyeán, kinh lòch, kinh nghieäm, kinh ñieån, nguõ kinh, kinh lyù, kinh quyeàn.

Ñoàng aâm

京 to lôùn – thuû ñoâ (kinh ñoâ) 荊 = 荆 caây gai. 驚 = 惊 sôï haõi – ngöïa sôï haõi – roái loaïn (kinh ñoäng)

緯 VÓ ° ñöôøng sôïi ngang – ñöôøng chæ cuûa taám vaûi1

Töø ngöõ

ª kinh vó (kinh ñoä vaø vó ñoä cuûa ñòa caàu – daây doïc vaø daây ngang – chænh lyù moïi vieäc coù thöù töï), kinh thieân vó ñòa (ngang trôøi doïc ñaát, chæ söï vieäc to lôùn hay taøi löïc phi thöôøng)

1 Tieáng canh vaø chæ duøng ñeå noùi veà sôïi doïc vaø ngang treân taám vaûi cuûa ta

voán do 2 tieáng kinh vaø vó ñöôïc ñoàng hoùa ra. Ñieåm thaéc maéc laø tieáng vó ñöôïc ñoàng hoùa vôùi tieáng chæ coù saün cuûa ta hay laø do noùi traïi maø ra thì chöa ñöôïc roõ.


124

學 HOÏC ° baét chöôùc – taäp luyeän theo söï chæ daãn cuûa thaày,

nhaø tröôøng – chuû nghóa – hoïc thuyeát

Töø ngöõ

ª hoïc sinh, hoïc thuyeát, hoïc vaán, hoïc ñöôøng, coå hoïc, cao hoïc.

寫 TAÛ ° vieát – cheùp – toû baøy ra

Töø ngöõ

ª taû tình, mieâu taû, taû thöïc, taû chaân, dieãn taû.

Ñoàng aâm

Xem Baøi 5.

BAØI 23

TÖØ VÖÏNG

獅猛也孔中華 sö maõnh daõ khoång trung hoa

聖陳興道我 thaùnh traàn höng ñaïo ngaõ

BAØI 23

125

TAÄP ÑOÏC

獅子猛獸也孔子中華古時之聖人也

陳興道我國中古時之名人也

NGÖÕ PHAÙP

MEÄNH ÑEÀ TÓNH DUÏNG ÑOÄNG TÖØ HOAËC TÍNH TÖØ VÔÙI CAÙCH DUØNG CHÖÕ DAÕ (也 )

Xeùt caùc caâu sau ñaây:

Sö töû: maõnh thuù daõ. (Sö töû laø loaøi thuù döõ.)

Khoång töû: Trung Hoa coå thôøi chi thaùnh nhaân daõ. (Khoång töû laø vò thaùnh nhaân thôøi xöa cuûa Trung Hoa.)

Traàn Höng Ñaïo: ngaõ quoác trung coå thôøi chi danh nhaân daõ. (Traàn Höng Ñaïo laø danh nhaân thôøi trung coå cuûa nöôùc ta.)

Moãi caâu laø moät meänh ñeà. Moãi meänh ñeà chæ goàm coù moät chuû töø ñi tröôùc (ñöôïc phaân bieät baèng daáu hai chaám) vaø moät tuùc töø hay boä phaän cuûa tuùc töø (ñi lieàn sau daáu hai chaám). Cuoái moãi meänh ñeà coù moät chöõ daõ. Meänh ñeà tuyeät nhieân khoâng duøng tôùi moät ñoäng töø hay tính töø naøo caû. Vai troø chöõ daõ ôû ñaây thaät laø quan troïng, vì thieáu noù meänh ñeà khoâng coøn hình thöùc meänh ñeà nöõa. Vaäy chöõ daõ ôû ñaây ngoaøi coâng duïng cuûa moät trôï töø coøn ñoùng ngaàm vai troø cuûa moät ñoäng töø nöõa.

Trong tröôøng hôïp naøy, chöõ daõ coù nghóa laø: laø …vaäy.


126


獅 SÖ ° con sö töû

Töø ngöõ

ª huøng sö (sö töû ñöïc), Haø Ñoâng sö töû (sö töû ñaát Haø Ñoâng: chæ ngöôøi ñaøn baø hung döõ, choàng phaûi khieáp sôï, laáy yù töø caâu thô cuûa Toâ Thöùc chaâm bieám Traàn Thaùo sôï vôï)

Ñoàng aâm

師 thaày daïy hoïc – nhieàu – baét chöôùc – ngöôøi thaïo vieäc – ngöôøi chuyeân moân trong moät ngheà – moät boä phaän trong quaân (sö phaïm, sö ñoaøn).

猛 MAÕNH ° maïnh meõ – hung haõn – döõ tôïn – thình lình.

Töø ngöõ

ª maõnh thuù, duõng maõnh, maõnh lieät, maõnh löïc, maõnh töôùng

也 DAÕ ° trôï ngöõ töø coù nghóa: vaäy (xem phaàn tröôùc cuûa baøi),

duøng trong vaên môùi coù nghóa: cuõng.

Ñoàng aâm

野 ñoàng noäi – thoân queâ – queâ muøa – chöa khai hoùa (daõ man, daõ thuù)

BAØI 23

127

孔 KHOÅNG ° loã hoång – thoâng suoát – raát – hoï Khoång – thuoäc veà

hoïc thuyeát cuûa Khoång Töû.

Töø ngöõ

ª Khoång giao, Khoång hoïc, Khoång moân, Khoång Maïnh.

華 HOA ° vaên söùc – ñeïp toát – vaên minh – nöôùc Trung Hoa.

Töø ngöõ

ª hoa leä, hoa myõ, hoa kieàu.

聖 THAÙNH ° ngöôøi coù ñaïo ñöùc vaø hieåu bieát – ngöôøi hieåu bieát moïi

leõ – tuyeät gioûi – tieáng toân xöng vua.

Töø ngöõ

ª thaùnh hieàn, thaùnh nhaân, thaùnh quaân, thaàn thaùnh hoùa, thaùnh kinh, thaùnh theå.

陳 TRAÀN ° baøy toû ra – phôi baøy ra – cuõ – teân trieàu ñaïi – teân

nöôùc – teân hoï ngöôøi.

Töø ngöõ

ª traàn thuyeát, traàn thuaät, ñieàu traàn, traàn thieát, traàn tình, traàn huû, traàn bì.

Ñoàng aâm

塵 buïi baëm – daáu cuõ – theá gian, (phaøm traàn, traàn gian)


128

興 HÖNG ° noåi leân – phaùt ra – thònh vöôïng – moät aâm höùng.

Töø ngöõ

ª höng thònh, höng khôûi, höng vöôïng, höng binh, höng lôïi tröø haïi.

道 ÑAÏO ° leã pheùp – ñöôøng loái – ñöôøng ñi – noùi ñem ñöôøng –

thuoäc veà ñaïo Laõo – toân giaùo.

Töø ngöõ

ª ñaïo ñöùc, ñaïo giaùo, ñaïo loä, ñaïo ñaït, ñaïo lyù, ñaïo maïo, thaùnh ñaïo.

Ñoàng aâm

導 daãn ñöôøng (höôùng ñaïo, ñaïo daãn) 盜 = 盗 keû aên troäm, aên caép cuûa ngöôøi (ñaïo taëc) 蹈 ñaïp xuoáng ñaát – böôùc

我 NGAÕ ° ta (tieáng töï xöng) – yù rieâng – thuoäc veà mình

Töø ngöõ

ª vò ngaõ, voâ ngaõ, ngaõ chaáp, bæ ngaõ

Ñoàng aâm

餓 (ngaï) raát ñoùi – ñoùi cheát ñöôïc.

中 TRUNG ° giöõa – trong – ngay thaúng – nöûa – moät aâm laø

truùng

BAØI 24

129

Töø ngöõ

ª trung ñoaïn, trung bình, trung du, trung laäp, trung gian, trung thu, chieát trung, chaáp trung

Ñoàng aâm

忠 heát loøng ñoái vôùi ngöôøi khaùc – taän tuïy vôùi coâng vieäc – khoâng hai loøng, khoâng thay loøng ñoåi daï (trung thaønh, trung nghóa)

衷 trong loøng – ôû giöõa – loøng thaønh

BAØI 24

TÖØ VÖÏNG

林禽者食肉 laâm caàm giaû thöïc nhuïc

善能羣以衛 thieän naêng quaàn dó veä

TAÄP ÑOÏC

林中之禽獸有飛類者有走類者

獸類之中有小者有大者


130

有食肉者有善足者有能合羣以自衛者

NGÖÕ PHAÙP

CAÙCH DUØNG CHÖÕ GIAÛ (者 )

Xeùt chöõ giaû trong baøi treân chuùng ta thaáy coù hai caùch duøng:

Trong caùc cuïm töø höõu phi loaïi giaû, höõu taåu loaïi giaû thì chöõ giaû vöøa coù giaù trò cuûa moät loaïi töø duøng ñeå neâu roõ caùc tieáng ôû tröôùc,1 vöøa laø moät ñaïi danh töø thay theá cho caàm thuù ñaõ noùi ôû tröôùc.

Trong caùc cuïm töø höõu tieåu giaû, ñaïi giaû, thöïc nhuïc giaû, thieän taåu giaû, naêng hôïp quaàn dó töï veä giaû thì chöõ giaû coù giaù trò cuûa ñaïi danh töø, ñi sau caùc hình dung töø tieåu, ñaïi, caùc ñoäng töø thöïc, nhuïc, thieän, taåu, meänh ñeà hoaëc caâu naêng hôïp quaàn dó töï veä, ñeå bieán caùc cuïm töø hay meänh ñeà ôû tröôùc thaønh danh töø keùp hay boä phaän cuûa meänh ñeà.

Nghóa cuûa ñoaïn vaên treân nhö sau:

Loaøi caàm thuù trong röøng, coù loaøi bay, coù loaøi chaïy.

Trong loaøi thuù coù gioáng nhoû, coù gioáng lôùn, coù gioáng aên thòt, coù gioáng chaïy nhanh, coù gioáng bieát hôïp quaàn ñeå töï veä.

1 Trong tieáng Haùn xöa khoâng heà coù loaïi töø, ôû nhieàu tröôøng hôïp khaùc chöõ

giaû chæ duøng vôùi coâng duïng naøy.

BAØI 24

131


者 GIAÛ ° keû – caùi

Töø ngöõ

ª hoïc giaû, khaùn giaû, hieàn giaû, thính giaû

Ñoàng aâm

赭 saéc ñoû saãm 賈 hoï – teân ngöôøi – aâm chính laø coå

林 LAÂM ° röøng – soá ñoâng ngöôøi

Töø ngöõ

ª laâm tuyeàn, sôn laâm, thi laâm, thuûy laâm, y laâm

Ñoàng aâm

臨 ôû treân xem xuoáng – ñeán – ñöông vaøo luùc (laâm söï, laâm thôøi)

禽 CAÀM ° chæ chung caùc loaøi chim

Töø ngöõ

ª thanh caàm (chim xanh), caàm ñieåu, caàm ñoäc, gia caàm, caàm thuù.

Ñoàng aâm

擒 baét – baét giöõ (troùc caàm). 琴 thöù ñaøn ngaøy xöa coù 5 daây, ngaøy nay coù 7 daây,


132

ñöôïc duøng ñeå goïi chung caùc thöù ñaøn coù daây – vieäc chôi aâm nhaïc.

食 THÖÏC ° aên – cho aên – moät aâm laø töï: nuoâi, cho aên côm.

Töø ngöõ

ª aåm thöïc, thöïc ñôn, thöïc cheá, thöïc phaåm, tuyeät thöïc, taâm thöïc.

Ñoàng aâm

實 (thieät) ñaày ñuû – thaät thaø – traùi caây – söï tích. 植 troàng caây – caây coái – baøy daët ra – döïng leàu (thöïc

vaät). 殖 sinh con nôû caùi – naûy nôû ra – sinh lôïi (thöïc daân) 蝕 bò aên xaâm – hao moøn (nhaät thöïc).

肉 NHUÏC ° thòt – xaùc thòt – thòt ñoäng vaät ñeå aên

Töø ngöõ

ª nhuïc duïc, coát nhuïc, nhuïc quaû, nhuïc nhaõ

Ñoàng aâm

辱 xaáu hoå – chòu khuaát – ñieàu nhô nhuoác (quoác nhuïc)

善 THIEÄN ° ñieàu laønh – söï hoaøn haûo veà phöông dieän ñöùc haïnh

traùi vôùi chöõ aùc. Khen hay, gioûi.

Töø ngöõ

ª thieän taâm, löông thieän, hoaøn thieän, taân thieän, thieän xaï, thieän ngheä

BAØI 24

133

Ñoàng aâm

禪 nhöôøng ngoâi vua cho keû khaùc. AÂm khaùc laø thieàn.

能 NAÊNG ° taøi hay – söùc laøm vieäc – coù theå laøm ñöôïc – gaùnh

noåi vieäc

Töø ngöõ

ª naêng löïc, khaû naêng, naêng suaát, hieäu naêng, coâng naêng, tieàm naêng, cô naêng

羣 QUAÀN ° baày – cuøng boïn – keát hôïp thaønh ñaùm ñoâng.

Töø ngöõ

ª hôïp quaàn, quaàn ñaûo, quaàn tính, quaàn chuùng, ñoàng quaàn

Ñoàng aâm

裙 caùi quaàn ñeå che phaàn döôùi thaân theå (hoàng quaàn)

以 DÓ ° laáy – duøng – ñem – ñeå maø – nhaân vì – cho ñeán

Töø ngöõ

ª sôû dó, dó tieàn

Ñoàng aâm

已 ñaõ – ñaõ qua – thoâi – xong, (dó vaõng) 苡 yù dó: caây bo bo, haït laø moät vò thuoác baéc.


134

衛 VEÄ ° che chôû – baûo hoä – phoøng giöõ – choã truù binh ôû bieân

giôùi – teân nöôùc Veä ôû ñôøi Xuaân thu cuûa Trung Hoa

Töø ngöõ

ª baûo veä, hoä veä, phoøng, veä quoác, veä tinh, veä sinh

BAØI 25

TÖØ VÖÏNG

所異於何修 sôû dò ö haø tu

身處世爲必 thaân xöû theá vi taát

TAÄP ÑOÏC

古人之所學有異於今人之所學。古人所學何事。以修身處世爲人之所必知。

Dòch aâm

Coå nhaân chi sôû hoïc höõu dò ö kim nhaân chi sôû hoïc. Coå nhaân sôû hoïc haø söï. Dó tu thaân xöû theá vi nhaân chi sôû taát tri.

BAØI 25

135

Dòch nghóa

a. Thoâ giaûi

Chuùng ta coù theå ñeå nguyeân caùc töø ngöõ keùp coå nhaân, sôû hoïc… maø dòch nghóa:

Sôû hoïc cuûa coå nhaân coù khaùc vôùi sôû hoïc cuûa kim nhaân, sôû hoïc cuûa coå nhaân laø söï gì? Töùc laø laáy söï tu thaân xöû theá laøm ñieàu phaûi bieát cuûa con ngöôøi.

b. Toaøn giaûi

Ñi töø loái dòch nghóa sô saøi treân ñaây, chuùng ta coù theå chuyeån qua loái dòch toaøn giaûi ôû döôùi:

Ñieàu ngöôøi xöa hoïc coù khaùc vôùi nhöõng ñieàu ngöôøi nay hoïc. Ñieàu ngöôøi xöa hoïc laø nhöõng vieäc gì? Töùc laø laáy söï söûa mình vaø ôû ñôøi laøm nhöõng ñieàu maø con ngöôøi caàn phaûi bieát.

NGÖÕ PHAÙP

所 Chöõ sôû coù nhieàu nghóa, vaø do ñoù coù nhieàu caùch duøng.

ÔÛ ñaây trình baøy caùch duøng chöõ sôû trong baøi naøy. Caùc caùch duøng khaùc seõ ñöôïc laàn löôït trình baøy trong nhöõng baøi sau.

Chöõ sôû trong baøi coù tính caùch moät ñaïi danh töø ñöôïc duøng ñöùng tröôùc moät ñoäng töø ñôn hoaëc moät ñoäng töø heä vaø laøm tuùc töø cho ñoäng töø aáy. Noù coù nghóa laø ñieàu maø, caùi maø, vieäc maø, choã maø ...

Ví duï:


136

Coå nhaân chi sôû hoïc 古人之所學 (ñieàu maø ngöôøi xöa hoïc)

Nhaân chi sôû taát tri 人之所必知

(ñieàu maø ngöôøi ta caàn phaûi bieát)

Nhaân chi sôû baát khaû baát tri 人之所不可不知

(ñieàu maø ngöôøi ta khoâng theå khoâng bieát)

Trong söï caáu hôïp cuûa caùc töø ngöõ Haùn Vieät chöõ sôû cuõng thöôøng thaáy ñöôïc duøng keát hôïp vôùi ñoäng töø hay tính töø ñi sau thaønh moät töø ngöõ keùp coù giaù trò töông ñöông vôùi moät danh töø. Nhö chuùng ta coù theå noùi:

sôû hoïc ñieàu maø ai ñoù ñaõ hoïc: voán tri thöùc. sôû tri ñieàu maø ai ñoù ñaõ bieát: söï hieåu bieát. sôû ñoaûn ñieàu maø ai ñoù yeáu keùm: choã yeáu keùm. sôû tröôøng ñieàu maø ai ñoù thaïo, gioûi: choã thaïo, gioûi.


所 SÔÛ ° choán – xöù – coõi – ñieàu maø – caùi maø (ñaïi danh töø)

Töø ngöõ

ª xöù sôû, coâng sôû, truï sôû, sôû caàu, sôû tröôøng, sôû dó, sôû nguyeän, sôû höõu

Ñoàng aâm

楚 moät loaïi caây gai – ñau khoå – roõ raøng – teân nöôùc Sôû.

BAØI 25

137

異 DÒ ° khaùc – laï – rieâng – ñaëc bieät

Töø ngöõ

ª dò ñoàng, kyø hình dò töôùng, dò ñoan, dò thöôøng, laäp dò, ly dò, dò chuûng, dò tính, dò nghò

Ñoàng aâm

肄 hoïc taäp – thöøa ra – khoù nhoïc (dò nghieäp) 易 deã daøng (giaûn dò) – aâm khaùc laø laø dòch

於 Ö ° nôi – ôû (giôùi töø) ñoái vôùi

何 HAØ ° naøo, gì...? Sao theá naøo, laøm sao...? (nghi vaán töï)

Töø ngöõ

ª haø coá: côù gì, haø söï: vieäc gì

Ñoàng aâm

河 soâng (Hoàng haø, sôn haø). 苛 khaéc baïc – nhoû nhen (haø khaéc, haø laïm) 荷 caây sen – moät aâm laø haï: vaùc treân vai. 瑕 tyø veát nôi hoøn ngoïc (haø tyø) 遐 xa (haø quan, haø chí) 霞 raùng ñoû (yeân haø: khoùi vaø raùng, noùi veà thuù aån daät)

修 TU ° söûa sang – söûa trò – boù nem – ñoà teá – theo


138

Töø ngöõ

ª tu boå, tu chính, tu döôõng, tu só, tu nghieäp, truøng tu, tu thaân (söûa mình)

Ñoàng aâm

須 neân – caàn duøng. Trong tieáng gheùp 須臾 tu du laø thôøi gian raát ngaén, phuùt choác.

羞 xaáu hoå – ñoà aên ngon (tu sæ 羞辱, beá nguyeät tu hoa) 鬚 raâu (tu mi nam töû). 饈 ñoà aên ngon (traân tu).

身 THAÂN

° thaân hình – caù nhaân mình – mình maåy – hình theå cuûa vaät

Töø ngöõ

ª thaân theå, thaân danh, thaân theá, ly thaân, baûn thaân, haäu thaân, tieàn thaân, laäp thaân.

Ñoàng aâm

親 cha meï – baø con – gaàn guõi – thöông yeâu (thaân thieát, thaân aùi, song thaân, thaân haønh)

申 moät trong soá 12 ñòa chi (muøi thaân) 紳 giaûi buoäc cuûa ngöôøi coù chöùc töôùc (thaân só, thaân baùo) 伸 duoãi ra – suy roäng ra (thaân tröông) 呻 ngaùp thôû ra (khieám thaân, thaân ngaâm)

BAØI 25

139

處 XÖÛ ° ñoái ñaõi – aên ôû – ñaët mình vaøo – cö nguï taïi moät nôi

– giaûi quyeát – ñoaùn xöû; moät aâm laø xöù: nôi choán – coõi nöôùc

Töø ngöõ

ª xöû trí, xöû ñoaùn, xöû theá, xöû söï, xuaát xöû, ñoái xöû

世 THEÁ

° ñôøi – coõi ñôøi – khoaûng thôøi gian moät theá heä (xöa cho laø 30 naêm)

Töø ngöõ

ª theá gian, theá söï, theá thaùi nhaân tình, theá giôùi, theá heä, öùng theá, xöû theá, theá kyû

Ñoàng aâm

勢 = 势 quyeàn löïc – khí khaùi – cô hoäi – traïng thaùi (theá löïc, thôøi theá)

替 suy – boû ñi – thay theá. 涕 nöôùc muõi – nöôùc maét – khoùc ra nöôùc maét (theá

khaáp) 剃 caét toùc (theá phaùt quy y). 妻 gaû con gaùi – aâm khaùc laø theâ.

爲 VI ° laøm – laø – bò – aâm khaùc laø vò: vì

Töø ngöõ

ª haønh vi, vi baèng, höõu vi, voâ vi


140

必 TAÁT ° chaéc phaûi, chaéc haún, aét haún – nhaát ñònh

Töø ngöõ

ª taát nhieân, taát yeáu, vò taát, baát taát

Ñoàng aâm

畢 = 毕 heát – xong – thaûy ñeàu – thö tín do töï tay vieát ra – teân sao Taát (hoaøn taát, taát nieân)

悉 bieát – roõ – heát – ñeàu (taát soá) 膝 ñaàu goái – quì goái (ngöu taát)

BAØI 26

TÖØ VÖÏNG

勢哲造亦吾當無 theá trieát taïo dieäc ngoâ ñöông voâ

TAÄP ÑOÏC

時勢與英雄西哲有言 : 時勢造英雄。英雄亦造時勢。吾人當爲造時勢之英雄無爲時勢所造之英雄。

BAØI 26

141

Dòch aâm

Thôøi theá döõ anh huøng.

Taây trieát höõu ngoân: “Thôøi theá taïo anh huøng, anh huøng dieäc taïo thôøi theá”. Ngoâ nhaân ñöông vi taïo thôøi theá chi anh huøng voâ vi thôøi theá sôû taïo chi anh huøng.

Dòch nghóa

Thôøi theá vaø anh huøng.

Baäc hieàn trieát phöông Taây coù noùi: “Thôøi theá taïo neân anh huøng, baäc anh huøng cuõng taïo neân thôøi theá.” Chuùng ta neân laøm keû anh huøng taïo thôøi theá, ñöøng laøm anh huøng do thôøi theá taïo ra.

NGÖÕ PHAÙP

所 CHÖÕ SÔÛ DUØNG TRONG CAÂU BÒ ÑOÄNG

Khi duøng trong caâu bò ñoäng, chöõ sôû ñi giaùn caùch sau chöõ vi: “vi …sôû”

Ví duï: anh huøng vi thôøi theá sôû taïo: anh huøng do thôøi theá taïo ra.

Trong boä phaän meänh ñeà hoaëc hôïp ngöõ, chöõ sôû coù theå khoâng ñi giaùn caùch vôùi chöõ vi maø vaãn ñöôïc duøng trong bò ñoäng theå.

Ví duï: thôøi theá sôû taïo chi anh huøng: anh huøng do thôøi theá taïo ra


142


勢 THEÁ ° quyeàn löïc – thôøi cô – hoøn daùi

Töø ngöõ

ª quyeàn theá, thôøi theá, yù theá, uy theá, tình theá, coâ theá, theá löïc, thuû theá

哲 TRIEÁT ° saùng suoát – hieåu bieát – thoâng ñaït söï lyù – ngöôøi

hieàn trieát

Töø ngöõ

ª hieàn trieát, minh trieát, thaùnh trieát, trieát nhaân, trieát hoïc gia, trieát ngoân

造 TAÏO ° cheá ra – gaây döïng ra – xaây ñaép – baét ñaàu – baøy;

moät aâm laø thaùo.

Töø ngöõ

ª taïo hoùa, taïo vaät, taïo laäp, taïo nghieäp, saùng taïo, ñaøo taïo, cheá taïo, caáu taïo

Ñoàng aâm

皂 ngöôøi ñaày tôù – ngöôøi heøn haï – saéc ñen (taïo giaùc, taïo toá)

亦 DIEÄC ° cuõng – cuõng theo

BAØI 26

143

吾 NGOÂ ° ta – toâi – chuùng ta – chuùng toâi (nhaân vaät ñaïi danh

töø, ngoâi thöù nhaát)

Töø ngöõ

ª ngoâ boái, ngoâ huynh, ngoâ saøi

Ñoàng aâm

梧 caây ngoâ ñoàng – ñeïp ñeõ to lôùn (khoâi ngoâ) 吳 teân nöôùc – teân hoï ngöôøi 蜈 ngoâ coâng: con reát

當 ÑÖÔNG ° ngay luùc – ñang luùc – gaùnh laáy vieäc – caàm ñoà –

neân – phaûi – vöøa ñuùng – chính giöõa; caùc aâm khaùc laø ñang, ñaùng.

Töø ngöõ

ª ñöông cuïc, ñöông nieân, ñöông söï, ñöông taâm, ñöông thôøi, ñöông nhieân ñaûm ñöông, ñöông ñaàu

Ñoàng aâm

鐺 ñoà naáu côm baèng ñoàng

TIEÁNG HAÙN VIEÄT VAØ TIEÁNG VIEÄT GOÁC HAÙN

Taïi sao goïi laø tieáng Haùn Vieät maø khoâng goïi laø tieáng Haùn?

Chöõ Haùn ñöôïc truyeàn qua nöôùc ta töø ñôøi Haùn neân ñöôïc goïi laø chöõ Haùn, oâng baø chuùng ta luùc ñaàu ñoïc vaø duøng noù theo moät aâm gaàn gioáng haún vôùi aâm ñoïc cuûa ngöôøi Haùn, nhöng caøng veà sau caùi aâm aáy bò Vieät hoùa ñi hoaøn toaøn ñeå


144

bieán thaønh moät thöù tieáng cuûa ta. Rieâng veà phía ngöôøi Trung Hoa, tieáng noùi cuûa hoï cuõng theo thôøi gian maø thay ñoåi daàn daàn caû veà aâm ñoïc laãn caùch noùi, maëc duø chöõ vieát vaãn nhö xöa. Vì theá ngaøy nay giöõa aâm ñoïc chöõ Haùn cuûa ngöôøi Trung Hoa vaø cuûa ta coù moät söï caùch bieät raát xa. Cuøng moät chöõ, ngöôøi Trung Hoa ñoïc moät caùch, ngöôøi Vieät chuùng ta ñoïc moät caùch. AÂm maø chuùng ta duøng ñoù goïi laø aâm Haùn Vieät vaø nhöõng tieáng Haùn ñoïc theo aâm Haùn Vieät aáy goïi laø tieáng Haùn Vieät hay töø ngöõ Haùn Vieät.

Phaân bieät tieáng Haùn Vieät vôùi tieáng Vieät goác Haùn Tieáng Haùn Vieät haàu heát laø nhöõng töø ngöõ ñöôïc duøng

theo cuù phaùp tieáng Haùn. Coøn tieáng Vieät goác Haùn laø nhöõng tieáng Haùn ñöôïc Vieät hoùa baèng caùch duøng theo cuù phaùp tieáng Vieät.

Thí duï: thaân tình hoïc ñöôøng laø tieáng Haùn Vieät, nhöng tình thaân laø tieáng Vieät goác Haùn.

Tieáng Vieät goác Haùn coù raát nhieàu. Phaàn lôùn caùc tieáng thoâng duïng haèng ngaøy cuûa chuùng ta voán coù xuaát xöù töø tieáng Haùn, nhö: aùo, quaàn, ñaàu, chöõ, nghóa, hoïc haønh, söï, ñöøng, ñoïc, saùch ...

Coù ñieàu ñaùng chuù yù laø trong soá caùc tieáng Vieät goác Haùn coù tieáng thay ñoåi caû aâm laãn nghóa, coù tieáng giöõ nguyeân aâm nhöng maát nghóa, coù tieáng giöõ nguyeân nghóa maø thay ñoåi aâm, coù tieáng laïi giöõ nguyeân aâm nguyeân nghóa.

Kho taøng tieáng Haùn Vieät moãi ngaøy moät phong phuù hôn. Moät soá raát nhieàu töø môùi cuûa phöông Taây ñöôïc ngöôøi Trung Hoa hoaëc Nhaät Baûn dòch ra vaø chuùng ta möôïn duøng. Cuõng coù nhöõng tieáng maø chuùng ta döïa theo cuù phaùp tieáng Haùn ñeå ñaët ra, nhöng soá naøy töông ñoái ít hôn.

BAØI 26

145

THÖÏC HAØNH TÌM HIEÅU TIEÁNG VIEÄT GOÁC HAÙN VAØ TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT TRONG MOÄT SOÁ BAØI VAÊN

Lôõ laøng

Treøo leân caây böôûi haùi hoa, Böôùc xuoáng vöôøn caø haùi nuï taàm xuaân. Nuï taàm xuaân nôû ra xanh bieác, Em coù choàng roài anh tieác laém thay! Ba ñoàng moät môù traàu cay, Sao anh khoâng hoûi nhöõng ngaøy coøn khoâng? Baây giôø em ñaõ coù choàng, Nhö chim vaøo loàng nhö caù caén caâu. Caù caén caâu bieát ñaâu maø gôõ, Chim vaøo loàng bieát thuôû naøo ra? Trong baøi ca dao treân, ñaëc bieät coù töø taàm xuaân laø moät

töø ngöõ Haùn Vieät (taàm xuaân: tìm xuaân), nhöng ñöôïc möôïn laøm teân moät loaøi hoa neân cuõng coù theå xem nhö tieáng Vieät goác Haùn. Ngoaøi ra khoâng coù töø ngöõ Haùn Vieät naøo khaùc, nhöng nhöõng tieáng Vieät goác Haùn thì raát nhieàu:

Nhöõng tieáng ñoïc traïi aâm

haùi do chöõ thaùi 採, tieác do chöõ tích 惜 caø do chöõ gia 茄, loàng do chöõ lung 籠 xanh do chöõ thanh 青, thay do chöõ tai 哉 bieác do chöõ bích 碧

Nhöõng tieáng coøn nguyeân aâm Haùn Vieät

hoa vieát laø 花, ñoàng vieát laø 銅

nhö vieát laø 如, caâu vieát laø 鈎

taàm xuaân vieát laø 尋春

Chöõ ñoàng laø moät tieáng Vieät goác Haùn ñaõ bieán nghóa. Nguyeân ngöôøi Trung Hoa vaø ta ngaøy xöa ñuùc tieàn baèng


146

ñoàng, neân hai chöõ ñoàng tieàn ban ñaàu chæ coù nghóa ñôn giaûn laø tieàn baèng ñoàng. Veà sau tieáng ñoàng duøng qua quaàn chuùng bình daân khoâng coøn ñöôïc hieåu laø chaát ñoàng nöõa, maø thaønh moät tieáng môùi vôùi nghóa duøng ñeå chæ ñoàng tieàn vuoâng hoaëc troøn duøng ñeå ñònh giaù trò ñoà vaät, nhö ñoàng xu, ñoàng baïc... Roài veà sau nöõa, khi giaáy baïc xuaát hieän, moãi tôø giaáy thay cho moãi ñoàng baïc kim loaïi tröôùc kia cuõng ñöôïc goïi laø ñoàng. Theá laø chöõ ñoàng laø chaát ñoàng ñeán chöõ ñoàng laø ñôn vò tieàn teä ngaøy nay coù caû moät söï caùch bieät khaù xa. Tröôøng hôïp naøy cuõng gioáng nhö tröôøng hôïp chöõ traàn ôû baøi 104.

Chöõ ñoàng trong baøi naøy laø moät ñôn vò tieàn teä ngaøy xöa. Nöôùc ta ngaøy xöa ñuùc tieàn baèng ñoàng vaø keõm. Tieàn keõm coù ñoàng keõm ñöôïc tính laøm ñôn vò nhoû nhaát veà tieàn teä maø ngöôøi ta goïi taét baèng ñoàng hay ñoàng trinh, töùc chöõ ñoàng duøng trong caâu “Ba ñoàng moät laù traàu cay” ôû treân. Veà tieàn baèng ñoàng thì coù ñoàng aên ba, ñoàng aên saùu, ñoàng aên möôøi, töùc coù giaù trò töông ñöông vôùi ba, saùu vaø möôøi ñoàng trinh. Tieàn laø moät ñôn vò tieàn teä lôùn hôn.

Töï thaùn

Chieác thuyeàn lô löûng treân soâng, Bieát ñem taâm söï ngoû cuøng ai hay. Chaéc chi thieân haï ñôøi nay, Maø ñem non nöôùc laøm raày chieâm bao. Ñaõ buoàn veà traän möa daøo, Laïi ñau veà noãi aøo aøo gioù ñoâng. Maây troâi nöôùc chaûy xuoâi doøng, Chieác thuyeàn hôø höõng treân soâng moät mình. Nguyeãn Traõi

BAØI 26

147

Caùc tieáng Vieät goác Haùn

a. Nhöõng tieáng ñaõ ñoïc traïi aâm

chieác do chöõ chích 隻

ñôøi do chöõ ñaïi 代

Chöõ chieác goác ôû chöõ chích ñoïc traïi aâm maø thaønh, roài noù sau thay ñoåi luoân caû nghóa. Chích coù nghóa laø chieác, leû ñoâi, leû loi, ñoái nghóa vôùi chöõ song 雙 laø ñoâi. Trong caùc tieáng ñôn chieác, thuyeàn moät chieác, thì chöõ chieác coøn giöõ nguyeân nghóa cuûa chöõ chích, nhöng duøng trong caùc tieáng chieác thuyeàn, chieác laù thì chieác ñaõ bieán thaønh moät loaïi töø nhö nhöõng chöõ caùi hay con trong tieáng Vieät.

b. Nhöõng tieáng coøn nguyeân aâm Haùn Vieät traän vieát laø 陣

thuyeàn vieát laø 船 ñoâng vieát laø 東

Caùc töø ngöõ Haùn Vieät

自歎 töï thaùn (töï: ñaïi danh töø phaûn duïng, thaùn: ñoäng töø coù nghóa laø than thôû; töï thaùn: ñoäng töø gheùp do söï keát hôïp moät ñaïi danh töø vôùi moät ñoäng töø. Caùc ñoäng töø coù chöõ töï ñi tröôùc ñeàu laø töï ñoäng töø): töï mình than vaõn thaân phaän mình.

心事 taâm söï (taâm: loøng, tieáng goïi chung veà moïi sinh hoaït yù thöùc vaø tình caûm cuûa con ngöôøi, söï: vieäc, ñieàu, chuyeän; taâm söï: danh töø gheùp do hai danh töø ñôn phoái hôïp thaønh. Nhöõng chuyeän trong loøng, noãi loøng, nhöõng noãi nieàm rieâng, yù tình rieâng.

天下 thieân haï (thieân: trôøi, haï: döôùi; thieân haï: danh töø gheùp do moät danh töø ñôn vaø moät traïng töø ñôn phoái hôïp thaønh, haï laø traïng töø chæ nôi choán ñöôïc duøng


148

nhö moät danh töø caùch.1 Thieân haï laø tieáng noùi taét cuûa hôïp ngöõ thieân haï chi nhaân, roài ngöôøi ta duøng laâu quen ñi, ñöôïc hieåu laø taát caû moïi ngöôøi ôû döôùi gaàm trôøi. Hai chöõ thieân haï ñaõ ñöôïc thoâng duïng töø laâu ñôøi. Trong saùch Ñaïi hoïc vaø Maïnh töû thaáy coù duøng nhieàu, nhöng coù nghóa töông ñoàng vôùi tieáng lieân quoác hay ñaïi quoác ñeå chæ moät nöôùc lôùn döôùi quyeàn vò thieân töû vaø goàm nhieàu nöôùc chö haàu.

BAØI 27

推己及人子貢問曰︰有一言而可終身行之者乎？子曰︰其恕乎 !己所不欲勿施於人。

Dòch aâm

Suy kyû caäp nhaân

Töû Coáng2 vaán vieát: “Höõu nhaát ngoân nhi khaû chung thaân haønh chi giaû hoà.” Töû3 vieát: “Kyø thöù hoà! Kyû sôû baát duïc vaät thi ö nhaân.

1 Tröôøng hôïp naøy khoâng neâu ra ôû caùc baøi tröôùc, vì muoán lieät caùc traïng töø

chæ nôi choán hay chæ thôøi gian vaøo nhöõng danh töø ñôn khaùc cho tieän. Caùc traïng töø naøy coù tính caùch cuûa nhöõng danh töø (taïm goïi laø danh töø caùch), neân keát caáu cuûa danh töø keùp ôû tröôøng hôïp naøy cuõng ñoàng vôùi keát caáu cuûa caùc danh töø keùp phoái hôïp ôû baøi 1.

2 Töû coáng laø moät moân sinh cuûa Khoång töû, teân laø Ñoan Moäc Töù. 3 Töû nghóa laø thaày, ñaây chæ ñöùc Khoång Töû.

BAØI 27

149

Dòch nghóa

Suy mình bieát ngöôøi

Thaày Töû Coáng hoûi ñöùc Khoång Töû: “Coù moät lôøi noùi naøo maø coù theå troïn ñôøi thöïc haønh ñöôïc ö?” Khoång Töû noùi: “Coù chöõ thöù ñaáy. Ñieàu gì maø mình khoâng muoán chôù ñem laøm vôùi ngöôøi khaùc.”

NGÖÕ PHAÙP

ÑAÏI DANH TÖØ

Ñaïi danh töø chi 之 ñöôïc duøng sau moät ñoäng töø vaø laøm tröïc tieáp tuùc töø cho ñoäng töø aáy. Noù cuõng ñöôïc duøng thay cho moät ngöôøi, moät vaät, söï vaät hoaëc caû moät söï vieäc ñaõ ñeà caäp tröôùc ñoù, coù nghóa: ñoù, ñaáy, noù.

Ví duï: 有一言而可終身行之者乎? Höõu nhaát ngoân nhi khaû chung thaân haønh chi giaû hoà. (Coù moät lôøi noùi naøo maø coù theå troïn ñôøi thöïc haønh khoâng?) chi ñöôïc duøng thay cho lôøi noùi.

有父母當敬愛之 höõu phuï maãu ñöông kính aùi chi (coù cha meï neân kính yeâu) chi ñöôïc duøng thay cho cha meï.


推 SUY ° suy ra – tìm moái – moät aâm laø thoâi: choïn – laáy tay

maø ñaåy

Töø ngöõ

ª suy dieãn, suy nguyeân, suy luaän, suy ñoaùn, suy töôûng


150

Ñoàng aâm

衰 yeáu ñuoái – xuoáng daàn – moät aâm laø thoâi (suy nhöôïc, suy ñoài)

己 KYÛ ° mình – töï mình – moät vò trong soá 10 thieân can

Töø ngöõ

ª vò kyû, khaéc kyû, ích kyû, vong kyû

Ñoàng aâm

紀 keùo tô – leã pheùp – naêm – cheùp vieäc (kyû nieäm, theá kyû, kyû luaät, kyû luïc)

幾 maáy, bao nhieâu? – moät aâm laø cô (kyû haø hoïc) 几 caùi baøn nhoû (tröôøng kyû).

貢 COÁNG ° thueá – bieáu daâng – tieán cöû – teân ngöôøi

Töø ngöõ

ª trieàu coáng, coáng só, höông coáng, coáng hieán

Ñoàng aâm

戇 ngu ñaàn – cöùng thaúng – aâm khaùc laø traùng.

問 VAÁN ° hoûi – thoâng tin töùc vôùi nhau – doø hoûi – hoûi thaêm

Töø ngöõ

ª hoïc vaán, vaán ñeà, vaán naïn, vaán ñaùp, vaán toäi

BAØI 27

151

Ñoàng aâm

汶 teân con soâng beân Trung Hoa

曰 VIEÁT ° raèng – noùi raèng – laø – goïi laø (phaùt ngöõ töø)

而 NHI ° maø – nhöng maø – maø coøn (lieân töø)

Ñoàng aâm

Xem Baøi 22.

終 CHUNG ° cuoái cuøng – troïn – heát – cheát – toaøn veïn

Töø ngöõ

ª chung cuoäc, chung keát, chung nhaät, chung thaåm, chung thuûy, meänh chung, toáng chung

Ñoàng aâm

鐘 caùi chuoâng, moät thöù ñoàng hoà tính giôø (thôøi thaàn chung)

鍾 ñoà ñöïng röôïu, ñoà ñong löôøng baèng 6 hoäc 4 ñaáu – tuï hoïp laïi – ñuùc neân – un ñuùc neân (chung tình, chung aùi)

乎 HOÀ ° sao – chaêng – nôi – ôû nôi

Ñoàng aâm

Xem Baøi 21.


152

其 KYØ ° tính töø sôû höõu (töông töï nhö adjectif possessif

trong tieáng Phaùp)

恕 THÖÙ ° suy mình theá naøo maø ñoái ñaõi vôùi ngöôøi khaùc nhö

theá aáy – loøng khoan dung roäng raõi ñoái vôùi ngöôøi khaùc

Töø ngöõ

ª khoan thöù, löôïng thöù, thöù toäi

Ñoàng aâm

庶 nhieàu – ñoâng ñuùc – ngoõ haàu – gaàn – khoâng thuoäc veà doøng chính (thöù nhaát, daân thöù)

次 baäc – baäc döôùi – xöù sôû – nhaø nguû troï – moät laàn quaân ñoùng nghæ laïi (thöù ñeä, thöù vò)

刺 xem xeùt – coi xeùt vieäc chiùnh trò – gieát – löïa laáy – chích kim vaøo – gai – xöông caù vuïn – cheâ traùch (thöù söû) – moät aâm laø thích

欲 DUÏC

° mong muoán, ham muoán – loøng ham muoán

Töø ngöõ

ª saéc duïc, tình duïc, daâm duïc

Ñoàng aâm

浴 taém (moäc duïc) 慾 loøng ham muoán (duïc voïng) 育 nuoâi naáng, ñeå con (giaùo duïc, theå duïc)

BAØI 27

153

勿 VAÄT ° chôù, ñöøng (yù ngaên caám) – khoâng neân (khuyeân baûo)

Ñoàng aâm

物 nhöõng gì coù hình theå trong khoâng gian – vieäc (vaät loaïi, söï vaät)

施 THI ° ñöa ra – ñaët ra – ñem duøng – moät aâm laø thí

Töø ngöõ

ª thi haønh, thi phaùp, thi aân

Ñoàng aâm

詩 thô – vaên vaàn – kinh Thi (thi ca) 尸 thaây cheát chöa choân – töôïng thaàn – chuû trì 屍 thaây ngöôøi cheát (töû thi, thi haøi)


154

BAØI 28

輕重以隋侯之珠彈千仞之雀世必笑之何也所用重而所要輕也。

Dòch aâm

Khinh troïng

Dó Tuøy haàu chi chaâu ñaøn thieân nhaän1 chi töôùc, theá taát tieáu chi. Haø daõ, sôû duïng2 troïng nhi sôû yeáu3 khinh daõ.4

Dòch nghóa

Ñieàu khinh troïng

Duøng ngoïc chaâu cuûa Tuøy haàu5 baén chim seû cao ngaøn thöôùc, ñôøi aét cöôøi cheâ vieäc aáy. Vì sao theá? Vì duøng caùi raát quyù ñeå ñaït ñeán caùi raát taàm thöôøng.

1 Nhaän laø moät ñôn vò ño chieàu cao baèng 8 thöôùc nhaø Chaâu. Thieân nhaän

yù noùi raát cao. 2 Sôû duïng: duøng ñeå laøm vieäc gì, töùc laø phöông tieän. Ñaây chæ vieäc duøng

vieân ngoïc Tuøy haàu ñeå baén con chim seû raát cao. 3 Sôû yeáu: mong caàu ñeán vieäc gì, töùc laø muïc ñích. Ñaây chæ con chim seû laø

moät con vaät nhoû nhoi khoâng coù maáy giaù trò. 4 Ñaây laø moät caâu noùi trích trong saùch Laõ thò Xuaân thu. 5 Tuøy laø moät nöôùc chö haàu ñôøi nhaø Chaâu cuûa Trung Hoa (khoaûng töø

naêm 1100 – 300 tröôùc Taây lòch). Tuøy haàu laø vua nöôùc Tuøy coù töôùc haàu. Hoøn ngoïc cuûa Tuøy haàu coù tieáng laø raát quyù vaøo thôøi aáy. Tuøy haàu moät hoâm gaëp moät con raén bò thöông naèm giöõa ñöôøng, beøn laáy thuoác ñaép leân cho noù. Sau ñoù ít laâu, con raén aáy töø döôùi soâng ngoi leân ngaäm moät vieân ngoïc lôùn, daâng cho Tuøy haàu ñeå baùo ñeàn ôn cöùu maïng buoåi tröôùc. Vieân ngoïc aáy ñöôïc goïi laø ngoïc Tuøy haàu.

BAØI 28

155

NGÖÕ PHAÙP

ÑAÏI DANH TÖØ

之 Xeùt ñaïi danh töø chi 之 trong caâu: Dó tuøy haàu chi

chaâu ñaøn thieân nhaän chi töôùc, theá taát tieáu chi.

Chöõ chi ôû cuoái caâu thay theá cho caû meänh ñeà “dó tuøy haàu chi chaâu ñaøn thieân nhaän chi töôùc”, ñöôïc hieåu laø “ñem ngoïc chaâu cuûa Tuøy haàu baén chim seû cao ngaøn nhaän, ngöôøi ñôøi aét cöôøi cheâ vieäc aáy”.

也 Xeùt chöõ daõ 也 trong haø daõ vaø sôû yeáu khinh daõ.

Chöõ daõ ñöôïc duøng laøm trôï töø cuoái caâu ñeå xaùc ñònh moät yù kieán hay keát thuùc moät lôøi giaûi thích.


輕 KHINH ° nheï – taàm thöôøng – heøn – khoâng quan troïng – coi

reû – hôøi hôït

Töø ngöõ

ª khinh khi, khinh bæ, khinh suaát, khinh thaân, khinh mieät, khinh baïc

重 TROÏNG ° naëng – coi troïng – lôùn lao – chuoäng – khoù (raát) –

moät aâm laø truøng (truøng laëp)


156

Töø ngöõ

° troïng löïc, troïng taâm, troïng nghieäm, quan troïng, troïng beänh, troïng yeáu, troïng voïng

Ñoàng aâm

仲 ôû giöõa – thöù hai – xen giöõa (troïng thu)

隋 TUØY ° teân rieâng: trieàu nhaø Tuøy – teân moät nöôùc chö haàu

ñôøi Xuaân thu

Ñoàng aâm

隨 = 随 theo – thuaän theo – maëc loøng – ngoùn chaân (tuøy tuøng, tuøy yù)

侯 HAÀU ° moät trong naêm töôùc phong ngaøy xöa: coâng, haàu, baù,

töû, nam. Haàu thöôøng laø vua moät nöôùc nhoû naèm trong nöôùc lôùn döôùi quyeàn moät vò thieân töû.

Töø ngöõ

ª chö haàu, haàu töôùc, phong haàu, coâng haàu

Ñoàng aâm

猴 con khæ 喉 cuoáng hoïng (yeát haàu, haàu khoa) 餱 côm khoâ

珠 CHAÂU ° (chu) ngoïc laáy töø con trai coù hình troøn – vaät hình

troøn nhö ngoïc trai.

BAØI 28

157

Töø ngöõ

ª chaâu ngoïc, traân chaâu, chaâu lieân bích hôïp, chaâu hoaøn hôïp phoá

Ñoàng aâm

朱 saéc ñoû – hoï chaâu (cuõng ñoïc laø chu) (Chaâu Traàn, Chaâu Hy)

硃 son 株 (chu) goác caây treân ñaát – soá ñeám veà caây coái 舟 (chu) ghe thuyeàn – ñóa ñöïng cheùn röôïu 州 moät khu vöïc haønh chaùnh ngaøy xöa 洲 coàn – baõi soâng – ñaïi luïc (AÙ chaâu). 周 (chu) voøng troøn – ñeán nôi ñeán choán – Nhaø Chaâu

beân Trung Hoa (chu caáp) 週 (chu) voøng quanh – moät tinh kyø 7 ngaøy (chu toaøn,

chu kyø)

彈 ÑAØN ° ñaùnh ñaøn – baén – xeùt traùch ñieàu loãi – coù tính ñaøn

hoài

Töø ngöõ

ª ñaøn caàm, ñaøn haëc, ñaøn aùp, ñaøn tính

Ñoàng aâm

殫 heát – doác heát ra (ñaøn löïc, nghieân tinh ñaøn tuù) 壇 caùi ñaøi ñeå laøm leã hoaëc hoäi heø (thöôùng ñaøn) 檀 teân caây (ñaøn höông)

千 THIEÂN ° ngaøn – soá ngaøn (1000) – soá nhieàu


158

Töø ngöõ

ª thieân coå, thieân bieán vaïn hoùa, thieân lyù maõ, thieân phöông baùch keá, thieân thu

Ñoàng aâm

Xem Baøi 23.

仞 NHAÄN

° ñôn vò ño chieàu daøi, moät nhaän baèng 8 thöôùc ñôøi nhaø Chaâu (töông ñöông khoaûng 6,48 meùt)

Ñoàng aâm

認 nhaän bieát – nhaän roõ – baèng loøng – coâng nhaän 牣 ñaày, nhö sung nhaän 充牣軔 ngaên trôû – beàn chaéc – meàm maïi – löôøi bieáng 紉 xaâu chæ vaøo kim – vaù aùo raùch – caûm phuïc

雀 TÖÔÙC

° chim seû

Töø ngöõ

ª khoång töôùc: con coâng

Ñoàng aâm

爵 cheùn uoáng röôïu – töôùc vò (chöùc töôùc) 嚼 nhai 削 boùc loät – cöôùp boùc (töôùc ñoaït)

笑 TIEÁU ° cöôøi – cöôøi cheâ

BAØI 28

159

Töø ngöõ

ª tieáu ñaøm, tieáu laâm, tieáu maï

Ñoàng aâm

肖 gioáng (baát tieáu, tieáu töû, tieáu töôïng) 俏 ñeïp 鞘 bao ñöïng dao 峭 (tieãu) daùng nuùi cao lôûm chôûm – nghieâm gaáp – gaáp

böùc 醮 taùi tieáu: ñaøn baø taùi giaù – ñaïo só laäp ñaøn kyø ñaûo

要 YEÁU ° caàn ñeán – troïng ñaïi – thieát ñaùng – moät aâm laø yeâu:

xin – caàu – chaän ñoùn ñöôøng

Töø ngöõ

ª troïng yeáu, quan yeáu, thieát yeáu, yeáu ñieåm, yeáu nhaân, yeáu öôùc, yeáu toá – yeâu caàu, yeâu saùch, yeâu minh


160

BAØI 29

自守人非善不交 , 物非義不取，親贒如就芝蘭，避惡如畏蛇蠍。

Dòch aâm

Töï thuû

Nhaân phi thieän baát giao; vaät phi nghóa1 baát thuû; thaân hieàn nhö töïu chi lan,2 tò aùc nhö uùy xaø yeát.

Dòch nghóa

Töï giöõ mình

Ngöôøi khoâng toát thì khoâng giao keát, vaät khoâng hôïp ñaïo nghóa thì khoâng nhaän laáy; gaàn guõi ngöôøi hieàn nhö ñeán gaàn hoa chi hoa lan, laùnh xa keû xaáu nhö sôï loaøi raén reát.3

1 Nhöõng gì hôïp vôùi leõ phaûi, leõ coâng baèng, ñöôøng ngay chính goïi laø nghóa,

ta thöôøng hieåu laø ñaïo nghóa. Chaúng haïn, vieäc cöùu ngöôøi trong côn nguy bieán laø vieäc nghóa, vieäc tham lam haïi ngöôøi laø vieäc phi nghóa, baát nghóa.

2 Chi lan: coû chi vaø coû lan laø 2 thöù coû coù hoa thôm ñöôïc ngöôøi xöa ví vôùi aûnh höôûng toát cuûa ngöôøi hieàn.

3 Chöõ xaø yeát dòch saùt nghóa laø raén vaø boø caïp, nhöng taïm dòch cho thuaän tai laø raén reát, nhöõng loaøi vaät coù noïc ñoäc. Baøi naøy cuûa Thieäu Khang Tieát, danh nho ñôøi Toáng beân Trung Hoa.

BAØI 29

161

NGÖÕ PHAÙP

Nhöõng caâu trong baøi coù theå ñöôïc vieát laïi theo moät soá caùch khaùc nhau. Ví duï nhö caâu: 人非善不交, 物非義不取 Nhaân phi thieän baát giao, vaät phi nghóa baát thuû coù theå vieát laïi theo 2 caùch:

1. 不交非善之人, 不取非義之物 Baát giao phi thieän chi nhaân, baát thuû phi nghóa chi vaät.

2. 非善之人不交, 非義之物不取 Phi thieän chi nhaân baát giao, phi nghóa chi vaät baát thuû.


守 THUÛ ° troâng giöõ – ñôïi – moät aâm laø thuù

Töø ngöõ

ª thuû thaønh, thuû tín, thuû kyû, phoùng thuû, coá thuû

Ñoàng aâm

首 ñaàu – treân heát – tröôùc heát – moät aâm laø thuù (thuû khoa)

手 tay – caàm giöõ – ngöôøi saønh soûi vieäc (thieän thuû) 取 Xem chöõ thuû beân döôùi.

非 PHI ° khoâng phaûi – traùi leã – ñieàu loãi quaáy – cheâ ngöôøi

Töø ngöõ

ª thò phi, phi nghóa, phi loaïi, phi phaùp, phi nghò

Ñoàng aâm

Xem Baøi 21.


162

物 VAÄT ° chæ chung vaät theå trong trôøi ñaát, vaïn vaät

Töø ngöõ

ª Vaät theå, vaät chaát, ñoäng vaät, söï vaät, vaät lieäu, vaät giaù, vaät lyù, phaåm vaät, leã vaät, vaät saéc, taïo vaät

義 NGHÓA ° yù nghóa – ñaïo nghóa

Töø ngöõ

ª phi nghóa, nghóa cöû, nghóa binh, khôûi nghóa, nghóa hieäp, nghóa khí, chính nghóa, nghóa phuï, ñònh nghóa, yù nghóa, giaûi nghóa

取 THUÛ ° laáy – nhaän laáy – duøng tay laáy vaät – löïa choïn –

duøng

Töø ngöõ

ª thuû tieâu, thuû xaû, thuû phaùp (hoïc theo) ñoaït thuû, tranh thuû, taán thuû

親 THAÂN ° thöông yeâu – gaàn guõi – cha meï – hoï haøng

Töø ngöõ

ª song thaân, phuï thaân, maãu thaân, thaân aùi, thaân caän, thaân haønh, thaân maät, thaân thích

賢 HIEÀN ° ngöôøi coù taøi ñöùc – khoâng döõ – toát – lôøi khen ngôïi

toát gioûi

BAØI 29

163

Töø ngöõ

ª hieàn taøi, thaùnh hieàn, hieàn só, hieàn haäu, baát hieàn

如 NHÖ ° cuøng – gioáng nhö – ví nhö – neáu – baèng nhö – ñi

qua

Töø ngöõ

ª nhö yù, nhö nguyeän, Nhö Lai, töï nhö

就 TÖÏU ° ñeán – tôùi – neân vieäc – ñi theo – phoûng khieán – cöù

theo ñoù

Töø ngöõ

ª teà töïu, töïu chöùc, thaønh töïu, töïu nghóa, töïu trung, töïu hoïc

芝 CHI ° hay linh chi, moät thöù coû thôm, ngaøy xöa cho raèng

laáy tro coû linh chi ñeå rieâng vaøo trong moät caùi bình, ñeán ngaøy ñoâng chí thì töï nhieân bay leân.

蘭 LAN ° moät thöù hoa coù muøi thôm deã chòu

Töø ngöõ

ª lan hueä, lan ngoïc, lan xaï, lan tình

Ñoàng aâm

闌 muoän – khuya – caùch trôû – caùnh cöûa (lan can) 欄 caây moäc lan – chuoàng nuoâi suùc vaät


164

讕 = 譋 noùi doái 瀾 soùng to (ba lan: soùng to)

避 TÎ

° neù traùnh – traùnh ñi

Töø ngöõ

ª tî naïn, tî theá, ñaøo tî, tî hieàm

Ñoàng aâm

巳 vò thöù ôû trong 12 ñòa chi 鼻 caùi muõi – baét ñaàu (tî khoa)

惡 AÙC ° hung döõ – xaáu – chaúng laønh

Töø ngöõ

ª taøn aùc, aùc chieán, aùc ñoäc, aùc nghieät, aùc taät

Ñoàng aâm

握 (oác) caàm, naém laáy

畏 UÙY ° sôï – kính sôï – loøng phuïc theo

Töø ngöõ

ª uùy cuï, kính uùy

Ñoàng aâm

尉 chöùc só quan (ñoâ uùy)

BAØI 29

165

蛇 XAØ ° con raén

Töø ngöõ

ª xaø haønh: boø ñi nhö raén, hoïa xaø thieâm tuùc, xaø maâu, xaø thoân töôïng

蠍 YEÁT ° con boø caïp

Ñoàng aâm

咽 cuoáng hoïng (yeát haàu) 謁 xin ñöôïc gaëp maët – hoûi thaêm – baåm thöa (yeát

kieán) 揭 giô tay leân – baøy toû ra – môû baøy ra (nieâm yeát, yeát

thò) 歇 heát (ñình yeát)


166

BAØI 30

春怨打起黃鶯兒，莫教枝上啼。啼時驚妾夢，不得到遼西。

Dòch aâm

Xuaân oaùn1

Ñaû khôûi hoaøng anh nhi,

Maïc giao chi thöôïng ñeà.

Ñeà thôøi kinh thieáp moäng,

Baát ñaéc ñaùo Lieâu teâ.2

1 Noãi oaùn haän ngaøy xuaân. Nhaân ngaøy xuaân ngöôøi thieáu phuï trong khueâ

phoøng nhôù ñeán tình quaân ñang chinh chieán ôû xa, muoán gaëp choàng trong giaác moäng maø khoâng ñöôïc, beøn truùt noãi oaùn haän vaøo chim oanh.

2 Lieâu teâ: chöõ taây trong thi ca thöôøng ñoïc laø teâ, Lieâu laø moät nöôùc ôû veà phía ñoâng baéc vaø taây baéc Trung Hoa ngaøy xöa.

BAØI 30

167

Dòch nghóa

Hôøn xuaân

Xua ñaùnh con hoaøng oanh bay ñi,

Ñöøng cho noù keâu treân caønh.

Vì luùc keâu seõ laøm maát giaác chieâm bao cuûa thieáp,

(khieán moäng hoàn) thieáp khoâng ñeán ñöôïc mieàn Lieâu taây (ñeå thaêm choàng).1

NGÖÕ PHAÙP

而 Trong tieáng Haùn coå khoâng coù loaïi töø töông ñöông vôùi

caùc loaïi töø cuûa ta nhö caùi, con... Chæ coù nhöõng danh töø toång hôïp (hay goïi khaùc ñi laø danh töø chæ loaïi). Ví duï nhö caùc tieáng ngö (caù), ñieåu (chim), sôn (nuùi), giang (soâng)… ñöôïc duøng trong caùc tieáng keùp: lyù ngö (caù gaùy), ñaø ñieåu (chim ñaø ñieåu), Döông Töû giang (soâng Döông Töû), Thaùi Haønh sôn (nuùi Thaùi Haønh)... Nhöng thænh thoaûng chuùng ta cuõng gaëp moät vaøi tieáng coù tính caùch nhö nhöõng loaïi töø cuûa ta, nhö chöõ nhi trong hoaøng oanh nhi: con hoaøng oanh.

1 Coù thuyeát cho raèng ñaây laø moät baøi thô khoâng ñeà khoâng bieát cuûa ai,

nhöng ngöôøi YÙ Chaâu thöôøng haùt neân goïi laø YÙ Chaâu ca (khuùc haùt ngöôøi YÙ Chaâu); coù thuyeát cho raèng baøi naøy cuûa Caùp Gia Vaän. Cuõng coù thuyeát cho raèng baøi thô naøy cuûa Kim Xöông Töï, moät nöõ thi nhaân ñôøi Ñöôøng.


168

Moät vaøi baûn dòch thô

1. Baûn dòch cuûa Huyønh Gia Ngaân1

Hôøn xuaân

Xua tay maø ñuoåi hoaøng oanh,

Ñöøng cho noù ñaäu treân caønh noù keâu.

Keâu thôøi maát giaác chieâm bao,

Chaúng cho hoàn thieáp ñöôïc vaøo Lieâu taây.

2. Baûn dòch cuûa Taûn Ñaø Nguyeãn Khaéc Hieáu

YÙ Chaâu ca

Ñaäp cho maát caùi vaøng anh,

Chaúng cho noù ñaäu treân caønh noù keâu.

Noù keâu tænh giaác chieâm bao,

Lieâu taây chaúng ñeå em theo ñeán chaøng.


怨 OAÙN ° giaän hôøn, thuø haèn

Töø ngöõ

ª thuø oaùn, oaùn cöøu, oaùn haän, keát oaùn, oaùn thaân, thaâm oaùn

打 ÑAÛ ° ñaùnh baèng tay – xua ñaùnh – laáy – moät taù

1 Moät nöõ só ñaát Quaûng Nam, maát naêm 1892.

BAØI 30

169

Töø ngöõ

ª ñaû ñaûo, ñaû ñoäng, ñaû phaù

黃 HOAØNG ° (huyønh) maøu vaøng – thaát baïi – treû em chöa quaù 3

tuoåi

Töø ngöõ

ª hoaøng ñaïo (zodiaque), hoaøng hoân

Ñoàng aâm

皇 vua – lôùn – ñeïp toát (thöôïng hoaøng) 凰 con maùi cuûa chim phuïng (phuïng hoaøng) 蝗 saâu keo 煌 saùng roõ (huy hoaøng) 惶 sôï (baøng hoaøng, kinh hoaøng) 隍 caùi raõnh ñaøo chung quanh thaønh khoâng coù nöôùc 遑 nghæ – thong thaû

鶯 OANH ° chim oanh = 鸎

Töø ngöõ

ª yeán oanh, oanh ca, hoaøng oanh: chim hoaøng oanh

Ñoàng aâm

轟 tieáng xe chaïy keâu raàm raàm – laøm vang ñoäng (oanh lieät)

縈 baän taâm – quay voøng – quaán quanh


170

莫 MAÏC ° chaúng – khoâng coù ai – ñöøng – hoï Maïc

Ñoàng aâm

摸 (moâ) sôø moù. 漠 (mòch) baõi caùt – trong treûo – yeân laëng khoâng quan

heâï vôùi nhau 膜 (moâ) da moûng boïc thôù thòt – gaân 幕 (mòch) caùi maøn.

教 GIAO

° khieán – khieán cho – aâm khaùc laø giaùo: daïy baûo – meänh leänh – tín giaùo

Töø ngöõ

ª toân giaùo, giaùo duïc, giaùo ñieàu, giaùo sö, giaùo khoa, giaùo huaán, giaùo hoùa, leã giaùo

枝 CHI

° caønh caây – caùi coät nhoû – phaàn chi nhaùnh – taùn loaïn

Töø ngöõ

ª chi dieäp, kim chi ngoïc dieäp

啼 ÑEÀ ° keâu khoùc – chim keâu hoùt

Ñoàng aâm

Xem Baøi 11

BAØI 30

171

驚 KINH ° ngöïa sôï haõi, sôï haõi, roái loaïn, naùo ñoäng tinh thaàn

Töø ngöõ

ª kinh ñoäng, kinh haõi, kinh hoaøng, kinh dò, kinh phong, thaàn kinh ñaûm laïc

Ñoàng aâm

Xem Baøi 22.

妾 THIEÁP

° ngöôøi phuï nöõ töï xöng – ngöôøi vôï leõ

Töø ngöõ

ª tyø thieáp, theâ thieáp, tieän thieáp

Ñoàng aâm

帖 chöõ vieát treân luïa ngaøy xöa – thô vaên duøng trong thôøi khoa cöû – taám giaáy in teân hoï – phuïc theo (danh thieáp, thieáp phuïc)

貼 theâm vaøo cho ñuû – daùn vaøo 跕 tieáng giaøy ñi – naûy rôùt xuoáng

夢 MOÄNG ° nhöõng ñieàu mô trong thaáy khi nguû – giaác nguû – mô

moäng.

Töø ngöõ

ª moäng söï, moäng hoàn, moäng kieán, moäng töôûng, ñieäp moäng, Hoaøng löông moäng


172

得 ÑAÉC ° ñöôïc – coù ñöôïc – thích hôïp – coù theå

Töø ngöõ

ª töông ñaéc, taâm ñaéc, ñaéc cöû, ñaéc theá, ñaéc yù, ñaéc saùch, ñaéc toäi, ñaéc chí

到 ÑAÙO ° ñeán – ñeán nôi ñeán choán

Töø ngöõ

ª ñaùo ñeå: ñeán cuøng, ñoäc ñaùo, ñaùo ñaàu, söï theá ñaùo ñaàu: ñeán choã cuøng toät

遼 LIEÂU ° xa, xa xoâi – teân moät nöôùc ôû veà phía ñoâng baéc

Trung Hoa ngaøy xöa

Ñoàng aâm

僚 quan – baïn cuøng chöùc (ñoàng lieâu, quan lieâu) 撩 treâu gheïo – naém laáy tay nhau 鷯 chim saâu, tieân lieâu: chim saâu 聊 caåu thaû – yû laïi – taïm (töù coá voâ lieâu) 寮 cöûa soå nhoû – cuøng laøm quan vôùi nhau 寥 troáng khoâng vaéng veû (寂寥 tòch lieâu)

BAØI 31

173

BAØI 31

反省曾子曰︰吾日三省吾身︰爲人謀而不忠乎？與朋友交而不信乎？傳不習乎？

Dòch aâm

Phaûn tænh1

Taêng Töû2 vieát: “Ngoâ nhaät tam tænh ngoâ thaân: Vò nhaân möu nhi baát trung3 hoà? Döõ baèng höõu giao nhi baát tín4 hoà? Truyeàn baát taäp hoà?”

Dòch nghóa

Xeùt laïi nôi mình

Taêng töû noùi raèng: “Ta moãi ngaøy töï xeùt kyõ thaân mình ba ñieàu: Vì ngöôøi lo toan coâng vieäc, coù choã naøo khoâng heát loøng chaêng? Cuøng baïn beø giao keát, coù choã naøo khoâng tin

1 Baøi naøy laø moät chöông trong saùch Luaän ngöõ. 2 Taêng Töû teân laø Taêng Saâm, laø moät ñeä töû lôùn cuûa Khoång Töû, noåi tieáng

hieáu haïnh. 3 Trung tín laø nhöõng ñöùc tính caên baûn cuûa keû só ngaøy xöa. Trung laø heát

loøng ñoái vôùi ngöôøi, taän tuïy vôùi chöùc vuï, coù tinh thaàn traùch nhieäm, duøng trong chöõ trung hieáu, ngöôøi xöa thöôøng dòch laø ngay thaûo.

4 Tín coù nghóa laø ñaùng tin thöïc, khoâng doái traù. Trung tín ñi ñoâi tieâu bieåu cho baûn chaát toát ñeïp cuûa con ngöôøi.


174

thaät chaêng? Lôøi thaày truyeàn daïy laïi, coù choã naøo khoâng laøm theo chaêng?”1

NGÖÕ PHAÙP

爲與

CAÙCH DUØNG CAÙC CHÖÕ VÒ VAØ DÖÕ

Theo trong baøi, chöõ vò vaø döõ ñöôïc duøng nhö nhöõng giôùi töø ñi giaùn caùch vôùi moät ñoäng töø ñi sau vaø ñi lieàn phía tröôùc danh töø laøm tuùc töø cho ñoäng töø aáy.2 Ví duï:

Vò nhaân möu nhi baát trung hoà?

(Lo toan cho ngöôøi maø khoâng heát loøng chaêng?)

Döõ baèng höõu giao nhi baát tín hoà?.

(Giao keát vôùi baïn beø maø khoâng tin thaät chaêng?)


反 PHAÛN ° traùi laïi – trao laïi – trôû laïi – xoay laïi – beà traùi – töï

xeùt laïi – moät aâm laø phieân

Töø ngöõ

ª phaûn tænh, phaûn phuùc, phaûn chieáu, phaûn ñoäng

1 Baøi naøy cho thaáy yù nghóa söï hoïc ngaøy xöa chuù troïng vieäc trau gioài

nhaân caùch haèng ngaøy. 2 Coù theå cho raèng caùc tieáng vò… möu, vaø döõ… giao laø ñoäng töø heä cuõng

ñöôïc.

BAØI 31

175

Ñoàng aâm

返 veà – trôû veà (phaûn hoài, phaûn boäi) 阪 doác nuùi – cuõng ñoïc laø baûn

省 TÆNH ° töï xeùt mình – hoûi thaêm söùc khoûe – söï bình an –

giaùc ngoä – giaûm bôùt moät khu vöïc haønh chính trong nöôùc

Töø ngöõ

ª tænh saùt, tænh giaûm, haønh tænh, tu tænh

Ñoàng aâm

井 caùi gieáng – pheùp tænh ñieàn: Moät pheùp chia ruoäng ñôøi xöa, mieáng ruoäng lôùn ñöôïc chia ra thaønh 9 mieáng ruoäng nhoû nhö hình chöõ tænh, noâng daân thu hoaïch 8 mieáng ruoäng chung quanh coù traùch nhieäm goùp coâng caøy caáy mieáng ruoäng ôû giöõa ñeå goùp vaøo coâng khoá.

醒 heát say – nguû daäy – hieåu roõ (tænh ngoä, tænh giaùo) 阱 haàm ñeå baãy thuù döõ 惺 (tinh) yeân laëng – hieåu roõ

曾 TAÊNG ° hoï Taêng – aâm khaùc laø taèng: töøng traûi qua – beøn –

chaùu 4 ñôøi – oâng coá 4 ñôøi

Ñoàng aâm

增 = 増 theâm (taêng gia) 憎 gheùt (taêng ñoá) 僧 thaày taêng (taêng ñoà, taêng sö)


176

爲 VÒ ° vì – cuøng – thay cho – nhaân vì – bò – giuùp cho –

aâm khaùc laø vi

Töø ngöõ

ª vò kyû, vò tha, töï vò

Ñoàng aâm

胃 daï daøy (tyø vò) 謂 noùi – baûo – baûo raèng 渭 teân soâng 未 chöa xaûy ra, chöa coù 味 muøi, do löôõi neám maø bieát – höùng thuù 位 ngoâi thöù – ngoâi vua (töôùc vò) 蝟 con nhím

謀 MÖU ° lo tính truø lieäu tröôùc – keá hoaïch – toan tính moät

vieäc gì

Töø ngöõ

ª chuû möu, möu saùt, möu söï, möu trí, möu sinh, möu keá, voâ möu, laäp möu, aâm möu

忠 TRUNG ° heát loøng vôùi ngöôøi – heát loøng vôùi nöôùc – ngay

thaúng moät loøng

Töø ngöõ

ª trung caùo, trung ngoân nghòch nhó, trung trinh, trung tín, baát trung, kieán trung

BAØI 31

177

Ñoàng aâm

Xem Baøi 23

朋 BAÈNG ° beø baïn, baèng höõu – ngöôøi cuøng phe, baèng ñaûng

Ñoàng aâm

棚 caùi raïp 鵬 moät loaøi chim raát lôùn ngaøy xöa (baèng trình) 憑 nhôø vaøo – döïa vaøo (vi baøng, baèng caáp)

友 HÖÕU ° baïn beø – giuùp ñôõ

Töø ngöõ

ª höõu aùi, höõu nghò, aùi höõu hoäi, giao höõu

Ñoàng aâm

Xem Baøi 5

信 TÍN ° tin thöïc – tin caäy – loøng tin – tin theo – bao thô –

tin töùc

Töø ngöõ

ª tín chæ, tín ñoà, tín ngöôõng, tín löïc thö tín, tín nhieäm, tín duïng

傳 TRUYEÀN ° truyeàn laïi – daïy baûo laïi – chuyeån ñi – trao cho –

moät aâm laø truyeàn


178

Töø ngöõ

ª löu truyeàn, truyeàn thuyeát, truyeàn nhieãm, truyeàn nhieät, truyeàn ñaït, truyeàn thaàn, truyeàn khaåu, truyeàn töû löu toân

習 TAÄP ° thöïc haønh ñieàu ñaõ hoïc moät caùch thaønh thuïc – thaáy

quen – thoùi quen – chim hoïc bay

Töø ngöõ

ª hoïc taäp, taäp quaûn, taäp luyeän, taäp nhieãm, taäp tuïc, taäp chí

Ñoàng aâm

集 baày chim ñaäu treân caây – tuï hoïp laïi (taäp hoïp) 輯 hoøa muïc – thu nhoùm laïi (bieân taäp) 緝 keùo gai thaønh sôïi – may – tieáp noái – tìm baét (taäp

naõ) 襲 xaáp quaàn aùo nhieàu lôùp – di truyeàn xuoáng ñôøi sau –

y theo caùch xöa – ñaùnh uùp (taäp kích, taäp aám)

BAØI 32

179

BAØI 32

慎太公曰︰日月雖不照覆盆之下。刀劍雖快不斬無罪之人。飛災橫禍不入慎家之門。

Dòch aâm

Thaän

Thaùi coâng1 vieát: “Nhaät nguyeät tuy minh baát chieáu phuùc boàn chi haï, ñao kieám tuy khoaùi baát traûm voâ toäi chi nhaân. Phi tai hoaïnh hoïa2 baát nhaäp thaän gia chi moân.

Dòch nghóa

Caån thaän

OÂng Thaùi coâng noùi raèng: “Maët trôøi maët traêng duø coù saùng toû cuõng khoâng soi ñeán döôùi loøng chaäu uùp, dao göôm

1 Thaùi coâng, hay Thaùi coâng Voïng. Thaùi coâng laø töôùc, Voïng laø teân, töùc laø

oâng Laõ Voïng ñôøi nhaø Chaâu, chính teân laø Khöông Thöôïng, töï Töû Nha, moät baäc hieàn taøi ñaõ giuùp vua Voõ Vöông ñaùnh vua Truï dieät nhaø AÂn. Lôøi trong baøi naøy khoâng chaéc laø do oâng noùi ra, vì xöa thöôøng coù ngöôøi vieát saùch roài thaùc danh laø cuûa caùc baäc danh nhaân ñôøi tröôùc. Söï thaùc danh nhö vaäy chæ nhaèm ñeå cho ngöôøi khaùc deã tin theo thuyeát cuûa mình

2 Phi tai hoaïnh hoïa: tai bay vaï gioù, nhöõng tai hoïa xaûy ñeán moät caùch baát ngôø.


180

duø coù saéc beùn cuõng khoâng cheùm haïi ngöôøi voâ toäi. Nhöõng tai hoïa baát ngôø khoâng ñeán vôùi ngöôøi bieát caån thaän.”1

NGÖÕ PHAÙP

家 Chöõ nhaø trong tieáng Vieät voán do chöõ gia naøy noùi traïi

ñi maø thaønh. Caùc nghóa khaùc ñeàu ghi ôû phaàn Giaûi thích töø ngöõ, nhöng coù moät nghóa ñaùng ñöôïc chuù yù hôn heát: chæ ngöôøi chuyeân moân, sôû tröôøng veà moät moân hoïc hay moät söï vieäc. Ví duï: thöông gia (nhaø buoân), trieát gia (nhaø trieát hoïc), chính trò gia (nhaø chính trò)...

Hoaëc ñeå noùi veà moät ngöôøi coù moät tính neát toát, nhö chöõ thaän gia. Neáu caên cöù vaøo chöõ 門 moân (cöûa) theo sau maø hieåu thaän gia laø gia ñình aên ôû caån thaän cuõng ñöôïc, nhöng khoâng chính xaùc baèng ngöôøi bieát caån thaän.

Trong y hoïc, ngöôøi ta cuõng duøng chöõ gia ñeå chæ ngöôøi coù beänh taät coá höõu. Ví duï: phong gia (ngöôøi maéc beänh phong laâu naêm).


慎 THAÄN ° caån thaän – thaän troïng – khoâng sô xuaát = 愼

Töø ngöõ

ª thaän troïng, thaän ñoäc, thaän haïnh, caån thaän, thaän chung, thaän vi

1 Baøi naøy trích trong saùch Minh taâm böûu giaùm.

BAØI 32

181

Ñoàng aâm

腎 traùi caät (thaän taïng, boå thaän) 蜃 (thaån) con trai – con soø lôùn

雖 TUY ° tuy laø – duø laø (töø chuyeån tieáp)

Töø ngöõ

ª tuy nhieân

Ñoàng aâm

綏 caùi daây ñeå nòt maø böôùc leân xe – yeân oån – tuït luøi – laù côø

荽 moät thöù rau thôm (胡荽 hoà tuy)

照 CHIEÁU ° aùnh saùng maët trôøi – soi saùng – thoâng caùo – y theo

Töø ngöõ

ª phaûn chieáu, chieáu aûnh, chieáu xaï, chieáu luaät, chieáu leä, chieáu toäi

Ñoàng aâm

詔 daïy baûo – meänh vua (chieáu duï, chieáu chæ)

覆 PHUÙC ° laät laïi – uùp laïi – nghieâng ñoå – traû laïi – xeùt kyõ –

moät aâm laø phuù: bao truøm – che ñaäy

Töø ngöõ

ª khuynh phuùc, phuùc thö, phuùc haïch, phuùc aâm, phuùc ñaùp, tieàn xa kyù phuùc haäu xa gôùi chi


182

Ñoàng aâm

褔 vieäc toát – vieäc laønh – may maén – thòt hay röôïu ñaõ teá thaàn roài

腹 buïng – ñeå trong loøng – thaân tín – nieàm rieâng (taâm phuùc, phuùc thoáng)

盆 BOÀN ° chaäu baèng saønh – chaäu troàng hoa

Töø ngöõ

ª thu boàn, laâm boàn, boàn ngö

劍 KIEÁM ° göôm, kieám

Töø ngöõ

ª kieám cung, kieám hieäp, kieám khaùch, kieám thuaät, long tuyeàn kieám, böûu kieám, ñao kieám

快 KHOAÙI ° vui thích – mau choùng – saéc beùn Töø ngöõ

ª khoaùi laïc, khoaùi thích, khoaùi chí

Ñoàng aâm

膾 thòt laøm chaû – thòt caét töøng mieáng nhoû 澮 raõnh nöôùc chaûy

斬 TRAÛM ° cheùm – chaët ñöùt ra – chaéc chaén – quaû quyeát

BAØI 32

183

Töø ngöõ

ª traûm thuû, traûm toäi, traûm haäu, tieàn traûm haäu taáu, traûm quyeát

罪 TOÄI ° phaïm phaùp luaät – loãi naëng – laøm vieäc aùc – traùi vôùi

löông taâm – vieäc oan chöôùng – traùi nghóa vôùi phuùc

Töø ngöõ

ª töû toäi, phaïm toäi, toäi nhaân, toäi tình, toäi traïng, toäi aùc, ñaùi coâng thuïc toäi

災 TAI ° tai hoïa – ñieàu nguy haïi lôùn

Töø ngöõ

ª tai hoïa, thieân tai, hoûa tai, thuûy tai, tai aùch, tai bieán, tai naïn, tai öông, tai haïi

Ñoàng aâm

哉 vaäy thay! (taùn thaùn töø) vaäy ru? vaäy sao? (nghi vaán töø)

顋 hai beân maù 偲 nhieàu raâu toùc

橫 HOAØNH ° beà roäng – caùch trôû – ñaët ngang – beân caïnh – moät

aâm laø hoaïnh: ngang ngöôïc (yû theá laøm vieäc khoâng hôïp lyù) – baát traéc – khoâng theo leõ thöôøng

Töø ngöõ

ª tung hoaønh, hoaønh haønh, hoaïnh taøi, hoaïnh hoïa


184

Ñoàng aâm

衡 (haønh) caùi caân – caân

禍 HOÏA ° tai hoïa – ñieàu khoâng may

Töø ngöõ

ª hoïa phuùc, hoïa haïi, hoïa öông, thoï hoïa, nhöông hoïa, hæ tai laïc hoïa, hoïa voâ ñôn chí

Ñoàng aâm

畫 veõ (hoïa só, hoäi hoïa) 和 ñaùp laïi lôøi xöôùng ca – hôïp nhau (hoïa thi, xöôùng

hoïa) – moät aâm laø hoøa

門 MOÂN ° cöûa – ngoõ ra vaøo – nhaø cöûa – gia ñình – ñoà ñaûng –

hoïc phaùi – cöûa haøng

Töø ngöõ

ª moân hoä, moân ñeä, moân haï, nhaäp moân, moân phaùi, moân sinh, xuaát moân, moân ñöông hoä ñoái

Ñoàng aâm

們 boïn – caû boïn 捫 sôø moù – giöõ laáy – boùp cheït laïi

BAØI 33

185

BAØI 33

人情明月之珠夜光之璧以暗投人於道路人無不按劍相眄者何則無因而至前也。

Dòch aâm

Nhaân tình

Minh nguyeät chi chaâu, daï quang chi bích. Dó aùm ñaàu nhaân ö ñaïo loä, nhaân voâ baát aùn kieám töông mieán giaû haø? Taéc voâ nhaân nhi chí tieàn daõ.

Dòch nghóa

Loøng ngöôøi1

Chaâu minh nguyeät”, bích daï quang,2 neáu ngaàm ñem vaát cho ngöôøi ta giöõa nôi ñöôøng saù, ngöôøi ta khoâng ai

1 Chöõ nhaân tình hieåu saùt nghóa laø tình ngöôøi, chöõ nhaân taâm môùi coù nghóa

laø loøng ngöôøi, nhöng theo thoùi quen chuùng ta thöôøng duøng tình ñôøi (theá tình) hay loøng ngöôøi ñeå noùi söï traùo trôû khoù tin giöõa moïi ngöôøi ñoái vôùi nhau, neân dòch nhaân tình ra loøng ngöôøi laø chuù troïng vaøo söï giaûi yù maø khoâng chuù troïng ôû söï dòch chöõ.

2 Minh nguyeät, daï quang khoâng phaûi laø nhöõng danh töø rieâng, maø laø nhöõng danh töø keùp coù giaù trò nhö nhöõng hình dung töø ñeå chæ ñònh cho caùc tieáng chaâu vaø bích theo sau.


186

khoâng naém chuoâi göôm maø göôøm ngoù nhau.1 Vì sao theá? Vì boãng khoâng maø ñeán tröôùc maët hoï vaäy.2

NGÖÕ PHAÙP

無不 1.

Vieäc söû duïng hai töø phuû ñònh – phuû ñònh keùp – taïo ra moät yù khaúng ñònh maïnh meõ, döùt khoaùt.

Nhaân voâ baát aùn kieám töông mieán giaû. (Ngöôøi ta khoâng ai khoâng naém chuoâi göôm maø göôøm ngoù nhau.)

2.

Xeùt caáu truùc cuûa meänh ñeà keùp: Minh nguyeät chi chaâu, daï quang chi bích, dó aùm ñaàu nhaân ö ñaïo loä...

Trong caâu, chuû töø bò aån duïng.

Caùc cuïm töø minh nguyeät chi chaâu vaø daï quang chi bích laøm tuùc töø tröïc tieáp cho ñoäng töø dó, cuõng nhö nhaân laøm tuùc töø tröïc tieáp cho ñoäng töø ñaàu. Song ba tieáng dó aùm ñaàu coù theå thaønh moät heä ñoäng töø. Chuùng ta coù theå noùi khaùc ñi: Dó minh nguyeät chi chaâu daï quang chi bích aùm ñaàu nhaân ö ñaïo loä.

Nhaän xeùt

Vieäc ñaët tuùc töø tröïc tieáp ra tröôùc ñoäng töø laø moät caùch duøng raát thoâng duïng trong Haùn vaên. Tính caùch giaûn dò, linh ñoäng trong caáu truùc Haùn vaên raát gioáng vôùi Vieät vaên,

1 YÙ noùi chöïc ñaùnh nhau ñeå maø giaønh laáy vì tham moùn lôïi baát ngôø. 2 Baøi naøy trích ôû Traâu Döông thö.

BAØI 33

187

chuû töï thöôøng hay aån duïng, vaø trong meänh ñeà keùp tuùc töø tröïc tieáp coù theå ñi tröôùc ñoäng töø.


情 TÌNH ° tình caûm – thöïc taïi – tình rieâng – thuù vò – loøng

yeâu nhau – yù rieâng – loøng rieâng

Töø ngöõ

ª tình duyeân, tình caûm, tình hình, noäi tình, tình theá, tình traïng, tình nguyeän, tình thöïc, tình töï, voâ tình, tình yù, aùi tình

Ñoàng aâm

睛 con ngöôi trong maét (nhaõn tình) 晴 trôøi quang ñaõng

光 QUANG ° aùnh saùng – saùng – roõ raøng – trôn boùng – veû vang

– heát saïch

Töø ngöõ

ª haøo quang, quang aâm, quang minh chính ñaïi, phaùt quang, quang laâm, quang tuyeán, quang huy, vinh quang

Ñoàng aâm

胱 baøng quang: boïng ñaùi 洸 quaû quyeát, cöùng coûi

璧 BÍCH ° loaïi ngoïc troøn ñeïp, giöõa coù loã, ngoïc bích


188

Töø ngöõ

ª bích nguyeät: maët traêng troøn ñeïp, toaøn bích, 璧還 bích hoaøn

Ñoàng aâm

碧 thöù ñaù coù maøu xanh bieác – maøu xanh bieác (bích caâu, bích thuûy)

壁 böùc töôøng – böùc thaønh xaây quanh nôi ñoùng quaân (bích luõy)

暗 AÙM ° toát – kín – ngaàm – traùi vôùi chöõ minh

Töø ngöõ

ª aùm saùt, aùm taû, aùm muoäi, aùm haïi, töï kyû aùm thò, aùm trôï, haéc aùm, hoân aùm

投 ÑAÀU ° neùm – ñöa – uûy thaùc vieäc gì – hôïp nhau

Töø ngöõ

ª ñaàu cô, ñaàu buùt, ñaàu ñoäc, ñaàu ñôn, ñaàu haøng, ñaàu phieáu, ñaàu tö, ñaàu thai, ñaàu quaân

Ñoàng aâm

頭 caùi ñaàu, boä phaän treân heát cuûa thaân – phaàn ôû treân tröôùc – baäc cao nhaát

路 LOÄ ° ñöôøng ñi – phöông tieän – ñòa vò – lôùn – moät khu

vöïc haønh chaùnh lôùn – ñoäi quaân lôùn

BAØI 33

189

Töø ngöõ

ª thöôïng loä, loä ñoà, haønh loä nhaân, loä trình

Ñoàng aâm

露 gioït moùc – baøy ra ñeå cho ngöôøi ta thaáy ñöôïc – nöôùc thuoác chöng caát ñöôïc (tieát loä, boäc loä)

輅 xe lôùn 鷺 con coø – con vaïc

按 AÙN ° voã vaøo – duøng tay ñeø xuoáng – aùt ñi – khaûo xeùt –

laàn löôït theo thöù töï

Töø ngöõ

ª aùn kieám: ñaët tay vaøo kieám saün saøng ruùt ra, aùn saùt söù: quan aùn saùt coi vieäc hình nguïc, aùn maïch, aùn nghieäm, aùn ngöõ

Ñoàng aâm

晏 (yeán) yeân laëng – buoåi chieàu – muoän 案 caùi baøn – xem xeùt tình traïng söï vieäc – veà phaùp

luaät hay hoïc thuaät (ñeà aùn, y aùn)

眄 MIEÁN ° lieác troâng – nhìn xem, töông mieán: göôøm göôøm

nhìn nhau

Ñoàng aâm

麫 = 面 boät mì – buùn laøm baèng boät mì phôi khoâ 緬 xa xoâi – daùng nghó ngôïi 沔 nöôùc chaûy ñaày – teân soâng


190

則 TAÉC ° pheùp taéc – baét chöôùc – thì (lieân töø)

Töø ngöõ

ª quy taéc, phaùp taéc

Ñoàng aâm

塞 laáp – khoâng thoâng (beá taéc) – moät aâm laø taùi 稷 moät thöù luùa – hoät keâ – neàn teá thaàn noâng (xaõ taéc)

因 NHAÂN ° bôûi vì – theo ñoù – do ñoù – theo cuõ – lyù do

Töø ngöõ

ª nguyeân nhaân, nhaân quaû, nhaân tuaàn

至 CHÍ ° ñeán – raát – to lôùn

Töø ngöõ

ª chí toân, chí ñöùc, chí thieän, thaäm chí

Ñoàng aâm

質 cuûa tin – con tin 贄 leã vaät ñeå thaêm nhau 志 caùi yù rieâng (taâm chí) 識 ghi cheùp (taäp chí) – moät aâm laø thöùc

前 TIEÀN ° phía tröôùc – maët tröôùc – tieán leân

BAØI 34

191

Töø ngöõ

ª tieàn ñoà, tieàn thaân, tieàn ñònh, tieàn nhaân

Ñoàng aâm

錢 ñoàng tieàn – tieàn baïc – moät chæ: 1/10 löôïng (tieàn toâ)

BAØI 34

愛惜光陰光陰迅速年與日馳，今日一過不可復還。吾少年輩何不知愛惜光陰以勵志求學耶。

Dòch aâm AÙi tích quang aâm1

Quang aâm taán toác nieân döõ nhaät trì, kim nhaät nhaát quaù baát khaû phuïc hoaøn. Ngoâ thieáu nieân boái haø baát tri aùi tích quang aâm, dó leä chí caàu hoïc da?

Dòch nghóa Meán tieác thôøi gian

Thôøi gian nhanh choùng naêm thaùng ruoåi mau, ngaøy hoâm nay qua ñi, khoâng theå naøo trôû laïi. Boïn thieáu nieân chuùng ta, sao chaúng bieát meán tieác thôøi gian ñeå gaéng chí caàu hoïc?

1 Quang aâm: aùnh saùng vaø boùng toái, söï thay nhau lieân tieáp giöõa ngaøy vaø

ñeâm, ñeå chæ thôøi gian troâi qua.


192

NGÖÕ PHAÙP

以 Chöõ dó trong tieáng Haùn ñöôïc duøng theo nhieàu caùch,

khi thì laøm ñoäng töø, khi thì laøm giôùi töø, khi thì laøm lieân töø, khi thì keát hôïp vôùi moät ñoäng töø khaùc hoaëc vôùi nhöõng tieáng sôû, haø ñeå taïo thaønh nhöõng töø ngöõ keùp ñaëc bieät. Tuøy choã duøng maø chuùng ta hieåu nghóa cuûa noù theo caùch thích hôïp.

Xeùt chöõ dó trong caâu: Haø baát tri aùi tích quang aâm dó leä chí caàu hoïc da.

Chöõ dó ôû ñaây coù nghóa ñeå, ñeå maø, laø moät giôùi töø.

何 Xeùt chöõ haø qua nhöõng caâu ñaõ hoïc, ta thaáy coù nhieàu

caùch duøng khaùc nhau:

Trong cuïm töø haø söï, chöõ haø ñöùng tröôùc danh töø vaø chæ ñònh cho danh töø, duøng nhö moät nghi vaán chæ ñònh töï.

Trong caùc töø ngöõ haø dó, haø taéc, chöõ haø ñöôïc duøng moät caùch ñoäc laäp nhö traïng töø nghi vaán. Caùc chöõ daõ vaø taéc chæ coù vai troø phuï thuoäc.

Trong cuïm töø haø baát tri, chöõ haø ñöùng tröôùc ñoäng töø, ñöôïc duøng laøm moät traïng töø nghi vaán.

BAØI 34

193


惜 TÍCH ° tieác – nhôù tieác – thöông tieác – tieác khoâng nôõ boû

Töø ngöõ

ª aùi tích: meán tieác

Ñoàng aâm

惜 tieác nhôù ngöôøi hay vaät bò maát – yeâu tieác (aùi tích) 迹 daáu chaân – daáu veát cuõ 踖 daáu chaân – daáu veát (söï tích, di tích, taøn tích) 積 chöùa laïi – doàn laïi – laâu ngaøy – soá thaønh baøi nhaân

(tích cöïc, tích soá, tích tröõ) 績 keùo gai hoaëc boâng thaønh sôïi – coâng lao (thaønh

tích) 脊 xöông soáng 析 beû goã – phaân bieät ra (phaân tích) 锡 thieác – cho

陰 AÂM ° soá aâm – coõi aâm – phía baéc cuûa nuùi – phía nam cuûa

soâng – boùng maët trôøi, thöôøng duøng aùm chæ thôøi gian – ñoái laïi vôùi döông, aâm döông laø tieáng duøng ñeå chæ tính caùch ñoái ñaõi cuûa söï vaät

Töø ngöõ

ª aâm möu, aâm phuû, aâm cung, aâm moân, aâm vaân, quang aâm


194

Ñoàng aâm

音 tieáng (ñoàng aâm, thanh aâm)

迅 TAÁN ° mau choùng

Töø ngöõ

ª taán toác: mau choùng – taán taät – taán thieäp

Ñoàng aâm

縉 luïa saéc ñoû (taán thaân: ngöôøi coù chöùc töôùc) 搢 caém vaøo – lay ñoäng 晉 tieán leân – nöôùc Taán cuûa Trung Hoa ngaøy xöa

(duyeân Taàn Taán) 訊 hoûi – tin töùc – tra toäi – caùo cho bieát – möu (vaán

taán, tra taán) 進 (tieán) böôùc tôùi – daâng cao cho ngöôøi – daãn leân

(tieán boä) 汛 vaåy nöôùc cho öôùt – nöôùc lôùn – nôi ñoùng quaân ñeå

phoøng giaëc

速 TOÁC ° mau choùng – môøi ñeán – daáu chaân con höôu

Töø ngöõ

ª toác haønh, vaän toác, toác ñoä, duïc toác baát ñaït, toác kyù

馳 TRÌ ° xe ngöïa chaïy mau – theo ñuoåi – truyeàn ñi – xua

ñuoåi – söû duïng

BAØI 34

195

Töø ngöõ

ª trì danh, boân trì

Ñoàng aâm

池 ao, hoà 遲 chaäm (trì treä) 墀 choã phaúng treân theàm nhaø – baäc theàm – ñan trì:

theàm sôn son, chæ cung vua 持 caàm – naém laáy – giöõ laïi – giuùp ñôõ (trì gia)

過 QUAÙ ° vöôït leân treân – ñaõ qua – traûi qua – loãi laàm

Töø ngöõ

ª thaùi quaù, quaù coá, quaù ñaùng, quaù ñoä, quaù haïn, quaù trình, quaù giang, quaù khaùch, quaù vaõng

復 PHUÏC ° trôû laïi – trôû veà – ñaùp laïi – laàn khaùc

Töø ngöõ

ª phuïc hoài, phuïc sinh, phuïc chöùc, bình phuïc, phuïc thuø

Ñoàng aâm

服 quaàn aùo – maëc quaàn aùo – theo – laøm vieäc (phuïc söùc, y phuïc, kính phuïc)

伏 che ñaäy – aån naáp – cuùi xuoáng – chòu toäi (phuïc bình, phuïc toäi, phuû phuïc)

茯 phuïc linh 茯苓 teân moät vò thuoác Baéc


196

還 HOAØN ° trôû veà – traû laïi

Töø ngöõ

ª hoaøn nguyeân, hoaøn tuïc, hoaøn löông, giao hoaøn

Ñoàng aâm

寰 coõi lôùn lao, truøm khaép caû (hoaøn vuõ) 環 caùi voøng – vaây quanh – khaép caû (hoaøn caàu, hoaøn

caûnh) 完 ñaày ñuû – xong heát – toát – giao phoù cho (hoaøn toaøn

hoaøn bò) 丸 vieân troøn – hoøn ñaïn (döôïc hoaøn, cao ñôn hoaøn

taùn) 莞 caây laùc duøng deät chieáu

少 THIEÁU ° treû – con nhoû tuoåi – caáp döôùi – ñoái nghóa vôùi 太

thaùi, 大 ñaïi – aâm khaùc laø thieåu: ít

Töø ngöõ

ª thieáu nieân, thieáu nöõ, thieáu töôùng, thieáu phuï, thieáu baûo

輩 BOÁI ° boïn – ñaùm ñoâng

Töø ngöõ

ª ñoàng boái, boái xuaát, thieáu nieân boái: boïn thieáu nieân

Ñoàng aâm

貝 vaät quyù baùu – loaøi oác, soø, ngao (böûu boái)

BAØI 34

197

背 löng – sau löng – maët traùi – aâm khaùc laø boäi (boái caûnh)

勵 LEÄ ° gaéng söùc – khuyeán khích

Töø ngöõ

ª khích leä, mieãn leä, coå leä

Ñoàng aâm

淚 (luïy) nöôùc maét 戾 ngang traùi – taøn baïo – ñeán – cong queïo (baïo leä, toäi

leä, can leä) 麗 ñeïp – löùa ñoâi – phuï vaøo – buoäc laïi (dieãm leä) 儷 löùa ñoâi (駢儷 bieàn leä) 隸 ñaày tôù – phuï thuoäc (noâ leä, leä thuoäc) 例 caùi ñaõ thaønh tuïc – pheùp ñaët ra (tuïc leä, leä phí) 厲 maøi – döõ tôïn – nghieâm khaéc – aùc 礪 ñaù maøi 癘 beänh dòch (dòch leä) 茘 leä chi 茘枝: caây vaûi

志 CHÍ ° loøng mong muoán – yù ñònh – söï kieân quyeát

Töø ngöõ

ª chí höôùng – taâm chí – chí khí – chí nguyeän – chí nguyeän quaân – ñoàng chí

求 CAÀU ° tìm – xin – mong moûi – tham lam – ñoøi hoûi


198

Töø ngöõ

ª yeâu caàu, caàu toaøn traùch bò, caàu danh, caàu hôn, caàu taøi, caàu khaåu, tröng caàu

Ñoàng aâm

球 khoái hình troøn (caàu hình, ñòa caàu) 裘 (cöøu) aùo baèng da (hoà caàu) 毬 quaû boùng troøn (caàu tröôøng) 逑 löùa ñoâi – thu goùp (haûo caàu)

BAØI 35

題昔所見處昔年今日此門中人靣桃花相映紅人靣不知何處去桃花依舊笑東風

Dòch aâm

Ñeà tích sôû kieán xöù

Tích nieân kim nhaät thöû moân trung Nhaân dieän ñaøo hoa töông aùnh hoàng Nhaân dieän baát tri haø xöù khöù Ñaøo hoa y cöïu tieáu ñoâng phong

BAØI 35

199

Dòch nghóa

Ñeà thi taïi nôi thaáy nhau ngaøy tröôùc. Ngaøy naøy naêm tröôùc, trong cöûa naøy, Maët ngöôøi vôùi hoa ñaøo cuøng aùnh hoàng cho nhau. Maët ngöôøi chaúng bieát ñi nôi naøo roài, Tuy hoa ñaøo vaãn cöôøi gioù ñoâng y nhö cuõ.

Baøi thô naøy cuûa Thoâi Hoä (teân töï laø AÁn coâng), ñöôïc vieát ra trong moät tröôøng hôïp laï luøng nhö sau:

Thoâi Hoä thuôû coøn nieân thieáu, nhaân tieát Thanh minh, ñi chôi veà phía Nam thaønh Laïc döông. Thaáy coù vöôøn ñaøo hoa nôû ñoû, lieàn ñeán goõ cöûa xin nöôùc uoáng. Moät thieáu nöõ ñeïp ra môû cöûa vaø môøi vaøo nhaø. Ngaøy Thanh minh naêm sau, Thoâi cuõng ñeán choã cuõ vaø goõ cöûa nhö laàn tröôùc, nhöng ñôïi laâu khoâng thaáy ai môû cöûa, beøn ñeà baøi thô naøy nôi coång roài ra veà. Ba hoâm sau trôû laïi, nghe trong nhaø coù tieáng khoùc. Moät cuï giaø ra hoûi: “Anh coù phaûi laø Thoâi Hoä khoâng, con toâi ñoïc thô anh maø caûm beänh, vöøa môùi cheát.” Thoâi Hoä vaøo nhaø ñeán beân xaùc thieáu nöõ ñöùng traàm ngaâm giaây laâu. Thieáu nöõ boãng môû maét ra nhìn vaø soáng laïi. Veà sau hai ngöôøi cuøng keát duyeân vôùi nhau.

Nguyeãn Du ñaõ laáy yù hai caâu cuoái trong baøi naøy ñeå vieát hai caâu sau trong Truyeän Kieàu:

Tröôùc sau naøo thaáy boùng ngöôøi, Hoa ñaøo naêm ngoaùi coøn cöôøi gioù ñoâng.

Baûn dòch thô cuûa Nam Anh

Ngaøy naøy trong cöûa naêm qua, Maët ngöôøi cuøng aùnh maøu hoa ñaøo hoàng. Maët ngöôøi naøo bieát ñaâu troâng, Hoa ñaøo vaãn ñaáy gioù ñoâng cöôøi tình.


200

NGÖÕ PHAÙP

何 Xeùt chöõ haø trong caùc baøi 24, 27, 32, 33 vaø 34, ta thaáy

coù nhöõng caùch duøng khaùc nhau nhö sau:

Trong caùc töø ngöõ haø söï, haø xöù, chöõ haø ñöùng tröôùc danh töø vaø chæ ñònh cho danh töø aáy, ñöôïc duøng nhö moät nghi vaán chæ ñònh töï.

Trong caùc töø ngöõ haø daõ, haø taát, chöõ haø ñöôïc duøng moät caùch ñoäc laäp nhö moät traïng töø nghi vaán, chöõ daõ vaø taéc chæ ñoùng vai troø phuï thuoäc.

Trong cuïm töø haø baát tri, chöõ haø ñöùng tröôùc ñoäng töø ñöôïc duøng nhö moät traïng töø nghi vaán.


題 ÑEÀ ° caùi traùn – neâu leân – bình luaän

Töø ngöõ

ª vaán ñeà, tieâu ñeà, ñeà muïc, phaåm ñeà, ñeà thi

Ñoàng aâm

Xem Baøi 31.

昔 TÍCH ° ngaøy xöa – tröôùc ñaây

BAØI 35

201

Töø ngöõ

ª tích nhaät – tích thôøi – coå tích (ñôøi xöa)

Ñoàng aâm

Xem Baøi 34.

此 THÖÛ ° aáy – naøy – caùi aáy – caùi naøy – nhö theá

Töø ngöõ

ª bæ thöû, thöû thöù

Ñoàng aâm

暑 naéng – noùng (haøn thöû bieåu) 鼠 con chuoät 黍 luùa neáp

桃 ÑAØO ° caây ñaøo

Töø ngöõ

ª Ñaøo nguyeân, ñaøo lyù, ñaøo hoa, ñaøo nhaân 蟠桃 baøn ñaøo: moät thöù ñaøo tieân aên vaøo soáng laâu, ñöôïc

noùi ñeán trong thaàn thoaïi. 桃源 ñaøo nguyeân: nguoàn ñaøo. Do tích moät chaøng ngö

phuû ñôøi Taán bôi thuyeàn laïc vaøo nguoàn ñaøo gaëp gôõ con chaùu cuûa nhöõng ngöôøi tî naïn töø ñôøi Taàn. Ngöôøi ñôøi theâu deät neân nhieàu chuyeän thaàn tieân, tuy hoang ñöôøng maø raát lyù thuù, laø döïa vaøo chuyeän tích naøy.

桃花流水依然在 ñaøo hoa löu thuûy y nhieân taïi: hoa ñaøo nöôùc chaûy coøn y ñoù


202

桃源難再訪 ñaøo nguyeân nan taùi phoûng: ñaøo nguyeân khoù loøng trôû laïi.

桃之夭夭 ñaøo chi yeâu yeâu: ñaøo non môn môûn (Kinh Thi) noùi ngöôøi con gaùi ñeán tuoåi veà nhaø choàng moät caùch chính ñaùng theo leã giaùo. Ngöôøi sau möôïn caâu naøy noùi veà vieäc hoân nhaân xöùng ñoâi vöøa löùa.

Ñoàng aâm

逃 troán (ñaøo nguõ, ñaøo naëc, ñaøo taåu) 濤 nöôùc daäy soùng (ba ñaøo) 陶 naën ñoà ñaát – laøm ñoà saønh goám – naën ra – taïo ra

vui veû (ñaøo chuù, ñaøo taïo) 淘 ñaõi gaïn laáy caùi toát (ñaøo thaûi)

映 AÙNH ° aùnh saùng phaûn chieáu – soi vôùi nhau

Töø ngöõ

ª phaûn aùnh, töông aùnh, quang aùnh

紅 HOÀNG ° maøu hoàng – maøu ñoû aùnh

Töø ngöõ

ª hoàng laâu, hoàng quaàn, hoàng quaân, hoàng dieäp, hoàng huyeát caàu, hoàng nhan, hoàng traàn

Ñoàng aâm

洪 lôùn (hoàng aân, hoàng phuùc, hoàng thuûy) 鴻 con ngoãng trôøi – lôùn (hoàng nhaïn, Hoàng baøng)

BAØI 35

203

烘 saáy treân löûa cho khoâ

處 XÖÙ

° coõi – choã – nôi

Töø ngöõ

ª xöù sôû, töù xöù, haø xöù, vieãn xöù

依 Y

° nhö cuõ – döïa vaøo – theo

Töø ngöõ

ª y nhieân, y giaù, y öôùc, y chuaån, y kyø, y yû

Ñoàng aâm

衣 aùo maëc – ñoà maëc (y phuïc) 伊 aáy – ngöôøi aáy 醫 chöõa beänh – thaày thuoác (nan y, löông y) 噫 tieáng than

舊 CÖÏU ° cuõ – xöa – thuoäc veà lôùp tröôùc coøn laïi = 旧

Töø ngöõ

ª coá cöïu, cöïu cheá, cöïu chieán só, thuû cöïu, cöïu giao, cöïu theá giôùi, cöïu nho, kyø cöïu

Ñoàng aâm

匶 xaùc ngöôøi cheát ñaõ nhaäp quan


204

TIEÁNG HAÙN VIEÄT VAØ TIEÁNG VIEÄT GOÁC HAÙN

Phaân tích caùc baøi vaên sau:

1. Caûnh vaät

Moät vaøi con böôùm löôïn trong aùnh naéng, choác choác bay saùt laïi giaøn ñaäu. Coù con nheø nheï ñaët mình leân moät boâng hoa. Duy troâng nhö laø moät boâng hoa thöù hai linh ñoäng seõ rung caùnh roài rôøi caønh nheï bay leân khoâng. Duy ngaém kyõ giaøn ñaäu: thaân caây maïnh meõ cöùng caùp, caønh uoán theo coät vuït leân, chia nhaùnh ñaâm choài, chaøng thaáy ôû trong ñoù moät söùc soáng voâ cuøng töø toán vaø kieân nhaãn ñeå ñi tôùi muïc ñích: ñaâm hoa, ra quaû, soáng…

Hoaøng Ñaïo

CAÙC TIEÁNG VIEÄT GOÁC HAÙN

a. Nhöõng tieáng ñaõ ñoïc traïi aâm:

maïnh do chöõ maõnh 猛, gaàn do chöõ caän 近 cöùng do chöõ cöông 剛, chia do chöõ chi 支

b. Nhöõng tieáng coøn nguyeân aâm Haùn Vieät:

aùnh 映

hoa 花

khoâng 空

ñaäu 荳

nhö 如

thaân 身

CAÙC TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT

靈動 linh ñoäng – linh: khoâng ngöng treä – beùn nhaïy uyeån chuyeån; ñoäng: hoaït ñoäng – chuyeån ñoäng; linh ñoäng: hình dung töø keùp phoái hôïp bôûi moät traïng töø

BAØI 35

205

vaø moät ñoäng töø theo nhö ñaõ hoïc ôû baøi 13, coù cöû ñoäng deã daøng vaø nhanh choùng.

無窮 voâ cuøng – voâ: khoâng; cuøng: cuøng toät – cuoái heát; voâ cuøng: hình dung töø do moät traïng töø vaø moät hình dung töø phoái hôïp thaønh, khoâng cuøng, heát söùc, toät böïc, raát.

堅忍 kieân nhaãn – kieân: beàn chaët; nhaãn: nhòn, chòu ñöïng; kieân nhaãn: tính töø gheùp do moät hình dung töø laøm traïng töø vaø moät ñoäng töø keát hôïp thaønh. Kieân nhaãn ñuùng ra laø moät ñoäng töø gheùp nhöng ñöôïc duøng vôùi tính caùch moät tính töø gheùp, chòu ñöïng beàn bæ.

目的 muïc ñích – muïc: con maét, nhìn chuyeân chuù vaøo; ñích: caùi ñích ñeå nhaém vaøo maø baén; muïc ñích: danh töø gheùp do 2 danh töø phoái hôïp thaønh, caùi ñích mình nhaém ñeán ñeå haønh ñoäng.

2. Ñuoåi böôùm

Boãng moät ñaøn böôùm traéng bay tôùi ñaùm hoa mai laãn loän cuøng caùnh hoa laø laø rôi xuoáng, roài khi tôùi maët nöôùc suoái laïi vuït bay leân caønh töïa nhö nhöõng caùnh hoa bò luoàng gioù loác voâ tình thoåi tung loän. Moät con böôùm nhung to, hai caùnh xanh tím bieác, laø laø bay löôïn treân maët ñaát, môn man nhöõng choài hoa phaán thôm hoàng, roài leï laøng ñaäu treân ngoïn coû laû löôùt. Ngoïc eâm aû tôùi, ñoâi maét saùng ngôøi, loä veû vui thích cuûa tuoåi voâ tö löï. Baøn tay traéng nhoû giô leân, töø töø nhích gaàn nôi böôùm ñaäu, nhöng khi chaïm vaøo caùnh böôùm, voäi bay xa chæ löu laïi trong oùc Ngoïc hình aûnh cuûa ñoâi caùnh bieác daäp dìu vaø treân ñaàu ngoùn tay moät ít buïi phaán xaùm ñen.

Nguyeãn Maãn


206



töïa do chöõ tôï 似

bieác do chöõ bích 碧

gaàn do chöõ caän 近

ñaøn do chöõ ñoaøn 團

xanh do chöõ thanh 青

nhích do chöõ dòch 易

ñoâi do chöõ ñoái 對

b. Nhöõng tieáng coøn nguyeân aâm:

hoa vieát laø 花

nhö vieát laø 如

nhung vieát laø 絨

hoàng vieát laø 紅

thích vieát laø 適

löu vieát laø 留

mai vieát laø 梅

bò vieát laø 被

phaán vieát laø 粉

loä vieát laø 露

chæ vieát laø 只

ñaàu vieát laø 頭


無情 voâ tình – voâ: khoâng; tình: nhöõng ñieàu caûm xuùc trong loøng; voâ tình: traïng töø gheùp do moät phuû ñònh töø vaø moät danh töø ñôn keát hôïp thaønh, khoâng coù chuû yù, ñoái nghóa vôùi: höõu yù.

無思慮 voâ tö löï – voâ: khoâng; tö löï: ñoäng töø gheùp theo loái lieân hôïp 2 ñoäng töø ñôn, suy nghó; voâ tö löï: hình dung töø gheùp do moät phuû ñònh töø vaø moät ñoäng töø gheùp taïo thaønh, ngaây thô, khoâng nghó ngôïi tính toaùn, haønh ñoäng moät caùch hoàn nhieân.

徐徐 töø töø – töø: chaäm raõi, moät caùch chaäm chaäm; töø töø: traïng töø gheùp caáu taïo baèng caùch ñieäp aâm, laàn laàn, daàn daø, moät caùch thong thaû chaâïm chaäm.

BAØI 36

207

形影 hình aûnh – hình: hình daùng; aûnh: boùng; hình aûnh: danh töø gheùp do 2 danh töø ñôn keát hôïp thaønh, hình daùng vaø boùng, boùng daùng.

BAØI 36

求學鸚鵡能言不離飛鳥。猩猩能言不離禽獸。人若飽食煖衣而不知求學則何以異於鸚鵡猩猩之能言也乎。

Dòch aâm

Caàu hoïc

Anh vuõ1 naêng ngoân baát ly phi ñieåu, tinh tinh2 naêng ngoân baát ly caàm thuù.3 Nhaân nhöôïc baõo thöïc noaõn y nhi baát tri caàu hoïc, taéc haø dó dò ö anh voõ tinh tinh chi naêng ngoân daõ hoà?

Dòch nghóa

Caàu hoïc

Chim veït noùi ñöôïc nhöng khoâng thoaùt khoûi laø loaøi chim bay, ñöôøi öôi noùi ñöôïc cuõng khoâng thoaùt khoûi loaøi

1 Anh vuõ: chim veït, coù theå taäp noùi ñöôïc tieáng ngöôøi. 2 Tinh tinh: gioáng ñöôøi öôi cao lôùn, ñöùng thaúng ñöôïc treân hai chaân sau

nhö ngöôøi, cuõng goïi laø giaû nhaân. 3 Caâu naøy trích töø saùch Leã kyù.


208

caàm thuù. Con ngöôøi neáu aên no maëc aám maø khoâng bieát caàu hoïc thì laáy gì khaùc vôùi chim veït vaø ñöôøi öôi bieát noùi kia?

NGÖÕ PHAÙP

能 Chöõ naêng tuøy choã duøng maø coù caùc nghóa: coù theå, ñöôïc,

hay, taøi hay, söùc laøm vieäc.

Trong ngoân ngöõ bình daân cuûa ngöôøi Vieät, chöõ naêng cuõng ñaõ ñöôïc Vieät hoùa moät caùch thuaàn thuïc nhö trong caùch noùi nhö naêng ñi ñeâm, naêng ñi chôi quaù...

1. Chöõ naêng laøm trôï ñoäng töø ñi vôùi ñoäng töø chính: naêng ngoân: coù theå noùi ñöôïc, baát naêng laäp thaân: khoâng theå laäp thaân.

2. Chöõ naêng laøm danh töø: taøi naêng: taøi caùn, khaû naêng: taøi söùc coù theå laøm ñöôïc.

3. Chöõ naêng laøm hình dung töø: naêng löïc: söùc maïnh tích tröõ beân trong cuûa ngöôøi hay vaät, naêng suaát: hieäu quaû cuûa coâng vieäc laøm trong moät thôøi gian nhaát ñònh.

4. Chöõ naêng laøm ñoäng töø: Ngaõ naêng chi: toâi coù theå laøm ñöôïc vieäc aáy.

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ 鸚 ANH

° anh vuõ 鸚鵡 chim veït

鵡 VUÕ ° (voõ) duøng trong tieáng keùp 鸚鵡 anh vuõ

BAØI 36

209

Ñoàng aâm

Xem Baøi 21.

離 LY ° lìa nhau – rôøi nhau – lìa nhau ôû gaàn goïi laø ly, ôû xa

goïi laø bieät – hai ngöôøi cuøng saùnh vôùi nhau – gaëp phaûi – bò – queû ly trong baùt quaùi – teân chim

Töø ngöõ

ª bieät ly, ly caùch, phaân ly, ly khai, ly dò, ly hoân, ly taâm, ly taùn, ly höông, baát ly thaân, ly loaïn, töû bieät sinh ly

Ñoàng aâm

嫠 ñaøn baø goùa (嫠婦 ly phuï) 釐 söûa trò – phuùc – soá nhoû 1/10 cuûa phaân 狸 con choàn (hoà ly) 籬 bôø raøo ñan baèng tre (sô ly)

鳥 ÑIEÅU ° con chim – chæ chung loaøi chim

Töø ngöõ

ª thanh ñieåu: chim xanh, phi ñieåu: loaïi chim bay

猩 TINH ° tinh tinh 猩猩: con ñöôøi öôi – saéc ñoû nhö maùu

Ñoàng aâm

幷 bao goàm 晶 trong saùng (keát tinh) 星 sao – thieân theå (haønh tinh)


210

腥 thòt soáng – caù öôn – muøi tanh 精 gaïo giaõ traéng – tinh luyeän – thuaàn chaát – phaàn

tinh roøng khoâng xen chaát taïp vaøo – tæ mæ – kyõ caøng – kheùo leùo – chuyeân nhaát – thaønh thöïc (tinh thaàn, tinh anh)

旌 côø coù caém loâng ôû ñaàu nguø

若 NHÖÔÏC ° nhö – baèng – neáu – thuaän theo – ñoàng nghóa vôùi

caùc chöõ 如 nhö, 苟 caåu, 猶 do

Ñoàng aâm

弱 yeáu ôùt – keùm thua – khoâng ñuû (nhöôïc ñieåm) 箬 moät loaïi truùc, laù coù theå duøng laøm noùn

煖 NOAÕN ° aám – laøm cho aám leân = 暖

Töø ngöõ

ª hoøa noaõn: ñieàu hoøa aám aùp, nhaân tình laõnh noaõn: tình ngöôøi aám laïnh (thay ñoåi)

Ñoàng aâm

卵 caùi tröùng (noaõn sinh)

衣 Y ° aùo – ñoà maëc ngoaøi

Töø ngöõ

ª y phuïc, y baùt chaân truyeàn, y quan, y thöïc, thanh y, hoàng y giaùo chuû, oâ y, vuõ y (aùo loâng)

BAØI 37

211

BAØI 37

職業人生於世各有職守犬守夜鷄司晨馬挽車牛耕田物類且然而况人類之智能高出物類萬萬者乎。

Dòch aâm

Chöùc nghieäp1

Nhaân sinh ö theá caùc höõu chöùc thuû.2 Khuyeån thuû daï, keâ tö thaàn, maõ vaõn xa, ngöu canh ñieàn; vaät loaïi thaû nhieân, nhi huoáng nhaân loaïi chi trí naêng3 cao xuaát vaät loaïi vaïn vaïn giaû hoà.

Dòch nghóa

Chöùc nghieäp

Ngöôøi ta sinh ôû ñôøi, ai naáy ñeàu coù chöùc vieäc: choù giöõ nhaø ban ñeâm, gaø lo vieäc gaùy saùng, ngöïa keùo xe, traâu boø

1 Chöùc nghieäp: chöùc vieäc vaø ngheà nghieäp. Chöùc laø phaàn vieäc moãi ngöôøi

ñöôïc giao, nghieäp laø ngheà maø moät ngöôøi coù khaû naêng laøm ñöôïc vaø choïn laøm ñeå kieám soáng.

2 Chöùc thuû: chöùc phaän rieâng moãi ngöôøi ñöôïc giao cho. 3 Trí naêng: naêng löïc cuûa trí thöùc.


212

caøy ruoäng. Loaøi vaät coøn nhö theá, huoáng chi laø loaøi ngöôøi coù taøi trí cao hôn loaøi vaät gaáp muoân ngaøn laàn aáy ö!1

NGÖÕ PHAÙP

各 Chöõ caùc trong cuïm töø caùc höõu chöùc thuû coù nghóa laø:

ai naáy, moãi ngöôøi, ñöôïc duøng laøm phieám chæ ñaïi danh töø ñöùng tröôùc moät ñoäng töø.

Phaân bieät vôùi caùc (löôïng soá chæ ñònh töï) coù nghóa laø caùc (töùc laø tieáng goác Haùn), duøng tröôùc danh töø. Ví duï: caùc quoác, caùc khoaûn.

然 Chöõ nhieân trong cuïm töø vaät loaïi thaû nhieân coù nghóa

laø: nhö theá, keát hôïp vôùi chöõ thaû laøm chöùc naêng cuûa moät ñoäng töø vaø chæ ñònh ñaïi danh töø.

1 Caâu “huoáng nhaân loaïi chi trí naêng cao xuaát vaät loaïi vaïn vaïn giaû hoà”

theo ñuùng theo ngöõ phaùp laø: “huoáng laø trí naêng cuûa nhaân loaïi cao vöôït loaøi vaät ñeán vaïn vaïn laàn aáy ö”. ÔÛ ñaây chöõ chi laøm giôùi töø noái lieàn tieáng chæ ñònh nhaân loaïi vôùi tieáng ñöôïc chæ ñònh laø trí naêng. Nhöng chuùng ta coù theå xem chöõ chi laø trôï tröø vaø 4 chöõ trí naêng cao xuaát laø moät cuïm tính töø ñeå cho 2 chöõ nhaân loaïi ñöôïc thöøa tieáp vôùi yù nghóa toaøn caâu ñoái chieáu vôùi chöõ vaät loaïi ôû tröôùc vaø chöõ vaät loaïi ôû sau, coù nhö theá chuùng ta môùi hoaøn chænh ñöôïc lôøi giaûi trong baøi.

BAØI 37

213


職 CHÖÙC ° phaàn vieäc cuûa moãi ngöôøi ñöôïc giao, coù traùch nhieäm

– phaàn cuûa moãi ngöôøi – coâng vieäc cuûa ngöôøi coù traùch nhieäm – chuyeân chuû

Töø ngöõ

ª coâng chöùc, tö chöùc, chöùc phaän, chöùc traùch, chöùc vuï, chöùc nghieäp, quan chöùc, khoaùn chöùc, xöùng chöùc, chöùc dòch, chöùc vò, chöùc töôùc

Ñoàng aâm

織 deät vaûi (chöùc nöõ)

各 CAÙC ° moïi, moãi...

Thaønh ngöõ

ª caùc taän sôû naêng

Ñoàng aâm

閣 laàu gaùc – gaùc leân (ñaøi caùc, noäi caùc)

鷄 KEÂ ° con gaø = nhö chöõ 雞

Töø ngöõ

ª keâ manh: chöùng quaùng gaø, keâ ñaàu nhuïc: nuùm vuù ñaøn baø, keâ quaùn hoa: hoa moàng gaø, löïc baát phöôïc keâ: söùc troùi gaø khoâng noåi

鶴立鷄羣 haïc laäp keâ quaàn: Chim haïc ñöùng giöõa ñaøn


214

gaø. Noùi tröôøng hôïp ngöôøi taøi ba, ñöùc ñoä phaûi soáng giöõa nhöõng keû taàm thöôøng.

鷄栖鳳凰食 keâ theâ phuïng hoaøng thöïc: phuïng hoaøng aên laãn trong chuoàng gaø. YÙ nghóa so saùnh töông töï nhö treân.

牝鷄晨鳴 taãn keâ thaàn minh: Gaø maùi gaùy saùng.1 Noùi ngöôøi ñaøn baø laán löôùt quyeàn haønh laøm hoûng vieäc lôùn. (Laøm thay chuyeän gaø troáng.)

Ñoàng aâm

稽 khaûo xeùt – tính toaùn baøn baïc – löu laïi (keâ khaûo, keâ cöùu)

計 keâ khai – lieät keâ – aâm khaùc laø keá 笄 caùi traâm ñeå gaøi toùc (caäp keâ)

司 TÖ ° (ty) quaûn lyù – sôû quan – coi giöõ, phuï traùch

Töø ngöõ

ª tö phaùp, tö thaønh, tö maõ, coâng ty

晨 THAÀN ° buoåi mai

Töø ngöõ

ª thanh thaàn: sôùm mai – sôùm, taãn keâ thaàn minh: gaø maùi gaùy sôùm, yù noùi ngöôøi ñaøn baø giöõ vieäc nöôùc laøm khoâng ñöôïc vieäc

1 Gioáng chim maùi goïi laø 雌 thö, gioáng thuù caùi goïi laø 牝 taãn. Gaø thuoäc

gioáng chim, gaø maùi ñuùng ra phaûi goïi laø thö keâ, nhöng coá yù duøng chöõ taãn keâ laø muoán nhaân hoùa ñeå aùm chæ ngöôøi ñaøn baø bò ñaû kích.

BAØI 37

215

Ñoàng aâm

辰 goïi chung maët trôøi maët traêng vaø sao (tinh thaàn) 娠 coù mang 脣 = 唇 caùi moâi (ôû mieäng) 神 thaàn linh – tinh thaàn – quæ thaàn – maàu nhieäm

(thaàn bí, thaàn löïc) 臣 toâi ñoái vôùi vua (quaân thaàn)

馬 MAÕ ° con ngöïa – hoï ngöôøi

Töø ngöõ

ª maõ phu – kî maõ – maõ ñieàn – maõ löïc – maõ quaân – maõ thöôïng

駿馬 tuaán maõ: con ngöïa hay 千里馬 thieân lyù maõ: ngöïa ñi ngaøn daëm, yù noùi chaïy

nhanh vaø beàn söùc 騏騏 kyø kyø: ngöïa toát – ngöïa maøu xaùm 驊騮 hoa löu: con ngöïa raát khoûe – ngöôøi coù taøi ñöùc 駑馬 noâ maõ: ngöïa xaáu, yeáu söùc, chaïy chaäm 效犬馬之勞 hieäu khuyeån maõ chi lao: ra söùc khoù nhoïc

cuûa loaøi choù ngöïa, yù noùi seõ coá gaéng heát söùc vì ngöôøi treân mình

Ñoàng aâm

碼 daáu ñeå ghi soá (maõ töï) 瑪 maõ naõo 瑪瑙: moät thöù ñaù quyù ñeïp duøng trang söùc

挽 VAÕN ° loâi keùo – ñieáu vieáng ngöôøi cheát


216

Töø ngöõ

ª vaõn hoài, vaõn cöùu, cöùu vaõn

Ñoàng aâm

晚 buoåi chieàu – muoän (vaõn nieân, vaõn caûnh) 輓 ñieáu ngöôøi cheát (ai vaõn)

車 XA ° xe – caùi maùy coù baùnh xe

Töø ngöõ

ª khí xa, hoûa xa, xa giaù, xa maõ, coâng xa

Ñoàng aâm

賒 mua chòu – troâng mong nhieàu 奢 tieâu phí nhieàu tieàn baïc – quaù ñoä khoâng thieát thöïc

(xa xæ, xa phí, xa hoa) 硨 xa cöø 硨磲: teân moät loaøi soø heán voû coù vaân ñeïp

duøng ñeå trang söùc

耕 CANH ° caøy ruoäng – sinh hoaït baèng moät ngheà

Töø ngöõ

ª canh taùc, canh ñieàn, canh tröng, canh noâng

Ñoàng aâm

更 söûa ñoåi – töøng traûi – moät canh (giôø gaùc ñeâm) (canh caûi, canh phoøng)

羹 canh, moùn aên coù nhieàu nöôùc 賡 tieáp noái 庚 vò thöù 7 trong thaäp can – tuoåi taùc – ñöôøng loái

BAØI 37

217

田 ÑIEÀN ° mieáng ruoäng – ñi saên

Töø ngöõ

ª ñieàn gia, ñieàn phu, ñieàn ñòa, coâng ñieàn, ñieàn chuû, ñieàn vieân, ñieàn saûn, tang ñieàn thöông haûi

Ñoàng aâm

填 ñieàn vaøo – buø vaøo cho ñuû (ñieàn boå) 佃 ngöôøi laøm ruoäng – ñi saên

且 THAÛ ° vaû laïi – vaû chaêng – vaø – vöøa

Töø ngöõ

ª caåu thaû, thaû chieán thaû taàu, thaû canh, thaû ñoäc

然 NHIEÂN ° phaûi – ñöôïc – song – nhöng – nhö theá – aáy – ñoát

Töø ngöõ

ª töï nhieân, y nhieân, nhieân haäu

Ñoàng aâm

燃 ñoát (nhieân lieäu)

况 HUOÁNG ° huoáng chi – huoáng hoà – tình caûnh (caûnh huoáng)

智 TRÍ ª thoâng hieåu söï lyù – coù möu keá – khoân gioûi – ñoái

nghóa vôùi ngu 愚.


218

Töø ngöõ

ª trí thöùc, trí tueä, möu trí, trí naêng, cao trí, baát trí, trí thuaät, trí duõng

Ñoàng aâm

置 ñaët ñeå (vò trí, an trí) 致 suy tìm ñeán choã cuøng cöïc – heát – taát – ñeán noãi –

ñem ñeán nôi – thaùi ñoä (nhaát trí)

高 CAO ° cao – khoâng taàm thöôøng – hôn ngöôøi – lôùn – gioûi –

toå 4 ñôøi

Töø ngöõ

ª cao thöôïng, cao aån, cao só, cao kyù, cao höùng, cao ñaúng, cao nguyeân, thanh cao, cao toå

Ñoàng aâm

篙 saøo ño ñaát – caây saøo choáng thuyeàn 膏 môõ – thuoác cao – beùo toát – ôn hueä 羔 con deâ con 皋 (hao) caùo cho bieát

萬 VAÏN ° soá möôøi ngaøn – soá nhieàu

Töø ngöõ

ª vaïn tueá, vaïn naêng, vaïn quoác, vaïn boäi, vaïn vaät, vaïn töû nhaát sinh

Ñoàng aâm

卍 chöõ Phaïn, ñoïc laø vaïn, phieân aâm chöõ svastika

BAØI 38

219

BAØI 38

信暑往寒來天時之有信也。燕去雁來物類之有信也。爲人者獨可無信乎。人而無信何以交朋友，何以自立於社會。

Dòch aâm

Tín

Thöõ vaõng haøn lai, thieân thôøi chi höõu tín daõ. Yeán khöù nhaïn lai, vaät loaïi chi höõu tín daõ. Vi nhaân giaû ñoäc khaû voâ tín hoà? Nhaân nhi voâ tín, haø dó giao baèng höõu,1 haø dó töï laäp ö xaõ hoäi?

Dòch nghóa

Ñaùng tin caäy2

Noùng ñi laïnh tôùi, thôøi tieát cuûa trôøi ñaát voán coù theå tin caäy ñöôïc. Yeán ñi nhaïn laïi, loaøi vaät voán coù theå tin caäy ñöôïc.3 Laøm con ngöôøi haù coù theå moät mình khoâng theå tin

1 Baèng höõu: baïn ñoàng hoïc, ñoàng nghieäp goïi laø baèng; baïn ñoàng chí ñoàng

taâm goïi laø höõu. 2 Tín coù nghóa laø tin. Chöõ tin cuûa ta do chöõ tín ñoïc traïi ra, nhöng nghóa

chöõ ñaõ coù söï sai bieät phaàn naøo. Tín laø söï giöõ ñuùng lôøi höùa vôùi ai, hoaëc giöõ ñuùng theo vieäc ñaõ laøm khoâng ñoåi khaùc, khieán ngöôøi khaùc coù theå tin caäy ñöôïc, neân ôû ñaây taïm dòch laø ñaùng tin caäy.

3 Vì luoân giöõ nhö thöôøng leä khoâng thay ñoåi sai khaùc.


220

caäy ñöôïc ö? Ngöôøi ta maø khoâng tin caäy ñöôïc thì laáy gì ñeå keát giao baïn beø, laáy gì ñeå töï laäp trong xaõ hoäi?

NGÖÕ PHAÙP

不可不能 baát khaû: khoâng theå – khoâng neân – khoâng ñöôïc

baát naêng: khoâng theå ñöôïc – khoâng laøm ñöôïc

Ví duï:

° Höõu baát khaû tri chi lyù. (Coù caùi lyù khoâng theå bieát ñeán ñöôïc.)

° Höõu baát naêng vi chi nhaân. (Coù ngöôøi khoâng theå laøm ñöôïc vieäc.)

Nhaän xeùt

a. Chöõ khaû ñi tröôùc moät ñoäng töø coù tính caùch bò ñoäng nhö ñoäng töø tri trong baát khaû tri (lyù bò ñoäng vôùi tri).

b. Chöõ naêng ñi tröôùc moät ñoäng töø coù tính caùch chuû ñoäng nhö ñoäng töø vi trong baát naêng vi chi nhaân (nhaân chuû ñoäng cho vi).

之 Chuù yù ñeán chöõ chi trong caâu: Thöû vaõng haøn lai, thieân

thôøi chi höõu tín daõ vaø caâu keá tieáp.

Chöõ chi ôû ñaây xen giöõa moät chuû töø ñöùng tröôùc vôùi moät ñoäng töø theo sau coù theå giöõ chöùc naêng giôùi töø nhöng haàu nhö khoâng coù nghóa gì caû. Vì khoâng coù nghóa neân ngöôøi ta cho raèng ñaây laø moät trôï töø.

BAØI 38

221

Tuy khoâng theå dòch caâu treân laø “noùng ñi laïnh tôùi laø söï coù tín thöïc cuûa tieát trôøi vaäy”, nhöng cuõng caàn hieåu ngaàm veà caáu truùc nhö theá ñeå naém roõ veà maët ngöõ phaùp.


暑 THÖÛ ° naéng, noùng – giöõa muøa heø

Töø ngöõ

ª haøn thöû, thöû khí, trung thöû, ñaïi thöû

燕 YEÁN ° yeân laëng – uoáng röôïu – aâm khaùc laø yeân (teân nöôùc)

– chim eùn, cuøng vôùi chim seû thöôøng ñöôïc duøng laøm hình töôïng ñeå so saùnh vôùi haïng ngöôøi taàm thöôøng. Nhö trong caâu: “Yeán töôùc yeân tri hoàng hoäc chí.”

Töø ngöõ

ª yeán saøo, yeán töôùc, yeán oanh, haûi yeán, 燕雀偷安 yeán töôùc du an: (Chim eùn chim seû vui caûnh an oån moät caùch taïm bôï.) YÙ noùi nhöõng keû taàm thöôøng chæ bieát an phaän vôùi caùi vui taïm bôï maø khoâng bieát nhìn xa troâng roäng.

Ñoàng aâm

宴 vui veû – an nghæ – tieäc röôïu (yeán aåm, yeán cö) – aâm khaùc laø aùn

雁 NHAÏN ° chim nhaïn, moät loaøi vòt trôøi, ñeán muøa laïnh thì di

cö töøng ñaøn töø xöù laïnh ñeán xöù aám = 鴈


222

Töø ngöõ

ª nhaïn haøng, nhaïn töï, nhaïn traän, hoàng nhaïn, nhaïn tin

魚書雁信徒勞去回 Ngö thö nhaïn tín ñoà lao khöù hoài: (Thö caù tin nhaïn chæ luoáng nhoïc coâng ñi veà.) Xöa kia söù giaû nhaø Haùn bòa chuyeän chim nhaïn ñöa thö ñeå xaùc nhaän vieäc Toâ Voõ coøn soáng vôùi vua Hung noâ. Töø ñoù chim nhaïn ñöôïc xem laø moät loaøi chim ñöa thö, nhöng thöïc ra noù khoâng laøm ñöôïc vieäc aáy nhö boà caâu. Duø vaäy, khi noùi ñeán vieäc trao ñoåi tin töùc thì ngöôøi ta vaãn nhaéc ñeán chim nhaïn.

獨 ÑOÄC

° leû loi – rieâng moät mình – moät gioáng vöôïn lôùn – con ngöôøi giaø khoâng coù con chaùu

Töø ngöõ

ª ñoäc thaân, ñoäc laäp, coâ ñoäc, ñoäc chieám thò tröôøng, ñoäc ñoaùn, ñoäc taøi, ñoäc sang

Ñoàng aâm

毒 aùc – coù chaát ñoäc – laøm haïi – giaän (ñaàu ñoäc, ñoäc aùc)

讀 ñoïc saùch (ñoäc giaû, ñoäc baûn) 牘 vaên thö – traùt (xích ñoäc) 黷 tham nhieàu khoâng chaùn (cuøng binh ñoäc voõ)

BAØI 38

223

社 XAÕ

° choã teá thaàn ñaát – ñoaøn theå goàm nhieàu ngöôøi hoïp laïi

Töø ngöõ

ª xaõ taéc, xaõ hoäi, hôïp taùc xaõ, xaõ thuyeát

會 HOÄI

° hoïp nhoùm laïi – cô quan ñoaøn theå do nhieàu ngöôøi hoïp laïi ñeå laøm vieäc – gaëp nhau – yù trí vaø söï lyù hôïp nhau

Töø ngöõ

ª xaõ hoäi, hoäi tuï, hoäi tröôøng, hoäi vieân, hoäi nghò, aùi quoác hoäi, lieân hieäp hoäi

Ñoàng aâm

繪 veõ (hoäi hoïa) 潰 nöôùc vôõ bôø – da phaù muû – tan raõ


224

BAØI 39

自棄生無赫赫之業以光於世，死無籍籍之名以留於後，而自甘與草木同腐者，豈非自棄之人乎。

Dòch aâm

Töï khí

Sinh voâ haùch haùch chi nghieäp dó quang ö theá, töû voâ tòch tòch chi danh dó löu ö haäu, nhi töï cam döõ thaûo moäc ñoàng huû giaû, khôûi phi töï khí chi nhaân hoà?

Dòch nghóa

Töï boû ñi

Soáng khoâng coù söï nghieäp laãy löøng laøm raïng rôõ ôû ñôøi, cheát khoâng coù tieáng taêm veû vang löu laïi mai sau, cam loøng cuøng vôùi coû caây muïc naùt, nhö theá haù chaúng phaûi laø ngöôøi töï boû ñi ñaáy sao?

NGÖÕ PHAÙP

者 Chöõ giaû duøng trong baøi vöøa laøm chuû töø cho caùc meänh

ñeà ôû tröôùc noù roài thoáng hôïp taát caû laïi thaønh moät boä phaän meänh ñeà ñeå laøm chuû töø cho ñoäng töø phi ñi sau.

BAØI 39

225

無非 Caùc tieáng voâ, phi ñeàu laø nhöõng ñoäng töø mang yù phuû

ñònh.

光 Chöõ quang goác laø danh töø bieán thaønh ñoäng töø.


棄 KHÍ ° boû ñi – neùm ñi

Töø ngöõ

ª phao khí, pheá khí, khí giaùp, khí vaät

Ñoàng aâm

Xem Baøi 20.

赫 HAÙCH ° höøøng nhö löûa – choùi loïi – giaän döõ – thònh lôùn

Töø ngöõ

ª haùch dòch, haùch haùch: töø ngöõ ñieäp aâm coù nghóa hieån haùch laãy löøng choùi loïi.

籍 TÒCH ° soå saùch – soå boä ghi cheùp moïi vieäc – soå cheùp daân soá

– coù taêm tieáng – daãm – xeùo


226

Töø ngöõ

ª nhaäp tòch, hoä tòch, tòch bieân, quoác tòch, thö tòch, tòch tòch: roõ raøng ai cuõng bieát ñeán, nhaéc nhôû ñeán.

Ñoàng aâm

席 chieáu ngoài – döïa vaøo – choã ngoài (chuû tòch) 僻 khoâng thoâng ñaït – baèng phaúng – loái eo heïp 闢 môû cöûa – môû roäng – tröø boû ñi 寂 khoâng coù tieáng ngöôøi – yeân laëng – cheát (tòch mòch) 夕 buoåi chieàu – ban ñeâm (tòch döông) 辟 hình phaùp – tröø boû ñi – môû mang ra – caùc aâm

khaùc laø bích, tyû, tî 癖 hoøn baùng ôû trong buïng – meâ nghieän moät thöù gì

後 HAÄU ° sau – ôû sau

Töø ngöõ

ª haäu theá, haäu sinh, haäu hoaïn, haäu boái, haäu ñình, phoøng haäu, chieâm tieàn coá haäu

Ñoàng aâm

厚 daøy (haäu ñaõi) – traùi vôùi baïc 薄 moûng 候 chôø ñôïi – chöïc – khí trôøi – tình traïng cuûa söï vaät

(khí haäu, taïi ngoaïi haäu tra) 后 vua, vôï vua (hoaøng haäu)

甘 CAM ° vò ngoït – ngon ngoït – ngoït ngaøo – buøi tai – vui veû

– ñaønh loøng

BAØI 39

227

Töø ngöõ

ª traân cam, cam chæ, cam khoå, cam loä, cam thaûo, cam taâm, cam cöïc

Ñoàng aâm

柑 caây cam 疳 moät thöù beänh veà huyeát (nha cam)

草 THAÛO ° coû – sô saøi – baûn nhaùp – chöõ vieát nhanh – laâu

Töø ngöõ

ª thaûo moäc, phöông thaûo, thaûo am, thaûo daõ, thaûo lö, thaûo khaáu, thaûo mao, thaûo baûn, thaûo öôùc

Ñoàng aâm

討 ñaùnh keû coù toäi – trò – tìm xeùt (thaûo phaït, thaûo toäi)

木 MOÄC ° caây coái – chaát goã – sao Moäc tinh – chaát phaùc –

khoâng coù caûm giaùc

Töø ngöõ

ª moäc maïc, moäc baûn, thaûo moäc, moäc nhó

Ñoàng aâm

沐 goäi ñaàu – nghæ ngôi (moäc duïc, moäc vuõ)

腐 HUÛ ° muïc naùt – hö thoái – cuõ kyõ

Töø ngöõ

ª huû baïi, huû laäu, huû hoùa, huû tuïc, coå huû


228

Ñoàng aâm

朽 muïc naùt – giaø say (huû moäc) 詡 noùi lôùn – hoøa vôùi

豈 KHÔÛI ° khôûi haø: phaûi chaêng

BAØI 40

逢入京使岑參

故園東望路漫漫雙袖龍鐘淚不乾馬上相逢無紙筆憑君傳語報平安

Dòch aâm

Phuøng nhaäp kinh söù

Coá vieân1 ñoâng voïng loä man man,

Song tuï long chung1 leä baát can.

1 Coá vieân: vöôøn cuõ, nôi mình sinh tröôûng, nghóa coâ ñoïng hôn chöõ coá höông: laøng mình sinh tröôûng; noùi nhôù vöôøn cuõng nhö noùi nhôù nhaø.

BAØI 40

229

Maõ thöôïng töông phuøng voâ chæ buùt,

Baèng quaân truyeàn ngöõ baùo bình an.

Saàm Tham2

Dòch nghóa

Gaëp söù vaøo kinh ñoâ

Troâng veà queâ nhaø ôû phía ñoâng thaáy ñöôøng thaêm thaúm,

Ñoâi tay run raåy, nöôùc maét khoâng bao giôø khoâ.

Ngoài treân ngöïa gaëp nhau khoâng saün giaáy buùt,

Chæ nhôø chuyeån lôøi laïi baùo vôùi gia ñình laø toâi ñöôïc bình an.

Baûn dòch thô:

Mòt môø vöôøn cuõ trôøi ñoâng, Tay run raåy gaït maáy doøng leä rôi. Giöõa ñöôøng chæ bieát göûi lôøi, Nhôø veà nhaén laïi raèng toâi an bình.

1 Long Chung: ñaát Long Chung gaàn nuùi La Phuø coù thöù truùc soáng laâu, ngöôøi ta laáy truùc aáy laøm gaäy ñeå neâu yù nghóa soáng laâu. Ngöôøi ñôøi sau duøng hai tieáng Long Chung ñeå chæ caây gaäy ngöôøi giaø. Long chung trong baøi chæ coù nghóa laø run raåy, noùi tay aùo run run vì giaø yeáu khoâng caàm vöõng ñöôïc ñoà vaät.

2 Coù ngöôøi ñoïc laø Saàm Saâm, moät thi nhaân ñôøi Ñöôøng, ñoàng thôøi vôùi Lyù Baïch, Ñoã Phuû. Qua baøi naøy, chuùng ta thaáy Saàm Tham laø moät quan chöùc coù loãi bò ñaøy ñi xa veà phía taây, coù leõ laø ñaát Thuïc. Thi nhaân dieãn taû noãi nhôù nhaø moät caùch thaém thieát. Tình côø gaëp baïn laøm quan ñi söù ñang treân ñöôøng veà kinh ñoâ, baát ngôø khoâng coù giaáy buùt ñeå vieát thö, chæ coù theå nhaén lôøi ngaén goïn vôùi gia ñình thaân quyeán vaø baèng höõu laø mình vaãn bình an.


230

NGÖÕ PHAÙP

不無 Baát laø traïng töø phuû ñònh mang yù phuû ñònh maïnh.

Voâ khi ñöùng tröôùc moät ñoäng töø hay tính töø thì laø traïng töø phuû ñònh vôùi yù phuû ñònh thöôøng.

Voâ ñöôïc duøng laøm ñoäng töø vôùi yù phuû ñònh (baøi 39).

Ví duï: voâ tri: khoâng bieát, baát tri: khoâng heà bieát – chaúng bieát.


袖 TUÏ ° oáng tay aùo – giaáu ñoà trong tay aùo

Töø ngöõ

ª laõnh tuï, tuï thuû

Ñoàng aâm

聚 nhoùm hoïp laïi – chöùa caát – doàn chöùa – laøng xoùm (quaàn tuï, ñoaøn tuï)

龍 LONG ° con roàng – vua

Töø ngöõ

ª long nhan, long baøo, long caân, long moân

Ñoàng aâm

隆 toát thònh – ñaày ñaën (long thònh, höng long)

BAØI 40

231

鐘 CHUNG ° caùi chuoâng – duïng cuï ñeå tính giôø ngaøy xöa

Töø ngöõ

ª chung coå, thaàn chung, thôøi thaàn chung, chung thanh, moä coå thaàn chung (troáng toái chuoâng mai)

淚 LEÄ ° (luïy) nöôùc maét – khoùc

Töø ngöõ

ª huyeát leä thö, huy leä, thuøy leä, theå leä

乾 CAN ° khoâ khan – khoâ raùo – aâm khaùc laø caøn, kieàn

Töø ngöõ

ª can taùo, aâm can, can khöông, can chöng

紙 CHÆ ° giaáy

Töø ngöõ

ª buùt chæ, baïch chæ, chæ leä

Ñoàng aâm

只 chæ coù 枳 caây böôûi ñaéng 止 thoâi – ñöøng – ngaên caám – ñuùng choã (chæ huyeát,

caám chæ) 址 caùi neàn – queâ quaùn (ñòa chæ) 趾 ngoùn chaân


232

指 ngoùn tay troû – chæ veà – xoay veà – traùch (chæ daãn, chæ huy)

旨 vò ngoït – yù töù – meänh leänh vua (yù chæ, chæ duï, toân chæ)

咫 ñôn vò ño löôøng, taùm taác laø moät chæ

筆 BUÙT ° caây buùt – vieát – bieân cheùp

Töø ngöõ

ª buùt ñaøm, buùt maëc, buùt kyù, buùt hieäu, buùt traän, buùt chieán, ñaàu buùt

憑 BAÈNG ° nhôø theo – nöông vaøo – y cöù vaøo

Töø ngöõ

ª baèng chöùng, baèng cöù, vi baèng, baèng caáp, baèng ñôn

君 QUAÂN ° vua – laøm chuû – oâng anh – ngöôøi ñoàng boái goïi

nhau laø quaân – vôï goïi choàng

Töø ngöõ

ª quaân chuû, quoác quaân, phu quaân

Ñoàng aâm

軍 lính – ñoaøn binh lôùn (quaân söï, quaân doanh) 均 ñeàu nhau – cuøng nhau (quaân bình) 鈞 ñôn vò ño löôøng, ba möôi caân laø moät quaân

BAØI 40

233

語 NGÖÕ ° noùi ra – lôøi noùi – tieáng noùi, ngoân ngöõ – heä thoáng

tín hieäu quy öôùc coù theå duøng thay cho ngoân ngöõ

Töø ngöõ

ª töø ngöõ, thaønh ngöõ, ngoân ngöõ, töø vöïng, ngöõ phaùp, luaän ngöõ, sinh ngöõ, coå ngöõ, Vieät ngöõ

Ñoàng aâm

齬 traéc trôû – choáng choûi – raêng moïc caùi ra caùi vaøo khoâng ñeàu

報 BAÙO ° ñaùp traû laïi – noùi cho bieát keát quaû – tin töùc

Töø ngöõ

ª nhaät baùo, baùo ñaùp, baùo caùo, baùo aân, baùo thuø, phi baùo, baùo chí, baùo quaùn, tuaàn baùo

Ñoàng aâm

豹 con baùo, moät gioáng thuù döõ nhoû hôn coïp

逢 PHUØNG ° gaëp – röôùc laáy – to lôùn – ñoaùn tröôùc yù ngöôøi treân

maø phuï hoïa, chieàu theo

Töø ngöõ

ª tao phuøng (gaëp gôõ), truøng phuøng (gaëp laïi), phuøng nghinh (ñoùn röôùc)

Ñoàng aâm

縫 may aùo – vaù aùo


234

馮 teân hoï ngöôøi – caùch vieát giaûn löôïc (ít neùt hôn) cuûa chöõ baèng 憑

京 KINH

° to lôùn – traûi qua – thuû ñoâ, kinh ñoâ

Töø ngöõ

ª kinh ñoâ, thaàn kinh, ñoâng kinh

使 SÖÙ

° ngöôøi vaâng meänh treân ñi laøm vieäc gì – quan chöùc ngoaïi giao ra nöôùc ngoaøi

Töø ngöõ

ª söù boä, söù ñoaøn, coâng söù, thieân söù, söù quaân

故 COÁ

° vieäc – coù nguyeân nhaân – cuõ – cheát roài – coá yù laøm – vì vaäy – cho neân

Töø ngöõ

ª coá nhaân, coá cöïu, coá höông, coá yù, coá saùt, coá toång thoáng, voâ coá, duyeân coá, söï coá

園 VIEÂN

° vöôøn hoa

Töø ngöõ

ª ñieàn vieân, vieân laêng, hoa vieân

BAØI 40

235

Ñoàng aâm

員 ngöôøi giöõ moät phaàn vieäc (nhaân vieân, hoäi vieân) 圓 troøn – ñaày ñuû – ñoàng tieàn (vieân hoaït, vieân maõn) 猿 loaøi vöôïn 轅 tay xe – nôi coâng sôû, nha moân 援 daét keùo leân – cöùu vôùt ngöôøi baèng tay – vòn – aâm

khaùc laø vieän

望 VOÏNG ° troâng nhìn – troâng mong – töôûng nhôù – cao lôùn –

ngaøy raèm

Töø ngöõ

ª hy voïng, kyø voïng, nguyeän voïng, voïng toäc, danh voïng, ngöôõng voïng, soùc voïng

漫 MAN ° nöôùc to – daøi – ñaày traøn – aâm khaùc laø maïn

Töø ngöõ

ª man man: nhìn khoâng roõ – aâm khaùc laø maïn (maïn thieân: ñaày trôøi)

Ñoàng aâm

蔓 boø lan ra (man dieân) 蠻 teân ngöôøi Trung Hoa goïi caùc daân toäc phöông Nam

– moïi rôï – coøn laïc haäu (Nam man, daõ man) 瞞 löøa doái – nhìn khoâng roõ – theïn (man traù, man

muoäi)


236

BAØI 41

父子相爲

葉公語孔子曰︰吾黨有直躬者其父攘羊而子證之。孔子曰︰吾黨之直者異於是父爲子隱子爲父隱直在其中矣。

Dòch aâm

Phuï töû töông vò

Dieäp coâng ngöõ Khoång Töû vieát: “Ngoâ ñaûng1 höõu tröïc cung giaû kyø phuï nhöông döông nhi töû chöùng chi'’. Khoång Töû vieát: “Ngoâ ñaûng chi tröïc giaû dò ö thò. Phuï vò töû aån, töû vò phuï aån, tröïc taïi kyø trung hó.”

Dòch nghóa

Cha con cuøng vì nhau

Dieäp coâng noùi vôùi Khoång Töû: '’Nhoùm cuûa toâi coù ngöôøi

1 Ñaûng: thuôû xöa ngöôøi ta saép xeáp trong thoân xoùm cöù 5 nhaø laøm thaønh moät laân, 5 laân laøm thaønh moät lyù, 20 lyù laøm moät ñaûng, 25 ñaûng thaønh moät höông. Vaäy ñaûng coù nghóa gaàn nhö moät laøng nhoû cuûa ta. Chöõ ñaûng trong baøi coøn coù nghóa laø cuøng boïn, cuøng nhoùm. Vì ngöôøi cuøng laøng xoùm ngaøy xöa thöôøng coù nhöõng neáp soáng vaät chaát vaø tinh thaàn gioáng nhau.

BAØI 41

237

ngay thaúng1 ñeán noãi cha baét troäm deâ cuûa ngöôøi maø con ñi laøm chöùng cho vieäc aáy.” Khoång Töû noùi: “Ngöôøi ngay thaúng trong nhoùm toâi thì khaùc theá. Cha vì con maø giaáu toäi, con vì cha maø giaáu toäi, voán coù söï ngay thaúng ôû trong söï che giaáu vì nhau aáy roài.”2

NGÖÕ PHAÙP

其 Xeùt chöõ kyø trong kyø phuï (cha noù) vaø chöõ kyø trong kyø

trung (trong söï vieäc ñoù).

Kyø trong kyø phuï thay theá cho tröïc cung giaû. Chuùng ta coù theå taïm goïi laø sôû höõu ñaïi danh töø, laøm tuùc töø cho danh töø phuï theo sau.

Kyø trong kyø trung thay theá cho söï vieäc noùi tröôùc Phuï vò töû aån, töû vò phuï aån (cha giaáu toäi cho con, con giaáu toäi cho cha).

1 Chöõ tröïc laø ñöùc tính ngay thaúng khoâng cong vaïy, ngöôøi ngay thaúng laø

ngöôøi khoâng tö vò chæ bieát noùi söï thaät, toân troïng leõ coâng baèng. Theo Dieäp coâng, ngöôøi ngay thaúng trong baát cöù ôû tröôøng hôïp naøo cuõng giöõ söï ngay thaúng, duø cha coù phaïm toäi con cuõng khoâng ñöôïc giaáu dieám. Nhöng theo Khoång töû thì ngöôøi ngay thaúng khoâng phaûi luùc naøo cuõng noùi söï thaät ra, chaúng haïn nhö trong tröôøng hôïp cha hay con phaïm toäi. Theo ngaøi, tình cha con voán coù moät nghóa thieâng lieâng maø boån phaän ngöôøi laøm cha hay laøm con chæ bieát coù vieäc baûo veä cho nhau chöù khoâng theå toá caùo toäi aùc cuûa nhau ñöôïc. Chính trong söï che ñaäy laãn nhau aáy ngöôøi ta coù theå nhaän thaáy ñöôïc choã tröïc tính, choã chaân tình cuûa hoï moät caùch toaøn veïn.

2 Baøi naøy laø moät chöông trong saùch Luaän ngöõ.


238


葉 DIEÄP ° hoï ngöôøi – laù caây – caùnh hoa – tôø giaáy – thôøi ñaïi –

ñôøi

Töø ngöõ

ª chi dieäp, kim chi ngoïc dieäp, töû dieäp, dieäp luïc toá

黨 ÑAÛNG ° laøng xoùm – hoï haøng thaân thích – phe phaùi rieâng –

ñoaøn theå chính trò – ñoaøn theå cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng chí vôùi nhau

Töø ngöõ

ª ñaûng phaùi, ñaûng boä, ñoàng ñaûng, ñaûng tranh, ñaûng vuõ

Ñoàng aâm

讜 lôøi noùi thaúng

躬 CUNG ° thaân theå – töï mình ñaûm ñöông vieäc gì

Töø ngöõ

ª cung canh: töï mình caøy laáy ruoäng, cung haønh: töï mình laøm laáy, cuùc cung taän tuïy

攘 NHÖÔNG ° cöôùp – baét troäm – xua ñuoåi – tröø deïp

Töø ngöõ

ª nhieãu nhöông, nhöông di

BAØI 41

239

Ñoàng aâm

禳 teá thaàn ñeå tröø tai hoïa

證 CHÖÙNG ° laøm chöùng – nhaän thöïc – baèng cöù

Töø ngöõ

ª baèng chöùng, chöùng cöù, chöùng daãn, chöùng khoaùn, chöùng nhieäm, chöùng minh, chöùng thö, chöùng nhaän, chuùng chöùng ñoàng töø, chöùng thöïc

Ñoàng aâm

症 söï phaùt hieän cuûa beänh taät (beänh chöùng) 証 can giaùn – duøng nhö chöõ 證

隱 AÅN ° naáp – khoâng boäc loä ra – ngaàm – kín ñaùo – daáu ñi –

traùnh ñi – traùi nghóa vôùi chöõ 現 hieän

Töø ngöõ

ª aån daät, aån só, bí aån, truø aån, aån khuaát, aån taøng, aån thaân, aån ngöõ

是 THÒ ° caùi aáy – nhö theá – phaûi, traùi vôùi chöõ 非 phi: sai

quaáy

Töø ngöõ

ª thò phi

Ñoàng aâm

侍 theo haàu – keû haàu haï (thò veä)


240

示 cho ngöôøi ta xem – baûo cho bieát (chæ thò, yeát thò) 恃 yû laïi – caäy döïa (yû thò) 市 chôï – choã ngöôøi ta tuï hoïp ñeå mua baùn – mua haøng

(thaønh thò, thò traán) 柿 caây thò – caây hoàng 嗜 theøm – tham – ham thích (thò duïc) 視 nhìn – xem – so saùnh – xem coù veû baét buoäc (kyø

thò, thò löïc, thò giaùc)

在 TAÏI ° ôû taïi – hieän coøn – xeùt nghieäm

Töø ngöõ

ª hieän taïi, taïi yù, taïi ñaøo, taïi taâm, taïi vò, töï taïi, sôû taïi

BAØI 42

地勢不足恃金城湯池不得其人以守之曾不及培塿之邱汎濫之水。得其人即枯木朽株皆可以爲敵難。

Dòch aâm

Ñòa theá baát tuùc thò

Kim thaønh thang trì baát ñaéc kyø nhaân dó thuû chi taèng baát caäp boài laâu chi khaâu, phieám laïm chi thuûy. Ñaéc kyø

BAØI 42

241

nhaân,1 töùc khoâ moäc huû chu giai khaû dó vi ñòch naïn.

Ñòa theá khoâng ñuû caäy

Coù thaønh vaøng ao noùng2 khoâng ñöôïc ngöôøi xöùng ñaùng ñeå giöõ gìn thì thöôøng khi laïi khoâng coù giaù trò baèng goø ñaát thaáp, gioøng nöôùc taàm thöôøng. Coøn nhö ñöôïc ngöôøi xöùng ñaùng ñeå giöõ thì ñeán nhöõng binh khí thoâ sô caây khoâ caønh muïc3 cuõng coù theå gaây khoù khaên cho quaân ñòch.4

NGÖÕ PHAÙP

可以 Hai tieáng naøy ñöôïc duøng ñi ñoâi vôùi nhau thaønh moät

traïng töø keùp chæ yù nghóa laø “coù theå”.

枯木朽株皆可以爲敵難。 Khoâ moâïc huû chu giai khaû dó vi ñòch naïn. (Caây khoâ caønh muïc cuõng coù theå gaây khoù khaên cho quaân ñòch.)

可以取可以無取。取傷廉。 Khaû dó thuû khaû dó voâ thuû. Thuû thöông lieâm. (Coù theå laáy, coù theå khoâng laáy. Laáy thì thöông toån ñöùc lieâm khieát.) (Maïnh töû)

1 Ñaéc kyø nhaân: coù hai nghóa lieân quan nhau: a) ñöôïc ngöôøi hieàn ñöùc vaø

taøi naêng bieát thu phuïc loøng ngöôøi. b) ñöôïc nhaân daân tin phuïc, naém ñöôïc loøng daân.

2 Kim thaønh thang trì: ngöôøi xöa thöôøng cho thaønh baèng saét baèng ñoàng vaø ao nöôùc noùng laø coâng cuï thuû hieåm chaéc chaén nhaát, khoâng ai xaâm phaïm tôùi noåi. Ñaây chæ laø nhöõng lôøi noùi thaäm xöng chöù khoâng coù trong thöïc teá.

3 Khoâ moäc huû chu: caây khoâ goác muïc, caùch noùi ví ñeå chæ nhöõng binh khí xaáu keùm nhaát.

4 Baøi naøy trích töø Ñoäc söû phöông dö kyù yeáu toång töï cuûa Coá Toå Voõ ngöôøi ñôøi Thanh beân Trung Hoa.


242

其 Chöõ kyø trong baát ñaéc kyø nhaân khoâng phaûi laø sôû höõu

ñaïi danh töø maø laø phieám chæ ñaïi danh töø. Kyø nhaân coù nghóa laø ngöôøi xöùng ñaùng, töùc ngöôøi taøi ñöùc ñeå giöõ gìn. Ngöôøi xöùng ñaùng noùi ôû ñaây laø ngöôøi bieát thu phuïc loøng ngöôøi.


足 TUÙC ° chaân – ñuû – coù theå ñöôïc – hoïc troø

Töø ngöõ

ª sung tuùc, tuùc thöïc, tuùc duïng, tuùc soá, thuû tuùc, tuùc haï, tuùc caàu

Ñoàng aâm

粟 haït luùa (meã tuùc cuoäc) 肅 cung kính – cuùi ñaàu baùi xuoáng goïi laø tuùc 夙 sôùm – ngaøy xöa – coù saün (tuùc duyeân) 宿 truù laïi – löu laïi – giöõ yeân – ñeâm – voán – coù tröôùc

– moät aâm laø tuù (tuùc hoïc)

恃 THÒ ° caäy döïa – yû laïi vaøo

Töø ngöõ

ª yû thò, thò theá

BAØI 42

243

金 KIM ° vaøng – loaøi kim thuoäc – moät trong soá baùt aâm –

tieàn baïc

Töø ngöõ

ª kim baûng, kim thaïch, kim khí, kim ngoïc, kim maõ ngoïc ñöôøng, kim oâ, kim tieàn

即 TÖÙC ° laø – töùc laø – lieàn – ngay – töø ñoù – tôùi gaàn – duø

Töø ngöõ

ª töùc toác, töùc thôøi, töùc vò, töùc khaéc, laäp töùc

Ñoàng aâm

息 thoâi nghæ – hôi thôû – tieàn laõi – con – an uûi – (höu töùc, lôïi töùc, töû töùc)

熄 taét löûa – chaám döùt 媳 con daâu

城 THAØNH ° nôi ñoâng ngöôøi coù töôøng vaây quanh – böùc thaønh

Töø ngöõ

ª thaønh quaùch, ñoâ thaønh, thaønh thò, coâng thaønh haõm traän, thaønh luõy, thaønh trì

湯 THANG ° nöôùc soâi – nöôùc noùng – teân vua Thang – daùng nöôùc

lôùn chaûy maïnh – thuoác saéc ñeå trò beänh


244

Töø ngöõ

ª thang ñöôïc, thang hoûa

池 TRÌ ° ao hoà – raõnh ñaøo chung quanh thaønh

Töø ngöõ

ª trì ngö, trì ñöôøng, thaønh trì

曾 TAÈNG ° ñaõ töøng – thöôøng hay – beøn – chaùu boán ñôøi – oâng

toå boán ñôøi

Töø ngöõ

ª haø taèng, taèng toå, taèng toân

Ñoàng aâm

層 lôùp – böïc – töøng – nhieàu lôùp

培 BOÀI ° vun ñaép leân cho ñaày – boå döôõng

Töø ngöõ

ª boài döôõng, boài boå, boài thöïc

Ñoàng aâm

陪 theo cho coù baïn – giuùp theâm – laøm toâi – ôû hai beân ngöôøi khaùc (boài thaåm)

焙 saáy löûa cho khoâ 賠 ñaùp laïi baèng tieàn (boài döôõng) 徘 boài hoài 徘徊: duøng daèng nöûa ôû nöûa ñi

BAØI 42

245

塿 LAÂU ° goø ñaát thaáp

Ñoàng aâm

慺 nhaø laàu (thanh laâu, hoàng laâu) 髏 ñaàu ngöôøi cheát (ñaàu laâu) 嘍 laâu la 嘍羅: thuoäc haï trong ñaûng cöôùp 摟 daét ñi

邱 KHAÂU ° (khöu) goø ñaát cao – teân Khoång Töû – teân ñaát – hoï

ngöôøi

Töø ngöõ

ª khaâu laêng, khaâu moä, khaâu thö

汎 PHIEÁM ° troâi noåi leânh ñeânh – khoâng thieát thöïc – roäng traøn

lan – khoâng chæ ngay vaøo söï vieäc – nhö chöõ 泛

Töø ngöõ

ª phieám luaän, phieám chæ, phieám ñònh, phuø phieám, phieám thaàn giaùo, phieám aùi. phieám laïm: nöôùc daâng leân khoûi bôø

濫 LAÏM ° nöôùc traøn ra – quaù ñoä

Töø ngöõ

ª laïm duïng, laïm phaùt, laïm quyeàn, laïm cöû, laïm thuû, haø laïm


246

水 THUÛY ° nöôùc – teân sao – chaát loûng

Töø ngöõ

ª thuûy quaân, thuûy tai, thuûy khí, thuûy ngaân, thuûy ngöu, thuûy thuû, thuûy tinh, thuûy vaän

Ñoàng aâm

始 baét ñaàu – môùi – coù nôi ñoïc laø thæ (chung thuûy)

枯 KHOÂ ° khoâ heùo – khoâ raùo

Töø ngöõ

ª khoâ coát, khoâ moäc, khoâ saàu

朽 HUÛ ° caây muïc naùt – suy yeáu voâ duïng

Töø ngöõ

ª huû hoùa, huû thaûo, laõo huû

株 CHU ° (chaâu) goác caây ôû treân ñaát – soá caây coái, coäi caây

Töø ngöõ

ª chu lieân

Ñoàng aâm

Xem Baøi 28, chöõ chaâu.

BAØI 42

247

皆 GIAI ° ñeàu – khaép

Ñoàng aâm

階 cuøng nhau (giai laõo) 偕 böïc theàm – ñaúng caáp (giai caáp, giai taèng) 佳 ñeïp – toát (giai nhaân, giai phaåm)

敵 ÑÒCH ° cöøu thuø – choáng cöï nhau – caân baèng nhau – saùnh

nhau

Töø ngöõ

ª ñòch thuû, ñòch quoác, thuø ñòch, cöøu ñòch

Ñoàng aâm

滌 röûa – queùt doïn – laøm saïch – chuoàng nuoâi thuù vaät 笛 oáng saùo 迪 tieán leân – môû ñöôøng 狄 rôï ñòch ôû phía baéc Trung Hoa (di dòch) 荻 moät loaïi lau saäy

難 NAÏN ° tai naïn – hoûi baét bí

Töø ngöõ

ª tai naïn, naïn ñeà, laâm naïn, vaán naïn, khoán naïn, cöùu khoå cöùu naïn


248

BAØI 43

處窮窮困之境其人格之試驗場乎？夫窮不窮者境也。可窮而終不可窮者人格也。故君子與小人之分於當窮困之境見之。

Dòch aâm

Xöû cuøng1

Cuøng khoán chi caûnh, kyù nhaân caùch2 chi thí nghieäm tröôøng hoà? Phuø cuøng baát cuøng giaû caûnh daõ. Khaû cuøng nhi chung baát khaû cuøng giaû, nhaân caùch daõ. Coá quaân töû döõ tieåu nhaân chi phaân ö ñöông cuøng khoán chi caûnh kieán chi.

Dòch nghóa

Trong caûnh khoán cuøng

Caûnh khoán cuøng chaúng phaûi laø nôi thöû thaùch cuûa nhaân caùch ñaáy ö? Naøy, khoán cuøng hay khoâng khoán cuøng chæ laø hoaøn caûnh. Coù theå laøm cho khoán cuøng maø roát cuoäc khoâng khoán cuøng, ñoù laø nhaân caùch. Cho neân söï phaân bieät quaân töû vôùi tieåu nhaân ñöôïc thaáy ngay trong caûnh khoán cuøng.

1 Xöû cuøng: cung caùch cö xöû trong caûnh khoán cuøng. 2 Nhaân caùch: tö caùch laøm ngöôøi. Ngöôøi coù nhaân caùch laø ngöôøi khoâng ñeå

cho taâm chí bò ñoäng tröôùc hoaøn caûnh.

BAØI 43

249

NGÖÕ PHAÙP

其 Xeùt chöõ kyø trong caâu “Cuøng khoán chi caûnh, kyø nhaân

caùch chi thí nghieäm tröôøng hoà.” Caâu naøy laø moät meänh ñeà tænh duïng ñoäng töø hay tính töø. Chöõ kyø khoâng coù chöùc naêng ngöõ phaùp roõ raøng nhö ôû baøi 41 vaø 42. Noù keát hôïp vôùi chöõ hoà ôû cuoái caâu ñeå neâu leân yù nghi vaán, vöøa ñeå thay theá chöùc naêng cuûa moät ñoäng töø.

Chuù yù laø trong caâu khoâng coù ñoäng töø chính thöùc naøo caû, ñoäng töø ñöôïc hieåu ngaàm qua 2 tieáng kyø vaø hoà.

夫 Phuø laø tieáng ñeå môû ñaàu moät caâu bieän luaän, taïm dòch

laø naøy, kia, oâi.

者... 也 MEÄNH ÑEÀ TÆNH DUÏNG ÑOÄNG TÖØ

Hai tieáng giaû … daõ ñi giaùn caùch vôùi nhau trong moät caâu noùi thöôøng ñöôïc duøng ñeå giaõi baøy hay xaùc ñònh moät söï kieän vaø cuõng duøng ñeå thay theá cho coâng duïng cuûa moät ñoäng töø, goïi laø meänh ñeà tónh duïng ñoäng töø, xem laïi baøi 23 vaø 24.

Phaân tích trong 2 caâu: Phuø cuøng baát cuøng giaû caûnh daõ. vaø Khaû cuøng nhi chung baát khaû cuøng giaû nhaân caùch daõ.

Chöõ giaû ñöôïc duøng nhö chöõ giaû ôû baøi 23, vaø chöõ daõ duøng nhö tröôøng hôïp trong baøi 24.


250


窮 CUØNG ° cuoái heát – tìm toøi nghieân cöùu ñeán choã tinh vi –

khoán khoå – heát söùc – traùi nghóa vôùi 通 thoâng

Töø ngöõ

ª cuøng coác, cuøng ñoà, cuøng cöïc, cuøng khoán, cuøng khoå, baàn cuøng, theá cuøng, cuøng taän, cuøng cöïc, laâm cuøng taéc bieán, nieân cuøng nguyeät taän

困 KHOÁN ° (khoån) quaãn baùch – khoå cöïc

Töø ngöõ

ª khoán naïn, khoán ñoán, khoán khoå, khoán quaãn, khoán aùch, khoán cuøng

境 CAÛNH ° coõi – caûnh mình gaëp

Töø ngöõ

ª hoaøn caûnh, caûnh ñòa, caûnh giôùi, caûnh noäi, tình caûnh, thuaän caûnh, nghòch caûnh, caûnh ngoä

Ñoàng aâm

景 coù hình saéc ñeïp ñeõ (quang caûnh, aûnh ngoä, phong caûnh)

頸 phía tröôùc coå 警 phoøng giöõ – baùo tin nguy caáp – ñaùnh thöùc daäy –

raên chöøng – lanh leï (caûnh saùt, caûnh bò) 耿 saùng

BAØI 43

251

挌 CAÙCH ° laøm cho chính laïi – caûm ñoäng – choáng cöï – trôû

ngaïi – phöông thöùc – tìm ñeán cuøng

Töø ngöõ

ª caùch trò, caùch taâm, caûm caùch, nhaân caùch, truùng caùch, caùch thöùc, caùch ngoân

Ñoàng aâm

隔 ngaên caùch ra – lìa xa ra – khoâng hôïp nhau (caùch trôû, caùch nhaät, caùch bieät)

革 da thuoäc loaøi thuù – caùnh chim thay loâng – ñoåi laïi – boû ñi (caùch meänh, caùch chöùc)

膈 caùch moâ: da moûng ôû giöõa ngaên chia hai phaàn (hoaønh caùch moâ)

試 THÍ ° thöû neám – saùt haïch qua kyø thi – tìm xeùt – laøm

quan

Töø ngöõ

ª thí nghieäm, thí sinh, thí döôït öùng thí

Ñoàng aâm

施 caáp cho – giuùp cho (boá thí, thí thaân) 弒 gieát ngöôøi treân mình (thí nghòch)

驗 NGHIEÄM ° vieäc laøm chöùng ñöôïc – coù coâng hieäu – vieäc ñaõ

chöùng thöïc roài – xem xeùt


252

Töø ngöõ

ª kinh nghieäm, giaûo nghieäm, thí nghieäm, voâ nghieäm, höõu nghieäm, hieäu nghieäm, lòch nghieäm, thöïc nghieäm, khaùm nghieäm, chöùng nghieäm

夫 PHUØ ° (phu) trôï töø hay thaùn töø duøng ôû ñaàu caâu hoaëc cuoái

caâu: oâi, naøy...

Töø ngöõ

ª ta phuø 嗟夫: than oâi

Ñoàng aâm

浮 noåi treân maët nöôùc – khoâng thieát thöïc – quaù ñoä – hö khoâng (phuø laïm, phuø phieám)

符 caùi theû coù chöõ vieát caét laøm ñoâi moãi ngöôøi moät nöûa ñeå laøm tin – hôïp nhau – caùi buøa pheùp (phuø hieäu, phuø hôïp, phuø chuù)

扶 (phoø) giuùp ñôõ – hai caây moïc chung ñeàu nhau (phuø trôï, phuø nguy)

芙 caây phuø dung – tuïc goïi caây traàu laø phuø, trong cuïm töø phuø lan töûu: traàu cau röôïu

蜉 trong phuø du 蜉蝣: con phuø du, con thieâu thaân

BAØI 44

253

BAØI 44

淮上別故人揚子江頭楊柳春揚花愁殺渡江人數聲風笛離亭晚君向潚湘我向秦

Dòch aâm

Hoaøi thöôïng bieät coá nhaân

Döông töû giang ñaàu döông lieãu xuaân, Döông hoa saàu saùt ñoä giang nhaân. Soå thanh phong ñòch ly ñình vaõn, Quaân höôùng Tieâu töông ngaõ höôùng Taàn.

Dòch nghóa

Treân soâng Hoaøi1 töø bieät baïn Ñaàu soâng Döông töû2 caây döông lieãu xuaân, Hoa döông laøm buoàn cheát loøng ngöôøi qua soâng. Vaøi tieáng saùo vang leân khuùc ly ñình muoän, Chaøng höôùng veà ngaû Tieâu töông toâi ñi veà ngaõ Taàn.3

1 Soâng Hoaøi, moät con soâng beân Trung Hoa. 2 Döông töû laø moät teân khaùc cuûa cuûa soâng Tröôøng giang. 3 Nöôùc Taàn ngaøy xöa ôû Trung Hoa, nay thuoäc ñòa haït tænh Töù Xuyeân. Baøi

thô naøy cuûa Trònh Coác, moät thi nhaân ñôøi Ñöôøng.


254

Dòch thô

Treân soâng Hoaøi chia tay baïn Soâng Döông ngaøn lieãu khoe töôi, Hoa döông saàu cheát loøng ngöôøi sang soâng. Chia tay tieáng ñòch naøo cuøng, Anh troâng beán Sôû toâi troâng ñöôøng Taàn.

(Trích Nam phong)


殺 SAÙT ° gieát cheát – moät aâm laø saùi

Töø ngöõ

ª saùt nhaân, saùt phaït, aùm saùt, saùt khí, saùt sinh, saùt thaân thaønh nhaân

Ñoàng aâm

察 xeùt – xem xeùt – nhaän xeùt (quan saùt) 擦 chaø – xaùt – xoa (ma saùt) 煞 hung thaàn – thu goùi laïi – raát (maït saùt)

淮 HOAØI ° teân soâng

Ñoàng aâm

懷 nhôù – ñeå trong loøng – oâm trong loøng – oâm – mang – yeân laëng – giaáu kín (hoaøi baõo, hoaøi coå)

BAØI 44

255

揚 DÖÔNG ° boác leân – laøm noåi leân – giô leân – khen – laøm cho

toû raïng

Töø ngöõ

ª döông ba, döông danh, hieån döông, xöng döông, döông oai dieäu voõ, tuyeân döông

江 GIANG ° soâng lôùn

Töø ngöõ

ª giang hoà, giang sôn, giang taân, giang haø

Ñoàng aâm

肛 haäu moân, nôi phaân ñöôïc baøi tieát ra (giang moân)

頭 ñaàu ° ñaàu, phaàn treân heát cuûa thaân – phaàn treân heát – böïc

cao nhaát – ñöùng tröôùc heát – ñôn vò ñeám suùc vaät

Töø ngöõ

ª baïch ñaàu, ñaùo ñaàu, ñaàu thoáng, ñôn ñaàu, giang ñaàu, ngöu ñaàu maõ dieän, xuaát ñaàu loä dieän

楊 DÖÔNG ° caây döông, gioáng caây lieãu

Töø ngöõ

ª döông lieãu, thuøy döông

柳 LIEÃU ° caây lieãu, moät thöù caây caønh nhoû daøi ruû xuoáng, laù heïp


256

maø daøi, hoa maøu tím saãm, quaû chín coù loâng bay ra nhö tuyeát

Töø ngöõ

ª lieãu nhöõ, lieãu my, lieãu ñieàu, lieãu boà

Ñoàng aâm

了 hieåu roõ – xong vieäc – roài roát raùo (lieãu söï, keát lieãu) 蓼 lieãu laïc: moät thöù coû soáng ôû bôø nöôùc, laù cay vaø thôm

愁 SAÀU ° buoàn raàu – ñoàng nghóa vôùi muoän 悶, bi 悲, ñoái

nghóa vôùi hoan 歡, ngu 娛

Töø ngöõ

ª u saàu, thaûm saàu, saàu muoän, saàu bi, saàu khoå, saàu haän, saàu naõo, saàu oaùn, saàu dung, saàu töû

渡 ÑOÄ ° qua soâng – beán ñoø – cöùu giuùp

Töø ngöõ

ª coå ñoä, ñoä ñaàu, quaù ñoä, teá ñoä, ñoä sinh

Ñoàng aâm

度 duïng cuï ñeå ño löôøng – ño löôøng – phaùp luaät – cöùu giuùp (ñoä löôïng, ñoä soá, ñoä nhaät, cheá ñoä) – aâm khaùc laø ñaïc

笛 ÑÒCH ° loaïi oáng saùo coù 7 loã

BAØI 44

257

Töø ngöõ

ª ngoïc ñòch, ñòch thanh, phong ñòch

亭 ÑÌNH ° caùi nhaø nhoû – caùi ñình – nhaø traïm cho ngöôøi ñi

ñöôøng nghæ chaân – vöøa ñuùng – caân baèng

Töø ngöõ

ª tröôøng ñình, ñình tröôûng, traø ñình, töûu ñieám

Ñoàng aâm

停 ñöùng laïi – thoåi (ñình chæ, ñình löu) 廷 trieàu ñình 庭 caùi saân nhaø (gia ñình)

晚 VAÕN ° chieàu – muoän – tieáng töï xöng vôùi ngöôøi lôùn tuoåi

hôn (vaõn sinh)

Töø ngöõ

ª vaõn caûnh, vaõn hoïc, vaõn nieân, vaõn tieát, vaõn sinh, vaõn thaønh

向 HÖÔÙNG ° xoay veà – troâng vaøo – ngaøy tröôùc – gaàn ñaây –

phöông höôùng, chieàu

Töø ngöõ

ª ñònh höôùng, phöông höôùng, xu höôùng, khuynh höôùng, chí höôùng, höôùng döông, höôùng lai, höôùng ngoaïi, höôùng thieän, höôùng nhaät quì


258

Ñoàng aâm

餉 ñem ñoà aên bieáu ngöôøi – löông quaân lính (löông höôùng)

嚮 xoay veà – daãn daét (höôùng ñaïo, höôùng daãn)

潚 TIEÂU ° teân soâng – tieâu tieâu: gioù taùp möa sa

Ñoàng aâm

消 maát ñi – tan taùc – hoùa ra nöôùc maét (tieâu cöïc, tieâu tröø)

宵 ñeâm – nhoû (nguyeân tieâu) 霄 maây xanh – trôøi cao (cöûu tieâu) 逍 trong tieâu dao 逍遥蕉 caây chuoái – caây gai chöa ngaäm nöôùc (ba tieâu 芭蕉)

oáng tieâu – oáng saùo 標 ngoïn caây – caùi neâu – neâu ra cho moïi ngöôøi thaáy

(tieâu ñeà) 蕭 loaïi caây – tieâu ñieàu 椒 ôùt – tieâu (hoà tieâu) 銷 naáu kim thuoäc chaûy ra – baùn haøng hoùa – tröø boû ñi

(tieâu thuï, tieâu tröø)

湘 TÖÔNG ° teân soâng beân Trung Hoa, ñöôïc daãn trong caâu Kieàu:

“Soâng Töông moät giaûi noâng sôø”

秦 TAÀN ° nöôùc Taàn ñôøi Xuaân thu Chieán quoác beân Trung Hoa

– moät trieàu vua – tænh Thieåm Taây

BAØI 44

259

Töø ngöõ

ª Taàn Taán, Taàn Vieät, taàn hoûa

Ñoàng aâm

頻 nhieàu laàn – bôø nöôùc 蘋 rau taàn sinh ôû nöôùc (taàn taûo) 顰 nhaên maøy

TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT TRONG VAÊN CHÖÔNG

Phaân tích caùc baøi vaên sau:

1. Saùch

Duy nhôù laïi ñaõ nhieàu laàn chaøng ñeán ñaây xem saùch, nhöng chöa laàn naøo chaøng thaáy caûm ñoäng nhö laàn naøy. Duy aâu yeám nhìn töøng quyeån, trong ñoù ñoïng laïi nhöõng tình caûm, nhöõng yù töôûng cuûa ngöôøi soáng veà ñôøi naøo ôû nhöõng xöù laï.

Chaøng caàm moät cuoán giôû ra ñoïc vaø boãng chaøng caûm thaáy söï nhaãn naïi voâ cuøng cuûa saùch. Saùch ñeå ñaây töø bao giôø, möôøi naêm, hai möôi naêm roài, nhöng khoâng khi naøo toû yù voäi vaøng töùc böïc. Ai muoán bieát muoán hieåu thì ñem ra maø ñoïc. Saùch seõ dieãn laïi, giaûng laïi moät laàn nöõa nhöõng tö töôûng cuûa taùc giaû. Ngaøy thaùng qua nhöng saùch vaãn coøn ñaây, möôøi naêm sau, coù ngöôøi gôïi ñeán, seõ vang leân gioïng thô cuûa Lyù Baïch, hay cuûa Verlaine, soáng laïi nhöõng maåu tö töôûng cuûa Marc Aureøle hay cuûa Maëc töû. Duy thaáy mình yeâu saùch vì yù nhaãn naïi voâ cuøng aáy. Nhöõng yù töôûng cuûa ngöôøi xöa, baây giôø ñoïc ñeán vaø muoán haáp thuï theâm seõ ñoïc nöõa, neáu khoâng thôøi boû ñaáy, luùc naøo muoán seõ giôû ra, saùch luoân luoân nhaéc laïi khoâng bao giôø naûn.

Hoaøng Ñaïo


260



cuoán do chöõ quyeån 卷

qua do chöõ quaù 過

thô do chöõ thi 詩

ñoïc do chöõ ñoäc 讀

ñôøi do chöõ ñaïi 代

yeâu do chöõ aùi 愛

b. Nhöõng chöõ coøn nguyeân aâm Haùn Vieät:

saùch vieát laø 册

söï vieát laø 事

dieãn vieát laø 演

xöù vieát laø 處

yù vieát laø 意

giaûng vieát laø 講


感動 caûm ñoäng (caûm: caûm xuùc, loøng bò moät ñieàu gì taùc ñoäng tôùi) ñoäng töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh: trong loøng bò xuùc ñoäng vì nhöõng caûm nghó rieâng hoaëc do nhöõng aûnh höôûng naøo khaùc.

情感 tình caûm (tình: phaàn phaùt hieän töø trong loøng ra beân ngoaøi nhö möøng, giaän, buoàn, vui…) danh töø gheùp do söï phoái hôïp hai danh töø ñôn: taát caû nhöõng gì thuoäc veà söï caûm xuùc trong loøng.

意想 yù töôûng (yù: ñieàu suy nghó; töôûng: suy nghó, töôûng nghó ra) danh töø gheùp do söï lieân hôïp moät danh töø ñôn vaø moät ñoäng töø ñôn: ñieàu mình töôûng nghó trong yù.

忍耐 nhaãn naïi (nhaãn: nhòn, chòu ñöïng; naïi: chòu ñöïng) ñoäng töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh: nhòn nhuïc chòu ñöïng.

無窮 voâ cuøng: Xem baøi 35.

BAØI 44

261

思想 tö töôûng (tö: suy nghó; töôûng: suy nghó) danh töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh: hieän töôïng veà yù thöùc, do kinh nghieäm vaø söï suy tö laøm phaùt sinh ra.

作者 taùc giaû (taùc: laøm; giaû: ngöôøi) danh töø gheùp do moät ñoäng töø vaø moät ñaïi danh töø keát hôïp thaønh: Ngöôøi vieát saùch, laøm vaên hay laøm neân moät cô nghieäp gì.

吸受 haáp thuï (haáp: huùt vaøo, thu huùt; thuï: nhaän chòu): thu nhaän aûnh höôûng, tieáp nhaän baèng söï hoïc nhöõng gì cuûa ngöôøi.

2. Taïi sao toâi yeâu xöù sôû cuûa toâi?

Toâi yeâu xöù sôû cuûa toâi vì meï toâi sinh tröôûng ôû ñaây, vì nguoàn maùu trong maïch cuûa toâi ñeàu laø cuûa ngöôøi, vì trong khu ñaát thaùnh kia ñaõ choân vuøi taát caû nhöõng ngöôøi maø meï toâi thöông, maø cha toâi troïng, vì caùi ñaát maø toâi sinh, thöù tieáng toâi noùi, quyeån saùch toâi hoïc, caùc em toâi, chuùng baïn toâi, vaø moät daân toäc lôùn soáng chung vôùi toâi, caûnh ñeïp cuûa taïo hoùa bao boïc chung quanh toâi, toùm laïi, taát caû nhöõng söï vaät maø toâi troâng thaáy, taát caû nhöõng caùi gì maø toâi yeâu, taát caû nhöõng caùi gì maø toâi quyù, nhaát nhaát ñeàu thuoäc veà xöù sôû cuûa toâi caû.

Edmonds de Amicis (Haø Mai Anh dòch)


處所 xöù sôû (xöù: coõi, nôi; sôû: choã, nôi) danh töø gheùp do hai danh töø ñôn keát hôïp thaønh: coõi, mieàn, ñaát nöôùc, queâ höông.

生長 sinh tröôûng (sinh: sinh ra, soáng; tröôûng: lôùn leân) ñoäng töø gheùp do söï keát hôïp hai ñoäng töø ñôn maø thaønh: sinh ra vaø lôùn leân.


262

過故 quaù coá (quaù: qua ñi; coá: ñaõ maát) ñoäng töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh. Trong baøi ñöôïc duøng laøm danh töø: qua ñôøi, maát ñi.

民族 daân toäc (daân: ngöôøi trong nöôùc, daân chuùng, nhaân daân; toäc: hoï, ôû ñaây laø noøi gioáng, nhöõng ngöôøi coù lieân heä vôùi nhau veà huyeát thoáng, veà ngoân ngöõ) ñoäng töø gheùp do hai danh töø ñôn keát hôïp thaønh: noøi gioáng cuûa quoác daân, taát caû nhöõng ngöôøi cuøng moät noøi gioáng ngoân ngöõ vôùi nhau.

造化 taïo hoùa (taïo: gaây ra, laøm ra; hoùa: laøm sinh ra hay bieán ñoåi ñi) ñoäng töø gheùp do hai ñoäng töø ñôn keát hôïp thaønh, ñöôïc duøng laøm danh töø: trôøi, thieân nhieân, ñaáng maàu nhieäm hoùa sinh muoân vaät, cuõng coøn goïi laø hoùa coâng hay taïo vaät.

事物 söï vaät (söï: vieäc; vaät: tieáng goïi chung vaät theå trong töï nhieân) vieäc vaø vaät: goïi chung taát caû nhöõng gì ñöôïc thaáy bieát hay caûm nghó ra ñöôïc: töùc goàm taát caû moïi caùi coù teân, keå caû nhöõng khaùi nieäm tröøu töôïng nhaát.

一一 nhaát nhaát (nhaát: moät, caû thaûy, duy nhaát) traïng töø gheùp theo loái ñieäp aâm: caû thaûy, töøng caùi töøng caùi.

BAØI 45

263

BAØI 45

守禮以制欲欲之冦人甚於兵革。禮之衛人甚於城郭而人每不能守禮者特以欲之冦人無形可見故狎而翫之耳。

Dòch aâm

Thuû leã dó cheá duïc

Duïc chi khaáu nhaân thaäm ö binh caùch. Leã chi veä nhaân thaäm ö thaønh quaùch; nhi nhaân moãi baát naêng thuû leã giaû, ñaëc dó duïc chi khaáu nhaân voâ hình khaû kieán, coá hieäp nhi ngoaïn chi nhó.

Dòch nghóa

Giöõ leã1 ñeå cheá ngaên duïc voïng

Loøng tham duïc laøm haïi ngöôøi coøn maïnh hôn caû chieán tranh. Leã phoøng veä cho ngöôøi coøn an toaøn hôn laø thaønh quaùnh. Theá maø ngöôøi ta thöôøng chaúng hay giöõ leã ñöôïc, chæ vì loøng tham duïc laøm haïi ngöôøi, khoâng coù hình tích gì coù theå thaáy ñöôïc, neân gaàn guõi maø quen lôøn vôùi noù ñaáy thoâi.

1 Thuû leã: leã coù moät nghóa khaù roäng, töø nhöõng hình thöùc baøy toû loøng kính

troïng ñoái vôùi ngöôøi khaùc, cho ñeán tinh thaàn toân troïng leõ phaûi, tinh thaàn kyû luaät ñeàu coù theå goàm trong chöõ leã ñöôïc caû. Thuû leã laø tuaân theo caùc quy taéc veà leã giaùo.


264

Baøi naøy trích trong moät baøi vieát cuûa Laõ Ñoâng Lai (töùc Laõ Toå Khieâm), moät danh nho ñôøi nhaø Toáng ôû Trung Hoa.

NGÖÕ PHAÙP

而 Chöõ nhi trong tieáng Haùn gaàn gioáng vôùi chöõ maø trong

tieáng Vieät.

Xeùt chöõ nhi trong 2 caâu: Nhi nhaân moãi baát naêng thuû leã vaø Coá aùp nhi ngoaïn chi nhó.

Chöõ nhi ôû 2 nôi coù caùch duøng khaùc nhau vaø nghóa cuõng do ñoù coù thay ñoåi khaùc nhau.

Trong caâu treân, nhi coù nghóa töông ñöông vôùi chöõ theá maø.

Trong caâu döôùi, nhi chæ coù nghóa ñôn giaûn laø maø, lieân töø noái hai ñoäng töø tieáp theo nhau.

耳 Chöõ nhó trong caâu Coá hieäp nhi ngoaïn chi nhó laø trôï

töø cuoái caâu, ñöôïc duøng trong tröôøng hôïp muoán noùi ñeán moät keát quaû hieån nhieân, coù theå hieåu laø: thoâi, ñaáy thoâi.


禮 LEÃ ° caùch baøy toû loøng cung kính, caùc quy taéc trong xöû

theá – ñoà vaät duøng ñeå baøy toû loøng toân kính

BAØI 45

265

Töø ngöõ

ª leã cheá, leã giao, leã vaät, leã nghi, voâ leã, tieân hoïc leã haäu hoïc vaên, leã baøi, leã tieát, hoân leã, leã nghi, leã ñoä, leã phaùp

制 CHEÁ ° caét aùo may – laøm ra, taïo ra – saùng taùc vaên chöông

– khuoân pheùp – boù buoäc – choáng laïi

Töø ngöõ

ª cheá taïo, baøo cheá, ngöï cheá, theå cheá (caùch thöùc maãu möïc), phaùp cheá, haïn cheá, cheá ngöï, cheá bieán, ñeå cheá (taåy chay)

Ñoàng aâm

製 may aùo – laøm ra (cheá taïo)

冦 KHAÁU ° giaëc – phaù haïi – troäm cöôùp – keû cöøu ñòch

Töø ngöõ

ª khaáu thuø, thaûo khaáu, cöôøng khaáu

Ñoàng aâm

叩 hoûi – ñaäp – cuùi ñaàu (khaáu vaán, khaáu ñaàu) 扣 goø ngöïa – ruùt bôùt moät phaàn trong toaøn soá – caùi

duøng ñeå moùc keát laïi – ñaùnh (khaáu tröø, chieát khaáu)

每 MOÃI ° thöôøng thöôøng – töøng caùi – tuy raèng

Töø ngöõ

ª moãi moãi, moãi söï, moãi nhaät


266

郭 QUAÙCH ° lôùp thaønh ngoaøi – phaàn ngoaøi cuûa vaät gì

Töø ngöõ

ª thaønh quaùch, quan quaùch

Ñoàng aâm

椁 = 槨 caùi boïc ngoaøi quan taøi (quan quaùch)

特 ÑAËC

° chæ moät mình – rieâng laøm moät vieäc – rieâng – con muoâng saên ñöôïc – noåi hôn heát

Töø ngöõ

ª ñaëc bieät, ñaëc nhieäm, ñaëc saéc, ñaëc caùch, ñaëc aân, ñaëc ñieåm, ñaëc taøi, ñaëc thuø, ñaëc phaùi vieân, ñaëc tính

形 HÌNH

° hình daùng hieän baøy ra ngoaøi – dung maïo – theá ñaát

Töø ngöõ

ª hình dung, hình maïo, hình daïng, hình theá, hình thaønh, ñòa hình, voâ hình, höõu hình, hình theå, hình chaát, hình haøi, hình nhi haï, hình hoïc, höõu hình höõu hoaïi, hình thaùi

Ñoàng aâm

刑 hình phaït trò keû coù toäi – gieát – xöû toäi (hình luaät töû hình)

型 khuoân maãu – phaùp thöùc (moâ hình, ñieån hình)

BAØI 45

267

狎 HIEÄP ° lôøn maët – khinh deå – ñuøa côït ai

Töø ngöõ

ª ngoaïn hieäp

Ñoàng aâm

Xem Baøi 10.

翫 NGOAÏN ° taäp quen – quen lôøn – coi thöôøng – vui ngaém

Ñoàng aâm

玩 vui ñuøa – öa ham – ngaém xem moät caùch thích thuù (ngoaïn caûnh, ngoaïn muïc)

耳 NHÓ ° loã tai – nghe – maø thoâi – ñaáy thoâi – aáy laø

Töø ngöõ

ª nhó muïc, moäc nhó, thieân lyù nhó

Ñoàng aâm

洱 teân soâng Nhó haø (cuõng ñoïc laø nhò trong teân soâng Nhò)

爾 maøy – mi – anh – nhö theá – thoâi 餌 moài nhöû – baùnh laøm baèng boät – ñoà aên


268

BAØI 46

從師古之學者必有師。師者所以傳道授業解惑也。人非生而知之孰能無惑。惑而不從師其爲惑也終不解矣。

Dòch aâm

Toøng sö

Coå chi hoïc giaû taát höõu sö, sö giaû sôû dó truyeàn ñaïo thuï nghieäp giaûi hoaëc daõ. Nhaân phi sinh nhi tri chi, thuïc naêng voâ hoaëc. Hoaëc nhi baát tuøng sö kyø vi hoaëc daõ chung baát giaûi hó.

Dòch nghóa

Theo thaày

Ngöôøi hoïc1 ngaøy xöa phaûi coù thaày. Thaày coát ñeå truyeàn ñaïo lyù,2 giaûi ñieàu nghi hoaëc. Ngöôøi ta khoâng phaûi sinh ra maø bieát ñöôïc ngay, neân ai maø khoâng coù ñieàu sai laàm, ñaõ

1 Hoïc giaû: ngöôøi theo hoïc moät moân gì. Trong tieáng Vieät coøn coù theâm moät

nghóa nöõa laø nhöõng ngöôøi coù hoïc thöùc, khaûo cöùu nhieàu. 2 Truyeàn ñaïo thuï nghieäp: truyeàn vaø thuï ñeàu coù nghóa laø daïy (truyeàn baûo,

trao daïy); ñaïo vaø nghieäp ñeàu coù nghóa laø ñaïo lyù, nhöõng hieåu bieát vaø caùch soáng ôû ñôøi.

BAØI 46

269

sai laàm maø khoâng hoïc theo thaày thì söï sai laàm aáy roát laïi khoâng boû ñöôïc.1

NGÖÕ PHAÙP

所以 Hai tieáng sôû dó laø moät tieáng keùp raát quen duøng trong

tieáng Haùn vaø caû trong tieáng Vieät. Chuùng ta coù theå xem laø giôùi töø chæ söï töông quan veà muïc ñích, vôùi nghóa: ñeå maø, coát ñeå.

Ñoâi luùc ngöôøi ta duøng hai töø naøy vôùi tính caùch moät danh töø. Trong tröôøng hôïp naøy chuùng mang nghóa laø: lyù do, nguyeân nhaân.

Vaø tieáp ñoù, hai töø naøy laïi ñöôïc chuyeån duøng sang nghóa: vì theá, do ñoù maø (giôùi töø chæ söï töông quan veà nguyeân nhaân).


從 TUØNG ° (toøng) theo – töø ñoù – ngöôøi theo sau – phuï vôùi –

aâm khaùc laø thung

Töø ngöõ

ª tuøng chính, tuøng chinh, tuøng phuï, tuøng quaân, tuøy tuøng, thaùp tuøng, tuøng haønh, tuøng phaïm, tuøng söï tam tuøng töù ñöùc, tuøng huynh ñeä (anh em chuù baùc), tuøng nhaát chí chung

1 Baøi naøy trích trong vaên taäp Luïc Cöûu Uyeân, moät danh nho ñôøi Toáng.


270

Ñoàng aâm

松 (toøng) caây thoâng, moät loaïi caây ôû xöù laïnh raát chòu laïnh, laù thöôøng xanh (baù tuøng)

叢 tuï hoïp – buïi caây (tuøng ñaøm, tuøng laâm)

師 SÖ ° thaày daïy hoïc – nhieàu – baét chöôùc – ngöôøi coù quyeàn

sai söû ñöôïc ngöôøi khaùc – ngöôøi khôûi xöôùng moät vieäc, moät ngheà – ngöôøi thaïo vaø chuyeân moân trong moät vieäc – moät boä phaän trong quaân ñoäi

Töø ngöõ

ª sö ñeä, toân sö, sö tröôûng, toå sö, kyõ sö, y sö, vaïn theá sö bieåu, sö phaïm, sö ñoaøn, quaân sö

授 THUÏ ° (thoï) trao cho – daïy, baøy cho

Töø ngöõ

ª truyeàn thuï, thuï giôùi (thaày taêng daïy giôùi luaät cho ñeä töû) thuï nghieäp (daïy hoïc)

Ñoàng aâm

受 (thoï) nhaän – chòu – dung naïp (thuï giôùi: hoïc giôùi luaät, thuï nghieäp: hoïc ngheà, thuï giaùo, thoï haïi)

售 baùn haøng (tieâu thuï) 裋 gieû aùo raùch 樹 caây coái – troàng caây – döïng ñöùng – ñaët leân – döïng

leân (coå thuï, thuï ñöùc)

BAØI 46

271

綬 caùi daây tua ñeå ñeo ngoïc, ñeo baøi ngaø... 竪 = 豎 ñöùng thaúng – nhoû moïn – treû nhoû

解 GIAÛI ° thaùo gôõ ra – giaûng cho roõ – chia taùch ra – thoaùt

khoûi – côûi môû ñieàu oaùn haän – hieåu roõ – yù thöùc

Töø ngöõ

ª giaûi nghóa, giaûng giaûi, giaûi hoøa, giaûi thoaùt, kieán giaûi, giaûi phaùp, lyù giaûi, giaûi saàu, giaûi taùn, giaûi trí, giaûi vi, giaûi phoùng, giaûi phaãu, giaûi ñaùp, nam giaûi, giaûi phieàn, giaûi thöôûng, giaûi nguyeân, ñoaït giaûi

Ñoàng aâm

懈 nhaùc nhôùn – löôøi bieáng (giaûi ñaõi) 邂 giaûi caáu 邂逅: tình côø maø gaëp nhau 蟹 con cua

惑 HOAËC ° löøa doái – nghi ngôø – meâ loaïn – laáy laøm khoù hieåu

Töø ngöõ

ª meâ hoaëc, nghi hoaëc, hoaëc chuùng, hoaëc chí

Ñoàng aâm

或 hoaëc laø – hay laø – coù moät ngöôøi naøo ñoù (hoaëc giaû, hoaëc nhieân)

孰 THUÏC ° (nghi vaán töø) ai, ngöôøi naøo, vaät gì, caùi gì...


272

Ñoàng aâm

贖 chuoäc veà (thuïc toäi, chaáp thuïc) 蜀 con saâu nhoû hoùa ra böôùm – nöôùc Thuïc 淑 hieàn laønh nhaân ñöùc (thuïc nöõ) 塾 nhaø hoïc – nhaø nhoû beân cöûa (tö thuïc) 熟 naáu chín – chín chaén – thuoäc laàu (thuïc luyeän, tinh

thuïc) BAØI 47

一字師齊己早梅詩有句云︰前村深雪裏昨夜數之開。鄭谷覽之曰︰數之非早也未若一之。齊己拜服。自此人以鄭谷爲一字師云。

Dòch aâm Nhaát töï sö1

Teà Kyû taûo mai2 thi höõu cuù vaân: “Tieàn thoân thaâm tuyeát

1 Nhaát töï sö: chöõ nhaát töï coù nghóa laø chöõ nhaát maø cuõng coù nghóa laø moät chöõ. Caùch chôi chöõ coù yù nghóa haøng hai naøy thöôøng ñöôïc ngöôøi xöa duøng. Trong baøi, duøng cuïm töø nhaát töï sö ngöôøi ta khoâng coù yù khen hay cheá gieãu Trònh Coác, maø chæ ghi laïi moät nhaän xeùt veà söï duøng chöõ theá naøo cho thích hôïp, moät tieáng goàm hai nghóa naøo cuõng thích hôïp caû. Ngöôøi ñôøi sau löu truyeàn daät thoaïi aáy laø ñeå neâu moät ví duï veà vieäc duøng chöõ thích ñaùng trong vieäc laøm thô vaên.

2 Mai: caây mô, traùi coù vò chua, aên ñöôïc, hoa saéc traéng troå vaøo ñaàu xuaân, moïc nhieàu ôû Trung Hoa vaø mieàn Baéc nöôùc ta. Thöù mai hoa vaøng ta duøng vaøo dòp teát goïi laø laïp mai khoâng phaûi loaïi caây naøy.

BAØI 47

273

lyù, taïc daï soå chi khai”. Trònh Coác laõm chi vieát: “Soå chi, phi taûo daõ, vò nhöôïc nhaát chi.” Teà Kyû baùi phuïc, töï thöû nhaân dó Trònh Coác vi nhaát töï sö vaân.1

Dòch nghóa

Thaày moät chöõ

Trong baøi thô mai nôû sôùm cuûa Teà Kyû coù caâu: “Trong tuyeát daøy thoân tröôùc, ñeâm qua vaøi caønh nôû.” Trònh Coác xem qua noùi: “Vaøi caønh chöa phaûi laø sôùm, khoâng baèng noùi moät caønh.” Teà Kyû laáy laøm baùi phuïc. Töø ñoù ngöôøi ta cho Trònh Coác laø thaày moät chöõ.

NGÖÕ PHAÙP

以 . . . 爲 Chöõ dó ñi giaùn caùch vôùi chöõ vi taïo thaønh moät heä ñoäng

töø coù nghóa laø, ñöôïc ñoái duïng vôùi 2 tuùc töø tröïc tieáp, tuùc töø ñi tröôùc, naèm vaøo giöõa hai tieáng dó… vi vaø moät tuùc töø ñi keá chöõ vi. Coù khi hai tieáng ñi lieàn nhau,

云曰 vaân: raèng – nhö theá naøy – nhö vaäy

vieát: noùi raèng – raèng – laø

Caùch duøng hai chöõ vaân vaø vieát treân ñaây ñoâi khi gioáng nhau, nhöng thaät ra coù choã khaùc nhau.

1 Baøi naøy trích trong Ñöôøng thi kyû söï kyù. Teà Kyû vaø Trònh Coác laø hai thi

nhaân ñôøi Ñöôøng.


274

Xeùt caùch duøng chöõ vaân vaø chöõ vieát trong baøi, hai chöõ khoâng theå duøng thay theá cho nhau ñöôïc. Ví duï, coù theå noùi höõu cuù vaân maø khoâng theå noùi höõu cuù vieát.


齊 TEÀ ° goïn gaøng – cuøng nhau – baèng – trò yeân – teân nöôùc

Töø ngöõ

ª teà gia, teà chænh, teà töïu, Teà thieân ñaïi thaùnh

早 TAÛO ° sôùm – sôùm mai

Töø ngöõ

ª taûo hoân, taûo phaùt, taûo thaønh

Ñoàng aâm

蚤 con boï cheùt – sôùm 掃 queùt (taûo moä) 藻 taàn taûo 蘋藻: rau taàn, rau taûo, noùi coâng vieäc ngöôøi

noäi trôï ñaûm ñang

梅 MAI ° caây mô, coù thöù hoa traéng, thöù hoa hoàng – teân beänh

– hoï ngöôøi

Töø ngöõ

ª truùc mai, mai ñoäc, mai hoa

Ñoàng aâm

埋 choân – caát giaáu (mai taùng, mai phuïc, mai moät)

BAØI 47

275

枚 töøng caùi – caùi theû – moät thaân caây 霾 buïi bay muø khi coù gioù to (aâm mai) 玫 mai khoâi 玫瑰 thöù ngoïc toát – mai khoâi hoa: hoa

hoàng

詩 THI ° (thô) baøi thô – Kinh Thi

Töø ngöõ

ª thi ca, thi só, thi nhaân, thi töù, thi haøo, Ñöôøng thi, coå thi

句 CUÙ ° caâu vaên – caâu noùi

Töø ngöõ

ª cuù ñaäu, baát thaønh cuù, cuù phaùp

云 VAÂN ° raèng – theá – nhö theá

Töø ngöõ

ª vaân vaân

Ñoàng aâm

雲 maây (thanh vaân) 芸 caây vaân höông (vaân thaát) 耘 böøa coû 紜 phaân vaân

村 THOÂN ° thoân xoùm – nhaø queâ


276

Töø ngöõ

ª höông thoân, noâng thoân, thoân nöõ, thoân trang

Ñoàng aâm

吞 nuoát vaøo (thoân tính, thoân thanh)

深 THAÂM ° saâu saéc – saâu – xa – daøi

Töø ngöõ

ª thaâm tình, thaâm ñoäc, thaâm dieäu, thaâm thuùy, thaâm aùi, thaâm saàu, cao thaâm, thaâm cung, uyeân thaâm, thaâm giao, thaâm sôn cuøng coác

雪 TUYEÁT ° tuyeát – röûa tröø – raûy nöôùc – maøu traéng nhö tuyeát

Töø ngöõ

ª tuyeát sæ, tuyeát haän, tuyeát oan, baïch tuyeát

裏 LYÙ ° beân trong – ôû trong = 裡

Töø ngöõ

ª bieåu lyù, thöông haøn nhaäp lyù, lyù haûi, lyù y

昨 TAÏC ° hoâm qua

Töø ngöõ

ª taïc nhaät: ngaøy hoâm qua

BAØI 47

277

Ñoàng aâm

怍 xaáu hoå 酢 thuø taïc 酬酢: chuû khaùch aân caàn môøi tieáp nhau 炸 phaùo noå – suùng noå (taïc ñaïn) 鑿 ñuïc goã – ñuïc qua vaät gì – môû cho thoâng – khoâng

caàn hôïp nghóa lyù (xuyeân taïc, taïc töôïng)

數 SOÅ ° ñeám – keå – tính – moät soá, vaøi – aâm khaùc laø saùc:

thöôøng – nhieàu laàn – aâm khaùc laø soá: con soá – soá maïng – pheùp toaùn

Töø ngöõ

ª soå nhaân

鄭 TRÒNH ° teân nöôùc Trònh – hoï Trònh

Töø ngöõ

ª Trònh thanh, Trònh Veä chi thanh, trònh troïng 鄭重: ra veû aân caàn

谷 COÁC ° doøng nöôùc giöõa nuùi – hang – loã saâu – teân ngöôøi

Töø ngöõ

ª u coác

Ñoàng aâm

穀 haït luùa – aên löông – laønh toát (nguõ coác) 梏 caùi cuøm – caùi xay (caät coác)


278

拜 BAÙI ° laïy – trao chöùc töôùc cho ngöôøi moät caùch trònh troïng

– vaâng chòu

Töø ngöõ

ª baùi taï, baùi phuïc, baùi töôùng, baùi yeát, baùi meänh, baùi vaät

未 VÒ ° chöa – ngoâi thöù 8 trong 12 ñòa chi (quen ñoïc laø

muøi)

Töø ngöõ

ª vò hoân phu, vò thaønh nieân, vò lai, vò quyeát

服 PHUÏC ° quaàn aùo – ñoà tang – theo – laøm vieäc – kính phuïc –

aên uoáng – aên yù nhau – chòu ñöïng

Töø ngöõ

ª y phuïc, phuïc söùc, tang phuïc, phuïc thöùc, phuïc thieän, phuïc toøng, phuïc vuï, phuïc döôïc, baát phuïc thuûy thoå, quaân phuïc, phuïc dòch

BAØI 48

279

BAØI 48

尊重他人之財產財產者人所賴以生活者也己之財產己知重視人之財產人亦知重視故人己之間當界限分明。雖一毫不可妄取焉。

Dòch aâm

Toân troïng tha nhaân chi taøi saûn

Taøi saûn giaû nhaân sôû laïi dó sinh hoaït1 giaû daõ. Kyû chi taøi saûn kyû tri troïng thò, nhaân chi taøi saûn nhaân dieäc tri troïng thò. Coá nhaân kyû chi gian ñöông giôùi haïn phaân minh, tuy nhaát haøo baát khaû voïng thuû yeân.

Dòch nghóa

Toân troïng taøi saûn ngöôøi khaùc

Taøi saûn laø vaät ngöôøi ta nhôø ñoù ñeå sinh soáng.Taøi saûn cuûa ta, ta bieát xem troïng; taøi saûn cuûa ngöôøi, ngöôøi cuõng bieát xem troïng. Cho neân giöõa cuûa ngöôøi vaø cuûa mình neân coù giôùi haïn roõ raøng minh baïch, duø moät tô haøo cuõng khoâng ñöôïc laáy caøn.

1 Sinh hoaït: trong tieáng Haùn laø sinh soáng nhöng duøng trong töø ngöõ Haùn

Vieät laïi theâm nghóa khaùc laø neáp soáng, tính caùch hoaït ñoäng, leà loái sinh nhai.


280

NGÖÕ PHAÙP

者也 Xeùt caâu: Taøi saûn giaû, nhaân sôû laïi dó sinh hoaït giaû daõ.

Hai chöõ giaû daõ ñi ñoâi vôùi nhau ôû cuoái caâu thöôøng duøng ñeå giaûi thích moät söï vieäc. Duø laø vò trí cuûa chuùng ôû cuoái caâu nhöng ngaàm coù taùc duïng cuûa ñoäng töø aån duïng trong caâu.

焉 Xeùt chöõ yeân trong caâu: Baát khaû voïng thuû yeân.

Chöõ yeân ôû ñaây laøm trôï töø cuoái caâu coù yù khaúng ñònh nheï hôn chöõ daõ 也 vaø ngaàm coù taùc duïng cuûa ñaïi danh töø chi 之.


尊 TOÂN ° cao quyù – quyù troïng – kính troïng – kính xöng baäc

tröôûng thöôïng

Töø ngöõ

ª toân troïng, toân oâng, toân kính, toân suøng, toân sö, toân quaân, chí toân

Ñoàng aâm

宗 (toâng) toå cao nhaát laø toå, toå thöù hai laø toân – doøng hoï – giaùo phaùi – hoïc phaùi (toå toâng, toân giaùo, toân chæ)

BAØI 48

281

孫 chaùu goïi baèng oâng (töû toân) 樽 cheùn uoáng röôïu

財 TAØI ° cuûa caûi

Töø ngöõ

ª taøi saûn, taøi chuû, gia taøi, taøi chính, taøi nguyeân

產 SAÛN ° sinh ñeû – cuûa caûi sinh hoùa ra

Töø ngöõ

ª saûn vaät, sinh saûn, saûn xuaát, saûn maãu, saûn duïc, saûn nghieäp, saûn phuï, baát ñoäng saûn, voâ saûn, coäng saûn, tö saûn, tieåu tö saûn

Ñoàng aâm

剗 caét coû

賴 LAÏI ° nhôø caäy vaøo – lôïi ích – choái caõi, khoâng thöøa nhaän

Töø ngöõ

ª yû laïi, voâ laïi

Ñoàng aâm

吏 laøm vieäc quan – chöùc thuoäc trong nha moân (quan laïi, laïi boä)

懶 (laõn) löôøi nhaùc – tham aên, bieáng laøm (Haûi thöôïng Laõn oâng, laõn ñoïa)

癩 beänh phong huûi


282

視 THÒ ° nhìn xem – so saùnh – baét buoäc

Töø ngöõ

ª thò giaùc, thò naêng, thò thaønh, thò quan, caän thò, vieãn thò, khinh thò

界 GIÔÙI ° caûnh ñòa – haïn – giaùp tieáp – caùch

Töø ngöõ

ª theá giôùi, traàn giôùi, giaùo giôùi, giaùp giôùi, bieân giôùi, giôùi haïn, giôùi thuyeát, giôùi tuyeán, chính giôùi, nhaân giôùi

Ñoàng aâm

介 ôû giöõa 2 beân – ngay thaúng khoâng khuaát – voû loaøi truøng – lôùn (giôùi yù, giôùi thieäu, moâi giôùi)

芥 caây caûi (kinh giôùi) 戒 baùo cho bieát – phoøng bò – raên chöøng – caâu thuùc

laáy mình (caûnh giôùi, giôùi nghieâm, quy giôùi, giôùi luaät)

械 binh khí – ñoà duøng (khí giôùi, cô giôùi) 屆 ñeán – moät laàn goïi laø nhaát giôùi

限 HAÏN ° bôø ngaên – ngaên giöõ – chæ roõ – ñònh chöøng

Töø ngöõ

ª haïn cheá, haïn ñònh, haïn soá, kyù haïn, vaän haïn, voâ haïn, trieån haïn

BAØI 48

283

Ñoàng aâm

旱 naéng – treân caïn (khoâ haïn)

毫 HAØO ° loâng daøi – nhoïn – caùi buùt – nhoû – ñôn vò caân ño

(10 haøo laø moät ly) – moät phaàn möôøi ñoàng baïc

Töø ngöõ

ª tö haøo, haøo ly, haøo quang, haøo maït, haøo mao

Ñoàng aâm

豪 taøi trí hôn ngöôøi – ñöùng ñaàu – roäng raõi – phoùng khoaùng – maïnh theá hôn ngöôøi (haøo kieät, anh haøo)

壕 haøo chung quanh thaønh (haøo luõy) 號 keâu to – khoùc – moät aâm laø hieäu (hoâ haøo, haøo khaáp) 爻 soá vaïch trong queû Kinh Dòch 餚 = 肴 ñoà aên baèng caù thòt – ñoà aên ngon (haøo soaïn) 淆 taïp nhaïp (hoãn haøo)

妄 VOÏNG ° noùi laùo – baäy baï

Töø ngöõ

ª voïng ngoân, voïng ngöõ, voïng töôûng

Ñoàng aâm

望 troâng xa – troâng mong (hy voïng, kyù voïng)

焉 YEÂN ° ôû ñoù – haù – ñaâu (trôï töø duøng cuoái caâu)


284

Ñoàng aâm

煙 = 烟 khoùi – thuoác laù (vaân yeân) 燕 nöôùc Yeân – moät aâm laø yeán 胭 yeân chi 胭脂 son (thoa moâi) – phaán (thoa maët)

BAØI 49

遊子吟孟郊

慈母手中線遊子身上衣臨行密密縫意恐遲遲歸誰言寸草心報得三春暉

Dòch aâm

Du töû ngaâm (Maïnh Giao)1

Töø maãu thuû trung tuyeán,

Du töû thaân thöôïng y.

1 Maïnh Giao (Ñoâng Daõ) laø moät thi nhaân ñôøi Ñöôøng.

BAØI 49

285

Laâm haønh maät maät phuøng.

YÙ khuûng trì trì quy,

Thuøy ngoân thoán thaûo taâm,1

Baùo ñaéc tam xuaân huy.2

Dòch nghóa

Khuùc ngaâm cuûa ngöôøi du töû

Sôïi chæ trong tay meï hieàn,

Manh aùo treân mình ngöôøi du töû.

Vaøo luùc con ra ñi meï may nhaët nhaët muõi kim,

Vì yù sôï raèng con seõ chaäm chaäm veà.

Ai daùm noùi raèng noãi loøng taác coû,

Baùo ñeàn ñöôïc aân ñöùc nhö naéng xuaân.

Baûn dòch thô cuûa cuï Hoà Ñaéc Ñònh

AÙo may traêm moái thaâm tình, Tô trong tay meï treân mình con ñaây. Lo con ñi kíp veà chaày, Khaâu saên3 moái chæ, ñoät daøy muõi kim.1

1 Thoán thaûo taâm: noùi taám loøng cuûa ngöôøi con ví nhö caây coû non chæ bieát

mang ôn chöù khoâng laøm sao daùm noùi ñeán söï baùo aân. 2 Tam xuaân huy: Tam xuaân goïi chung ba thaùng trong muøa xuaân, moät ñoâi

khi cuõng duøng chæ thaùng ba. Tam xuaân huy laø tia naéng aám cuûa muøa xuaân, ñöôïc taùc giaû ví vôùi aân ñöùc bao la cuûa ngöôøi meï, bao giôø cuõng saün saøng ban ra cho con maø khoâng heà ñoøi hoûi moät söï baùo ñaùp naøo caû.

3 Saên: Tieáng mieàn Trung coù nghóa laø khít khao kyõ löôõng maø lanh leï. Khaâu saên laø may nhaët muõi, may kyõ löôõng. Saên trong tieáng saên doøn coù nghóa laø lanh leï.


286

Ai raèng thoûa ñöôïc hieáu taâm, Tí ti taác coû thaám daàm ba xuaân.

NGÖÕ PHAÙP

MEÄNH ÑEÀ AÅN DUÏNG ÑOÄNG TÖØ VAØ TÍNH TÖØ

Xeùt 2 caâu:

Töø maãu thuû trung tuyeán,

Du töû thaân thöôïng y.

Hai veá thô treân ñöôïc thu goïn laïi thaønh hai hôïp ngöõ goàm 5 aâm, moãi hôïp ngöõ coù giaù trò töông ñöông vôùi moät danh töø keùp, lieân keát nhau thaønh moät meänh ñeà aån duïng ñoäng töø (hoaëc tính töø).

Ngöôøi ta coù theå ngaàm hieåu moät ñoäng töø naøo ñoù tuøy thích ñeå cho thích hôïp vôùi yù nghóa toaøn caâu. Chuùng ta coù theå hieåu qua tieáng Vieät:

Sôïi chæ treân tay meï hieàn, seõ taïo thaønh chieác aùo treân mình ngöôøi con ñi ra. (Chuù yù ñeán vò trí traùi ngöôïc nhau giöõ tieáng Haùn vaø tieáng Vieät cuøng nghóa.)

Hoaëc ñaûo ngöôïc laïi:

Chieác aùo treân mình ngöôøi du töû, laø keát quaû cuûa sôïi chæ treân tay meï hieàn.

1 May ñan qua ñan laïi nhieàu laàn, ôû ñaây coù nghóa laø may raát kyõ cho beàn

chaéc.

BAØI 49

287


遊 DU ° ñi chôi – ñi xa

Töø ngöõ

ª du töû, du nhaân, du khaùch, vieãn du, du muïc, du laõm, du lòch, coâng du, vaân du, du hoïc

Ñoàng aâm

游 bôi treân maët nöôùc – bôi vôi khoâng ñònh – ñi chôi ra ngoaøi (du ñoïa)

輸 (thaâu) chuyeân chôû – ñem ñeán cho ngöôøi (du nhaäp) 偷 (thaâu) troäm – laáy troäm – caåu thaû (du ñaïo, du

nhaøn) 踰 vöôït qua – suoát – nhö chöõ 逾攸 xa xoâi (攸攸 du du) 悠 lo nghó – xa xoâi (悠悠 du du) 臾 trong tu du 須臾 choác laùt 諛 nònh hoùt – a dua (sieåm du)

吟 NGAÂM ° ñoïc ngaâm nga – coù hôi daøi – moät theå thô

Töø ngöõ

ª ngaâm nga, ngaâm phong loäng nguyeät, ngaâm thi, ca ngaâm, ngaâm khuùc, ngaâm vònh, thaân ngaâm, cao ngaâm


288

慈 TÖØ ° loøng thöông – ngöôøi treân thöông ngöôøi döôùi – tieáng

toân xöng ngöôøi meï

Töø ngöõ

ª töø maãu, maãu töø, töø bi, hieàn töø

Ñoàng aâm

詞 lôøi vaên – lôøi noùi – loái vaên (töø ngöõ, tu tuø phaùp) 辭 = 辞 lôøi vaên – lôøi noùi – noùi – nhöôøng – boû ñi – caùo

lui (töø taï, töø bieät, töø chöông) 徐 thuûng thaúng (töø töø) 祠 mieáu thôø thaàn – nhaø thôø toå tieân (töø ñöôøng) 磁 töø thaïch 磁石: ñaù nam chaâm, töø khí 磁器: ñoà söù

(ñieän töø khí, töø tröôøng)

手 THUÛ ° tay – ngöôøi gioûi veà moät ngheà gì

Töø ngöõ

ª thuû tuïc, thuû buùt, thuû kyù, thuû ñoaïn, thuû haï, thuû thuaät, tuyeån thuû, danh thuû, ñoäc thuû

線 TUYEÁN ° sôïi chæ – caùi daây – ñöôøng thaúng trong hình hoïc

Töø ngöõ

ª chieán tuyeán, traän tuyeán, caùt tuyeán, kinh tuyeán, vó tuyeán

Ñoàng aâm

腺 tuyeán, haïch tieát ra nöôùc trong cô theå ngöôøi, nhö 唾液腺 thoùa dòch tuyeán (tuyeán nöôùc boït); 乳腺 nhuõ

BAØI 49

289

tuyeán (tuyeán söõa); 汗腺 haõn tuyeán (tuyeán moà hoâi); 甲狀腺 giaùp traïng tuyeán (tuyeán giaùp traïng)

臨 LAÂM ° töø treân nhìn xuoáng – ñöông luùc – vaøo luùc – ñeán

Töø ngöõ

ª laâm haønh, giaùng laâm, quang laâm, laâm beänh, laâm bieät, laâm naïn, laâm söï, laâm thôøi, laâm traän, laâm chung

密 MAÄT ° daøy – nhaët – gaàn – khít – kín ñaùo

Töø ngöõ

ª maät ñoä, bí maät, maät keá, maät thaùm, maät sö, maät öôùc, thaân maät, maät thieát

Ñoàng aâm

蜜 maät ong – vò ngoït (蜜月 maät nguyeät: traêng maät) 謐 (baät) yeân laëng – caån thaän

意 YÙ ° ñieàu suy nghó – yù nghó – tö töôûng

Töø ngöõ

ª yù chæ, yù töù, yù nghóa, yù nieäm, yù vò, yù töôûng yù chí, yù thöùc, duïng yù, thaønh yù, nhö yù, baát nhö yù, voâ yù thöùc

Ñoàng aâm

薏 yù dó 薏苡: caây bo bo 衣 maëc aùo – aâm khaùc laø y 懿 toát – meàm moûng, hieàn laønh (yù ñöùc)


290

縫 PHUØNG ° may – vaù

Töø ngöõ

ª phuøng coâng, phuøng xuyeát

恐 KHUÛNG

° sôï seät, sôï haõi – e raèng – doïa naït

Töø ngöõ

ª khuûng boá, kinh khuûng, khuûng hoaûng, khuûng khieáp

歸 QUY

° veà – giao laïi – bò choàng boû – doàn veà

Töø ngöõ

ª quy ninh, quy chính, quy coâng, quy hoaøn, quy haøng, quy naïp, quy phuïc, quy taâm, quy thuaän, quy tuï, quy y

Ñoàng aâm

規 ñoà veõ hình troøn – pheùp taéc – möu keá – cuû chính – (quy öôùc, quy taéc, quy chính).

龜 con ruøa (quy baûn)

遲 TRÌ ° chaäm chaïp

Töø ngöõ

ª trì treä, trì ñoän, 遲緩 trì hoaõn, dieân trì, trì nghi, 遲早 trì taûo

BAØI 49

291

誰 THUØY

° ai, naøo ai (nghi vaán töï)

Ñoàng aâm

垂 = 埀 ôû treân cuùi xuoáng – buoâng xuoáng – ruû xuoáng – gaàn ñeán – ñoaùi xuoáng (thuøy döông)

陲 bieân thuøy 邊陲: bieân giôùi

寸 THOÁN

° taác (1/10 thöôùc)

Töø ngöõ

ª thoán taâm, thoán aâm, xích thoán

暉 HUY

° aùnh naéng – aùnh saùng – maët trôøi

Töø ngöõ

ª huy aùnh: aùnh choùi loïi, xuaân huy: aùnh saùng muøa xuaân

Ñoàng aâm

輝 saùng – aùnh saùng (huy hoaøng, quang huy) 揮 lay ñoäng – vaãy tay – ñieàu khieån – tan taùc ra (chæ

huy) 煇 aùnh saùng – ñoát = 輝徽 ñeïp – nhòp ñaøn – boäi tinh (huy hieäu)


292

BAØI 50

錢幣之起原古之爲市以有易無而已。然彼此之所欲易者未能各如其意也。物與物之價值又未必適相當也。交易之道窮而於是乎錢幣之制。

Dòch aâm

Tieàn teä chi khôûi nguyeân

Coå chi vi thò dó höõu dòch voâ nhi dó. Nhieân bæ thöû chi sôû duïc dòch giaû, vò naêng caùc nhö kyø yù daõ. Vaät döõ vaät chi giaù trò höïu vò taát thích töông ñöông daõ. Giao dòch chi ñaïo cuøng nhö ö thò hoà tieàn teä chi cheá khôûi.

Dòch nghóa

Khôûi nguyeân cuûa tieàn teä

Ñôøi xöa laäp chôï chæ ñem caùi coù ñoåi caùi khoâng coù maø thoâi. Song nhöõng caùi maø ngöôøi naøy ngöôøi khaùc muoán ñem ñoåi khoâng phaûi ñeàu ñöôïc nhö yù cuûa moãi ngöôøi, giaù trò cuûa vaät vôùi vaät cuõng laïi chöa haún töông ñöông nhau. Pheùp trao ñoåi bò beá taéc maø töø ñoù pheùp duøng tieàn teä ñöôïc khôûi leân.

Baøi naøy duøng nhieàu töø ngöõ quen thuoäc: tieàn teä, khôûi nguyeân, giaù trò, vò taát, töông ñöông, giao dòch.

BAØI 50

293

NGÖÕ PHAÙP

彼此 Hai chöõ bæ thöû1 trong caâu bæ thöû chi sôû duïc laø nhöõng

chæ thò ñaïi danh töø, coù nghóa: ngöôøi kia, ngöôøi naøy; hay caùi kia, caùi naøy; hay vaät kia, vaät naøy...

各 Xeùt chöõ caùc trong caâu: Vò naêng caùc nhö kyø yù.

Chöõ caùc ôû ñaây laø tieáng phieám chæ ñaïi danh töø, coù nghóa: ai naáy, moãi ngöôøi, moïi ngöôøi, moïi caùi, moãi caùi, moïi thöù, moãi thöù...

於是乎 Hai chöõ ö thò tuøy choã duøng coù caùc nghóa: nhaân ñoù maø,

töø ñoù ñeán ñaây, ñeán baây giôø.. Chöõ hoà theo sau laøm coâng vieäc cuûa moät trôï töø.

然 Chöõ nhieân khi ñöùng ñaàu caâu ñeå thöøa tieáp yù caâu tröôùc

thì coù nghóa: nhöng maø, song...

1 Trong truyeän Kieàu coù caâu Bæ saéc tö phong, bæ vaø tö ñoàng nghóa vôùi bæ thöû ôû ñaây. Chöõ tö laø tieáng ñoàng nghóa cuûa thöû, coù leõ 2 chöõ aáy cuøng moät goác maø ra, vì do noùi traïi maø vieát khaùc nhau.


294


錢 TIEÀN ° ñoàng tieàn – tieàn teä – chæ, moät phaàn möôøi cuûa löôïng

Töø ngöõ

ª tieàn taøi, tieàn thaàn, tieàn teä

幣 TEÄ ° tieàn baïc thoâng duïng goïi laø teä – thuôû xöa vaûi luïa

duøng ñeå taëng bieáu nhau goïi laø teä

Töø ngöõ

ª chæ teä, tieàn teä

Ñoàng aâm

敝 hö – raùch – moûi meät – tieáng khieâm xöng (teä xaù, ñoài teä, bì teä)

弊 hö – ñieàu xaáu (teä ñoan, teä tuïc)

原 NGUYEÂN

ª voán y – ñaàu – baét ñaàu (nhö 元) – ñoàng baèng – tha toäi

Töø ngöõ

ª nguyeân baûn, nguyeân caùo, nguyeân chaát, nguyeân lai, nguyeân lyù, nguyeân lieäu, nguyeân ngaân, nguyeân nhaân, nguyeân toäi, nguyeân töû, nguyeân vaên, truy nguyeân, khôûi nguyeân, bình nguyeân, cao nguyeân

BAØI 50

295

Ñoàng aâm

元 ñaàu – baét ñaàu – lôùn – ñoàng baïc (nguyeân huaán, nguyeân ñaùn, kyû nguyeân)

源 nguoàn goác – nguoàn nöôùc (nguyeân löu, caên nguyeân)

市 THÒ ° chôï – nôi mua baùn ñoâng ngöôøi – nôi ñoâ hoäi, thaønh

thò – mua haøng

Töø ngöõ

ª thaønh thò, thò töù, thò tröôûng, thò saûnh, thò xaõ, thò tröôøng, thò traán, ñoâ thò

易 DÒCH ° trao ñoåi – Kinh Dòch, noùi veà söï bieán ñoåi cuûa söï vaät

Töø ngöõ

ª dò dòch, bieán dòch, xeâ dòch, dòch ñoäng, giao dòch, dòch trung, maäu dòch

Ñoàng aâm

役 vieäc – vieäc quaân – sai khieán laøm vieäc (quaân dòch, dòch söû)

疫 beänh dòch (dòch taû, dòch haïch, oân dòch) 譯 phieân dòch ngoân ngöõ naøy sang ngoân ngöõ khaùc

(thoâng dòch) 驛 duøng ngöïa traïm ñeå mang coâng vaên ñi (dòch loä) 繹 keùo tô – saép ñaët – noái nhau khoâng döùt – suy cöùu

söï lyù (dieãn dòch) 液 chaát nöôùc – chaát loûng (dung dòch, dòch traáp) 奕 = 弈 ñaùnh côø – côø töôùng – dòch dòch: lôùn ñeïp, dòch

kyø: ñaùnh côø


296

已 DÓ ° ñaõ – roài – xong – thoâi

Töø ngöõ

ª dó vaõng, dó nhieân

彼 BÆ ° kia – ngöôøi kia – caùi kia – beân kia

Töø ngöõ

ª bæ thöû, ñaùo bæ ngaïn

Ñoàng aâm

鄙 mieàn ñaát gaàn bieân caûnh – laøng nhoû – queâ muøa – thoâ tuïc – keo cuù – khinh khi (bæ laäu, thoâ bæ)

價 GIAÙ ° giaù trò cuûa vaät

Töø ngöõ

ª giaù trò, giaù muïc, giaù bieåu, ñònh giaù, giaûm giaù, cao giaù, voâ giaù

Ñoàng aâm

這 aáy – caùi aáy (giaù khoaûn) 蔗 caây mía 嫁 con gaùi laáy choàng – gaû con – truùt oaùn cho ngöôøi

(giaù thuù, giaù hoïa) 稼 troàng luùa (giaù saéc)

值 TRÒ ° giaù trò – trò giaù tieàn – gaëp gôõ – nhaân dòp – vöøa

caàm laáy = 値

BAØI 50

297

Töø ngöõ

ª trò giaù

Ñoàng aâm

治 cai trò – quaûn lyù – tröøng trò – chöõa trò – dieät tröø – nghieân cöùu – so saùnh

又 HÖÏU ° laïi – laàn nöõa

Ñoàng aâm

宥 roäng raõi khoan thöù 侑 giuùp – giuùp nhau

適 THÍCH ° ñi ñeán – theo – tieän – vöøa hôïp vôùi nhau – ngay

thaúng – thình lình

Töø ngöõ

ª thích duïng, thuaän thích, thích khaåu, thích ñaùng, thích nghi, thích chí, thoûa thích, thích thôøi, thích öùng

Ñoàng aâm

刺 chaäm ñaâm muõi nhoïn vaøo – muõi nhoïn – noùi chaâm bieám – traùch bò – aâm khaùc laø thöù (thích kích)

朿 caùi gai 釋 tröø boû ñi – thaû ra – giaûng giaûi – boû ñi – tieäc tan

raõ (giaûi thích, phoøng thích) 戚 buoàn thöông – lo laéng – baø con phía ngoaïi (thaân

thích) 倜 thích thaûng 倜儻: nheï nhaøng – thong thaû khoâng

bò raøng buoäc


298

BAØI 51

三恕孔子曰︰君子有三恕。有君不能事有臣而求其使非恕也。有親不能孝有子而求其報非恕也。有兄不能敬有弟而求其順非恕也。

Dòch aâm

Tam thöù1

Khoång töû vieát: “Quaân töû höõu tam thöù. Höõu quaân baát naêng söï, höõu thaàn nhi caàu kyø söû phi thöù daõ. Höõu thaân baát naêng hieáu, höõu töû nhi caàu kyø baùo phi thöù daõ. Höõu huynh baát naêng kính, höõu ñeä nhi caàu kyø thuaän phi thöù daõ.”

Dòch nghóa

Ba ñieàu suy mình hieåu ngöôøi

Khoång töû noùi: “Ngöôøi quaân töû coù ba ñieàu suy mình

1 Chöõ thöù ñaõ coù ñeà caäp ñeán baøi 27, laø moät chöõ coù yù nghóa quan troïng

trong Khoång hoïc. Nghóa roäng cuûa noù laø bieát môû roäng loøng vôùi ngöôøi khaùc, bieát töï xeùt nhöõng suy nghó tình caûm cuûa mình ñeå coù theå caûm thoâng vaø tha thöù cho ngöôøi khaùc, theo vaên caûnh taïm dòch laø suy mình hieåu ngöôøi, vaø hieåu ôû ñaây mang nghóa laø bieát roõ ñeå caûm thoâng vaø tha thöù.

BAØI 51

299

hieåu ngöôøi. Töï mình coù vua khoâng thöôøng phuïng söï, coù baày toâi laïi muoán sai khieán hoï, nhö theá khoâng phaûi laø bieát suy mình hieåu ngöôøi vaäy. Töï mình coù cha meï khoâng thöôøng hieáu thuaän, coù con laïi muoán chuùng baùo ñaùp cho mình, khoâng phaûi laø bieát suy mình hieåu ngöôøi vaäy. Töï mình coù anh khoâng thöôøng kính troïng, coù em laïi muoán noù thuaän theo mình, nhö vaäy khoâng phaûi laø bieát suy mình hieåu ngöôøi vaäy.”1

NGÖÕ PHAÙP

MEÄNH ÑEÀ KEÙP

Xeùt caâu: Höõu quaân baát naêng söï, höõu thaàn nhi caàu kyø söû, phi thöù daõ.

Höõu quaân baát naêng söï coù keát caáu goàm 2 meänh ñeà ñôn laø höõu quaân vaø baát naêng söï, nhöng caû hai meänh ñeà naøy töï chuùng ñeàu khoâng phaûi laø meänh ñeà hoaøn chænh vaø laïi coù söï töông quan maät thieát vôùi nhau. Ñieàu ñoù lieân keát chuùng thaønh moät meänh ñeà goïi laø meänh ñeà keùp.

其使 Vì tính caùch quaù giaûn löôïc cuûa lôøi vaên xöa maø ñoâi khi

khoâng traùnh ñöôïc vaøi ñieåm khuùc maéc veà phöông dieän ngöõ phaùp. Chöõ 其使 kyø söû trong baøi laø moät ví duï. Trong caâu: höõu quaân baát naêng söï, höõu thaàn nhi caàu kyø söû, chöõ kyø thay theá cho chöõ thaàn. Chöõ söû coù nghóa laø söï sai khieán,

1 Baøi naøy trích trong Khoång Töû gia ngöõ, moät boä saùch do con chaùu vaø

ngöôøi nhaø Khoång töû ghi cheùp laïi.


300

maø vieäc sai khieán laø vieäc cuûa vua thöïc hieän ñoái vôùi baày toâi. Nhö vaäy, kyø söû hieåu ñuùng nghóa laø söï sai khieán cuûa baày toâi. Nhö vaäy thì khoâng ñuùng vôùi nghóa caâu muoán noùi. Vaäy neân hieåu chöõ söû ôû ñaây nhö chöõ söï ôû treân môùi hôïp nghóa. Ñoái chieáu theâm vôùi caùc tröôøng hôïp kyø thuaän, kyø baùo trong baøi seõ roõ hôn.


臣 THAÀN ° baày toâi, ngöôøi laøm quan döôùi quyeàn vua – tieáng baày

toâi xöng vôùi vua – toâi, ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù nhaát trong vaên xöa

Töø ngöõ

ª quaân thaàn, thaàn lieâu, thaàn haï, thaàn daân, quaàn thaàn, trung thaàn, thaàn töû, thaàn phuïc

使 SÖÛ ° sai khieán – ñoàng nghóa vôùi 遣 khieån, 俾 tyû, 令

lònh, 命 meänh – phoøng khieán – aâm khaùc laø söù.

Töø ngöõ

ª söû duïng, söû daân, dòch söû, khu söû, giaû söû

Ñoàng aâm

史 saùch cheùp vieäc ñaõ qua cuûa moät quoác gia (söû kyù, lòch söû, söû quan)

駛 ngöïa chaïy mau – chaïy mau – ñieàu khieån

孝 HIEÁU ° heát loøng ñoái vôùi cha meï – coù tang cha meï

BAØI 52

301

Töø ngöõ

ª hieáu thuaän, hieáu kính, chí hieáu, hieáu ñeã, hieáu nghóa, hieáu taâm, hieáu söï (vieäc tang), hieáu töû, phuï töø töû hieáu, trung hieáu, hieáu haïnh, baát hieáu

Ñoàng aâm

好 öa thích – ham thích (hieáu hoïc, hieáu söï, sinh söï) – aâm khaùc laø haûo

順 THUAÄN ° theo – tuøng phuïc theo – noi theo – thuaän lôïi – xuoâi

– eâm khoâng traùi

Töø ngöõ

ª thuaän tieän, thuaän thích, thuaän nghòch, thuaän lôïi, hoøa thuaän, kính thuaän, baát thuaän, thuaän öùng, thuaän thieân, thuaän löu, quy thuaän, chaáp thuaän

BAØI 52

三思孔子曰︰君子有三思不可不察也。少而不學長無能也。老而不教死莫之思也。有而不施窮莫之救也。故君子少思其長則務學老思其死則務教有思其窮則務施。


302

Dòch aâm

Tam tö

Khoång töû vieát: “Quaân töû höõu tam tö baát khaû baát saùt daõ. Thieáu nhi baát hoïc, tröôûng voâ naêng daõ. Laõo nhi baát giaùo, töû maïc chi tö daõ. Höõu nhi baát thí, cuøng maïc chi cöùu daõ. Coá quaân töû thieáu tö kyø tröôûng taéc vuï hoïc, laõo tö kyø töû taéc vuï giaùo, höõu tö kyø cuøng taéc vuï thí.”

Dòch nghóa

Ba ñieàu suy nghó

Khoång Töû noùi raèng: “Ngöôøi quaân töû coù ba ñieàu suy nghó khoâng theå khoâng xeùt kyõ. Treû maø khoâng hoïc thì lôùn leân khoâng coù taøi naêng. Giaø maø khoâng daïy doã thì khi cheát roài khoâng ai töôûng nhôù ñeán. Giaøu coù maø khoâng boá thí thì luùc cuøng tuùng khoâng ai giuùp mình. Cho neân ngöôøi quaân töû luùc treû nghó ñeán tuoåi giaø maø lo vieäc hoïc, luùc giaø nghó ñeán luùc cheát maø lo vieäc daïy doã. Khi giaøu coù nghó ñeán luùc baàn cuøng maø lo vieäc boá thí.”1

NGÖÕ PHAÙP

莫 Chöõ maïc laø traïng töø phuû ñònh, mang yù phuû ñònh

maïnh meõ.

Trong nhöõng caùch duøng nhö maïc chi tö, maïc chi cöùu, ngoaøi chöùc naêng traïng töø chöõ maïc coøn coù chöùc naêng laø

1 Baøi naøy vôùi baøi Tam thöù cuøng chung moät tieát trong saùch Khoång töû gia ngöõ.

BAØI 52

303

phieám chæ ñaïi danh töø, ñöôïc hieåu nhö nhaân maïc hay nhaân baát (maïc chi tö = nhaân maïc chi tö = nhaân baát chi ö).

之 Xeùt chöõ chi trong caùc caùch duøng töû maïc chi tö hay

cuøng maïc chi cöùu.

Chöõ chi laø ñaïi danh töø laøm tuùc töø cho ñoäng töø tö vaø ñoäng töø cöùu.

Bình thöôøng vò trí cuûa noù ñi sau ñoäng töø, ôû ñaây ñöôïc ñaët tröôùc ñoäng töø ñeå nhaán maïnh yù caâu.

不可不 Ba chöõ baát khaû baát taïo thaønh moät caáu truùc phuû ñònh

keùp mang yù khaúng ñònh maïnh meõ. (Xem laïi chöõ voâ baát ôû baøi 33.)


察 SAÙT ° xem xeùt – thaáy roõ – nhaän xeùt

Töø ngöõ

ª quan saùt, thaùm saùt, trinh saùt, khaûo saùt, saùt nghieäm, saùt haïch, quan hình saùt saéc, ñoâ saùt vieän, aùn saùt vieän, caûnh saùt

長 TRÖÔÛNG ° lôùn tuoåi – ngöôøi lôùn – lôùn leân – ñöùng ñaàu – aâm

khaùc laø tröôøng


304

Töø ngöõ

ª tröôûng giaû, tröôûng thaønh, tröôûng töû, tröôûng nam, gia tröôûng, tænh tröôûng, quoác tröôûng, tröôûng phoøng, huynh tröôûng, tröôûng huynh, tröôûng aùc

施 THÍ ° caáp cho – laøm ôn cho

Töø ngöõ

ª thi aân, thí thaân, thí xaû boá thí, thí chö

務 VUÏ ° coâng vieäc – chuyeân lo – chuyeân taâm chuyeân söùc vaøo

moät vieäc caàn thieát – chuyeân caàn

Töø ngöõ

ª nhieäm vuï, chöùc vuï, quaân vuï, quoác vuï khanh, ñaëc vuï, coâng vuï, söï vuï leänh, vuï danh, vuï ngoaïi, vuï baûn, noâng vuï taán thôøi

Ñoàng aâm

霧 muø, söông muø (vaân vuï) 侮 (vuõ) khinh lôøn, laøm nhuïc (khi vuï) 鶩 loaøi chim ôû nöôùc – le le, vòt nöôùc 騖 ñi raát nhanh – giong ruoåi (trì vuï)

老 LAÕO ° giaø – tuoåi giaø – laâu naêm – beàn cöùng – nhieàu kinh

nghieäm – saønh soûi

Töø ngöõ

ª laõo baø, laõo neänh, laõo boäc, döôõng laõo, Laõo töû, laõo thoï,

BAØI 53

305

laõo nhöôïc, laõo luyeän, laõo thuû, laõo thaønh, quoác laõo

Ñoàng aâm

潦 (laïo) nöôùc luït – lao ñao vaát vaû – gaëp caûnh ngoä gian nan

BAØI 53

愛民孟子曰︰樂民之樂者民亦樂其樂。憂民之憂者民亦憂其憂。爲政者當體天地生萬物之心與父母保赤子之心則民歸心焉。

Dòch aâm

AÙi daân

Maïnh töû vieát: “Laïc daân chi laïc giaû, daân dieäc laïc kyø laïc, öu daân chi öu giaû, daân dieäc öu kyø öu. Vi chính giaû ñöông theå thieân ñòa sinh vaïn vaät chi taâm, döõ phuï maãu baûo xích töû chi taâm, taéc daân quy taâm yeân.”

Dòch nghóa

Thöông daân

Maïnh töû noùi: “Ngöôøi naøo bieát vui caùi vui cuûa daân, daân cuõng vui vôùi caùi vui cuûa ngöôøi aáy; ngöôøi naøo bieát lo caùi lo cuûa daân, daân cuõng lo caùi lo cuûa ngöôøi aáy. Ngöôøi laøm chính trò neân theå theo loøng trôøi ñaát sinh muoân vaät vaø loøng cha


306

meï chaêm soùc cho con ñoû1 thì daân seõ höôùng veà.”2

NGÖÕ PHAÙP

TÍNH CAÙCH BIEÁN DUÏNG CUÛA TIEÁNG HAÙN

Trong tieáng Haùn coù nhieàu chöõ khi ñöùng rieâng khoâng phaân bieät ñöôïc töï loaïi, chæ coù theå tuøy theo vò trí trong caâu môùi xaùc ñònh ñöôïc. Nhö caùc chöõ öu, laïc trong laïc daân chi laïc, öu daân chi öu, nhöõng chöõ ñi tröôùc laø ñoäng töø maø theo sau chöõ chi laø danh töø.

Nhö chöõ 體 theå voán thöôøng laø danh töø, nhöng trong caâu 體天地生萬物之心 laïi laø ñoäng töø coù nghóa laø theå theo, töï mình laøm theo gioáng nhö.


民 DAÂN ° ngöôøi daân trong moät nöôùc – trong moät vuøng

Töø ngöõ

ª daân sinh, daân quyeàn, daân chuùng, daân chuû, daân cö, daân bieåu, daân ñöùc, daân nguyeän, daân soá, daân toäc, daân tình, daân öôùc, cö daân, nhaân daân, quoác daân, coâng daân, bình daân

1 Xích töû: con ñoû, ñöùa con môùi sinh coøn ñoû hoûn, nghóa laø raát caàn söï

chaêm soùc baûo veä. 2 Baøi naøy trích trong saùch Maïnh töû, moät trong Töù thö (goàm Ñaïi hoïc,

Trung dung, Luaän ngöõ, Maïnh töû) cuûa Nho gia. Maïnh töû teân laø Maïnh Kha, soáng vaøo thôøi Chieán quoác beân Trung Hoa.

BAØI 53

307

Ñoàng aâm

泯 (daãn) heát caû (daân dieät, daân moät)

孟 MAÏNH ° baét ñaàu – gaéng söùc – hoï Maïnh

Töø ngöõ

ª maïnh ñoäng, maïnh haï, maïnh xuaân, maïnh thu

憂 ÖU ° buoàn raàu – lo laéng – taät beänh

Töø ngöõ

ª öu tö, öu saàu, öu thôøi maãn theá, öu löï, phaân öu, ñoàng öu coäng laïc

Ñoàng aâm

優 coát – ñaày ñuû – gioûi – hôn – ngöôøi haùt boäi (öu haïng, öu theá, öu ñieåm)

政 CHÍNH ° (chaùnh) vieäc trò nöôùc – quy taéc ñeå laøm vieäc – chuû

trì

Töø ngöõ

ª chính söï, chính trò, chính cöông, chính tình, chính cuoäc, chính ñaûng, chính quyeàn, chính saùch, chính khaùch, chính theå, chính kieán

Ñoàng aâm

正 (chaùnh) ngay thaúng – phaûi (ñoái nghóa vôùi chöõ 反 phaûn laø traùi) – thích ñaùng – söûa cho ñuùng – ñaàu naêm – chuû trì vieäc gì (chính dieän, coâng chính, chính ñaùng)


308

體 THEÅ ° hình voùc – mình ngöôøi – caùch thöùc, loái – theå

nghieäm, ñaët mình vaøo moät tröôøng hôïp ñeå laøm theo, theå theo – baûn chaát, baûn theå, traùi vôùi 用 duïng laø phaàn coâng naêng bieåu loä ra beân ngoaøi

Töø ngöõ

ª thaân theå, hình theå, theå caùch, theå duïc, theå cheá, chính theå, theå phaùch, theå tích, theå taøi, nhaát theå, toaøn theå, laäp theå, theå dieän, theå löôïng, theå taát, theå thao, theå thöùc, tinh theå

Ñoàng aâm

彩 naêm saéc xen loän nhau – tia naéng röïc rôõ – (theå saéc, theå nöõ)

保 BAÛO ° giöõ gìn – che chôû – chaêm soùc – gaùnh traùch nhieäm

Töø ngöõ

ª baûo veä, baûo toaøn, baûo quoác, baûo an, baûo hoä, baõo laõnh, baûo hieåm, baûo ñaûm, baûo thuû

Ñoàng aâm

堡 thaønh ñaép baèng ñaù

赤 XÍCH ° maøu ñoû, maøu son – heát saïch, traéng tay – traàn

truoàng, côûi truoàng – thaønh thaät, chaân thaät – trung thaønh – caét ñöùt

BAØI 54

309

Töø ngöõ

ª xích ñaïo, xích haùo, xích thuû, xích töû, xích baàn, xích ñòa

Ñoàng aâm

尺 thöôùc ño (xích thoán, xích ñòa) 斥 ñuoåi ra – nhìn leân – môû mang ra (baøi xích)

BAØI 54

月夜憶舍弟杜甫

戍鼓斷人行邊秋一雁聲露從今夜白月是故鄉明有弟皆分散無家問死生寄書長不達況乃未休兵


310

Dòch aâm

Nguyeät daï öùc xaù ñeä1

Ñoã Phuû2

Thuù coå3 ñoaïn nhaân haønh,

Bieän thu nhaát nhaïn thanh.

Loä tuøng kim daï baïch,

Nguyeät thò coá höông minh,

Höõu ñeä giai phaân taùn,

Voâ gia vaán töû sinh.

Kyù thö tröôøng baát ñaït,

Huoáng naõi vò höu binh.4

Dòch nghóa

Ñeâm traêng nhôù em

Troáng bieân phoøng caám döùt söï ñi laïi cuûa moïi ngöôøi. Moät tieáng nhaïn goïi thu nôi bieân aûi. Söông baét ñaàu töø ñeâm nay traéng. Traêng vaãn laø traêng saùng nôi coá höông. Caùc em ñeàu phaân taùn caû Khoâng coù nhaø ñeå hoûi thaêm söï soáng cheát cuûa nhau.

1 Xaù ñeä: xaù laø tieáng khieâm xöng veà mình, xaù ñeä laø em ruoät trong nhaø. 2 Ñoã Phuû laø moät nhaø thô danh tieáng ñôøi Ñöôøng, baøi naøy vieát theo theå thô

Ñöôøng luaät, nguõ ngoân baùt cuù (goàm 8 caâu moãi caâu 5 chöõ). 3 Thuù coå: troáng canh cuûa lính thuù baùo hieäu giôø ñoùng cöûa aûi. 4 Höu: nghæ, thoâi; binh, binh ñao; höu binh laø döùt vieäc binh ñao, döùt chieán

tranh.

BAØI 54

311

Göûi thö maø laâu ngaøy chaúng ñeán. Huoáng nöõa laïi ñang luùc chöa döùt chieán tranh naøy.

Hai baûn dòch thô cuûa cuï Hoà Ñaéc Ñònh

I

Troáng quaân luaät caám tuyeät ngöôøi lai vaõng,

Thuù bieân phoøng, tieáng coâ nhaïn keâu saàu.

Chung queâ höông khaùch ñòa moät traêng thaâu,

Söông ñeâm traéng khaép nôi maøu aûm ñaïm.

Em löu laïc, caûnh gia ñình theâ thaûm,

Hoûi thaêm ai, coøn maát daùm tin ai.

Göûi thô maø haèng troâng ñôïi raøy mai,

OÂi! Chinh chieán keùo daøi chöa chaám döùt.

II

Troáng quaân ñieåm vaéng ngöôøi ñi,

Laïc ñaøn, tieáng nhaïn phaân ly meù trôøi.

Queâ nhaø ñaát khaùch hai nôi,

Cuøng trong moät aùnh traêng ngôøi ñeâm thu.

Bieân cöông toûa khaép söông muø,

Loøng ngöôøi caûnh saéc ñeo saàu nhö nhau.

Bieát em xieâu laïc veà ñaâu,

Töû sanh ai roõ ñuoâi ñaàu maø hay.

Döùt ñöôøng thö tín laâu nay,

Coøn ngaøy naøo cuõng laø ngaøy chieán tranh.


312

NGÖÕ PHAÙP

MEÄNH ÑEÀ TÆNH DUÏNG ÑOÄNG TÖØ HAY TÍNH TÖØ

Caâu bieân thu nhaát nhaïn thanh laø meänh ñeà khoâng coù moät ñoäng töø hay tính töø naøo caû, maø cuõng khoâng duøng ñeán chöõ daõ. Ñaây laø moät tröôøng hôïp raát thöôøng gaëp trong thi ca Ñöôøng Toáng.

Sau chöõ bieân thu neân ngaàm hieåu coù hai chaám ñeå deã hieåu veà maët ngöõ phaùp.

Bieân thu: nhaát nhaïn thanh.

Muøa thu nôi bieân aûi: moät tieáng nhaïn.

Daáu hai chaám naøy ñöôïc ngaàm hieåu nhö ñöôïc cho bieát baèng hay ñöôïc goïi veà baèng ...

Neâu ra tröôøng hôïp naøy laø chuû yù muoán cho thaáy tính caùch haøm suùc cuûa caâu vaên chöõ Haùn.


憶 ÖÙC ° nhôù – töôûng – ghi nhôù – lieäu löôøng

Töø ngöõ

ª kyù öùc, öùc ñaïc, öùc nieäm, truy öùc

Ñoàng aâm

抑 ñeø xuoáng – oan öùc – hay laø, hoaëc laø (oan öùc, öùc cheá)

億 soá möôøi vaïn – soá 1 vaïn vaïn – öôùc chöøng

BAØI 54

313

臆 tröôùc ngöïc – öôùc chöøng (öùc ñoaùn, öùc thuyeát)

舍 XAÙ ° nhaø quaùn – nhaø ôû – tieáng goïi ñeå chæ ngöôøi thaân

thuoäc haøng döôùi cuûa mình – aâm khaùc laø xaû

Töø ngöõ

ª xaù ñeä (tieáng khieâm xöng em mình), xaù muoäi (em gaùi), cö xaù, khaùch xaù, kyù tuùc xaù

Ñoàng aâm

赦 buoâng thaû ra – tha toäi (aân xaù, xaù toäi)

戍 THUÙ ° phaùi binh ñi phoøng giöõ bieân giôùi

Töø ngöõ

ª thuù toát, thuù binh, bieân thuù, thuù veä

鼓 COÅ ° caùi troáng – ñaùnh troáng – gaûy ñôøn – khuyeán khích

– coå ñoäng, coå vuõ – laøm naùo ñoäng = 皷

Töø ngöõ

ª chung coå, coå ñoäng, coå leä, coã vuõ

邊 BIEÂN ° nôi giaùp giôùi bôø coõi giöõa 2 nöôùc – beân caïnh – bôø

soâng

Töø ngöõ

ª bieân caûnh, bieân phoøng, bieân giôùi, bieân thaønh, bieân taùi, bieân thuøy, bieân ñòa, giang bieân, voâ bieân


314

Ñoàng aâm

編 saùch vôû – bieân cheùp – theo thöù töï – ñan beän (bieân soaïn, bieân taäp)

露 LOÄ ° söông moùc (hôi nöôùc trong khoâng khí gaëp laïnh

ñoïng laïi thaønh gioït raát nhoû) – baøy ra ngoaøi – nöôùc thôm do söï chöng caát caây thuoác maø coù

Töø ngöõ

ª boäc loä, baïch loä, haøn loä, bieåu loä, xuaát ñaàu loä dieän, loä tuùc, loä thieân, vuõ loä, cam loä

鄉 HÖÔNG ° laøng – nhaø queâ – nôi sinh tröôûng

Töø ngöõ

ª tha höông, höông laân, höông lyù, höông hieäu, höông söï, höông thí, coá höông, höông thoân, ly höông

Ñoàng aâm

香 thôm – muøi thôm – nhang ñeå thaép (höông hoûa, höông lieäu, höông khí)

寄 KYÙ ° göûi gaém – gôûi nhôø – phoù thaùc cho – kyù thaùc – kyù

thöïc

Ñoàng aâm

記 ghi nhôù – ghi cheùp – saùch – moät theå vaên (kyù söï, kyù chuù, kyù giaû, kyù luïc, kyù öùc)

旣 ñaõ qua – xong vieäc (kyù vaõng)

BAØI 54

315

驥 ngöïa hay (kyø kyù) 冀 hy voïng – mong

書 THÖ ° (thô) saùch – thö töø – thö tín – bieân cheùp – vieát chöõ

Töø ngöõ

ª thö phoøng, thö tòch, thö vieän, thö ñieám, thö laâm, thö kyù, thö quaùn, thö sinh, thö tín, toång thö vieän, quoác thö, toái haäu thö, chieán thö, vaên thö, thuû thö

Ñoàng aâm

紓 duoãi ra – chaäm raõi thong thaû (thö thaùi) 姐 tieáng goïi ngöôøi con gaùi sang troïng (tieåu thö) 狙 khæ – rình leùn (thö coâng) 雌 chim maùi – gioáng caùi (thö huøng) 雎 (sö) thö cöu 雎鳩: moät loaïi chim ôû nöôùc soáng

thaønh ñoâi troáng maùi, thöôøng khoâng rôøi nhau 疽 nhoït ngaàm trong thòt (ung thö) 苴 caây meø (vöøng)

達 ÑAÏT ° suoát qua – thoâng thaáu tôùi nôi – thaønh töïu – thuaän

caûnh – khoâng bò ngöng treä – thoâng hieåu moïi leõ, thaáu hieåu – ñeán nôi – ñaït ñeán – tieán cöû ngöôøi

Töø ngöõ

ª ñaït nhaân, thoâng ñaït, ñeå ñaït, ñaïo ñaït, ñaït lyù, ñaït yù, ñaït quan, hieån ñaït, phaùt ñaït


316

乃 NAÕI ° laø – bôûi vaäy neân, roài thì (noùi nguyeân nhaân) – môùi,

thì môùi (noùi keát quaû) – nay môùi, ñeán giôø moí− (noùi söï chôø ñôïi, traûi qua) – chæ coù – vöøa môùi – thì ra, hoùa ra (noùi keát quaû baát ngôø) – haù laïi, sao laïi (yù suy luaän) – maø laïi (yù ngöôïc laïi) – hay laø, hoaëc laø – ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù ba: maøy, mi

Ñoàng aâm

奶 tieáng goïi ngöôøi ñaøn baø – caùi vuù – söõa – cho con buù

休 HÖU ° thoâi – nghæ – boû ñi – vui – toát

Töø ngöõ

ª höu binh, höu döôõng, hoài höu, höu thích, höu boång, höu trí, höu töùc, höu chieán, hoøa höu baõi naïi

Ñoàng aâm

貅 gioáng thuù hình nhö gaáu hung döõ (tyø höu) 庥 che chôû – ñieàu toát 髹 duøng sôn maø sôn leân

TÖØ NGÖÕ HAÙN VIEÄT

Phaân tích baøi thô sau:

Thaêng Long thaønh hoaøi coå

Taïo hoùa gaây chi cuoäc hyù tröôøng, Ñeán nay thaém thoaùt maáy tinh söông. Loái xöa xe ngöïa hoàn thu thaûo, Neàn cuõ laâu ñaøi boùng tòch döông.

BAØI 54

317

Ñaù vaãn trô gan cuøng tueá nguyeät, Nöôùc coøn cau maët vôùi tang thöông. Ngaøn naêm göông cuõ soi kim coå, Caûnh ñaáy ngöôøi ñaây luoáng ñoaïn tröôøng.

Baø Huyeän Thanh Quan

昇龍城 Thaêng Long thaønh (Thaêng Long: con roàng bay leân, theo trong baøi laø danh töø rieâng; thaønh: thaønh phoá, caùi thaønh): thaønh Thaêng Long, thuû ñoâ Vieät Nam töø ñôøi nhaø Lyù, töùc Haø Noäi ngaøy nay.

懷古 hoaøi coå (hoaøi: nhôù laïi, thöông tieác, nhôù mong; coå: söï vieäc xöa, hình boùng xöa) söï hoaøi voïng, töôûng nhôù nhöõng hình boùng xöa.

造化 taïo hoùa (taïo: taïo ra, laøm ra; hoùa: laøm phaùt sinh ra): taïo laäp hoùa sinh. Nghóa bieán chuyeån chæ trôøi, thieân nhieân, ñaáng taïo ra trôøi ñaát, muoân vaät.

戲場 hyù tröôøng (hyù: chôi, giaûi trí; tröôøng: nôi coù nhieàu ngöôøi tuï taäp ñeå hoaït ñoäng): nôi baøy nhöõng cuoäc vui chôi, nôi dieãn baøy nhöõng maøn kòch, tuoàng haùt ñeå giuùp ngöôøi mua vui. Theo trong baøi, hai chöõ hyù tröôøng coù nghóa laø cuoäc ñôøi, nôi dieãn baøy maøn kòch ñôøi, nhöõng söï thay ñoåi khoâng ngöøng nhö nhöõng vai tuoàng treân saân khaáu. Cuoäc hyù tröôøng coù nghóa laø cuoäc ñoåi thay.

星霜 tinh söông (tinh: sao, tinh tuù; söông: söông, hôi nöôùc ñoâng laïi thaønh haït nhoû): thôøi gian moät naêm, laáy yù moät laàn caùc vì sao treân trôøi xoay chuyeån trôû veà vò trí cuõ hay moät laàn muøa söông rôi laïi ñeán.

秋草 thu thaûo (thu: muøa thu; thaûo: coû) coû muøa thu – ôû xöù laïnh moãi ñoä thu veà coû heùo vaøng vì laïnh, muøa


318

thu muøa ñoâng laø muøa cheát coû. Noùi hoàn thu thaûo laø chæ söï suy taøn cuûa nhöõng vöông trieàu xöa gioáng nhö söï taøn taï cuûa coû muøa thu.

樓臺 laâu ñaøi (laâu: nhaø gaùc; ñaøi: nhaø coù nhieàu taàng gaùc laøm thaät cao ñeå nhìn xa ñöôïc): nhaø cöûa cao sang cuûa caùc baäc vöông haàu, tröôûng giaû.

夕陽 tòch döông (tòch: buoåi chieàu; döông: maët trôøi) aùnh saùng chieàu, maët trôøi chieàu.

歲月 tueá nguyeät (tueá: naêm; nguyeät: thaùng) naêm thaùng, thôøi gian.

桑滄 tang thöông (tang: caây daâu; thöông: xanh) tang laø noùi taét cuûa tang ñieàn (ruoäng daâu); thöông noùi taét cuûa thöông haûi (bieån xanh). Cuïm töø tang ñieàn thöông haûi ruùt ôû ñieån tích: Baø Ma Coâ tieân nöõ noùi ñaõ töøng chöùng kieán ba laàn caûnh ruoäng daâu bieán thaønh beå xanh. Tang thöông laø moät danh töø gheùp thuoäc veà ñieån ngöõ, do thaønh ngöõ tang ñieàn thöông haûi giaûn löôïc thaønh, chæ cuoäc ñoåi thay ôû ñôøi.

今古 kim coå (kim: hieän nay, söï vieäc trong hieän taïi; coå: ngaøy xöa, söï vieäc thuoäc veà quaù khöù xa xöa): lòch söû, nhöõng söï vieäc ñaõ traûi qua töø xöa ñeán nay.

斷腸 ñoaïn tröôøng (ñoaïn: ñöùt; tröôøng: ruoät) ñau loøng ñeán muoán ñöùt caû ruoät, yù noùi raát ñau loøng.

BAØI 55

319

BAØI 55

麋與虎虎逐麋麋奔而闞于崖躍焉。虎亦躍而從之俱墜以死。郁離子曰︰麋之躍於崖也不得已也蓋求一生於萬死之中也。若虎也則真可謂貪且愚也焉。

Dòch aâm

My döõ hoå

Hoå truïc my, my boân nhi haùm vu nhai, döôïc yeân. Hoå dieäc döôïc nhi tuøng chi, caâu truïy dó töû.1 UÙc Ly töû vieát: My chi döôïc ö nhai daõ, baát ñaéc dó daõ. Caùi caàu nhaát sinh ö vaïn töû chi trung daõ. Nhöôïc hoå daõ taéc chaân khaû vò tham thaû ngu2 daõ yeân.3

Dòch nghóa

Con nai vaø con coïp

Con coïp ñuoåi theo con nai. Nai tung chaïy ñeán gheành nuùi maø nhìn roài nhaûy xuoáng. Coïp cuõng nhaûy theo, caû hai

1 Caâu truïy dó töû: caâu: ñeàu, cuøng nhau; chöõ dó 以 vaên xöa duøng nhö chöõ

已, dó töû: cheát roài, ñaõ cheát haún. YÙ noùi caû 2 con vaät ñeàu rôi nhaøo xuoáng maø cheát.

2 Tham thaû ngu: chöõ thaû coù yù nhaán maïnh, ñaõ tham maø laïi ngu nöõa. 3 Baøi naøy trích ôû saùch UÙc Ly töû cuûa Löu Cô, moät danh nhaân ñôøi Toáng,

phaàn sau coù thay ñoåi lôøi. UÙc Ly töû teân nhaân vaät chính trong saùch.


320

cuøng rôi xuoáng maø cheát. UÙc Ly töû noùi: “Con nai maø nhaûy gheành nuùi laø söï baát ñaéc dó, vì laø caàu moät phaàn soáng trong muoân phaàn cheát vaäy. Coøn nhö con coïp thì thaät ñaùng goïi laø tham lam maø ngu ngoác vaäy.”

NGÖÕ PHAÙP

于 / 於 Hai chöõ naøy ñeàu coù nghóa laø ôû, nôi...

Khoâng bieát chöõ 于 vu vaø chöõ 於 ö coù phaûi cuøng moät nguoàn goác roài sau vì noùi traïi maø thaønh hai chöõ khaùc nhau hay khoâng? Veà caùch duøng thì hai chöõ gioáng nhau, nhöng chöõ vu thöôøng thaáy duøng trong caùc loái vaên xöa. Chöõ ö thoâng duïng hôn, ñöôïc thaáy duøng trong caùc loái vaên caû xöa laãn nay.1

Töø chöõ ö trong tieáng Haùn ñeán chöõ ôû cuûa tieáng Vieät döôøng nhö cuõng coù söï lieân quan veà aâm vaän, raát coù theå tieáng naøy laø do caùch noùi traïi cuûa tieáng kia maø thaønh.

不得已 Cuïm töø baát ñaéc dó coù nghóa gaàn nhö gioáng nhau

trong caû tieáng Haùn laãn tieáng Vieät: chaúng döøng ñöôïc, chaúng thoâi ñöôïc, chaúng ñaëng ñöøng...

Cuïm töø naøy ñöôïc ngöôøi Vieät duøng töï nhieân, thoâng duïng, mang nghóa khoâng khaùc gì cuïm töø thuaàn Vieät cöïc chaúng ñaõ.

1 Rieâng chöõ vu duøng trong caùc tieáng 于歸 vu quy, 于飛 vu phi mang

nghóa khaùc, khoâng gioáng vôùi chöõ ö.

BAØI 55

321


麋 MY ° (meâ) con nai, to hôn con höôu, moãi naêm thay söøng

vaøo muøa ñoâng, coøn höôu laïi thay söøng vaøo muøa haï

Töø ngöõ

ª meâ loäc, meâ nhung

Ñoàng aâm

迷 mô hoà khoâng roõ – laàm – khoâng tænh (meâ hoaëc) 謎 (meâ) lôøi ñoái – caâu ñoá baèng caùch giaáu kín moät chöõ

ñeå cho ngöôøi ta ñoaùn (thi meâ)

虎 HOÅ ° con coïp

Töø ngöõ

ª hoå baûng, hoå phuø, hoå thò, hoå tröôùng, hoå uy, hoå töôùng, hoå cöù, hoå huyeät, hoå lang, baïo hoå baèng haø, long baøn hoå cöù, long tranh hoå ñaáu

虎將 hoå töôùng: vò töôùng coù duõng löôïc, coù söùc maïnh 虎威 hoå uy: oai coïp, oai quyeàn lôùn khieán ngöôøi ta

kieâng sôï 騎虎之勢 kî hoå chi theá: theá cöôõi coïp, chæ tröôøng hôïp

laâm vaøo tình theá nguy hieåm nhöng khoâng theå thoaùt ra hay traùnh neù maø buoäc phaûi ñöông ñaàu

一虎難敵羣狐 nhaát hoå nan ñòch quaàn hoà: moät con coïp khoù ñòch laïi baày caùo, chæ tình huoáng khi ngöôøi coù taøi naêng duõng löôïc hôn ngöôøi nhöng phaûi bò aùp ñaûo bôûi soá ñoâng nhöõng ngöôøi thua keùm mình


322

Ñoàng aâm

琥 hoøn ngoïc hình nhö con coïp (hoå phaùch)

闞 HAÙM ° nhìn – doøm ngoù – aâm khaùc laø giaûm: tieáng coïp gaàm

于 VU ° nôi – ôû – ñi qua – lôøi so ño

Töø ngöõ

ª vu quy, vu phi

Ñoàng aâm

紆 (hu) quanh co uoán khuùc – trong loøng uaát öùc 迂 (hu) xa – quanh co – vieån voâng (vu khoaùt, vu vieãn) 蕪 coû raäm – rau caûi cuû (hoang vu) 誣 noùi theâm – chuyeän khoâng noùi coù – bòa ñaët noùi cho

ngöôøi ta mang toäi (vu caùo) 巫 ñoàng boùng (vu sôn)

崖 NHAI ° gheành – söôøn nuùi – choã cao – ôû cao

Töø ngöõ

ª cao nhai, sôn nhai, nhai coác

Ñoàng aâm

厓 beân bôø 涯 bôø nöôùc – chaân trôøi, choã cuoái cuøng (海角天涯 haûi

giaùc thieân nhai: goùc beå chaân trôøi) 街 ñöôøng thoâng nhieàu ngaõ (nhai töø, nhai loä)

BAØI 55

323

躍 DÖÔÏC ° nhaûy voït – haêm hôû, naùo nöùc

Töø ngöõ

ª duõng döôïc, döôïc maõ

Ñoàng aâm

藥 thuoác trò bònh – cho thuoác trò bònh (döôïc phaåm)

俱 CAÂU ° ñeàu, cuøng nhau (ñoàng nghóa vôùi 皆 giai, 同 ñoàng) –

ñi cuøng nhau – gioáng heät nhau

Ñoàng aâm

拘 baét laïi – boù buoäc – haïn cheá – coá chaáp (caâu chaáp, caâu löu)

勾 cong – tröø boû ñi – moùc laáy 鈎 caùi moùc – caùi keùo – dao quaém – khaâu dao – löôõi

caâu (caâu lieâm) 溝 raõnh nöôùc – caùi haøo 駒 ngöïa hai tuoåi ñang sung söùc (baïch caâu quaù khích)

墜 TRUÏY ° rôi, ngaõ töø treân rôi xuoáng – chìm xuoáng (nöôùc) –

(treo) luûng laúng

Töø ngöõ

ª truïy laïc, ñoài truïy, truïy maõ

郁 UÙC ° coù vaên veû – aám aùp – aâm khaùc laø uaát


324

Töø ngöõ

ª uùc uùc, phöùc uùc (ngaøo ngaït, thôm ngaùt), uùc lyù (caây uùc lyù)

Ñoàng aâm

澳 choã bôø nöôùc aên saâu vaøo ñaát lieàn, beán nöôùc – chaâu UÙc – nöôùc UÙc

蓋 CAÙI ° caùi naép – daäy naép – che ñaäy – hôn heát – bao truøm

– caùi loïng – caùi duø – ñaùng laø – bôûi vì

Töø ngöõ

ª anh huøng caùi theá, caùi nhieân (khoâng nhaát ñònh laém), caùi quan luaän ñònh

Ñoàng aâm

丐 xin – xin aên – caáp cho (khaát caùi) 鈣 chaát can-xi (calcium)

真 CHAÂN ° (chôn) thaät, coù thaät, khoâng hö aûo, traùi nghóa vôùi 虛

hö – khoâng giaû doái, traùi nghóa vôùi giaû 假, nguïy 僞 – baûn chaát thaät söï

Töø ngöõ

ª chaân chính, chaân thaønh, chaân dung, chaân giaù trò, chaân laïc, chaân khoâng, chaân tình, chaân tu, chaân töôùng, chaân nhaân, chaân lyù, chaân thöïc, chaân giaû, chaân nguïy

BAØI 56

325

謂 VÒ ° noùi – baûo cho bieát – baûo raèng

貪 THAM ° tham lam – ham – muoán quaù

Töø ngöõ

ª tham duïc, tham voïng, tham danh, tham sinh uùy töû, tham quan oâ laïi, tham taøi, tham daâm

Ñoàng aâm

參 chen döï vaøo – ñaøn haëc – baåm caùo vôùi ngöôøi treân (tham khaûo, tham chöôùc, tham döï)

愚 NGU ° khoâng khoân ngoan – ñoái nghóa vôùi 智 trí – löøa doái

– tieáng töï khieâm xöng

Töø ngöõ

ª ngu muoäi, ngu ñoän, ngu ngoác, ngu phu, ngu phuï, ngu daân, ngu trung, ngu huynh

Ñoàng aâm

娛 vui söôùng (hoan ngu, ngu laïc) 虞 lieäu tính – lo laéng – an vui – teân nöôùc (Ngu

Thuaán)


326

BAØI 56

晏安酖毒地之於車莫仁於羊腸而莫不仁於康衢。水之於舟莫仁於瞿塘而莫不仁於溪澗。蓋戒險則全翫平則覆也。生於憂勤死於晏安厥理明甚。

Dòch aâm

Yeán an traám ñoäc1

Ñòa chi ö xa maïc nhaân ö döông tröôøng2 nhi maïc baát nhaân ö khang cuø,3 thuûy chi ö chaâu maïc nhaân ö Cuø ñöôøng4 nhi maïc baát nhaân ö kheâ giaûn. Caùi giôùi hieåm taéc toaøn ngoaïn bình taéc phuùc daõ. Sinh ö öu caàu, töû ö yeán an, quyeát ly minh tham.5

Dòch nghóa

Söï yeân vui laø thuoác ñoäc

Ñöôøng boä ñoái vôùi xe coä, khoâng ñaâu hieàn baèng ñöôøng

1 Yeán an traám ñoäc laø lôøi Quaûn Troïng noùi vôùi Teà Hoaøn coâng, moät vò vua chö haàu ñôøi Xuaân thu beân Trung Hoa.

2 Döông tröôøng: ruoät deâ, yù noùi ñöôøng ñeøo hieåm trôû chaïy quanh co nhö ruoät deâ.

3 Khang cuø: ñöôøng baèng phaúng roäng raõi khoâng coù gì hieåm trôû. 4 Cuø ñöôøng: teân moät caùi thaùc lôùn ôû ñaát Töù Xuyeân, Trung Hoa, noåi tieáng

laø hieåm trôû, taát caû ñöôøng thuûy xöù Thuïc ñeàu phaûi ñi qua ñoù. 5 Baøi naøy trích trong taäp Ñoâng lai baùc nghò cuûa Laõ Toå Khieâm.

BAØI 56

327

ngoaèn ngoeøo maø khoâng ñaâu döõ baèng ñöôøng lôùn roäng baèng phaúng. Ñöôøng nöôùc ñoái vôùi ghe thuyeàn, khoâng ñaâu hieàn baèng thaùc Cuø ñöôøng, maø khoâng ñaâu döõ baèng nôi khe laïch. Vì raèng coù phoøng bò hieåm nguy thì ñöôïc an toaøn, maø khinh thöôøng choã baèng phaúng thì bò uùp ñoå. Neân chi ngöôøi ta thöôøng soáng vì caûnh aâu lo caàn khoå, maø cheát vì caûnh an nhaøn voâ söï. Leõ aáy thaät ñaõ roõ raøng laém vaäy.

NGÖÕ PHAÙP

厥其 Chöõ 厥 quyeát laø moät chöõ raát xöa cuûa tieáng Haùn, ñöôïc

duøng nhö chöõ 其 kyø (cuûa noù, cuûa haén, cuûa caùi aáy). Thænh thoaûng cuõng thaáy duøng trong caùc aùng vaên caän kim.

於 a. Xeùt chöõ ö trong caùc caùch duøng nhö: Ñòa chi ö xa,

thuûy chi ö chaâu. Chöõ ö ôû ñaây coù nghóa laø ñoái vôùi, khoâng ñi sau moät ñoäng töø hay tính töø naøo.

b. So saùnh vôùi chöõ ö trong caâu: Maïc nhaân ö döông tröôøng. Chöõ ö trong caâu naøy ñöôïc duøng vôùi yù so saùnh, boå nghóa cho tính töø ñi tröôùc (coù nghóa hôn, baèng)

c. Laïi so saùnh vôùi chöõ ö trong caâu: Sanh ö öu hoaïn. Chöõ ö trong caâu naøy laø moät giôùi töø ñöôïc giöõa ñoäng töø vaø tuùc töø giaùn tieáp theo sau (coù nghóa ôû, nôi, trong).


328


晏 YEÁN ° (aùn) trôøi trong khoâng maây – trong nöôùc bình yeân

voâ söï goïi laø thanh yeán – muoän – yeân – röïc rôõ – töôi toát

Töø ngöõ

ª yeán an: nhaøn roãi, voâ söï, soáng trong söï yeân oån; haø thanh haûi yeán: soùng trong bieån laëng (noùi caûnh thanh bình)

酖 TRAÁM ° (chaäm) röôïu pha thuoác ñoäc – chaát ñoäc ôû loaøi chim –

aâm khaùc laø ñam: meâ röôïu (ñam meâ)

Ñoàng aâm

揕 ñaâm baèng dao hoaëc kieám 譖 noùi lôøi gieøm pha – vu vaï 鴆 moät loaïi chim coù loâng raát ñoäc, ngöôøi xöa noùi raèng

laáy loâng caùnh noù ngaâm vaøo röôïu uoáng thì cheát ngay

毒 ÑOÄC ° ñoäc – haïi – laøm haïi – aùc giaän

Töø ngöõ

ª aùc ñoäc, ñoäc haïi, ñoäc hieåm, ñoäc tính, ñoäc döôïc, ñoäc keá, ñaàu ñoäc, ñoäc thuû, ñoäc chaát, ñoäc khí, dó ñoäc trò ñoäc

BAØI 56

329

仁 NHAÂN ° loøng thöông ngöôøi – thaân yeâu – haït gioáng – hieàn

haäu

Töø ngöõ

ª nhaân ñöùc, nhaân aùi, nhaân nghóa, nhaân nhaøn, nhaân haäu, nhaân töø, baát nhaân, saùt nhaân, thaønh nhaân, ñaøo nhaân, nhaân daân aùi vaät

康 KHANG

° an vui – ñöôøng thoâng nhieàu ngaû

Töø ngöõ

ª an khang, khang thaùi, khang ninh, khang kieän

Ñoàng aâm

穅 caùm, lôùp voû moûng ôû ngoaøi haït gaïo (tao khang) 薑 caây göøng

衢 CUØ

° ñöôøng ñi thoâng boán maët

Töø ngöõ

ª thoâng cuø, khang cuø

Ñoàng aâm

劬 nhoïc nhaèn sieâng naêng (cuø lao) 樛 caây caønh cong xuoáng (cuø moäc: ngöôøi vôï caû)

舟 CHAÂU ° ghe thuyeàn – ñóa ñöïng cheùn röôïu – mang ñeo laáy


330

Töø ngöõ

ª chaâu xa, chaâu tieáp

瞿 CUØ ° thaáy maø nao loøng – nhìn thaáy giaät mình – nhìn soi

moùi nhö cuù voï – moät thöù khí giôùi

塘 ÑÖÔØNG ° bôø ñeâ – caùi ao hình vuoâng

Ñoàng aâm

堂 nhaø chính trong cung thaát – veû trang nghieâm ñöôøng hoaøng – baø con cuøng moät oâng toå (cao ñöôøng, ñöôøng ñöôøng chính chính)

唐 lôùn – noùi chuyeän khoaùc laùc, khoâng coù caên cöù (hoang ñöôøng) – hoï ngöôøi – teân trieàu ñaïi (trieàu Ñöôøng: 618 - 906)

糖 chaát ñöôøng (ñöôøng traáp, ñöôøng nieáu) 塘 caùi ao 棠 caây haûi ñöôøng

溪 KHEÂ ° khe nöôùc ôû chaân nuùi

Töø ngöõ

ª Taøo kheâ, kheâ giaûn

Ñoàng aâm

蹊 choã chaân ngöôøi ñi – ñi daãm leân

澗 GIAÛN ° khe nöôùc ôû giöõa nuùi

BAØI 56

331

Ñoàng aâm

簡 caùi theû tre duøng ñeå vieát chöõ vaøo thôøi chöa coù giaáy – choïn loïc – sô löôïc – trao chöùc quan (ñôn giaûn, giaûn luyeän, giaûn löôïc, giaûn tieän)

柬 giaáy tôø – thö tín (giaûn ñoäc)

戒 GIÔÙI ° baùo cho bieát – phoøng bò – raên chöøng – töï cheá, töï

caâu thuùc

Töø ngöõ

ª caûnh giôùi, quy giôùi, giôùi luaät, giôùi töûu, giôùi ñaøn, thuï giôùi

險 HIEÅM ° theá ñaát khoù ñi – söï tình khoâng toát – tính tình

tham aùc

Töø ngöõ

ª hieåm ñoäc, hieåm aùc, hieåm trôû, hieåm töôïng, nguy hieåm, gian hieåm, thaâm hieåm, hieåm yeáu, hieåm aûi.

全 TOAØN ° troïn veïn – giöõ cho veïn – bao quaùt, toùm ñöôïc heát

Töø ngöõ

ª an toaøn, chu toaøn, hoaøn toaøn, vaïn toaøn, toaøn bò, toaøn theå, toaøn chaân, toaøn naêng, toaøn ñöùc, toaøn thaân, toaøn quyeàn haønh ñoäng

Ñoàng aâm

攢 laët nhoùm laïi


332

鑽 xoi ñuïc – ngöôøi kheùo böôi moùc – cöùu xeùt nghóa lyù (toaøn baûo, toaøn toaïi)

勤 CAÀN ° sieâng naêng – khoù nhoïc – nhoïc loøng – chaêm chæ

sieâng naêng – khaån thieát

Töø ngöõ

ª caàn lao, caàn khoå, caàn maãn, caàn cuø, caàn vöông, caàn vuï, caàn kieäm lieâm chính, öu caàn

Ñoàng aâm

懃 khaén khít – khaån thieát (aân caàn – caàn thieát) 芹 rau caàn (caàn hieán)

厥 QUYEÁT ° duøng nhö chöõ 其 kyø – guïc ñaàu xuoáng ñaát – hôi ngoät

sinh ra choaùng vaùng – chaân tay laïnh ngaét

Töø ngöõ

ª quyeát laõnh

Ñoàng aâm

决 môû thoâng gioøng soâng – phaùn xeùt – bôø ñeâ vôõ – gieát tuø – xeùt ñònh (quyeát ñònh, traûm quyeát)

訣 ly bieät (vónh quyeát), pheùp bí truyeàn (bí quyeát)

BAØI 57

333

BAØI 57

隨時出處大丈夫所守者道所待者時。時之來也爲雲龍爲風鵬勃然突然陳力以出。時之不來也爲霧豹爲冥鴻寂兮寥兮奉身而退。其進退出處何往而不自得哉。

Dòch aâm

Tuøy thôøi xuaát xöû1

Ñaïi tröôïng phu2 sôû thuû giaû ñaïo, sôû ñaõi giaû thôøi,3 thôøi

1 Tuøy thôøi xuaát xöû: tuøy theo hoaøn caûnh maø kheùo leùo xöû söï cho thích öùng. Xuaát xöû: ra vaø ôû; xuaát coù nghóa laø ra laøm vieäc giuùp ñôøi, hoaëc laøm quan theo nghóa xöa; xöû coù nghóa laø khoâng ra laøm vieäc nöôùc, khoâng ra giuùp ñôøi maø chæ aån naùu ñeå töï giöõ troïn danh tieát, nhö tröôøng hôïp caùc nhaø Nho khí tieát khoâng ra hôïp taùc vôùi Phaùp maø veà ôû aån.

2 Ñaïi tröôïng phu: danh töø duøng nhieàu ôû thôøi Chieán quoác, nhaát laø trong saùch Maïnh töû, chæ haïng ngöôøi taøi naêng loãi laïc, coù chí lôùn, coù haønh ñoäng ñöôøng ñöôøng chính chính, hieåu noâm na laø ngöôøi coù khí phaùch, baûn lónh. Hai chöõ tröôïng phu voán coù nghóa thoâng thöôøng laø ngöôøi ñaøn oâng.

3 Sôû thuû giaû ñaïo, sôû ñaõi giaû thôøi: ñieàu maø hoï giöõ gìn laø ñaïo lyù, ñieàu maø hoï chôø ñôïi laø thôøi cô.


334

chi lai daõ, vi vaân long,1 vi phong baèng,2 boät nhieân, ñoät nhieân, traàn löïc dó xuaát. Thôøi chi baát lai daõ, vi vuï baùo3 vi minh hoàng;4 tòch heà lieâu heà, phuïng thaân5 nhi thoaùi. Kyø tieán thoaùi xuaát xöû haø vaõng nhi baát töï ñaéc tai.

Dòch nghóa

Tuøy theo thôøi maø ra hay ôû

Keû ñaïi tröôïng phu, giöõ laáy ñaïo lyù maø ñôïi thôøi cô. Thôøi cô ñeán thì hoï laø con roàng gaëp maây, chim baèng gaëp gioù; ñoät nhieân phaán phaùt, ñem doác caû taøi löïc ra maø laøm vieäc ñôøi. Thôøi cô khoâng ñeán thì hoï laøm con baùo aån trong söông muø, chim hoàng nôi xa thaúm, vaéng laëng aâm thaàm, ñem thaân lui aån. Söï tieán lui, ra ôû cuûa hoï, ñeán choã naøo maø chaúng ñöôïc thoûa thích ñaáy ö.

1 Vaân long: roàng maây. Ñieån ngöõ ruùt ôû Kinh Dòch: Vaân tuøng long, phong tuøng hoå: maây theo roàng, gioù theo coïp, yù noùi roàng nöông söùc maây maø bay löôïn tung hoaønh, coïp nöông söùc gioù maø chaïy nhaûy hung haêng. Noùi roàng gaëp maây laø noùi ngöôøi anh huøng gaëp cô hoäi toát ñeå haønh ñoäng.

2 Phong baèng: Ñieån ngöõ ruùt ôû saùch Trang töû: Chim baèng nöông söùc gioù maø bay boång chín töøng maây. Baèng laø loaøi chim raát lôùn theo thaàn thoaïi xöa. Truyeän Kieàu coù caâu: Caùnh baèng tieän gioù caát lìa daëm khôi.

3 Vuï baùo: con baùo aån mình trong söông muø ñeå traùnh caëp maét cuûa ngöôøi ñi saên, vì noù coù boä loâng ñeïp maø hoï öa thích.

4 Minh hoàng: (minh: choã aâm u môø mòt. hoàng: loaøi ngoãng trôøi) Saùch xöa coù caâu: Hoàng phi minh minh, noùi chim hoàng bay ôû choán xa thaúm mòt môø khoâng ai thaáy bieát ñöôïc nöõa. Ngöôøi xöa thöôøng ví ngöôøi coù chí lôùn nhö chim hoàng chim hoäc (Yeán töôùc yeân tri hoàng hoäc chí.)

5 Phuïng thaân: ñem thaân lui veà moät caùch traân troïng.

BAØI 57

335


隨 TUØY ° theo – thuaän theo – maëc loøng – ngoùn chaân

Töø ngöõ

ª tuøy haønh, tuøy tuøng, truy tuøy, tuøy buùt, tuøy thaân, tuøy theå, tuøy thôøi, tuøy tieän, tuøy yù, tuøy cô öùng bieán, tuøy nghi ñònh ñoaït, nhaäp gia tuøy tuïc

丈 TRÖÔÏNG ° möôøi thöôùc laø moät tröôïng – oâng giaø

Töø ngöõ

ª tröôïng nhaân, tröôïng phu, laõo tröôïng

Ñoàng aâm

杖 caùi gaäy cuûa ngöôøi giaø – yû laïi (tröôïng hình) 仗 ñoà binh khí goïi chung laø tröôïng – hai quaân ñaùnh

nhau – döïa vaøo keû khaùc (tröôïng kieám)

待 ÑAÕI ° ñôïi – ñoái xöû vôùi ngöôøi

Töø ngöõ

ª tieáp ñaõi, ñoái ñaõi, baïc ñaõi, haäu ñaõi, khoaûn ñaõi, ñaõi khaùch, ñaõi thôøi, ñaõi ngoä

Ñoàng aâm

迨 kòp ñeán – duøng nhö chöõ 逮怠 sô xuaát – khoâng caån thaän – löôøi – beâ treã (giaûi ñaõi,

ñaõi ñoïa)


336

殆 nguy ngaäp – meät moûi – sôï seät (nguy ñaõi)

雲 VAÂN ° maây – coù ñöôøng vaân nhö maây – cao

Töø ngöõ

ª vaân vuõ, vaân du, thanh vaân ñaéc loä, vaân tieâu, vaân ñaøi

鵬 BAÈNG ° gioáng chim lôùn theo töông truyeàn

Töø ngöõ

ª baèng ñoaøn, baèng trình, baèng cöû, baèng ñoà

勃 BOÄT ° hoát nhieân – thình lình

Töø ngöõ

ª boàng boät, boät huøng, boät nhieân, boät phaùt

Ñoàng aâm

孛 sao choãi (boät tinh)

突 ÑOÄT

° hoát nhieân – ñuïng chaïm – choïc thuûng, xoi thuûng – oáng khoùi beáp

Töø ngöõ

° ñoät nhieân, xung ñoät, ñoät khôûi, ñoät ngoät, ñoät nhaäp, ñoät bieán

BAØI 57

337

Ñoàng aâm

凸 noåi cao leân (ñoät khôûi)

霧 VUÏ ° muø – söông muø

Töø ngöõ

ª vaân vuï, vuï loä

豹 BAÙO ° con baùo, moät gioáng thuù döõ raát lanh leï

Töø ngöõ

ª hoå baùo, baùo bieán

冥 MINH ° choã aâm u muø mòt

Töø ngöõ

ª minh minh, minh moâng, minh muoäi, minh hoàng

鴻 HOÀNG ° chim hoàng, moät loaøi ngoãng trôøi lôùn hôn con nhaïn,

coù theå bay raát cao vaø xa, di truù theo thôøi tieát – to lôùn – hoï ngöôøi

Töø ngöõ

ª hoàng mao, hoàng ñoà, hoàng laïc, Hoàng baøng, hoàng nhaïn

燕雀焉知鴻鵠志 yeán töôùc yeân tri hoàng hoäc chí chim eùn chim seû laøm sao bieát ñöôïc caùi chí cuûa chim hoàng chim hoäc. YÙ noùi nhöõng keû taàm thöôøng khoâng theå


338

hieåu ñöôïc chí khí cuûa baäc haøo kieät anh huøng. 鴻飛冥冥 hoàng phi minh minh chim hoàng bay nôi xa

môø. YÙ noùi haønh tung cuûa nhöõng ngöôøi coù chí khí lôùn khoâng deã gì roõ bieát ñöôïc.

鴻爪雪泥 hoàng traûo tuyeát neâ: moùng chim hoàng in daáu treân neàn tuyeát

輕於鴻毛 khinh ö hoàng mao: nheï hôn loâng hoàng, yù noùi xem thöôøng vieäc gì, nhaát laø vieäc thöôøng khieán ngöôøi ta sôï haõi lo laéng, chaúng haïn nhö caùi cheát

寂 TÒCH ° khoâng coù tieáng ngöôøi – yeân laëng – cheát

Töø ngöõ

ª tòch mòch, tòch lieâu, u tòch, coâ tòch, tòch dieät, vieân tòch, tòch nhieân (khoâng tieáng, khoâng hôi, khoâng ñoäng)

兮 HEÀ ° trôï töø duøng trong caùc theå thô, ca töø (nhaát laø Sôû töø)

Ñoàng aâm

奚 ñaày tôù gaùi goïi laø heà noâ – duøng nhö chöõ 何 haø: sao

寥 LIEÂU ° vaéng veû – troáng khoâng

Töø ngöõ

ª tòch lieâu, lieâu khoaùt

Ñoàng aâm

Xem Baøi 29.

BAØI 57

339

奉 PHUÏNG ° vaâng chòu – hieán daâng – haàu haï – suy toân leân

Töø ngöõ ª phuïng chöùc, phuïng döôõng, phuïng söù, phuïng söï,

phuïng thöøa, phuïng hieán, phuïng meänh, cung phuïng, thuø phuïng

Ñoàng aâm 鳳 (phöôïng) chim phuïng (phöôïng hoaøng)

退 THOAÙI ° (thoái) lui böôùc – töø khöôùc – khieâm nhöôøng

Töø ngöõ

ª thoaùi vò, thoaùi thaùc, thoaùi hoùa, thoaùi boä, tieán thoaùi löôõng nan, thoaùi nhieät

進 TAÁN ° (tieán) böôùc tôùi – böôùc tröôùc – daãn leân

Töø ngöõ

ª taán boä, taán coâng, taán hoùa, taán hoïc, taán ích, tieán só, tieán thoaùi, tieán daãn

Ñoàng aâm

薦 (tieán) chieáu baèng coû – hieán daâng (tieán duïng, tieán cöû)

哉 TAI ° trôï töø nghi vaán: ö, nhæ, ñaâu... – thaùn töø: oâ, oâi, a...

Töø ngöõ

ª ai tai


340

BAØI 58

斷機教子孟子古之賢人也。少好嬉戲。其母三遷居宅以教之。一日輟學而歸其母方織乃以刀斷其機曰︰汝之廢學猶吾斷斯織也。孟子自是警惕旦夕勤學卒成名儒。

Dòch aâm

Ñoaïn cô giaùo töû

Maïnh töû, coå chi hieàn nhaân daõ. Thieáu hieáu hy hyù. Kyø maãu tam thieân cö traïch dó giaùo chi.1 Nhaát nhaät chuyeát hoïc nhi quy, kyø maãu phöông chöùc, naõi dó ñao ñoaïn kyø cô2

1 Tam thieân cö traïch dó giaùo chi: Baø meï Maïnh töû, thöôøng goïi laø Maïnh

maãu, tröôùc nhaø ôû gaàn chôï, beân caïnh moät loø moå heo. Maïnh töû môùi leân ba, thaáy ngöôøi ta gieát heo laøm thòt, cuõng baét chöôùc baøy troø giaû laøm thòt heo, baø beøn dôøi nhaø ñeán moät xoùm gaàn nghóa ñòa. Maïnh töû chöùng kieán vieäc ma chay haøng ngaøy laïi giaû troø choân caát ñeå chôi. Ngöôøi meï laïi phaûi dôøi nhaø laàn nöõa, ñeán beân moät tröôøng hoïc. Maïnh töû beøn chôi vieäc taäp leã nghi nhö hoïc troø ôû tröôøng, baø môùi yeân taâm ôû laïi ñaáy. Ñôøi sau ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán vieäc ba laàn dôøi choã ôû ñeå neâu moät taám göông saùng veà söï nuoâi daïy con chu ñaùo.

2 Cô töùc laø tieáng noùi taét cho chöùc boá cô (maùy deät vaûi), ta goïi laø caùi khung cöûi.

BAØI 58

341

vieát: “Nhöõ chi pheá hoïc do ngoâ ñoaïn tö chöùc daõ.” Maïnh töû töï thò caûnh dòch, ñaùn tòch caàn hoïc toát thaønh danh nho.

Dòch nghóa

Chaët khung cöûi daïy con

Maïnh töû laø moät hieàn nhaân ñôøi xöa. Luùc nhoû ham chôi bôøi. Ngöôøi meï dôøi nhaø ba laàn ñeå daïy doã. Moät ngaøy kia troán hoïc maø veà, ngöôøi meï ñang deät vaûi beøn laáy dao chaët ñöùt khung cöûi maø noùi raèng: “Con troán hoïc cuõng gioáng nhö meï caét ñöùt böùc deät naøy.” Maïnh töû töø ñoù kinh sôï, ñeâm ngaøy lo hoïc, cuoái cuøng trôû neân baäc danh nho.1


猶 DO ° (du) cuõng nhö, gioáng nhö – coøn – aáy laø

Töø ngöõ

ª do döï

Ñoàng nghóa

如 nhö: nhö, baèng, nhö yù: ñuùng nhö yù muoán 若 nhöôïc: nhö, baèng, töông nhöôïc: gioáng nhö nhau 似 töï (tôï): gioáng, töông tôï: gioáng nhau

卒 TOÁT ° cuoái cuøng, roát cuoäc – ñaày tôù – binh lính – cheát –

aâm khaùc laø thoát

1 Baøi naøy trích ôû saùch Taân quoác vaên giaùo thoï phaùp cuûa Trung Hoa.


342

Töø ngöõ

ª binh toát, thuï toát, só toát, toát nghieäp, tieåu toát

Ñoàng nghóa

終 chung: troïn – keát cuoäc – cuoái cuøng – chung nhaät: suoát ngaøy, chung thaân: troïn ñôøi

竟 caùnh: troïn, cuoái cuøng, caùnh nhaät: troïn ngaøy, höõu chí caùnh thaønh: coù chí thì cuoái cuøng seõ thaønh töïu

機 CÔ ° maùy moùc – nhòp – luùc – troïng yeáu – kheùo leùo

Töø ngöõ

ª cô quan, cô giôùi, cô duyeân, cô quyeàn, cô hoäi, cô khí, cô naêng, cô möu, thôøi cô, ñoäng cô, khí cô

Ñoàng aâm

基 neàn moùng – goác – nguyeân lai (cô sôû, cô baûn) 譏 cheâ bai – xeùt – caät vaán nhau (cô maï, cô saøm) 肌 da (cô nhuïc) 飢 ñoùi – maát muøa (cô caån) 期 (kyø) soá leû – moät naêm 幾 gaàn – haàu (thöù cô) – aâm khaùc laø kyû

好 HIEÁU ° (haùo) öa – ham thích – aâm khaùc laø haûo

Töø ngöõ

ª hieáu hoïc, hieáu danh, hieáu söï, hieáu ñoäng, hieáu saéc, hieáu thaéng hieáu kyø, hieáu duõng, thò hieáu

BAØI 58

343

嬉 HY ° noâ ñuøa, vui chôi

Töø ngöõ

ª hy hyù (vui chôi), hy tieáu

Ñoàng aâm

希 ít coù – mong moûi (hy voïng, hy höõu) 稀 sô saøi – moûng manh – ít oi 犧 suùc vaät ñeå teá thaàn (hy sinh) 熙 saùng suûa – khí hoøa aám (hy di) 嘻 tieáng than – tieáng sôï

戲 HYÙ ° chôi ñuøa – troø giaûi trí – troø chôi – vôû kòch, vôû haùt

Töø ngöõ

ª hyù kòch – hyù tröôøng – hyù ñaøi – hyù ngoân – du hyù – hyù loäng

遷 THIEÂN ° dôøi choã – thaúng giaùng chöùc quan – thay ñoåi

Töø ngöõ

ª thieân di – thieân ñoâ – thieân caûi – bieán thieân

宅 TRAÏCH ° nhaø ôû – moà maû – ôû

Töø ngöõ

ª ñieàu traïch, gia traïch, vieân traïch


344

Ñoàng aâm

擇 choïn löïa (tuyeån traïch, traïch giao) 澤 ñaàm nöôùc – ñem nöôùc vaøo ruoäng – ôn hueä – trôn

laùng (aân traïch)

輟 CHUYEÁT ° (xuyeát) ñình laïi – thoâi – nghæ

Töø ngöõ

ª trung chuyeát, chuyeát laïc

Ñoàng aâm

拙 vuïng veà – khôø khaïo (chuyeát yù) 絀 thieáu – khoâng ñuû

方 PHÖÔNG ° höôùng – vuoâng – pheùp caùch – nôi choán – ngheà –

phöông thuoác – traùi ngöôïc – môùi vöøa – ñang (chæ hieän taïi)

Töø ngöõ

ª Ñoâng phöông – Taây phöông – laäp phöông – phöông phaùp – phöông thang – phöông dieän – phöông saùch – phöông trình – tha phöông – vaïn phöông – ñòa phöông

Ñoàng aâm

芳 höông thôm – ñöùc haïnh (phöông danh)

織 CHÖÙC ° deät vaûi – theâu deät, baøy ñaët theâm ra

BAØI 58

345

Töø ngöõ

ª chöùc khoáng – chöùc nöõ – chöùc phuï

汝 NHÖÕ ° maøy (ñaïi danh töø) – teân soâng Nhöõ

廢 PHEÁ ° boû – ñình laïi – vaát boû ñi – voâ duïng – khoâng duøng

Töø ngöõ

ª pheá vaät – thöông pheá binh – truaát pheá – pheá tröø – pheá khí – pheá taät – pheá chæ – pheá chöùc – pheá höng

Ñoàng aâm

肺 buoàng phoåi (pheá taïng)

斯 TÖ ° caùi aáy – aáy laø – nay

Töø ngöõ

ª bæ saéc tö phong

警 CAÛNH ° phoøng giöõ – baùo tin nguy caáp – ñaùnh thöùc – ngaém

cho bieát

Töø ngöõ

ª caûnh bò – caûnh saùt – caûnh giôùi – tuaàn caûnh – caûnh caùo – caûnh tænh – caûnh chung

惕 DÒCH ° sôï – kinh sôï


346

Töø ngöõ

ª caûnh dòch: raên sôï, laáy laøm raên sôï

旦 ÑAÙN ° buoåi saùng – keùp nam giaû ñoùng vai ñaøo goïi laø ñaùn

Töø ngöõ

ª Nguyeân ñaùn – bình ñaùn – ñaõi ñaùn – thanh ñaùn – ñaùn tòch

夕 TÒCH ° buoåi chieàu – ban ñeâm

Töø ngöõ

ª tòch döông

儒 NHO ° (nhu) ngöôøi hoïc roäng bieát nhieàu – ngöôøi hoïc theo

Khoång hoïc – meàm yeáu – thanh lòch, nho nhaõ – ñaïo Nho, töùc laø ñaïo Khoång

Töø ngöõ

ª Nho toâng, nho moân, nho giaùo, cöï nho, ñaïi nho, danh nho, nho só, nho phong só khí

Ñoàng aâm

需 (nhu) caàn duøng – caàn thieát (nhu caàu, nhu duïng) 柔 meàm, yeáu – thuaän theo (nhu thuaän, nhu nhuyeán) 襦 aùo ngaén

BAØI 59

347

BAØI 59

關山月李白

明月出天山蒼茫雲海間長風幾萬里吹度玉門關漢下白登道胡窺青海灣由來征戰地不見有人還戍客望邊色思歸多苦顏高樓當此夜歎息未應閒


348

Dòch aâm

Quan san1 nguyeät

Lyù Baïch2

Minh nguyeät xuaát Thieân san,3

Tröôøng phong kyû vaïn lyù

Haùn haï Baïch ñaêng4 ñaïo

Do lai chinh chieán ñòa

Thuù khaùch voïng bieân saéc

Cao laâu ñöông thöû daï

Thöông mang vaân haûi gian

Xuy ñoä Ngoïc moân quan5

Hoà khuy Thanh haûi6 loan

Baát kieán höõu nhaân hoaøn

Tö quy ño khoå nhaân

Thaùn töùc vò öng nhaøn

1 Quan san (quan: cöûa aûi: san: nuùi) non vaø aûi: noùi vuøng xa xaêm cuøng toät

nôi bieân thuøy, coù haøm nghóa xa nhaø. 2 Lyù Baïch laø moät nhaø thô danh tieáng ñôøi Ñöôøng beân Trung Hoa. 3 Thieân san: moät daûi nuùi cao thuoäc tænh Phuïng Thieân mieàn ñoâng baéc

Trung Hoa. 4 Baïch ñaêng: töùc laø Baïch thaønh hay Baïch ñaêng thaønh ôû mieàn baéc Trung

Hoa, nôi vua Cao toå nhaø Haùn bò quaân Hoà vaây khoán. 5 Ngoïc moân quan: cuõng goïi laø Ngoïc quan, laø moät cöûa aûi ôû phía taây huyeän

Ñoân Hoaøng, tænh Cam Tuùc, Trung Hoa. 6 Thanh Haûi: laø moät hoà lôùn trong nöôùc Thoå coác hoàn ñôøi Haùn Ñöôøng,

nöôùc naøy goàm nhieàu boä laïc chieám cöù vuøng Taây Baéc Trung Hoa thôøi aáy.

BAØI 59

349

Dòch nghóa

Traêng nôi non aûi Vaàng traêng toû moïc cao khoûi nuùi Thieân san, ôû giöõa khoaûng bao la cuûa maây vaø bieån. Gioù töø xa maáy vaïn daëm thoåi vaøo cöûa aûi Ngoïc moân. Quaân Haùn ñoå xuoáng neûo Baïch ñaêng, quaân Hoà doøm sang vònh Thanh haûi. ÔÛ nôi chieán ñòa töø xöa laïi nay khoâng thaáy coù ai veà. Ngöôøi lính ñi thuù nhìn cöûa saéc nôi bieân cöông töôûng ñeán söï veà maø phaàn nhieàu veû maët ñau khoå. Nôi laàu cao trong ñeâm nay, chaéc coù keû than thôû chöa ñaønh nguoâi.

Baûn dòch thô cuûa Taûn Ñaø

Vaàng traêng ra nuùi Thieân san, Meânh moâng nöôùc beå maây ngaøn saùng soi. Gioù ñaâu muoân daëm chaïy daøi, Thoåi ñöa traêng saùng ra ngoaøi ngoïc moân. Baïch ñaêng quaân Haùn ñoùng ñoàn, Vuïng kia Thanh haûi doøm luoân maét Hoà. Töø xöa bao keû chinh phu, Ñaõ ra ñaát chieán veà ru maáy ngöôøi. Buoàn troâng caûnh saéc beân trôøi, Giuïc loøng khaùch thuù nhôù nôi queâ nhaø. Laàu cao ñeâm vaéng ai maø, Ñeâm nay than thôû aét laø chöa nguoâi.


350


關 QUAN ° cöûa aûi – ñoùng cöûa – laáy then ngang caøi cöûa – maùy

moùc – coù lieân laïc aûnh höôûng laãn nhau – caùc boä phaän troïng yeáu trong ngöôøi – phaàn then choát

Töø ngöõ

ª haûi vaân quan – quan aûi – quan taùi – quan heä – töông quan – quan lieân – quan troïng – cô quan

Ñoàng aâm

官 quan chöùc – vieäc nhaø nöôùc – cô theå (giaùc quan, quan lieâu, khí quan)

棺 aùo quan ngöôøi cheát (quan taøi) 觀 xem – chuù yù – nhìn – nhaän thaáy – nhaän thöùc

(quan ñieåm, chuû quan, quan saùt) 鰥 caù lôùn – ngöôøi goùa vôï (quan quaû coâ ñôn) 冠 caùi maõo ñoäi treân ñaàu (gia quan) – aâm khaùc laø

quaùn

山 SÔN ° (san) nuùi – phaàn moä

Töø ngöõ

ª sôn cöôùc – sôn daân – sôn thuûy – cao sôn – sôn cö – sôn laâm – danh sôn – sôn minh haûi theä – sôn quaân

滄 THÖÔNG ° laïnh leõo – beå khôi meânh moâng

BAØI 59

351

Töø ngöõ

ª thöông lang, thöông haûi (bieån meânh moâng, bieån saéc xanh), thöông mang (meânh moâng baùt ngaùt)

Ñoàng aâm

蒼 saéc coû xanh – saéc xanh – loám ñoám traéng ñen (thöông daân)

倉 kho chöùa luùa (thöông khoá) 商 buoân baùn – baøn luaän – teân sao – trieàu nhaø Thöông

(thöông maõi, thöông nghieäp, saâm thöông) 傷 toån haïi – lo nghó – ñau khoå (thöông haïi, bi

thöông) 槍 ñoà binh khí (ñao thöông)

茫 MANG ° nöôùc lai laùng

Töø ngöõ

ª mang mang, mang nhieân, mang döông

Ñoàng aâm

芒 thöù caây coù gai – caùi ñoït nhoïn cuûa caây coû – ñoøng ñoøng caây luùa – lôùn

鋩 muõi nhoïn 恾 baän roän trong loøng – nhieàu vieäc (hoang mang)

幾 KYÛ ° bao nhieâu – maáy – aâm khaùc laø cô

Töø ngöõ

ª kyû ñoä, kyû haø


352

海 HAÛI ° bieån – nhieàu caùi tuï hoïp laïi

Töø ngöõ

ª haûi caûng, haûi ngaïn, haûi quaân, haûi chieán, haûi noäi, haûi phaän, haûi vaân, haûi caåu, thöông haûi tang ñieàn, theä haûi minh sôn

里 LYÙ ° xoùm, laøng – choã ôû – daëm ñöôøng

Töø ngöõ

ª laân lyù, lyù tröôûng, haûi lyù, vaïn lyù, lyù haøo

吹 XUY ° thoåi – gioù thoåi – aâm khaùc laø xuùy

Töø ngöõ

ª xuy tieâu, phong xuy, 鼓吹 coå xuùy

Ñoàng aâm

炊 naáu côm, thoåi côm 笞 roi voït duøng ñaùnh ngöôøi (xuy tröôïng)

度 ÑOÄ ° duïng cuï ñeå ño – ño löôøng – chöøng möïc – cheá ñoä –

cöùu giuùp – aâm khaùc laø ñaïc

Töø ngöõ

ª ñoä löôïng, voâ ñoä, ñoä soá, ñoä nhaät, ñoä khaåu, phaùp ñoä, cheá ñoä

BAØI 59

353

玉 NGOÏC ° ngoïc, ñaù quyù – quyù giaù

Töø ngöõ

ª ngoïc chæ, ngoïc dieân, ngoïc theå, kim ngoïc, ngoïc coát, ngoïc nöõ, ngoïc haønh, ngoïc hoaøng

登 ÑAÊNG ° leân cao – ghi vaøo soå saùch – ñöôïc muøa – leân ñöôøng

Töø ngöõ

ª ñaêng ñaøn, ñaêng sôn, ñaêng hoa, ñaêng trình, ñaêng vò, ñaêng ñaøi

Ñoàng aâm

燈 caùi ñeøn – boù ñuoác (haûi ñaêng)

胡 HOÀ ° mieáng thòt ôû döôùi caèm – sao – vaäy – caùc goáng daân

ôû phía baéc Trung Hoa ngaøy xöa, rôï Hoà – hoï Hoà – baäy baï – loän xoän

Töø ngöõ

ª hoà qua, hoà ma, hoà ly, hoà tö loaïn töôûng

窺 KHUY ° doøm nom – rình troäm

Töø ngöõ

ª khuy thieân kính, khuy taâm, khuy duï, khuy trí

Ñoàng aâm

虧 thieáu – toán keùm (khuy toån)


354

青 THANH ° maøu xanh – saéc xanh cuûa caây coû – tuoåi treû – (traùi

caây) coøn soáng, chöa chín – loøng traéng tröùng – thuoäc veà phöông ñoâng

Töø ngöõ

ª thanh nhaõn, thanh y, thanh nieân, thanh nöõ, thanh aâm, thanh thieân baïch nhaät

灣 LOAN ° caùi vònh, nôi bôø nöôùc naèm saâu vaøo ñaát lieàn – nöôùc

chaûy voøng

Töø ngöõ

ª loan hoài

Ñoàng aâm

鸞 chim loan, moät gioáng vôùi phöôïng hoaøng (loan giaù, loan phuïng)

彎 caàm noû – giöông cung – cong queo (loan cung) 鑾 = 銮 roån raûng – chuoâng ñeo ôû coå ngöïa

客 KHAÙCH ° ñoái vôùi chuû – ngöôøi ôû nôi khaùc ñeán – tieáng goïi

chung nhöõng ngöôøi coù cuøng chuû tröông hay moät muïc tieâu ñang theo ñuoåi

Töø ngöõ

ª haønh khaùch, du khaùch, chính khaùch, hieäp khaùch, khaùch quan, khaùch saùo

BAØI 59

355

色 SAÉC ° maøu saéc – dung nhan – saéc con gaùi ñeïp – phong

caûnh – hieän töôïng giôùi.

Töø ngöõ

ª nhan saéc, saéc thaùi, saéc töôùng, saéc duïc, caûnh saéc, vaät saéc, hieáu saéc, nöõ saéc, khoâng khoâng saéc saéc

Ñoàng aâm

勅 = 敕 chieáu chæ cuûa vua, cuûa vò quoác tröôûng ban ra (saéc leänh)

嗇 keùm, keo laän (bæ saéc tö phong) 穡 gaët luùa (giaù saéc)

多 ÑA ° nhieàu – khen – hôn

Töø ngöõ

ª ña caûm, ña ñoan, ña giaùc, ña tình, ña söï, ña nghi, ña soá, ña taï, ña ña ích thieän

顏 NHAN ° maët maøy – goùc traùn – hieäu saùch – hieäu buoân – chöõ

vieát treân taám bieån, hoaønh phi

Töø ngöõ

ª nhan dieän, nhan saéc, nhan ñeà, haäu nhan, dung nhan, long nhan

樓 LAÂU ° (laàu) laàu, gaùc – nhaø coù laàu, coù gaùc


356

Töø ngöõ

ª thanh laâu, hoàng laâu, cao laâu, laâu ñaøi, laâu thuyeàn, voïng laâu

歎 THAÙN ° khen ngôïi – thôû than – ngaân daøi gioïng ra

Töø ngöõ

ª thaùn töø, caûm thaùn, thaùn töùc (thôû than, khen ngôïi) ta thaùn

Ñoàng aâm

嘆 thôû ra – than thôû (ñoàng nghóa vôùi chöõ 歎) 炭 than, goã ñoát chaùy coøn laïi chaát ñen (thaùn chaát,

thaùn khí)

息 TÖÙC ° nghæ ngôi – hôi thôû – con caùi – tieàn laõi – thoâi – an

uûi

Töø ngöõ

ª höu töùc, an töùc, lôïi töùc, töû töùc

應 ÖNG ° neân nhö theá – neân – haõy – aâm khaùc laø öùng

Töø ngöõ

ª öng chuaån (baèng loøng cho), öng yù, öng thuaän

Ñoàng aâm

鷹 chim öng moät loaøi chim döõ ngöôøi ta nuoâi ñeå ñi saên (khuyeån öng: choù vaø chim öng, chæ haïng ñaày tôù giuùp chuû laøm ñieàu aùc)

BAØI 60

357

膺 ngöïc – vaâng chòu – ñaùnh

閒 NHAØN ° thong thaû – raûnh rang – ñoàng nghóa vôùi 暇 haï, 逸

daät

Töø ngöõ

ª an nhaøn, thanh nhaøn, hoang nhaøn, nhaøn haï, nhaøn ñaøm, nhaøn nhaõ, nhaøn du, nhaøn ñieàn, nhaøn cö vi baát thieän

Ñoàng aâm

閑 caùnh cöûa – ñeà phoøng (phoøng nhaøn)

BAØI 60

汝無禮昔者孟子入私室其婦袒而在內。孟子不悅以告其母曰︰婦無禮。母曰︰乃汝無禮也。禮不云乎將入門問孰存將上堂聲必揚將入户視必下不掩人不備也。

Dòch aâm

Nhöõ voâ leã

Tích giaû Maïnh töû nhaäp tö thaát, kyø phuï ñaûn nhi taïi noäi. Maïnh töû baát duyeät, dó caùo kyø maãu vieát: “Phuï voâ leã”. Maãu vieát: “Naõi nhöõ voâ leã daõ. Leã baát vaân hoà? Töông nhaäp


358

moân vaán thuïc toàn, töông thöôïng ñöôøng thanh taát döông, töông nhaäp hoä thò taát haï,1 baát yeåm nhaân baát bò daõ.”2

Dòch nghóa

Con voâ leã

Thuôû xöa, Maïnh töû khi vaøo tö thaát, vôï oâng côûi traàn, ôû trong ñoù. Maïnh töû khoâng baèng loøng, noùi vôùi meï raèng: “Vôï voâ leã vôùi con” Meï oâng quôû: “Ñoù chính laø con voâ leã ñoái vôùi noù. Saùch leã chaúng coù daïy nhö theá naøy sao? Khi saép vaøo cöûa ngoû nhaø ngöôøi thì hoûi thaêm ai coøn ai khoâng,3 khi saép leân theàm nhaø ngöôøi thì leân tieáng;4 khi saép vaøo cöûa ngöôøi thì phaûi nhìn xuoáng,5 laøm nhö theá coát ñeå traùnh söï ñöôøng ñoät vaøo luùc ngöôøi ta khoâng phoøng bò kòp vaäy.


私 TÖ ° rieâng tö – kín ñaùo – giaøu to

1 Lôøi trong Kinh Leã, moät trong Nguõ kinh cuûa Nho gia. 2 Baøi naøy trích ôû Lieät nöõ truyeän trong Töù boä bí yeáu (moät phaàn trong Töù khoá toaøn thö,

3 Tôùi cöûa ngoû coù ngöôøi ra môû ngoû thì hoûi thaêm trong gia ñình chuû nhaân theá naøo, coù vieäc gì khoâng ñeå ñònh tröôùc lôøi noùi cho thuaän hôïp vôùi gia tình ngöôøi, chaúng haïn khoâng noùi chuyeän vui khi ngöôøi ta ñang coù vieäc buoàn.

4 Coát ñeå cho chuû nhaân nghe maø xeáp ñaët chuaån bò trong vieäc tieáp taân. 5 Coát ñeå traùnh söï ñöôøng ñoät nhìn thaáy nhöõng ñieàu baát ngôø trong nhaø

ngöôøi, hoaëc khi vaøo phoøng rieâng ngöôøi cuøng nhaø cuõng phaûi giöõ gìn yù töù ñeå cho ngöôøi trong phoøng coù thì giôø kòp traùnh neù tröôùc söï coù maët ñoät ngoät cuûa mình.

BAØI 60

359

Töø ngöõ

ª tö tình, tö yù, tö taâm, voâ tö, tö ñieàn, tö thaát, tö vò, tö lôïi, chí coâng voâ tö, tö kyû, tö duïc

室 THAÁT ° nhaø ôû – phoøng ôû

Töø ngöõ

ª thaát gia, thö thaát, thaát nöõ, thaønh gia, thaønh thaát

Ñoàng aâm

七 soá baûy (thaát tinh, song thaát) 匹 (saát) tieáng duøng khi ñeám taám vaûi hay luïa, ñeám

ngöïa – ñôn chieác (thaát phu) 疋 tieáng duøng ñeå ñeám taám vaûi hay luïa 失 maát – thua – sai laàm (quaù thaát, thaát yù, thaát cô) 柒 soá baûy (vieát keùp, duøng trong vaên töï ñeå khoâng bò

söûa ñoåi)

婦 PHUÏ ° ngöôøi ñaøn baø – ngöôøi vôï

Töø ngöõ

ª thieáu phuï, phuï nöõ, phuï khoa, saûn phuï, phuï nhaân, phu phuï, quaû phuï, maïng phuï

袒 ÑAÛN ° oáng tay aùo – keùo oáng tay aùo ra ñeå traàn – che chôû

cho ngöôøi

Töø ngöõ

ª taû ñaûn vò löu, ñaûn thaân


360

Ñoàng aâm

誕 noùi to – löøa doái – sinh ra – to lôùn (thaùnh ñaûn, ñaûn ngoân)

但 moät mình – chæ caàu – baát quaù laø – chaúng nhöõng 蛋 tröùng chim (ñaûn baïch chaát) 亶 thöïc coù – chæ (nhaán maïnh) – voâ ích

悅 DUYEÄT ° baèng loøng, ñeïp loøng

Töø ngöõ ª duyeät khaåu, taâm duyeät

Ñoàng aâm

閱 xem xeùt – traûi qua (lòch duyeät, duyeät binh, duyeät laõm)

告 CAÙO ° baùo cho bieát – xin pheùp

Töø ngöõ

ª baùo caùo, caùo tri, caùo bieät, caùo baïch, quaûng caùo töø, caùo phoù, caùo hoài, nguyeân caùo, bò caùo, caùo toá, caùo traïng, caùo thò, trung caùo

Ñoàng aâm

誥 treân baûo xuoáng – baøi vaên ñeå daïy baûo, thoâng baùo (Bình ngoâ ñaïi caùo)

將 TÖÔNG ° saép, toan – vaû laïi – nuoâi – ñem ñeán – aâm khaùc laø

töôùng

Töø ngöõ

ª töông lai

BAØI 61

361

堂 ÑÖÔØNG ° nhaø chính trong cung thaát – nhaø treân – ñöôøng

hoaøng – baø con cuøng moät oâng toå

Töø ngöõ

ª töø ñöôøng, thaùnh ñöôøng, Phaät ñöôøng, phuû ñöôøng, tænh ñöôøng, ñöôøng ñöôøng chính chính, ñöôøng quan, ñöôøng beä, ñöôøng hoaøng

户 HOÄ ° cöûa nhaø, cöûa moät caùnh goïi laø 户 hoä, cöûa hai caùnh

goïi laø 門 moân – duøng chæ soá daân, moãi gia ñình laø moät hoä

Töø ngöõ

ª vaïn hoä haàu, hoä chuû, hoä khaåu, hoä tòch, hoä boä, moân ñöông hoä ñoái

Ñoàng aâm

護 giuùp ñôõ – che chôû (baûo hoä, hoä veä)

掩 YEÅM ° che ñaäy – ñoùng laïi – nhaân ngöôøi ta khoâng phoøng bò

maø ñaùnh

Töø ngöõ

ª yeåm nhó (che tai), yeåm nhaõn (che maét), yeåm taäp (ñaùnh uùp baát thình lình), yeåm hoä, yeåm trôï, yeåm taâm

Ñoàng aâm

魘 naèm mô thaáy nhöõng ñieàu sôï haõi


362

BAØI 61

戒貪多人恆苦於不知足惟其不知足故時時求其多而終不見其多於是愈多而愈無厭不至殺身不止。嗚呼多食則傷胃多財則傷身。人奈何不以貪多爲戒哉。

Dòch aâm

Giôùi tham ña

Nhaân haèng khoå ö baát tri tuùc,1 duy kyø2 baát tri tuùc, coá thôøi thôøi caàu kyø ña nhi chung baát kieán kyø ña. Ö thò duõ ña nhi duõ voâ yeám, baát chí saùt thaân baát chæ. OÂ hoâ! Ña thöïc taéc thöông vò, ña taøi taéc thöông thaân, nhaân naïi haø3 baát dó tham ña vi giôùi tai!

1 Tri tuùc: bieát ñuû, nghóa laø bieát giôùi haïn loøng tham muoán cuûa mình ôû möùc

hôïp lyù. 2 Duy kyø: chöõ duy voán ñoàng nghóa vôùi chöõ 只 chæ, thöôøng ñöôïc hieåu

nghóa laø chæ, nhöng cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp mang nghóa khaùc tuøy theo vaên caûnh.

3 Naïi haø: duøng nhö caùc tieáng 如之何 nhö chi haø hoaëc 如何 nhö haø, coù nghóa nhö theá naøo, laøm theá naøo, laøm sao... Hai chöõ naïi vaø haø tuøy choã duøng, coù khi ñi lieàn nhau, coù khi ñi giaùn caùch nhau. Ví duï: 無可奈何 voâ khaû naïi haø: khoâng laøm theá naøo ñöôïc heát. Coù khi ngöôøi ta duøng rieâng chöõ naïi thay cho naïi haø: 無奈匡襄路未通 Voâ naïi khuoâng töông loä vò thoâng: laøm sao ñöôïc vôùi vieäc khuoâng phoø chuùa khi böôùc ñöôøng chöa thoâng.

BAØI 61

363

Dòch nghóa

Raên phoøng vieäc tham nhieàu

Ngöôøi ta thöôøng khoå vì khoâng bieát ñuû; chæ vì khoâng bieát ñuû neân thöôøng caàu cho ñöôïc nhieàu maø roát laïi chaúng bao giôø thaáy nhieàu caû. Caøng nhieàu theâm laïi caøng khoâng thaáy ñuû, chöa ñeán luùc cheát thì chöa chòu döøng. Than oâi! Nhieàu thöùc aên thì haïi daï daøy, nhieàu tieàn cuûa thì haïi ñeán thaân, ngöôøi ta sao chaúng laáy söï tham nhieàu ñeå raên phoøng ñaáy ö?


恆 HAÈNG ° thöôøng, bình thöôøng – laâu beàn, thöôøng xuyeân, kieân

trì – teân soâng Haèng (phieân aâm töø tieáng Phaïn laø Gaṅgā)

Töø ngöõ

ª höõu haèng, haèng saûn, haèng taâm, haèng haø, haèng tinh, haèng haø sa soá

惟 DUY ° töôûng nhôù – chæ moät mình – chæ – nhöng maø – nhö

chöõ 唯 – aâm khaùc laø duïy: tieáng daï, vaâng

Töø ngöõ

ª duy vaät, duy taâm, duy nhaát, duy thöùc, duy linh, phi duy, baát duy

Ñoàng aâm

維 daây giaêng ôû boán goùc löôùi – vaät gì daøi maø nhoû goïi laø duy – lieân keát nhau (duy trì)


364

帷 maøn vaây quanh

愈 DUÕ ° hôn – caøng theâm – laønh beänh

Ñoàng aâm

牖 cöûa soå – môû mang (duõ hoä) 窳 nhaùc nhôùn – ñoà vaät thoâ xaáu

厭 YEÁM ° nhaøm, chaùn – gheùt

Töø ngöõ

ª yeám theá, yeám oá, yeám nhaân, yeám cöïu hæ taân

Ñoàng aâm

饜 no neâ – ñaày ñuû, thoûa maõn

止 CHÆ ° thoâi, döøng laïi – ñi ñeán – vöøa ñuùng choã – ngaên caám

Töø ngöõ

ª chæ khaùt, chæ khaùi, chæ aåu, ñình chæ, caám chæ, chæ thoáng, chæ toàn soá, trung chæ

嗚 OÂ ° duøng trong tieáng keùp 嗚呼 oâ hoâ: than oâi (thaùn töø)

Ñoàng aâm

烏 chim quaï – saéc ñen – chim saùo (töø oâ, kim oâ, oâ hôïp) 汙 nöôùc ñuïc – dô nhôùp – laây baån (oâ danh, tham oâ) –

BAØI 61

365

aâm khaùc laø oá 杇 caùi bay cuûa thôï neà

呼 HOÂ ° thôû hôi ra – goïi to tieáng

Töø ngöõ

ª hoâ haáp, hoâ hoaùn, hoâ phong hoaùn vuõ, hoâ öùng, hoâ haøo, hoâ danh

傷 THÖÔNG

° toån haïi – veát ñau – thöông ñau

Töø ngöõ

ª thöông tích, thöông toån, truùng thöông, thoï thöông, bò thöông, thöông caûm, thöông haïi, thöông haøn, ngoaïi thöông, noäi thöông, thöông sinh, töû thöông, thöông binh

胃 VÒ ° daï daøy (bao töû) – teân sao Vò

Töø ngöõ

ª vò dòch, vò toan, tyø vò, vò taïng, ñieàu vò, kieän vò


366

BAØI 62

自由權盧梭

自由者衆權利之本也衆責任之原

也。責任固不可棄權利亦不可捐而况其本原之自由權哉。且自由

權又道德之本也。人若無此權則

善惡皆非己出是人而非人也。

Dòch aâm

Töï do quyeàn

Lö Thoa1

Töï do giaû chuùng quyeàn lôïi chi baûn daõ; chuùng traùch nhieäm chi nguyeân daõ. Traùch nhieäm coá baát khaû khí, quyeàn lôïi dieäc baát khaû quyeân, nhi huoáng kyø baûn nguyeân chi töï do quyeàn tai. Thaû töï do quyeàn höïu ñaïo ñöùc chi baûn daõ.

1 Lö Thoa, phieân aâm chöõ Haùn teân cuûa Jean Jacques Rousseu, moät danh

nhaân cuûa nöôùc Phaùp vaøo theá kyû thöù XVIII, ñaõ coå xuùy cho tinh thaàn caùch maïng daân chuû ôû nöôùc Phaùp vaøo cuoái theá kyû thöù 18. Ñaây laø moät phaùt bieåu cuûa Rousseu ñöôïc dòch sang chöõ Haùn.

BAØI 62

367

Nhaân nhöôïc voâ thöû quyeàn, taéc thieän aùc giai phi kyû xuaát,1 thò nhaân nhi phi nhaân daõ.2

Dòch nghóa

Quyeàn töï do Töï do laø nguoàn goác moïi quyeàn lôïi, moïi traùch nhieäm.

Traùch nhieäm voán khoâng theå boû, quyeàn lôïi cuõng khoâng theå maát ñi ñöôïc. Huoáng chi laø quyeàn töï do, nguoàn goác cuûa quyeàn lôïi traùch nhieäm ñaáy ö. Vaû laïi, quyeàn töï do laïi laø goác cuûa ñaïo ñöùc, ngöôøi ta neáu khoâng coù quyeàn aáy thì vieäc thieän aùc ñeàu chaúng phaûi töï nôi mình laøm ra, nhö theá laø ngöôøi maø khoâng phaûi ngöôøi vaäy.


權 QUYEÀN

° quyeàn, quyeàn haïn, ñieàu trong phaïm vi ñöôïc laøm, ñöôïc quyeát ñònh – quaû caân – ñieàu neân laøm nhöng khoâng hôïp vôùi leõ thöôøng, quyeàn bieán – caân nhaéc – taïm thay vieäc trong moät thôøi gian ngaén – ñieàu lôïi caàn phaûi coù – xöông goø maù

Töø ngöõ

ª quyeàn uy, uy quyeàn, quyeàn lôïi, quyeàn theá, quyeàn bieán, quyeàn bính, kinh quyeàn, quyeàn haønh, quyeàn löïc, quyeàn thaàn, tranh quyeàn, quyeàn chuû tòch,

1 Giai phi kyû xuaát: ñeàu chaúng phaûi töï mình laøm ra, vì neáu khoâng coù töï do

thì moïi vieäc laøm voán dó ñeàu do söï sai khieán cuûa ngöôøi khaùc, duø laø thieän hay aùc cuõng chaúng phaûi do töï taâm muoán laøm.

2 YÙ noùi tuy gioáng ngöôøi veà hình theå maø khoâng phaûi laø ngöôøi veà baûn chaát, vì khoâng theå töï mình laøm ra baát cöù ñieàu gì neân cuõng xem nhö khoâng ñöôïc laøm ngöôøi.


368

quyeàn haïn, toaøn quyeàn, thaàn quyeàn, daân quyeàn, ngoä bieán tuøng quyeàn

Ñoàng aâm

顴 goø maù (löôõng quyeàn) 拳 naém tay – ñaùnh voõ baèng tay – coù kích thöôùc baèng

naém tay (quyeàn thuaät) 惓 quyeàn quyeàn: lo laéng – thaønh khaån laém – lo ñau

ñaùu

衆 CHUÙNG ° nhieàu ngöôøi – ñoâng

Töø ngöõ

ª quaàn chuùng, ñaïi chuùng, daân chuùng, chuùng daân, chuùng sinh, chuùng luaän, chuùng chöùng ñoàng töû, quaû baát ñòch chuùng

本 BAÛN ° (boån) goác caây – goác cuûa söï vieäc – tieàn voán – baûn

saéc – tieáng töï xöng nhöõng gì thuoäc veà mình (baûn xöù, baûn quoác)

Töø ngöõ

ª baûn chaát, baûn nguyeân, baûn saéc, baûn vò, baûn laõnh, baûn yù, baûn tính, baûn phaän, baûn taâm, baûn thaûo, tö baûn, vong baûn, baûn chöùc, ñaïi baûn doanh, baûn ngaõ

Ñoàng aâm

板 taám vaùn – taám moûng cuûa moät vaät gì – baûn in saùch 版 baûn in saùch (xuaát baûn, baûn quyeàn, baûn ñoà)

BAØI 62

369

責 TRAÙCH ° caàu xin – hoûi loãi – cheâ traùch – phaàn vieäc mình

phaûi laøm – vieäc cuûa boån phaän

Töø ngöõ

ª traùch nhieäm, traùch vuï, troïng traùch, taéc traùch, ñaëc traùch, xöùng traùch, traùch cöù, traùch thaønh, traùch bò, voâ traùch nhieäm, ñaûm traùch, phuï traùch, ngoân traùch, traùch phaït, töï traùch, chöùc traùch

Ñoàng aâm

窄 (trích) chaät heïp 簀 ñeäm laøm baèng tre 蚱 con chaâu chaáu 柞 chaët ñoán caây – chaät heïp – aâm khaùc laø taïc 嘖 caõi loän – tieáng chim keâu

任 NHIEÄM ° (nhaäm) gaùnh vaùc – thaønh thöïc – chöùc vuï – duøng

ngöôøi – maëc keä, tuøy yù

Töø ngöõ

ª nhieäm vuï, traùch nhieäm, chuû nhieäm, ñaëc nhieäm, nhieäm kyø, ñaûm nhieäm, nhieäm yù, phoùng nhieäm, troïng nhieäm, töï nhieäm

捐 QUYEÂN ° boû vaát ñi – tröø boû – quyeân tieàn, giuùp tieàn cho ngöôøi

– tieàn thueá

Töø ngöõ

ª quyeân sinh, quyeân meänh, laïc quyeân, quyeân ngaân, quyeân khí (cheát)


370

Ñoàng aâm

涓 doøng nöôùc nhoû – choïn löïa – trong saïch (quyeân ai) 鵑 ñoã quyeân 杜鵑: con quoác, cuõng goïi laø 子規 töû quy 娟 ñeïp, toát – gaùi ñeïp (thuyeàn quyeân)

德 ÑÖÙC ° phaåm chaát toát – tính toát – ñieàu thieän – keát quaû cuûa

coâng phu tu döôõng – ñaïo lyù taâm ñaéc ñöôïc – coù yù khoe coâng

Töø ngöõ

ª ñaïo ñöùc, ñaït ñöùc, thaùnh ñöùc, laäp ñöùc, hieàn ñöùc, nhaân ñöùc, ñöùc tính, ñöùc duïc, ñöùc aâm, baïc ñöùc, ñöùc hoùa, aân ñöùc

利 LÔÏI ° lôïi ích – thuaän tieän – saéc beùn – tieàn lôøi – lanh leï

Töø ngöõ

ª lôïi ích, baát lôïi, quyeàn lôïi, tieän lôïi, lôïi töùc, lôïi haïi, lôïi khaåu, lôïi khí, lôïi danh, lôïi tha, duy lôïi, vuï lôïi, coâng lôïi, töï lôïi lôïi duïng

NGÖÕ PHAÙP

YÙ NGHÓA THÔØI GIAN

Coù moät soá tieáng ñöôïc duøng ñeå chæ ñònh thôøi gian (hoaëc traïng töø, hoaëc trôï töø, hoaëc ñoäng töø) ñi keøm vôùi ñoäng töï hoaëc tính töø, hoaëc môû ñaàu cho meänh ñeà hay caâu noùi.

BAØI 62

371

YÙ NGHÓA HIEÄN TAÏI

1. Khoâng duøng traïng töø chæ thôøi gian.

Ví duï:

雁來燕去 nhaïn lai yeán khöù: nhaïn ñeán eùn ñi.

2. Duøng caùc tieáng: 方 phöông, 正 chaùnh, 初 sô, 始 thuûy

Ví duï:

吾方知之矣 Ngoâ phöông tri chi hyõ. (Toâi môùi bieát vieäc aáy.)

日正午 nhaät chaùnh ngoï (maët trôøi ñuùng giöõa tröa)

女初來 nöõ sô lai (ngöôøi con gaùi môùi ñeán)

雲散月始現 vaân taùn nguyeät thuûy hieän: maây tan, maët traêng môùi hieän ra

3. Duøng caùc traïng ngöõ chæ thôøi gian ñöùng tröôùc nhö: 今日 kim nhaät, 今年 kim nieân, 現今 hieän kim, 當今 ñöông kim, 此時 thöû thôøi...

Ví duï:

今日我來 kim nhaät ngaõ lai (hoâm nay toâi laïi ñaây)

今年薊北雪如梅 kim nieân Keá Baéc tuyeát nhö mai (naêm nay ñaát Keá Baéc tuyeát rôi traéng nhö hoa mai)

當今國內情形 ñöông kim quoác noäi tình hình (tình hình trong nöôùc hieän nay)

4. Duøng caùc tieáng: 尚 thöôïng, 猶 do, 現 hieän

Ví duï:

吾尚病 ngoâ thöôïng beänh: toâi coøn beänh


372

父母猶存 phuï maãu do toàn: cha meï vaãn coøn

現有一人 hieän höõu nhaát nhaân: hieän coù moät ngöôøi

YÙ NGHÓA QUAÙ KHÖÙ

1. Vieäc vöøa môùi xaûy ra, duøng caùc tieáng: 甫 phuû, 纔 taøi, 適 thích, 會 hoäi ...

Ví duï:

天下甫定 thieân haï phuû ñònh: thieân haï vöøa môùi ñònh yeân

病纔痊 beänh taøi thuyeân: beänh vöøa bôùt

風適吹起 phong thích xuy khôûi: gioù vöøa thoåi leân

會有客來 hoäi höõu khaùch lai: vöøa coù khaùch ñeán

2. Vieäc ñaõ xaûy ra laâu hoaëc ñaõ qua haún, duøng caùc tieáng 已 dó, 旣 kyù, 曾 taèng, 經 kinh, 了 lieãu, 業已 nghieäp dó ...

Ví duï:

天心已去應亡 thieân taâm dó khöù öng vong Sôû: loøng trôøi ñaõ maát roài thì haún ñaønh maát Sôû

機會旣失不能復有 cô hoäi kyù thaát baát naêng phuïc höõu: cô hoäi moät khi maát ñi khoâng theå coù laïi

曾與吾兄說 taèng döõ ngoâ huynh thuyeát: ñaõ töøng noùi chuyeän cuøng oâng anh.

吾不經實行此事 ngoâ baát kinh thöïc haønh thöû söï: toâi chaúng töøng thöïc haønh vieäc aáy

白雲飛過了 baïch vaân phi quaù lieãu: maây traéng bay qua haún roài

BAØI 62

373

業已準備就緒 nghieäp dó chuaån bò töïu töï: ñaõ chuaån bò xong heát roài

3. Coù theå hieåu ngaàm yù nghóa quaù khöù qua caùc tieáng: 久 cöûu, 先 tieân, 矣 hó, 過 quaù, 再 taùi, 復 haäu...

Ví duï:

日久沒 nhaät cöûu moät: maët trôøi laën ñaõ laâu

事先料 söï tieân lieäu: vieäc ñaõ lieäu töø tröôùc.

事不濟矣 söï baát teá hó: vieäc khoâng xong roài

不再得 baát taùi ñaéc: khoâng coù laïi laàn khaùc

Trong tröôøng hôïp ñaàu caâu hoaëc giöõa caâu ñaõ coù nhöõng traïng ngöõ chæ thôøi gian nhö 昔年 tích nieân, 去年 khöù nieân, 往年 vaõng nieân, 古時 coå thôøi, 去日 khöù nhaät, 昨夜 taïc daï... ngöôøi ta coù theå löôïc boû caùc traïng töø chæ thôøi gian noùi treân.

Ví duï:

昔日病今日愈 tích nhaät beänh kim nhaät duõ: ngaøy tröôùc beänh, ngaøy nay khoûi

去歲荆南梅似雪 khöù tueá kinh nam mai töï tuyeát: naêm ngoaùi ôû Kinh nam, hoa mai traéng nhö tuyeát

當年花草弄春風 ñöông nieân hoa thaûo loäng xuaân phong: ñöông naêm aáy, hoa coû ñuøa gioù xuaân.

昨夜風開露井桃 taïc daï phong khai loä tænh ñaøo: ñeâm qua gioù laøm nôû hoa ñaøo Loä Tænh.

往日不知君之來 vaõng nhaät baát tri quaân chi lai: ngaøy tröôùc khoâng bieát vieäc oâng ñeán.


374

YÙ NGHÓA TÖÔNG LAI

1. Vieäc saép xaûy ra trong töông lai gaàn, duøng caùc tieáng: 將 töông, 欲 duïc, 即 töùc...

Ví duï:

君將何之 quaân töông haø chi? OÂng toan ñi ñaâu theá?

天欲雨 thieân duïc vuõ: trôøi saép möa

船即開 thuyeàn töùc khai: thuyeàn saép ñi ngay

2. Vieäc seõ xaûy ra trong töông lai xa hôn hoaëc khoâng chaéc chaén, duøng caùc tieáng: 後 haäu,未 vò...

Ví duï:

後自知之 haäu töï tri chi: sau naøy seõ töï bieát vieäc aáy

雲未散 vaân vò taùn: maây chöa tan

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG: TEÂN CAÙC LOAØI THUÙ

獅子 SÖ TÖÛ ° con sö töû – ngöôøi ñaøn baø hung haõn laán löôùt choàng

ñöôïc ví vôùi con sö töû caùi: 忽聞河東獅子吼，柱丈落手心忙然。Hoát vaên Haø Ñoâng sö töû hoáng, truï tröôïng laïc thuû taâm mang nhieân. (Boãng nghe sö töû Haø Ñoâng gaàm, caàm gaäy rôùt khoûi tay, tinh thaàn ruïng rôøi. – thô Toâ Thöùc cheá gieãu Traàn Thaùo sôï vôï.)

熊 HUØNG ° con gaáu – maïnh meõ – hoï ngöôøi

Töø ngöõ

ª huøng hoå (gaáu vaø coïp: maïnh meõ, hung döõ), huøng bi (gaáu vaø sö töû: maïnh meõ, hung döõ), ñaïi huøng tinh,

BAØI 62

375

tieåu huøng tinh (ta thöôøng goïi sao gaáu lôùn, sao gaáu nhoû laø dòch nghóa theo caùc teân goïi naøy)

夢熊有兆 moäng huøng höõu trieäu: moäng thaáy con gaáu, ñöôïc tin laø ñieàm moäng baùo saép sinh con trai. Do tích xöa coù ngöôøi moäng thaáy gaáu, sau sinh ñöôïc con trai, neân noùi vieäc muoán sinh con trai laø muoán ñöôïc naèm moäng thaáy gaáu.

狼 LANG ° con choù soùi

Töø ngöõ

狼心 lang taâm: loøng daï nham hieåm, taøn ñoäc 豺狼當道 saøi lang ñöông ñaïo: nhöõng keû tham aùc, taøn

ñoäc ñang caàm quyeàn

狐 HOÀ ° con caùo

Töø ngöõ

ª hoà nghi 狐疑: ña nghi, hay ngôø vöïc, hoà ly, hoà mî (duøng thuû ñoaïn nhaõ nhaën ñeå löøa ngöôøi), thoá töû hoà bi 兔死狐悲: Thoû cheát caùo thöông

狸 LY ° con choàn

Töø ngöõ

ª hoà ly 狐狸: chæ chung loaøi choàn caùo

象 TÖÔÏNG ° con voi – hình traïng – pheùp taéc – göông maãu


376

Töø ngöõ

ª hình töôïng, töôïng tröng, töôïng hình, thaàn töôïng, ñoái töôïng, tröøu töôïng, töôûng töôïng, bieåu töôïng

Ñoàng aâm

像 gioáng nhö – töôïng goã, töôïng ñaát 匠 ngöôøi thôï – kheùo leùo

Töø ngöõ

象棋 töôïng kyø: côø töôùng

豬 TRÖ ° con lôïn (con heo)

豕 THÆ ° con lôïn con

豚 ÑOÀN ° con lôïn con

犀 TEÂ ° con teâ giaùc

鹿 LOÄC ° con höôu

海狗 HAÛI CAÅU ° con haûi caåu

河馬 HAØ MAÕ ° con haø maõ

BAØI 63

377

山羊 SÔN DÖÔNG ° con sôn döông, deâ nuùi

駱駝 LAÏC ÑAØ ° con laïc ñaø

BAØI 63

責任人類之高出他動物者安在乎？供求無缺受社會之恩欺侮不乘託國家之庇身蒙其利當思所報。蓋人生自少而壯而老固自有與生俱來之責任在。

Dòch aâm

Traùch nhieäm

Nhaân loaïi chi cao xuaát tha ñoäng vaät giaû an taïi hoà? Cung caàu voâ khuyeát1 thuï xaõ hoäi chi aân, khi vuõ baát thöøa thaùc quoác gia chi tyù; thaân moâng kyø lôïi ñöông tö sôû baùo.

1 Cung caàu: söï cung öùng vaø nhu caàu, moãi ngöôøi ñeàu coù hai ñieàu naøy.

Caùi mình laøm ra coù theå tieâu thuï ñöôïc, caùi mình caàn ñeán coù theå coù ñöôïc, neân goïi laø cung caàu voâ khuyeát. Ñoù laø nhôø nôi söï ñieàu phoái toát trong xaõ hoäi.


378

Caùi nhaân sinh töï thieáu nhi traùng nhi laõo, coá töï höõu döõ sinh caâu lai chi traùch nhieäm taïi.1

Dòch nghóa

Traùch nhieäm

Loaøi ngöôøi sôû dó cao vöôït hôn caû caùc loaøi ñoäng vaät khaùc laø do ñaâu? Söï cung caàu khoâng thieáu laø mang ôn cuûa xaõ hoäi, söï löøa doái khinh khi nhau khoâng xaûy ra laø nhôø nôi söï che chôû cuûa quoác gia. Thaân mình höôûng ñöôïc caùi lôïi aáy neân nghó ñeán söï baùo ñaùp laïi. Bôûi vì ñôøi ngöôøi töø nhoû lôùn leân cho ñeán luùc giaø voán sinh ra ñaõ saün coù phaàn traùch nhieäm ñi cuøng.

NGÖÕ PHAÙP

安焉烏惡 Chöõ 安 an trong baøi coù nghóa ñaâu, naøo, choã naøo, naøo

coù... khoâng phaûi laø moät nghi vaán töø thöïc söï maø chæ ñöôïc duøng trong caâu hoûi tu töø, hoûi vaø töï traû lôøi nhaèm laøm roõ vaán ñeà. Thoâng thöôøng, chöõ an ñöôïc duøng môû ñaàu cho moät caâu noùi.

Ñoàng nghóa vôùi 安 an vaø 焉 yeân coù hai chöõ oâ coù caùch vieát khaùc nhau: 烏 vaø 惡.

蓋凡而 Chöõ 蓋 caùi laø hö töø, coù nghóa: bôûi vì, gaàn nhö töông

ñoàng vôùi caùch duøng chöõ 大概 ñaïi khaùi.

1 Döõ sinh caâu lai: cuøng ñeán moät luùc vôùi söï soáng naøy, nghóa laø khi môùi sinh ra ñaõ coù. Caâu naøy yù noùi laø vöøa söï soáng ñaõ phaûi coù phaàn traùch nhieäm keøm theo.

BAØI 63

379

Chöõ 凡 phaøm thöôøng ñöôïc duøng môû ñaàu caâu.

Chöõ 而 nhi nhö trong caâu Töï thieáu nhi traùng nhi laõo coù nghóa laø roài ñeán, cho ñeán... Vì ñöôïc duøng ñi giaùn caùch sau chöõ 自 töï neân coù nghóa töông ñöông vôùi chöõ 至 chí.

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ 供 CUNG

° baøy toû – vaâng chòu – töï nhaän – caáp cho

Töø ngöõ

ª cung caáp, cung döôõng (cuùng döôøng), cung thuaät, cung öùng, cung xöng, cung caàu

缺 KHUYEÁT ° soùt, thieáu – laàm loãi

Töø ngöõ

ª khuyeát haùm, khuyeát ñieåm, öu khuyeát, khuyeát nghi, khuyeát tòch

Ñoàng aâm

闕 (quyeát) cöûa cung vua (ñeá khuyeát, kinh khuyeát)

受 THUÏ ° (thoï) nhaän laáy – vaâng chòu – dung naïp

Töø ngöõ

ª thuï aân, thuï beänh, thuï caûm, thuï giaùo, thuï gôùi, thuï haïi, thuï phong, thuï thai, thuï phaït

恩 AÂN ° ôn, ñieàu ngöôøi khaùc laøm giuùp mình – yeâu thöông

nhau


380

Töø ngöõ

ª aân aùi, aân ñöùc, aân tình aân traïch, aân nhaân, voâ aân, ñaëc aân, thi aân, boäi aân, aân oaùn, aân hueä, aân xaù, caûm aân ñaùi ñöùc

Ñoàng aâm

慇 loøng lo laéng – caûm tình ñaäm ñaø (aân caàn) 殷 thònh lôùn – caûm tình ñaäm ñaø – teân moät trieàu vua

欺 KHI ° löøa doái – khinh deå

Töø ngöõ

ª khinh khi, khi maïn, khi traù, khi quaân, khi nhaân

侮 VUÏ ° (vuõ) khinh lôøn – laøm nhuïc

Töø ngöõ

ª khi vuï, vuï loäng

乘 THÖØA ° huøa theo, nhaân theo – laøm toaùn nhaân – cöôõi xe –

aâm khaùc laø thaëng: coã xe binh boán ngöïa

Töø ngöõ

ª thöøa theá, thöøa thaéng, thöøa tröø, thöøa soá, thöøa löông

Ñoàng aâm

承 giuùp ñôõ (thöøa töôùng, töï thöøa)

BAØI 63

381

丞 vaâng – chòu – tieáp noái (thöøa tieáp, thöøa haønh)

託 THAÙC ° göûi – nhôø ngöôøi thay

Töø ngöõ

ª kyù thaùc, thaùc danh, thaùc taâm, thaùc beänh, uûy thaùc, phoù thaùc

Ñoàng aâm

橐 caùi tuùi khoâng ñaùy – caùi bao ruoät töôïng – caùi beã thôï reøn (nang thaùc)

柝 caùi moû, mieáng goã ñeå ñaùnh khi ñi canh gaùc ban ñeâm

托 laáy tay naâng vaät leân – caùi maâm ñôõ ñoà vaät 錯 ñaù maøi dao – sai laàm – löøa doái laãn nhau – aâm

khaùc laø thoá (thaùc laïc, thaùc aùi) 拓 môû mang ra – laáy tay naâng vaät, ñaåy vaät – ñeå yeân

(khai thaùc)

庇 TYÙ ° che ñôõ – döïa caäy

Töø ngöõ

ª tyù thaân – tyù hoä

Ñoàng aâm

子 vò thöù nhaát trong 12 ñòa chi – aâm khaùc laø töû 臂 caùnh tay, töø vai ñeán coå tay 畀 caáp cho 芘 che ñôõ


382

蒙 MOÂNG ° toái taêm – treû thô – mang ôn – mang laáy – lieàu lónh

khoâng sôï – teân ñaát

Töø ngöõ

ª ñoàng moâng, moâng moâng, moâng muoäi, moâng aân

Ñoàng aâm

曚 moâng lung 曚曨: luùc maët trôøi chöa moïc, coøn môø môø toái

朦 moâng lung 朦朧: luùc maët traêng saép laën, môø môø toái

壯 TRAÙNG

° lôùn – maïnh – ñoä tuoåi töø 30 ñeán 40

Töø ngöõ

ª traùng chí, traùng duø, traùng ñinh, traùng khí, traùng nieân, traùng leä, traùng quan traùng só, traùng sinh, huøng traùng, cöôøng traùng

Ñoàng aâm

奘 maïnh meõ – thònh vöôïng

固 COÁ

° vöõng beàn – bæ laäu – nhieàu laàn – voán laø, coù saün

Töø ngöõ

ª kieân coá, coá chaáp, coá keát, coá thuû, coá laäu, coá theå, coá töø, ngoan coá

BAØI 64

383

BAØI 64

述懷鄧容

世事悠悠奈老何無窮天地入酣歌時來屠釣成功易運去英雄飲恨多致主有懷扶地軸洗兵無路挽天河國讎未報頭先白幾度龍泉帶月磨

Dòch aâm

Thuaät hoaøi

Ñaëng Dung1

Theá söï du du naïi laõo haø, Voâ cuøng thieân ñòa nhaäp haøm ca.

1 Ñaëng Dung laø moät danh nhaân thôøi Haäu Traàn, töøng giuùp Traàn Quyù

Khoaùch choáng quaân Minh laäp nhieàu chieán coâng. Trong khi binh baïi theá cuøng, oâng ñaõ caûm khaùi laøm baøi thô naøy.


384

Thôøi lai ñoà ñieáu1 thaønh coâng dò, Vaän khöù anh huøng aåm haän ña. Trí chuû2 höõu hoaøi phuø ñòa truïc,3 Taåy binh voâ loä vaên thieân haø,4 Quoác thuø vò baùo ñaàu tieân baïch, Kỷ ñoä long tuyeàn5 ñaùi nguyeät ma.

Dòch nghóa

Thuaät baøy noãi loøng

Vieäc ñôøi coøn hoang mang nhieàu noãi, maø ngaïi vì tuoåi giaø khoâng bieát laøm sao ñöôïc. Coõi trôøi ñaát voâ cuøng ñeàu doàn vaøo moät khuùc haùt say söa. Gaëp thôøi thì keû baùn thòt, ngöôøi caâu caù cuõng deã neân coâng nghieäp, khoâng gaëp thôøi thì duø keû anh huøng cuõng ñaønh nuoát haän. Hoaøi baõo baáy nay nhöõng toan phoø truïc ñaát giuùp chuùa, vieäc röûa giaùp laïi khoâng ñöôøng ñeå keùo soâng trôøi ñoå nöôùc xuoáng. Thuø nöôùc chöa baùo ñöôïc maø ñaàu ñaõ baïc, göôm Long tuyeàn bao laàn maøi döôùi aùnh traêng.

1 Ñoà ñieáu (ñoà: laøm thòt suùc vaät ñeå baùn; ñieáu: caâu caù) chæ haïng ngöôøi ñöôïc

xem laø thaáp heøn trong xaõ hoäi thôøi xöa. 2 Trí chuû (trí: heát loøng giuùp ai laøm vieäc gì; chuùa: ngöôøi laøm chuû moät

nöôùc): ñem heát söùc mình ñeå giuùp vua. 3 Ñòa truïc: truïc ñaát, chæ phaàn truï coät, quan troïng trong söï nghieäp. 4 Caâu naøy laáy yù töø hai caâu thô cuûa Ñoã Phuû: 安得壯士挽天河,

淨洗甲兵長不用. An ñaéc traùng só vaõn thieân haø, tònh taåy giaùp binh tröôøng baát duïng. (Laøm sao ñöôïc ngöôøi traùng só keùo soâng trôøi xuoáng, röûa saïch ñoà binh giaùp ñeå mong laâu ngaøy khoâng duøng ñeán.)

5 Long tuyeàn: teân moät thanh göôm quyù. Theo saùch Taán thö thì Loâi Hoaùn theo haøo quang tím phaùt ra töø nhaø nguïc Phong thaønh maø ñaøo leân ñöôïc hai thanh göôm quyù laø Long tuyeàn vaø Thaùi an. Long tuyeàn duøng trong vaên chöông thöôøng coù nghóa ñôn giaûn laø thanh göôm.

BAØI 64

385

Baûn dòch cuûa PHAN KEÁ BÍNH

Vieäc ñôøi boái roái tuoåi giaø vay!

Trôøi ñaát voâ cuøng moät cuoäc say,

Baàn tieän gaëp thôøi leân cuõng deã,

Anh huøng lôõ böôùc ngaãm caøng cay.

Vai khieâng traùi ñaát mong phoø chuùa,

Giaùp goät soâng trôøi khoù vaïch maây.

Thuø traû chöa xong ñaàu ñaõ baïc,

Göôm maøi boùng nguyeät bieát bao raøy.


述 THUAÄT ° trình baøy, toû baøy ra – theo nhö cuõ maø cheùp laïi

Töø ngöõ

ª san thuaät, kyù thuaät, töï thuaät, traàn thuaät

Ñoàng aâm

術 phöông phaùp – caùch laøm aên – kyõ ngheä (phöông thuaät, kyõ thuaät)

懷 HOAØI ° nhôù trong loøng – giaáu kín – oâm laáy – mang – yeân

laëng

Töø ngöõ

ª hoaøi caûm, hoaøi coå, hoaøi baõo, hoaøi nghi, hoaøi nieäm, hoaøi thai, hoaøi voïng, hoaøi thoå, hoaøi xuaân, u hoaøi, tình hoaøi


386

悠 DU ° lo nghó – xa xoâi

Töø ngöõ

ª du du: (xa xoâi, man maùc – thong thaû, löûng lô – loøng troâng nhôù voøi voïi)

酣 HAØM ° (cam) uoáng röôïu vui say – say meâ, mieät maøi

Töø ngöõ

ª haøm chieán, haøm thuïy, haøm ca

Ñoàng aâm

含 ngaäm – khoan dung, nhaãn naïi (haøm hoà, haøm tieáu) 銜 ngaäm trong mieäng – khôùp ngöïa – böïc quan – tình

khoâng theå queân ñöôïc (haøm oan, haøm thaïch) 咸 ñeàu – heát thaûy 函 phong thö – caùi hoäp – voû boïc ngoaøi – bao haøm,

goàm chöùa (haøm soá) 頷 caùi caèm – aâm khaùc laø haïm (gaät ñaàu)

歌 CA ° ca haùt – baøi haùt – theå thô ñeå haùt

Töø ngöõ

ª ca dao, ca só, ca ngaâm, ca vuõ nhaïc, ca töø, ca khuùc, tröôøng haän ca, tình ca, daân ca, ca laâu, ca tuïng

屠 ÑOÀ ° laøm thòt suùc vaät – gieát cheát

BAØI 64

387

Töø ngöõ

ª ñoà teå, ñoà luïc

Ñoàng aâm

徒 ñi boä – hoïc troø – tay khoâng – bò ñi ñaøy – boïn, luõ – luoáng, suoâng (coân ñoà, moân ñoà)

塗 buøn laày – nhô nhôùp – boâi saéc maøu leân – xoùa chöõ cuõ vieát chöõ môùi – laáp loã hôû (ñoà thaùn)

途 ñöôøng saù (tieàn ñoà) 荼 moät thöù rau ñaéng – ñoäc haïi (ñoà ñoäc) 圖 veõ töôïng – toan lo, möu tính – böùc veõ ñòa lyù (möu

ñoà, ñoà baûn)

釣 ÑIEÁU ° caâu caù – moài nhöõ caâu – chaïy theo

Töø ngöõ

ª ñieáu ngö, ñieáu danh

Ñoàng aâm

弔 = 吊 thaêm vieáng nhaø coù tang – thöông xoùt – caàm laáy (ñieáu tang)

飲 AÅM ° uoáng (nöôùc, röôïu, traø...) – thöùc uoáng – nuoát (haän),

ngaäm (hôøn, oaùn...)

Töø ngöõ

ª aåm lieäu, aåm thöïc, aåm haän, aåm thaáp, ñoäc aåm, ñoái aåm


388

恨 HAÄN ° haän, oaùn hôøn, oaùn giaän

Töø ngöõ

ª haän haûi, saàu haän, oaùn haän, tröôøng haän ca, haøm haän, thuø haän

致 TRÍ ° suy tìm ñeán choã cuøng cöïc – heát, raát – ñem ñeán nôi

– ñem vaät bieáu cho ngöôøi – thaùi ñoä – ñeán noãi – doác söùc, heát loøng giuùp ai laøm vieäc gì

Töø ngöõ

ª trí löïc, trí duïng, nhaát trí, quy trí, trí vieãn, caùch vaät trí tri

軸 TRUÏC ° caây truïc xe – giaáy, saùch vôû, ñoà hoïa cuoän troøn laïi –

ñòa vò troïng yeáu

Töø ngöõ

ª xa truïc, ñòa truïc

洗 TAÅY ° röûa saïch dô baån – thanh tröøng, laøm saïch – gieát

saïch – taåy tröø – caùi chaäu röûa maët – aâm khaùc laø tieån: röûa chaân

Töø ngöõ

ª taåy oan, taåy traàn, taåy ueá, taåy ñòch

河 HAØ ° con soâng – daûi ngaân haø – teân soâng Hoaøng Haø

BAØI 64

389

Töø ngöõ

ª giang haø, sôn haø, haø baù, haø löu, ngaân haø, haø maõ

讎 THUØ ° cöøu dòch – baùo laïi ñieàu döõ = 讐

Töø ngöõ

ª cöøu thuø, baùo thuø, thaâm thuø, thuø ñòch, oaùn thuø, quoác thuø, phuïc thuø, töû thuø, thuø haän

Ñoàng aâm

蛛 tri thuø 蜘蛛 con nheän 酬 chuû roùt röôïu môøi khaùch – baùo ñaùp laïi (thuø taïc) 殊 raát – ñaëc bieät – quaù möùc – quyeát ñoaùn – döùt ñoaïn

ñi – khaùc bieät (ñaëc thuø) 茱 thuø du: moät thöù caây gioáng caây tieâu 銖 ñôn vò caân löôøng xöa, baèng nöûa löôïng

先 TIEÂN ° tröôùc – ngaøy qua roài – môùi – tieáng goïi ngöôøi ñaõ

cheát

Töø ngöõ

ª tieân giaùc, tieân tri, tieân sinh, tieân hieàn, tieân nhaân, tieân thieân, öu tieân, gia tieân, tieân ñeá, tieân vöông

Ñoàng aâm

仙 = 僊 tieân, ngöôøi ñaéc ñaïo tröôøng sinh baát laõo – nhaân vaät ôû caûnh tieân theo truyeàn thuyeát (tieân caûnh, thaàn tieân)

鮮 caù soáng – thòt töôi – saïch seõ – môùi meû – toát – vò ngon – aâm khaùc laø tieån: ít oi


390

煎 raùn ñoà aên – aâm khaùc laø tieån 牋 giaáy coù veõ hoa ñeå vieát thö (hoa tieân) 戔 caïn heïp – nhoû moïn

泉 TUYEÀN ° suoái nöôùc – maïnh nöôùc

Töø ngöõ

ª tuyeàn ñaøi, cöûu tuyeàn, hoaøng tuyeàn, laâm tuyeàn

帶 ÑAÙI ° (ñôùi) caùi ñai aùo – ñeo laáy

Töø ngöõ

ª baïch ñaùi, xích ñaùi

Ñoàng aâm

戴 ñoäi treân ñaàu – toân phuïng (caûm aân ñaùi ñöùc)

磨 MA ° maøi – ñaù maøi – thöôøng gaëp vieäc khoù khaên

Töø ngöõ

ª ma leä, baùch chieát thieân ma

Ñoàng aâm

麻 caây gai 痲 da teâ cheát (ma moäc) 摩 xoa xaùt – maøi coï nhau (ma saùt) 魔 ma quæ – meâ maån (ma thuaät)

BAØI 65

391

BAØI 65

儉與侈御孫曰︰儉德之共也，侈惡之大也。夫儉則寡欲，人能寡欲則不役於物可以直道而行。侈則多欲，人而多欲則貪慕富貴，枉道速禍敗家喪身。是以居官必賄居鄉必盜。

Dòch aâm

Kieäm döõ xæ1

Ngöï Toân2 vieát: “Kieäm: ñöùc chi coäng daõ;3 xæ: aùc chi ñaïi daõ.”4 Phuø, kieäm taéc quaû duïc, nhaân naêng quaû duïc taéc baát dòch ö vaät,5 khaû dó tröïc ñaïo nhi haønh.6 Xæ taéc ña duïc, nhaân nhi ña duïc taéc tham moä phuù quyù, uoång ñaïo7 toác hoïa, baïi gia taùng thaân. Thò dó cö quan taát hoái, cö höông taát ñaïo.

1 Baøi naøy trích trong Huaán kieäm thò khang 訓儉示康 cuûa Tö Maõ

Quang, moät danh nho ñôøi Toáng beân Trung Hoa. 2 Ngöï Toân laø quan ñaïi phu nöôùc Loã ñôøi Xuaân thu beân Trung Hoa. 3 Ñöùc chi coäng: söï toång hôïp cuûa caùc ñöùc toát, yù noùi moïi ñöùc toát ñeàu baét

nguoàn töø tinh thaàn kieäm öôùc. 4 AÙc chi ñaïi: ñieàu aùc lôùn trong moïi ñieàu aùc, yù noùi moïi ñieàu aùc ñeàu phaùt

sinh töø söï xa xæ. 5 Dòch ö vaät: bò vaät duïc sai söû, khoâng laøm chuû ñöôïc loøng mình. 6 Tröïc ñaïo nhi haønh: cöù theo leõ ngay thaúng maø laøm, khoâng laøm ñieàu gì

aùm muoäi taø khuùc caû. 7 Uoång ñaïo: khoâng theo leõ ngay thaúng maø laøm, laøm nhöõng ñieàu gian doái

(ñoái nghóa vôùi chöõ tröïc ñaïo).


392

Dòch nghóa

Kieäm öôùc vaø xa xæ

Ngöï Toân noùi raèng: ‘Söï kieäm öôùc laø söï chung cuøng moïi ñöùc toát; söï xa xæ laø moät ñieàu tai aùc lôùn lao.” Ñaáy, heã kieäm öôùc thì ít loøng tham muoán, ngöôøi maø hay giöõ ñöôïc ít loøng tham muoán thì khoâng bò vaät duïc sai khieán neân coù theå cöù ñöôøng thaúng maø ñi. Coøn xa xæ thì nhieàu tham muoán, ngöôøi maø coù nhieàu tham muoán thì tham moä söï giaøu sang, theo ñöôøng cong vaïy maø choùng röôùc hoïa haïi tan nhaø, haïi mình, bôûi ñoù maø khi ôû chöùc quan thì aên hoái loä, khi soáng ñôøi daân daõ ôû laøng thì seõ sinh troäm caép.


儉 KIEÄM ° deø daët – khoâng hoang phí – thieáu – caûnh eo heïp

Töø ngöõ

ª kieäm öôùc, caàn kieäm, kieäm baïc

侈 XÆ ° tieâu pha quaù möùc, khoâng coù chöøng möïc, laõng phí –

khoaùc laùc, noùi quaù söï thaät

Töø ngöõ

ª xa xæ

Ñoàng aâm

齒 raêng – tuoåi taùc (nieân xæ)

BAØI 65

393

御 NGÖÏ ° ñaùnh xe, cöôõi ngöïa – thoáng trò – tieáng ñeå toân xöng

vieäc laøm cuûa vua chuùa – ngaên ngöøa – choáng laïi

Töø ngöõ

ª ngöï trò, ngöï giaù, ngöï cheá, ngöï laâm quaân

Ñoàng aâm

禦 choáng laïi – ngaên ñôõ – ñòch laïi (ngöï ñòch, ngöï haønh)

馭 kieàm cheá keû döôùi – ñaùnh ngöïa (giaù ngöï)

孫 TOÂN ° chaùu goïi baèng oâng – gioáng caây caét ñi roài ñaâm choài

taùi sinh laïi, nhö luùa, maêng tre... – aâm khaùc laø toán: nhuùn nhöôøng

Töø ngöõ

ª taèng toân, huyeàn toân, töû toân

共 COÄNG ° chung cuøng nhau – hôïp chung laïi

Töø ngöõ

ª coäng hoøa, coäng ñoàng, coäng söï, coäng taùc, coäng toàn, coâng coäng, toång coäng

寡 QUAÛ ° ít, khoâng nhieàu – voâ vò, nhaït nheõo – lôøi khieâm

xöng cuûa vua chuùa, töï cho laø laø ít ñöùc – ñaøn baø goùa choàng – coâ quaû, coâ ñôn (phuï nöõ lôùn tuoåi maø chöa coù choàng)


394

Töø ngöõ

ª quaû phuï, coâ quaû, quaû nhaân, quaû ngoân, quan quaû

Ñoàng aâm

果 traùi caây – keát quaû cuûa söï vieäc – quyeát ñoaùn – aên no – thöïc taïi (nhaân quaû, quaû quyeát, haäu quaû, hoa quaû)

菓 traùi caây (quaû phaåm)

役 DÒCH ° vieäc trong quaân löõ – sai khieán laøm vieäc – coâng vieäc

Töø ngöõ

ª quaân dòch, dòch söû, dòch vaät, haønh dòch, moä dòch, chieán dòch, phuïc dòch

慕 MOÄ ° nhôù nghó – meán chuoäng

Töø ngöõ

ª aùi moä, haâm moä, moä danh, moä ñöùc

Ñoàng aâm

暮 buoåi chieàu – gaàn heát (moä xuaân, moä nieân) 墓 moà maõ (taûo moä) 募 caàu tìm khaép nôi – vôøi tôùi – keâu goïi ngöôøi ra laøm

vieäc (moä binh)

富 PHUØ ° giaøu coù – nhieàu – doài daøo

BAØI 65

395

Töø ngöõ

ª phuù gia, phuù quyù, phuù baàn, haøo phuù, truø phuø, phuù tuùc, phuù cöôøng, phuù hoä, phuù quoác cöôøng binh

Ñoàng aâm

覆 che ôû treân – aâm khaùc laø phuùc 賦 tieàn thueá – caáp cho – phoâ baøy ra – moät theå vaên

(thi phuù)

貴 QUYÙ ° sang troïng – coù chöùc vò cao – coù giaù trò cao – toân

troïng

Töø ngöõ

ª quyù giaù, quyù khaùch, quyù nhaân, quyù hoùa, cao quyù, quyù troïng, böûu quyù

Ñoàng aâm

癸 vò choùt trong soá 10 thieân can 季 nhoû – böïc thöù – cuoái – muøa – (quyù thu, quyù nam) 愧 hoå theïn (quyù taâm)

枉 UOÅNG ° cong vaïy – bò khuaát – nhoïc maø khoâng ích

Töø ngöõ

ª uoång phí, uoång töû, uoång kyû chính nhaân

敗 BAÏI ° hö hoûng – thua – laù taøn ruïng – ñoà vaät bò beå – aâm

khaùc laø baùc


396

Töø ngöõ

ª thaát baïi, baïi traän, baïi hoaïi, huû baïi, baïi höùng, baïi loä, taùng gia baïi saûn, baïi vong, baïi binh

喪 TAÙNG ª maát – moät aâm laø tang: leã tang

Töø ngöõ

ª taùng gia, taùng taän löông taâm, taùng ñôûm, taùng chí taùng khí, taùng vong

Ñoàng aâm

葬 vuøi laáp – choân ngöôøi cheát (mai taùng)

官 QUAN ° ngöôøi laøm quan, laøm vieäc nhaø nöôùc – thuoäc veà vieäc

coâng – boä phaän giöõ chöùc naêng rieâng bieät trong cô theå ngöôøi vaø ñoäng vaät

Töø ngöõ

ª quan chöùc, quan tröôøng, quan lieäu, quan quyeàn, hoaïn quan, quan naêng, giaùc quan, caûm quan

賄 HOÁI ° tieàn cuûa – laáy tieàn ñuùt loùt cho ngöôøi

Töø ngöõ

ª hoái loä

Ñoàng aâm

誨 raên daïy (giaùo hoái) 悔 tieác ñieàu loãi – aên naên loãi laàm (hoái tích, hoái haän)

BAØI 66

397

晦 toái taêm – cuoái thaùng aâm lòch 匯 nöôùc chaûy xoay voøng – göûi tieàn baïc cho nhau (hoái

ñoaùi )

盜 ÑAÏO ° laáy troäm, laáy caép – laáy vaät gì cuûa ngöôøi laøm cuûa

mình – keû troäm, keû caép

Töø ngöõ

ª ñaïo taëc, ñaïo vaên, ñaïo kieáp, thieáp ñaïo

BAØI 66

尊重他人之名譽名譽者無形之財產也。名譽者亦第二生命也。然名譽之寶貴有時比生命財產爲更甚。侵害人之生命財產已爲社會所不容之罪惡，况毀傷人之更寶貴於生命財產者乎。

Dòch aâm

Toân troïng tha nhaân chi danh döï

Danh döï giaû, voâ hình chi taøi saûn daõ. Danh döï giaû, dieäc ñeä nhò sinh meänh daõ. Nhieân danh döï chi baûo quyù höõu thôøi tyû sinh meänh taøi saûn vi caùnh thaäm. Xaâm haïi nhaân chi sinh meänh taøi saûn dó vi xaõ hoäi sôû baát dung chi


398

toäi aùc, huoáng huûy thöông nhaân chi caùnh baûo quyù ö sinh meänh taøi saûn giaû hoà.

Dòch nghóa

Toân troïng danh döï cuûa ngöôøi khaùc

Danh döï laø moät thöù taøi saûn voâ hình; danh döï cuõng laø sinh meänh thöù hai cuûa con ngöôøi. Song giaù trò cuûa danh döï coù khi coøn quyù giaù hôn sinh meänh taøi saûn nöõa. Xaâm haïi sinh meänh taøi saûn cuûa ngöôøi ñaõ laø moät toäi aùc maø xaõ hoäi khoâng dung thöù, huoáng chi laø huûy haïi ñeán ñeán caùi giaù trò hôn caû sinh meänh taøi saûn aáy ö?

NGÖÕ PHAÙP

第次 Chöõ ñeä töông ñöông nhö chöõ thöù trong tieáng Vieät,

nhö noùi ñeä nhaát, ñeä nhò töùc laø noùi thöù nhaát, thöù nhì. Nhöng chöõ thöù trong tieáng Vieät laïi laø moät tieáng goác Haùn, do chöõ 次 thöù bieán ñoåi yù nghóa ñi maø thaønh. Chöõ thöù coù caùc nghóa laàn, thöù böïc, ôû vaøo haïng tieáp theo sau haïng tröôùc. Töø maáy nghóa aáy maø chuyeån daàn sang yù nghóa thuaàn Vieät nhö trong caùch duøng thöù nhaát, thöù nhì noùi treân. Ñaây cuõng laø moät trong nhieàu ví duï cho thaáy tính caùch bieán hoùa khoâng cuøng trong ngoân ngöõ cuûa daân toäc ta.

Trong cuïm töø thöù ñeä (theo thöù töï), hai tieáng gaàn nhö ñoàng nghóa vôùi nhau.


更 CAÙNH ° caøng laém – laïi laàn nöõa – laïi theâm vaøo – laàn löôït –

aâm khaùc laø canh

BAØI 66

399

Töø ngöõ

ª 更益 caùnh ích: caøng laém, caùnh sinh, caùnh thaäm, töï löïc caùnh sinh

Ñoàng aâm

梗 (ngaïnh) caùt caùnh 桔梗: teân moät vò thuoác baéc

Ñoàng nghóa

愈 duõ: caøng hôn 其國愈亂 kyø quoác duõ loaïn: nöôùc aáy cuøng loaïn laïc hôn leân

益 ích: caøng theâm 多多益善 ña ña ích thieän: caøng nhieàu caøng hay

尤 vöu: caøng 自修云者，不僅修我之學尤,當修我之身。 Töï tu vaân giaû, baát caån tu ngaõ chi hoïc, vöu ñöông tu ngaõ chi thaân: Noùi laø töï tu ñoù, chaúng nhöõng tu döôõng söï hoïc chuùng ta, maø caøng neân söûa ñoåi con ngöôøi chuùng ta.

滋 tö: theâm, caøng (= 茲) 若是則弟子之惑滋甚。 Nhöôïc thò taéc ñeä töû chi hoaëc tö thaäm: Nhö theá thì moái nghi ngôø cuûa ñeä töû caøng theâm nhieàu.

譽 DÖÏ ° khen ngôïi – tieáng toát

Töø ngöõ

ª danh döï, thanh döï

Ñoàng aâm

豫 = 預 an vui – can thieäp vaøo – ñeà phoøng tröôùc khi vieäc chöa xaûy ra (döï bò, can döï)

與 can döï vaøo, xen döï vaøo – aâm khaùc laø döõ, dö


400

第 ÑEÄ ° thöù töï – nhaø ôû – khoa giaùp – chæ, chæ caàn

Töø ngöõ

ª ñeä nhaát, ñeä nhò nieân, ñeä traïch, caäp ñeä, moân ñeä

二 NHÒ ª soá hai

Töø ngöõ

ª voâ nhò, nhò nguyeân, nhò dieän, nhò phaåm, ñoäc nhaát voâ nhò, tieâu nhò, nhò taâm

Ñoàng aâm

貳 khoâng chuyeân nhaát – khoâng giöõ moät loøng – khaùc bieät – nghi ngôø – laøm boài phoù – theå vieát keùp cuûa chöõ 二 (nhò taâm)

寶 BAÛO ° (böûu) quyù baùu – tieàn teä – aán vua

Töø ngöõ

ª baûo giaùm, baûo kieám, quoác baûo, thoâng baûo, traân baûo, baûo boái

比 TYÛ ° (bæ) so saùnh – cuøng ngang nhau – saùnh vôùi – caùc

aâm khaùc laø tyø, tî

Töø ngöõ

ª tyû giaûo, tæ leä, tæ thí, voâ tæ, tæ soá

BAØI 66

401

Ñoàng aâm

俾 khieán, theo 姊 chò trong quan heä vôùi em gaùi (tyû muoäi) 妣 ngöôøi meï ñaõ cheát goïi laø tyû (noäi toå tyû: baø noäi ñaõ qua

ñôøi) 璽 caùi aán cuûa vua (ngoïc tyû)

侵 XAÂM ° tieán leân – tieán binh laán chieám – naêm maát muøa

Töø ngöõ

ª xaâm laêng, xaâm phaïm, xaâm löôïc, xaâm ñoaït, xaâm haïi, xaâm nhaäp, xaâm chieám

害 HAÏI ° traùi vôùi lôïi – laøm toån thöông ñeán – hao toån

Töø ngöõ

ª lôïi haïi, thöông haïi, toån haïi, xaâm haïi, ñoäc haïi, haïi söï, tai haïi, höõu haïi, voâ haïi, hoïa haïi, haïi nhaân

容 DUNG ° tieáp nhaän – bao boïc – daùng maïo – chöùa ñöïng

Töø ngöõ

ª dung maïo, hình dung, dung nhan, dung nghi, dung naïp, dung hoøa, dung tích, khoan dung, dung thöù

Ñoàng aâm

鎔 naáu chaát kim thuoäc cho chaûy ra – khuoân ñuùc ñoà (dung ñieåm)

溶 vaät chaát tan trong nöôùc (dung dòch)


402

蓉 phuø dung 芙蓉: caây hoa phuø dung 融 khí löûa boác leân – saùng suûa – chaûy ra thaønh nöôùc

– löu thoâng 庸 caàn ñeán – coâng lao – taàm thöôøng – trung dung –

vuïng veà (dung tuïc) 傭 laøm thueâ (dung coâng)

毀 HUÛY ° phí ñi – hö hoûng – noùi xaáu

Töø ngöõ

ª huûy hoaïi, phaù huûy, tieâu huûy, huûy dieät, huûy thöông

Ñoàng aâm

燬 ñoát cho maát ñi (thieâu huûy) 卉 goïi chung caùc loaøi coû (hoa huûy) – ñoâng, nhieàu

BAØI 67

觀人李克曰︰居視其所親，富視其所與，達視其所舉，窮視其所不違，貧視其所不取。劉公非有言云︰遭事不惑則知其智，犯難不避則知其節，臨財不私則知其廉，應對不疑則知其辦。

BAØI 67

403

Dòch aâm

Quan nhaân

Lyù Khaéc vieát: “Cö thò kyø sôû thaân, phuù thò kyø sôû döõ, ñaït thò kyø sôû cöû, cuøng thò kyø sôû baát vi, baàn thò kyø sôû baát thuû.”

Löu coâng Phi höõu ngoân vaân: “Tao söï baát hoaëc taéc tri kyø trí. Phaïm naïn baát tî taéc tri kyø tieát. Laâm taøi baát tö taéc tri kyø lieâm. ÖÙng ñoái baát nghi taéc tri kyø bieän.”1

Dòch nghóa

Xem xeùt ngöôøi

Lyù Khaéc noùi: “(Xeùt ngöôøi thì) trong vieäc cö xöû xem hoï chôi thaân vôùi nhöõng ai; trong luùc giaøu coù xem hoï giuùp ñôõ nhöõng ai; khi thaønh ñaït xem hoï caát nhaéc ngöôøi naøo, luùc cuøng khoán xem hoï khoâng laøm nhöõng vieäc gì, luùc ngheøo khoù xem hoï khoâng chòu nhaän nhöõng thöù gì.”

Löu coâng Phi coù noùi raèng: “(Xeùt ngöôøi) trong luùc gaëp vieäc maø khoâng laàm laãn thì bieát laø coù trí, trong luùc gaëp naïn maø khoâng traùnh neù thì bieát laø coù khí tieát, trong luùc gaëp ñöôïc tieàn cuûa maø khoâng tính toaùn ñieàu lôïi rieâng tö thì bieát laø lieâm khieát; trong luùc öùng ñoái maø khoâng nghi hoaëc thì bieát laø coù taøi bieän baùc.”

NGÖÕ PHAÙP

臨 Chöõ 臨 laâm trong caùc töø ngöõ: laâm taøi, laâm naïn, laâm

haønh, laâm bieän... coù nghóa laø gaëp phaûi, ñang luùc, vaøo

1 Trích töø saùch Trung ngoaïi caùch ngoân tinh hoa. Lyù Khaéc laø ngöôøi soáng vaøo ñôøi Xuaân thu, Löu Coâng Phi chöa roõ laø ai.


404

luùc... Tuy laø tuøy theo ngöõ caûnh maø dieãn yù khaùc nhau trong tieáng Vieät, nhöng yù nghóa cuûa noù vaãn coù tính caùch ñoàng nhaát qua caùc caùch duøng trong chöõ Haùn, khi ñöùng tröôùc danh töø cuõng nhö khi ñöùng tröôùc ñoäng töø.

Ñoái vôùi töø laâm naïn, cuõng coù theå duøng nguyeân nhö goác chöõ Haùn thay vì dòch ra laø gaëp tai naïn hay ñang luùc coù naïn.

Ñoái vôùi töø laâm taøi neân hieåu laø “gaëp ñöôïc tieàn cuûa”, nghóa laø trong nhöõng hoaøn caûnh coù theå tieáp xuùc vôùi tieàn cuûa khoâng thuoäc sôû höõu cuûa mình.

Moät soá töø ngöõ khaùc ñeå hieåu theâm veà caùch duøng chöõ naøy: 臨終 laâm chung: luùc haáp hoái, 臨民 laâm daân: trò daân, 臨陣 laâm traän: vaøo luùc ñaùnh traän, 臨盆 laâm boàn: vaøo luùc sinh nôû...


觀 QUAN ° xem, ngaém – chuù yù xem xeùt – caûnh töôïng – xem

thaáy – quan ñieåm, caùch nhìn nhaän veà moät vaán ñeà – aâm khaùc laø quaùn

Töø ngöõ

ª quan chieâm, quan ñieåm, quan saùt, traùng quan, quan voïng, quan nieäm, vuõ truï quan, nhaân sinh quan, ñaïi quan kyø quan, bi quan, laïc quan

李 LYÙ ° hoï Lyù – caây maän – haønh lyù ñi ñöôøng xa

BAØI 67

405

Töø ngöõ

ª ñaøo lyù, haønh lyù 投桃報李 ñaàu ñaøo baùo lyù: neùm cho traùi ñaøo thì traû

laïi baèng traùi maän, ñoàng nghóa nhö caâu: “Baùnh ít trao ñi, baùnh quy trao laïi” trong tieáng Vieät.

桃李在公門 ñaøo lyù taïi coâng moân: yù noùi nhöõng keû taøi naêng ñeàu quy tuï laïi, ñôøi Ñöôøng ngöôøi ta duøng caâu naøy ñeå chæ Ñòch Nhaân Kieät quy tuï ñöôïc nhieàu hieàn taøi.

瓜中不納履，李下不整冠。 Qua trung baát naïp lyù, lyù haï baát chænh quan: trong ruoäng döa khoâng neân xoû giaøy, döôùi caây maän khoâng neân söûa khaên, yù noùi söï thaän troïng ñeå traùnh bò hieàm nghi vì rôi vaøo caûnh tình ngay lyù gian.

克 KHAÉC ° coù theå – thaéng, hôn – laøm ñöôïc – khaéc phuïc, cheá

ngöï – ñònh kyø, aán ñònh thôøi gian

Töø ngöõ

ª khaéc kyû, khaéc phuïc, khaéc kyø

Ñoàng aâm

刻 chaïm khaéc – thôøi giôø – in saâu vaøo – nghieâm döõ (khaéc baïc, thôøi khaéc)

剋 choáng nhau – nghieâm döõ (töông ñaéc)

舉 CÖÛ ° caát leân – noåi daäy – ñaåy leân – ñöa leân – tieán daãn –

bieân cheùp – khen ngôïi – bay cao – thi ñoã – sinh ñeû – taát caû


406

Töø ngöõ

ª cöû ñoäng, cöû chæ, cöû haønh, cöû nghóa, nghóa cöû, cöû toïa, cöû nhaân, cöû nhaïc, cöû nghieäp, traùng cöû, cöû söï, cöû töû, tieám cöû, ñeà cöû, öùng cöû, cöû quoác höng sö

Ñoàng aâm

筥 caùi thuùng troøn ñeå ñöïng vaät – caùi soït ñöïng luùa – caùi caøo

莒 rau dieáp

劉 LÖU ° gieát – hoï löu

遭 TAO ° gaëp nhau trong söï tình côø – ñi tuaàn

Töø ngöõ

ª tao phuøng, tao ngoä, tao naïn

Ñoàng aâm

騷 quaáy roái – buoàn raàu – moät theå vaên xöa (ly tao, tao ñaøn, tao nhaân maëc khaùch)

搔 gaõi, caøo

犯 PHAÏM ° ñoäng chaïm ñeán – laán tôùi – ngöôøi coù toäi – maéc phaûi

Töø ngöõ

ª phaïm toäi, xaâm phaïm, phaïm phaùp, phaïm nhaân, tuø phaïm, toäi phaïm, phaïm caám, phaïm huùy, xuùc phaïm, taùi phaïm, chính phaïm, toøng phaïm, thu haøo voâ phaïm

BAØI 67

407

Ñoàng aâm

范 hoï Phaïm – con ong 範 khuoân pheùp – khuoân – pheùp taéc (phaïm vi, quy

phaïm) 梵 (phaïn) thanh tònh, tinh khieát (töø ngöõ Phaät giaùo) 笵 khuoân baèng tre

節 TIEÁT ° ñoát tre – maét caây – khôùp xöông – caùi khí phaùch

cao quyù cuûa con ngöôøi – kieàm cheá – giaûm bôùt – thôøi tieát – leà tieát – tieát muïc – ñoà ñaùnh nhòp – ñieäu nhaïc – cao lôùn

Töø ngöõ

ª tieát thaùo, truùc tieát, tieát cheá, tieát ñoä ñieàu tieát, khí tieát, tình tieát, tieát kieäm, tieát haïnh, tieát nghóa, danh tieát, tuaãn tieát

廉 LIEÂM ° khoâng tham – trong saïch – giaù reû – beân caïnh

Töø ngöõ

ª lieâm só, lieâm quan, lieâm tröïc, thanh lieâm, lieâm khieát, lieâm giaù, caàn kieäm lieâm chính

Ñoàng aâm

簾 böùc maønh tre, böùc saùo 鐮 caùi lieàm – caùi dao quaém (caâu lieâm) – 蜚鐮 phi

lieâm: con giaùn 帘 maøn treo tröôùc cöûa


408

應 ÖÙNG ° ñaùp laïi – öùng phoù vôùi söï vieäc – thích öùng vôùi hoaøn

caûnh – töông öùng, tuøy theo – hoïa theo – höôûng öùng (phong traøo, lôøi keâu goïi) – ñuùng vôùi ñieàu ñaõ noùi, öùng nghieäm

Töø ngöõ

ª öùng bieán, öùng phoù, öùng ñoái, öùng ñaùp, öùng cöû, öùng duïng, öùng nghóa, öùng khaåu, öùng theá, öùng thí, öùng moä, höôûng öùng, ñoàng thanh töông öùng

對 ÑOÁI ° ñaùp laïi – öùng laïi – traû lôøi – thaønh ñoâi – baèng

ngang nhau – hôïp vôùi – höôùng vaøo nhau – ñoái vôùi

Töø ngöõ

ª ñoái ñòch, ñoái ngaãu, ñoái chöùng, ñoái dieän, ñoái ñaõi, ñoái ñaùp, ñoái khaùng, ñoái luõy, ñoái noäi, ñoái xöùng, caân ñoái, töông ñoái, tuyeät ñoái

疑 NGHI ° ngôø vöïc – gioáng nhau – laï – sôï

Töø ngöõ

ª hoaøi nghi, nghi hoaëc, nghi nan, quyeát nghi, khaû nghi, nghi binh, nghi aùn, nghi vaán, nghi kî, tình nghi

Ñoàng aâm

宜 thích ñaùng – neân (thích nghi) 儀 maët ngoaøi – hình thöùc – khuoân maãu – vaät taëng

bieáu (leã nghi, nghi thöùc)

BAØI 68

409

BAØI 68

孝子

子路見於孔子曰︰昔者由也事二親之時常食藜藿爲親負米百里之外。親歿之後南遊於楚，從車百乘積粟萬鍾累茵而坐列鼎而食，願欲食藜藿，爲親負米，不可復得也。

Dòch aâm

Hieáu töû

Töû Loä1 kieán ö Khoång Töû vieát: “Tích giaû Do daõ söï nhò thaân chi thôøi, thöôøng thöïc leâ hoaéc, vò thaân phuï meã baùch lyù chi ngoaïi. Thaân moät chi haäu, nam du u Sôû,2 tuøng xa baùch thaëng,3 tích tuùc vaïn chung,4 luïy nhôn nhi toïa, lieät

1 Töû Loä: hoïc troø Khoång Töû, teân laø Troïng Do, cuõng goïi laø Quyù Loä, laø

ngöôøi hieáu ñeå, tính tình hieáu duõng. 2 Sôû: teân moät nöôùc chö haàu vaøo ñôøi Xuaân thu beân Trung Hoa. 3 Thaëng laø moät thöù binh xa ñôøi xöa, coù boán ngöïa keùo. Theo quy cheá nhaø

Chaâu thì coõi ñaát cuûa thieân töû roäng ngaøn daëm vaø coù binh xa muoân coã, caùc nöôùc chö haàu lôùn höôûng khoâng quaù moät phaàn möôøi cuûa thieân töû, töùc laø moät traêm daëm vôùi soá binh xa moät ngaøn coã, caùc quan ñaïi phu nöôùc chö haàu höôûng toái ña ñaát phong möôøi daëm vôùi traêm coã binh xa.

4 Vaïn chung: muoân chung – chung laø moät ñôn vò ñong löôøng xöa, baèng 6 hoäc 4 ñaáu. Chöùc quan töôùng quoác xöa moãi naêm höôûng soá löông laø muoân chung thoùc, neân noùi muoân chung laø noùi quyeàn vò cao sang. Coù caâu Kieàu: Muoân chung nghìn töù cuõng laø coù nhau laø laáy yù naøy.


410

ñænh nhi thöïc, nguyeän duïc thöïc leâ hoaéc, vò thaân phuï meã, baát khaû phuïc ñaéc daõ.”1

Dòch nghóa

Ngöôøi con hieáu

Töû Loä gaëp Khoång Töû noùi raèng: “Ngaøy xöa trong thôøi kyø Do coøn phuïng döôõng cha meï, thöôøng aên rau leâ rau hoaéc, ñoäi gaïo cho cha meï töø xa ngoaøi traêm daëm. Sau khi cha meï maát thì ñi veà Nam ñeán nöôùc Sôû, xe tuøy tuøng haøng traêm coã, thoùc chöùa ñeán muoân chung, xaáp ñeäm daøy maø ngoài, baøy vaïc töøng haøng maø aên, laïi öôùc mong ñöôïc aêu rau leâ rau hoaéc, ñoäi gaïo nuoâi cha meï nhö xöa maø khoâng theå naøo coù laïi ñöôïc.”


常 THÖÔØNG ° daøi laâu – luoân luoân khoâng thay ñoåi – bình thöôøng –

khoâng khaùc laï

Töø ngöõ

ª thöôøng xuyeân, thöôøng söï, thöôøng vuï, thöôøng tröïc, voâ thöôøng, thöôøng soá, thöôøng nhaät, taàm thöôøng, thoâng thöôøng, thöôøng leä, baát thöôøng, phi thöôøng

Ñoàng aâm

嘗 neám ñoà aên – thöû xem – töøng traûi qua (ngoïa taân thöôøng ñaûm)

1 Baøi naøy trích ôû saùch Khoång töû gia ngöõ, moät boä saùch do con chaùu

Khoång Töû söu taäp caùc söï vieäc cuøng lôøi leõ cuûa ngaøi ñaõ ñoái ñaùp vôùi moân sinh vaø nhöõng ngöôøi ñöông thôøi soaïn thaønh.

BAØI 68

411

償 ñeàn boài laïi (boài thöôøng) 裳 caùi xieâm, caùi quaàn (y thöôøng)

藜 LEÂ ° moät loaïi rau aên ñöôïc, laù hình tröùng, saéc ñoû

Töø ngöõ

ª leâ khaéc: rau leâ, rau hoaéc, nhaø ngheøo duøng aên qua böõa

Ñoàng aâm

梨 caây leâ 犂 caùi caøy – ñi caøy – saéc ñen 黎 saéc ñen – daân chuùng – hoï Leâ (leâ daân, leâ nguyeân)

藿 HOAÉC ° moät thöù rau taïp – laù caây ñaäu (hoaéc höông)

Ñoàng aâm

藿 lan ra raát mau (hoaéc loaïn)

負 PHUÏ ° vaùc, coõng treân löng – caäy vaøo – thaát baïi, thua –

theïn thuøng – thieáu nôï – laøm traùi ngöôïc, phaûn boäi

Töø ngöõ

ª phuï aân, phuï baïc, phuï ñöùc, phuï tình, phuï traùch, phuï löïc, töï phuï, ñaûm phuï, baûo phuï

米 MEÃ ° gaïo, luùa


412

Töø ngöõ

ª tuùc meã cuoäc, meã chaâu taân queá

百 BAÙCH ° (baù) moät traêm – soá nhieàu

Töø ngöõ

ª baùch nieân giai laõo, baùch tính, baùch chieán baùch thaéng, baùch ngheä, baùch phaân

Ñoàng aâm

柏 (baù) caây baùch hay caây baù (tuøng baù) 迫 eùp böùc – ngaët laém (böùc baùch)

歿 MOÄT ° cheát, qua ñôøi

Ñoàng aâm

沒 chìm maát – maát – heát – cheát – khoâng coù (tieâu moät, mai moät)

楚 SÔÛ ° moät thöù caây gai – ñau khoå – roõ raøng – teân nöôùc Sôû

Töø ngöõ

ª khoå sôû, sôû sôû, thanh sôû, haï sôû

乘 THAËNG ° binh xa ngaøy xöa coù boán ngöïa keùo – saùch cheùp vieäc

cuõ – aâm khaùc laø thöøa

BAØI 68

413

Töø ngöõ

ª thöôïng thaëng, daõ thaëng, vaïn thaëng

Ñoàng aâm

剩 dö ra (thaëng dö giaù trò)

積 TÍCH ª chöùa, doàn laïi – laâu ngaøy – soá thaønh cuûa baøi toaùn

nhaân

Töø ngöõ

ª tích cöïc, tích tröõ, tích luõy, tích thieän, tích soá, dung tích, theå tích, dieän tích

粟 TUÙC ° luùa – thoùc

Töø ngöõ

ª tuùc meã cuoäc

累 LUÕY ° (luïy) xeáp, gaáp laïi nhieàu laàn – theâm leân, gaáp leân

nhieàu laàn

Töø ngöõ

ª luõy tieán, luõy thöøa, luõy tích (tích luõy)

Ñoàng aâm

壘 thaønh ñaát cao (thaønh luõy)

茵 NHAÂN ° (nhôn) neäm, chieáu keùp, ñeäm xe


414

Töø ngöõ

ª nhaân traàn 茵陳 moät loaïi döôïc thaûo

坐 TOÏA

° ngoài – nghæ ngôi – nhaân vì – xöû toäi, buoäc toäi – ñoái tuïng – quay löng veà – quì xuoáng – khoâng döng, ngoài khoâng maø ñöôïc höôûng

Töø ngöõ

ª toïa thöïc, toïa höôûng kyø thaønh, toïa toäi, an toïa, toïa quan thaønh baïi, toïa thöïc sôn baêng, toïa laïc, toïa thaâu

Ñoàng aâm

座 choã ngoài – ngöôøi tham döï trong moät hoäi nghò – caùi giaù ñeå gaùc ñoà – aâm khaùc laø toøa (chuû toïa, cöû toïa, thöôïng toïa)

列 LIEÄT

° saép baøy – giaêng baøy ra – nhöõng caùi, nhöõng ngöôøi

Töø ngöõ

ª la lieät, baøi lieät, lieät keâ, lieät danh, lieät quoác, lieät truyeän, lieät vò

Ñoàng aâm

裂 raùch ra – cheû ra – xeû ra (phaân bieät) 洌 nöôùc trong 冽 khí laïnh buoát (laãm lieät)

BAØI 68

415

烈 löûa noùng – baïo tôïn – ngay thaúng – coâng nghieäp (lieät nöõ, lieät só, khoác lieät)

劣 xaáu, keùm – yeáu (lieät haïng, öu thaéng lieät baïi)

鼎 ÑÆNH

° (ñaûnh) caùi vaïc ba chaân duøng ñeå naáu – tình huoáng coù ba phía ñoái nhau cuøng giöõ cho nhau, theá chaân vaïc – vuoâng vaén – thònh vöôïng – nghieäp vua

Töø ngöõ

ª ñænh thònh, ñænh chung (sang troïng quyeàn quyù) ñænh tuùc tam phaân (chia ba theo theá chaân vaïc)

Ñoàng aâm

濎 nöôùc meânh moâng, lai laùng 頂 ñænh nhoïn – ñænh ñaàu – nôi cao nhaát

願 NGUYEÄN

° yù muoán – ñieàu mong öôùc

Töø ngöõ

ª yù nguyeän, chí nguyeän quaân, caàu nguyeän, öôùc nguyeän, thoûa nguyeän, tình nguyeän, nguyeän voïng

Ñoàng aâm

愿 ngöôøi thöïc thaø trung haäu (höông nguyeän)


416

BAØI 69

違期鄧陳琨

憶昔與君相別時柳條猶未囀黃鸝問君何日歸君約杜鵑啼杜鵑已逐黃鸝老靑柳樓前語鷾鴯憶昔與君離別中雪梅猶未識東風問君何日歸君指桃花紅桃花已逐東風去老梅江上又芙蓉

BAØI 69

417

Dòch aâm

Vi kyø

Ñaëng Traàn Coân

ÖÙc tích döõ quaân töông bieät thì, Lieãu ñieàu do vò chuyeån hoaøng ly. Vaán quaân haø nhaát quy, Quaân öôùc ñoã quyeân1 ñeà. Ñoã quyeân dó truïc hoaøng ly laõo, Thanh lieãu laâu tieàn ngöõ yù nhi. ÖÙc tích döõ quaân ly bieät trung, Tuyeát mai2 do vò thöùc ñoâng phong. Vaán quaân haø nhaät quy, Quaân chæ ñaøo hoa hoàng. Ñaøo hoa dó truïc ñoâng phong khöù, Laõo mai giang thöôïng höïu phuø dung.3

Dòch nghóa

Sai heïn

Nhôù ngaøy xöa cuøng töø bieät nhau, treân caønh lieãu chöa coù tieáng oanh vaøng (muøa ñoâng). thieáp hoûi chaøng ngaøy naøo veà, chaøng heïn thôøi kyø chim ñoã quyeân keâu (muøa heø).

1 Ñoã quyeân: chim quoác, coøn coù teân laø töû quy, hoaëc ñoã vuõ. 2 Tuyeát mai: hoa mai troå trong muøa tuyeát rôi vaø laïi coù maøu tuyeát. 3 Baøi naøy laø moät ñoaïn trích trong Chinh phuï ngaâm khuùc cuûa Ñaëng Traàn

Coân, baø Ñoaøn Thò Ñieåm ñaõ dòch ra thaønh moät aùng vaên noâm kieät taùc trong vaên chöông Vieät Nam.


418

Nay chim quyeân cuõng ñaõ giaø theo chim oanh vaøng maät,

maø treân caønh lieãu xanh tröôùc laàu chim yù nhi ñaõ líu lo roài.

Nhôù khi xöa cuøng chaøng chia tay nhau, luùc aáy hoa mai traéng chöa bieát gioù ñoâng laø gì thieáp hoûi chaøng ngaøy naøo veà, chaøng chæ hoa ñaøo ñoû maø heïn (muøa xuaân), nay hoa ñaøo ñaõ ñuoåi theo gioù ñoâng maø cuøng ñi caû, treân soâng heát mai giaø coãi laïi ñeán phuø dung taøn taï.

Baûn dòch thô cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm

Thuûa laâm haønh oanh chöa beùn lieãu, Hoûi ngaøy veà öôùc neûo quyeân ca. Nay quyeân ñaõ giuïc oanh giaø, YÙ nhi laïi gaùy tröôùc nhaø líu lo. Thuûa ñaêng ñoà mai chöa daïn gioù, Hoûi ngaøy veà chæ ñoä ñaøo boâng. Nay ñaøo ñaõ quyeán gioù ñoâng, Phuø dung laïi nôû beân soâng bô sôø.


違 VI ° lìa ra – traùi ngöôïc – khoâng ñuùng theo – xa laùnh –

laàm loãi

Töø ngöõ

ª vi caûnh, vi nghòch, vi boäi, vi phaûn, vi phaïm

BAØI 69

419

條 ÑIEÀU ° caønh nhoû – moät caùi (tieáng ñeám nhöõng vaät nhoû vaø

daøi) – khoaûn, haïng – ñöôøng loái

Töø ngöõ

ª ñieàu kieän, ñieàu lyù, quy ñieàu, ñieàu muïc, ñieàu traàn, ñieàu öôùc, tín ñieàu, giaùo ñieàu

Ñoàng aâm

調 ñieàu hoøa vôùi nhau – ñuøa bôõn, cöôøi côït – dôøi choã naøy ñi choã khaùc – ñöa daãn – cöôøi nhaïo – tra xeùt (ñieàu binh, ñieàu hoøa, ñieàu tra)

囀 CHUYEÅN ° tieáng chim keâu deã nghe – chim hoùt líu lo

Ñoàng aâm

轉 xe chuyeån ñoäng – laên – vaän taûi – dôøi ñi choã khaùc (chuyeån ñoäng, vaän chuyeån)

鸝 LY ° hoaøng ly 黃鸝: chim vaøng anh, cuõng vieát 黃鶯

hoaøng oanh

約 ÖÔÙC ° boù buoäc – toùm taét – heïn nhau – ñieàu troïng yeáu –

tieát kieäm – öôùc ñoä, phoûng chöøng

Töø ngöõ

ª ñieàu öôùc, nguyeän öôùc, öôùc thuùc, kieäm öôùc, yeáu öôùc, öôùc leä, öôùc phaùp, öôùc soá, theä öôùc, kheá öôùc, öôùc ñònh, öôùc löôïc, kyø öôùc


420

杜 ÑOÃ ° caây cam ñöôøng, cuõng goïi laø ñöôøng leâ – thuoäc veà ñòa

phöông, baûn xöù, noäi ñòa – hoï Ñoã – moät thöù coû thôm – ngaên chaën – bòa ñaët, baøy veõ

Töø ngöõ

ª ñoã quyeân, ñoã soaïn (baøy veõ ra moät caùch khoâng caàn thieát)

鵑 QUYEÂN ° chim quoác, noùi taét tieáng ñoã quyeân

鷾 YÙ ° yù nhi 鷾鴯: chim eùn

鴯 NHI ° yù nhi 鷾鴯: chim eùn

Töø ngöõ

ª nhi mieâu 鴯鶓: ñaø ñieåu sa maïc

識 THÖÙC ° bieát – quen bieát – hieåu bieát – aâm khaùc laø chí

Töø ngöõ

ª tri thöùc, trí thöùc, thöùc giaû, kieán thöùc, nhaän thöùc, yù thöùc, duy thöùc, thöùc thôøi

Ñoàng aâm

式 pheùp thöùc, coâng thöùc – kieåu maãu – ngaøy leã (caùch thöùc, phöông thöùc)

拭 lau chuøi cho khoûi buïi

BAØI 70

421

軾 caùi ñoøn ngang ôû tröôùc xe duøng ñeå döïa

指 CHÆ ° ngoùn tay – yù höôùng – laáy ngoùn tay maø troû – xoay

veà – traùch

Töø ngöõ

ª thuû chæ, chæ huy, chæ ñaïo chæ daãn, chæ trích, chæ giaùo, chæ ñònh, chæ nam chaâm, chæ nghò

芙 PHUØ ° caây daâm buït – caây traàu – phuø dung 芙蓉: hoa phuø

dung, sôùm nôû toái taøn – phuø cöø 芙蕖: hoa sen

蓉 DUNG ° phuø dung: xem chöõ phuø

BAØI 70

違期 (續)

與我約何所乃約隴西岑日中兮不來墜葉兜我簪


422

佇立空涕泣荒村喧午禽與君約何所乃約漢陽橋日晚兮不來谷風吹我袍佇立空涕泣寒江起暮潮

Dòch aâm

Vi kyø (tuïc)

Döõ ngaõ öôùc haø sôû, Naõi öôùc Luõng Taây1 saàm. Nhaät trung heà baát lai, Truïy dieäp ñaâu ngaõ traâm. Tröõ laäp khoâng theá khaáp,2 Hoang thoân huyeân ngoï caàm.

1 Luõng Taây: teân ñaát thuoäc tænh Thieåm Taây, Trung Hoa. 2 Khoâng theá khaáp (khoâng: suoâng, khoâng ñoái duïng vaøo ñaâu caû; theá: khoùc

chaûy nöôùc maét nöôùc muõi; khaáp: khoùc ngheïn ngaøo, coù nöôùc maét maø khoâng thaønh tieáng, khaùc vôùi 哭 khoác laø khoùc coù tieáng, vaø 號 haøo laø keâu gaøo, khoùc to): buoàn tuûi maø khoùc thaàm, tuûi vôùi rieâng mình, khoâng bieát san seû ñau khoå cuøng ai.

BAØI 70

423

Döõ quaân öôùc haø sôû, Naõi öôùc Haùn Döông1 kieàu. Nhaät vaõn heà2 baát lai, Coác phong xuy ngaõ baøo. Tröõ laäp khoâng theá khaáp, Haøn giang khôûi moä traøo.

Dòch nghóa

Sai heïn (tieáp theo)

Chaøng heïn cuøng thieáp nôi naøo, chaøng heïn nôi goø nuùi Luõng Taây. Giöõa tröa roài maø chaúng thaáy chaøng ñeán, laù ruïng phuû caønh traâm. Ñöùng ñôïi chaøng maø nöôùc maét daàm deà, chim tröa ñaõ keâu roän nôi xoùm vaéng. Cuøng nhau heïn nôi naøo, chaøng heïn nôi caàu Haùn Döông. Ngaøy taøn roài khoâng thaáy chaøng ñeán, gioù nuùi thoåi tung vaït aùo thieáp. Ñöùng ñôïi chaøng maø nöôùc maét daàm deà, nöôùc trieàu ñeâm ñaõ daâng treân soâng laïnh.

1 Haùn döông: phía baéc soâng Haùn, nay thuoäc ñòa phaän tænh Cam Tuùc.

Tænh Hoà Baéc cuõng coù huyeän teân Haùn Döông. 2 Chöõ heà ñöôïc duøng trong caùc theå thô, ca ngaâm xöa, nhaát laø trong Sôû töø,

laø loaïi tieáng ñeäm coù chöùc naêng laøm hoaøn chænh aâm ñieäu hôn laø mang nghóa töø vöïng.


424

Baûn dòch thô cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm

Heïn cuøng ta Luõng Taây nham aáy, Sôùm ñaõ troâng naøo thaáy hôi taêm. Ngaäp ngöøng laù ruïng caønh traâm, Ñöùng troâng nghe daäy tieáng caàm xoân xao. Heïn nôi nao Haùn Döông caàu noï, Chieàu laïi tìm naøo coù tieâu hao. Ngaäp ngöøng gioù thoåi chieán baøo, Baõi hoâm tuoân daãy nöôùc traøo meânh moâng.


隴 LUÕNG ° teân ñaát – naám ñaát cao = 壟

Ñoàng aâm

壟 naám ñaát cao ôû giöõa ruoäng – caùi maû (luõng ñoaïn)

岑 SAÀM ° nuùi nhoû maø cao

Töø ngöõ

ª saàm laâu, saàm tòch, saàm uaát, Saàm sôn

兜 ÑAÂU ° muõ cuûa binh só – töø ñöôøng sau vaây boïc tôùi maët

tröôùc, vaây baét

BAØI 70

425

Töø ngöõ

ª ñaâu maâu (muõ cuûa vò töôùng ñoäi khi xuaát traän), ñaâu maõ

簪 TRAÂM ° ñoà duøng caøi toùc cuûa phuï nöõ – caém vaøo – mau choùng

– nhoùm hoïp

Töø ngöõ

ª traâm anh, traâm hoát

佇 TRÖÕ ° ñöùng chôø laâu – ñôïi

Töø ngöõ

ª tröõ laäp (ñöùng ñôïi)

Ñoàng aâm

貯 chöùa caát (tích tröõ) 杼 caùi thoi deät vaûi 紵 vaûi gai 苧 moät thöù caây gai duøng ñeå deät vaûi ôû Trung Hoa

空 KHOÂNG ° troáng khoâng – luoáng trôn, khoâng coù gì heát – thong

thaû – ngheøo ñoùi

Töø ngöõ

ª khoâng khí, hö khoâng, chaân khoâng, saéc saéc khoâng khoâng, khoâng gian, khoâng ngoân, khoâng trung, khoâng töôûng, khoâng tieàn khoaùng haäu


426

Ñoàng aâm

倥 oâng trôøi – 倥偬 khoâng toång: caáp baùch, voäi vaøng – ngheøo tuùng, quaãn baùch – 倥侗 khoâng ñoàng: raát voäi vaøng

涕 THEÁ ° khoùc ra nöôùc maét – nöôùc maét, nöôùc muõi

Töø ngöõ

ª theá khaáp (khoùc suït suøi), theá töù, theá leä giao löu

泣 KHAÁP ° khoùc chaûy nöôùc maét maø khoâng thaønh tieáng

Töø ngöõ

ª khaáp huyeát, khaáp bieät, khaáp baùi

荒 HOANG ° maát muøa ñoùi keùm – hoang vaéng – boû dôû – ruoäng

khoâng khai phaù – luùa khoâng chín ñöôïc – boû khoâng – phoùng tuùng voâ ñoä

Töø ngöõ

ª hoang daõ, hoang nhaøn, hoang löông, hoang phí, hoang pheá, hoang thoân, hoang vu, hoang daâm, hoang ñöôøng

Ñoàng aâm

謊 lôøi noùi trong moäng – noùi nhaûm, noùi baäy 肓 phía döôùi quaû tim – 病入皋肓 beänh nhaäp cao

hoang: beänh raát nguy kòch, khoâng cöùu noåi

BAØI 70

427

喧 HUYEÂN ª noùi oàn aøo – raàm ró, om soøm

Töø ngöõ

ª huyeân naùo, huyeân hoa

Ñoàng aâm

萱 thöù caây laù nhoû daøi, hoa vaøng, hoa vaø caønh ñeàu aên ñöôïc – huyeân ñöôøng: nhaø ñaøn baø ôû, neân goïi ngöôøi meï laø huyeân ñöôøng

諠 queân maát 煊 = 暄 aám aùp – naéng aám (haøn huyeân) 楥 khuoân goã ñeå ñoùng giaøy 諼 doái traù – queân maát

橋 KIEÀU ° caây caàu – teân moät loaïi caây – caây xaø ngang – caây

cao

Töø ngöõ

ª kieàu moân, phuø kieàu, ngaân kieàu, thöôùc kieàu

Ñoàng aâm

翹 loâng daøi ôû ñuoâi chim – caát leân, ngaång ñaàu leân – veû töôi toát – toát ñeïp, vöôït troäi hôn heát

喬 caây cao caønh cong – cao – caùi maáu ôû muõi xaø maâu – giaû, khoâng thöïc (kieàu moäc: caây cao)

僑 taïm nguï, ôû nhôø nôi naøo (kieàu cö, ngoaïi kieàu, kieàu daân)

嬌 meàm moûng deã thöông – con gaùi ñeïp (kieàu nhi, yeâu kieàu)


428

袍 BAØO ° aùo daøi – vaït aùo tröôùc

Töø ngöõ

ª chieán baøo

Ñoàng aâm

泡 boït nöôùc (baøo aûnh) 庖 nhaø beáp (baøo truø) 匏 (bieàu) caây baàu 炮 ñoát nöôùng 咆 baøo hao: tieáng hoå gaàm – giaän döõ la heùt 胞 caùi nhau thai (ñoàng baøo, baøo thai)

潮 TRIEÀU ° (traøo) nöôùc trieàu (soâng, bieån) leân xuoáng – aåm thaáp

Töø ngöõ

ª phong traøo, traøo löu, tö traøo, traøo tín

Ñoàng aâm

朝 (trieàu) nôi vua vaø quan laøm vieäc nöôùc – baày toâi chaàu vua – ñôøi, trieàu ñaïi (trieàu ñình, trieàu chính)

NGÖÕ PHAÙP

CAÂU CHUÛ ÑOÄNG

Caáu truùc caâu chuû ñoäng trong tieáng Haùn töông töï nhö tieáng Vieät, khôûi ñaàu baèng chuû töø (thöïc hieän haønh ñoäng), roài ñeán ñoäng töø, vaø tieáp sau laø tuùc töø (nhaän laõnh haønh ñoäng).

BAØI 70

429

Ví duï:

犬逐兔 Khuyeån truïc thoá.: Choù ñuoåi thoû.

虎食牛 Hoå thöïc ngöu.: Coïp aên boø.

父教子 Phuï giaùo töû.: Cha daïy con.

CAÂU BÒ ÑOÄNG

Khi chuyeån ñoåi nhöõng caâu treân ra caâu bò ñoäng, hay thuï ñoäng, ngöôøi ta phaûi vieát nhö sau:

1. 兔爲犬所逐 Thoá vi khuyeån sôû truïc.: Thoû bò choù ñuoåi.

牛爲虎所食 Ngöu vi hoå sôû thöïc.: Boø bò coïp aên. 2. 兔見逐於犬 Thoá kieán truïc ö khuyeån.1 牛見食於虎 Ngöu kieán thöïc ö hoå. 3. 兔被逐於犬 Thoá bò truïc ö khuyeån.2 牛被食於虎 Ngöu bò thöïc ö hoå.

Chuùng ta thaáy caâu bò ñoäng ñaõ duøng ñeán caùc caáu truùc nhö: 爲... 所，見... 於，被... 於

Trong caùch vieát thöù nhaát, chuùng ta thaáy caáu truùc caâu töông töï nhö tieáng Vieät, laø chuû töø bò ñoäng ñi tröôùc, roài ñeán trôï ñoäng töø roài ñeán tuùc töø chuû ñoäng, sau cuøng môùi ñeán ñoäng töø chính thöùc.

1 Ñoäng töø taù duïng 見 kieán thöôøng ñöôïc duøng nhieàu hôn trong nhöõng

tröôøng hôïp khuyeát duïng tuùc töø. Ví duï: 吾輩何以見疑 Ngoâ boái haø dó kieán nghi.: Chuùng ta bò nghi ngôø vì leõ gì. (Khoâng noùi laø ai nghi ngôø.)

2 Caáu truùc 被... 於 bò … ö ñöôïc duøng nhieàu trong vaên Baïch thoaïi, ít thaáy duøng trong coå vaên. Cuõng nhö chöõ kieán, chöõ bò ñöôïc thaáy duøng nhieàu trong nhöõng caâu khuyeát duïng tuùc töø. Ví duï: 當他被召回首都時。Ñöông tha bò trieäu hoài thuû ñoâ thôøi.: Ñang luùc haén bò goïi veà thuû ñoâ. (Khoâng noùi ai goïi veà.)


430

Nhöng trong caùch vieát thöù 2 vaø thöù 3 thì caáu truùc coù khaùc ñi, laø chuû töø roài ñeán ñoäng töø taùc duïng vaø ñoäng töø chính, roài môùi ñeán tuùc töø ñi caùch sau moät giôùi töø.

Trong tröôøng hôïp tuùc töø cuûa caâu chuû ñoäng nhaän laõnh moät haønh ñoäng theo höôùng coù lôïi hay voâ haïi thì ngöôøi ta chuyeån caâu noùi sang moät caùch vieát khaùc hôn.

Ví duï:

父教子 Phuï giaùo töû.: Cha daïy doã con.

子受教於父 Töû thoï giaùo ö phuï.: Con nhaän söï daïy doã nôi cha. / Con ñöôïc cha daïy.

子受父之教 Töû thoï phuï chi giaùo.: Con nhaän söï daïy doã cuûa cha.

父母愛養子女 Phuï maãu aùi döôõng töû nöõ.: Cha meï thöông yeâu nuoâi naáng con caùi.

子女得愛養於父母 Töû nöõ ñaëc aùi döôõng ö phuï maãu.: Con caùi ñöôïc cha meï thöông yeâu nuoâi naáng.

子女得父母之愛養 Töû nöõ ñaéc phuï maãu chi aùi döôõng.: Con caùi ñöôïc söï thöông yeâu nuoâi naáng cuûa cha meï.

Nhöõng chöõ 受 thoï vaø 得 ñaéc ñöôïc duøng thay cho 爲 vi, 所 sôû, 被 bò, 見 kieán...1

Trong nhieàu tröôøng hôïp, rieâng giôùi töø 於 ö cuõng coù theå ñuû chöùc naêng taïo thaønh moät caáu truùc thuï ñoäng:

1 Ngoaøi nhöõng chöõ thoï vaø vaø ñaéc, coøn coù moät soá tieáng khaùc cuõng ñöôïc

duøng trong caâu thuï ñoäng nhö 遇 ngoä trong ngoä naïn, ngoä haïi hay 遭 tao trong mieãn tao sôû phaït.

BAØI 70

431

勞心者治人，勞力者治於人。 Lao taâm giaû trò nhaân, lao löïc giaû trò ö nhaân. (Maïnh

töû) (Ngöôøi lao taâm cai trò ngöôøi khaùc, ngöôøi lao löïc bò ngöôøi khaùc cai trò.)

人能寡欲則不役於物。

Nhaân naêng quaû duïc taéc baát dòch ö vaät. (Xem baøi 65)

Caáu truùc thuï ñoäng cuõng coù theå ñöôïc nhaän thaáy qua caùch duøng cuûa chöõ 所 sôû.

時勢所造之英雄 Thôøi theá sôû taïo chi anh huøng.: (Anh huøng do thôøi theá taïo ra.)

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG: TEÂN MOÄT SOÁ LOAÏI CHIM

鴨 AÙP ° con vòt

鷓鴣 GIAÙ COÂ ° chim ña ña, trong thô ca thöôøng ñöôïc duøng laøm

hình töôïng gôïi neân söï hoaøi voïng ñeán queâ nhaø

Töø ngöõ

只今惟有鷓鴣飛 chæ kim duy höõu giaù coâ phi: ñeán nay chæ coù chim ña ña bay maø thoâi.

坐上若有江南客 , 莫向東風唱鷓鴣 Toïa thöôïng nhöôïc höõu Giang Nam khaùch, maïc höôùng ñoâng phong xöôùng giaù coâ. (Treân choã ngoài neáu coù khaùch Giang Nam, thì ñöøng höôùng vaøo gioù ñoâng maø haùt khuùc giaù coâ.) YÙ noùi phaûi giöõ yù töù ñöøng ñeå khôi daäy loøng nhôù queâ cuûa ngöôøi.


432

杜鵑 ÑOÃ QUYEÂN ° chim ñoã quyeân, chim quoác, trong thô ca thöôøng

ñöôïc duøng laøm hình töôïng ñeå noùi leân noãi nieàm cuûa ngöôøi ly höông nhôù veà ñaát nöôùc cuûa mình.

Töø ngöõ

從今別却江南路，化作啼鵑帶血歸。Tuøng kim bieät khöôùc giang nam loä, hoùa taùc ñeà quyeân ñaùi huyeát quy. (Töø nay bieät haún ñöôøng Giang nam, hoùa laøm chim quoác keâu mang huyeát trôû veà. – Thô cuûa Vaên Thieân Töôøng ñôøi Toáng)

精衞 TINH VEÄ ° chim tinh veä, moät loaïi chim nhoû ôû bôø bieån

Töø ngöõ

精衞銜石 tinh veä haøm thaïch: chim tinh veä ngaäm ñaù Thaønh ngöõ naøy ñöôïc duøng ñeå noùi leân yù chí baùo thuø röûa haän duø khoù khaên gian khoå. Töông truyeàn xöa kia con gaùi Vieâm ñeá ñi bieån bò cheát chìm, hoùa laøm chim tinh veä haèng ngaøy ngaäm ñaù nuùi Taây ñem laáp bieån ñeå baùo thuø söï cheát chìm cuûa mình.

鶺鴒 TÍCH LINH ° chim chìa voâi

Töø ngöõ

鶺鴒在原兄弟急難 Tích linh taïi nguyeân, huynh ñeä caáp naïn. (Chim chìa voâi ôû ñoàng, anh em bò hoaïn naïn cöùu caáp laãn nhau.) Do caâu naøy trong Kinh Thi, neân veà sau ngöôøi ta duøng hình töôïng chim tích linh ñeå noùi veà tình coát nhuïc anh em vôùi nhau.

BAØI 70

433

烏 OÂ ° chim quaï

Töø ngöõ

慈烏反哺 töø oâ phaûn boä: quaï hieàn môùm traû cho meï. Thaønh ngöõ naøy ñöôïc duøng ñeå noùi leân loøng hieáu thaûo cuûa con caùi ñoái vôùi cha meï.

鴉 NHA ° con quaï khoang

鵲 THÖÔÙC ° chim khaùch

Töø ngöõ

鵲報喜 thöôùc baùo hæ: chim khaùch baùo tin vui. Vì ngöôøi xöa tin raèng nghe chim khaùch keâu laø coù tin vui, ñieàu laønh saép ñeán.

鷦鷯 TIEÂU LIEÂU ° chim gi, chim saâu

Töø ngöõ

鷦鷯巢林不過一之 Tieâu lieâu saøo laâm baát quaù nhaát chi. (Chim saâu laøm oå trong röøng, chæ moät caønh caây laø ñuû.) YÙ muoán noùi ñeán caùch soáng ñaïm baïc, tri tuùc.

鶴 HAÏC ° chim haïc, cuøng loaïi vôùi coø, vaïc, coù thaân hình lôùn vaø

xinh ñeïp, ñöôïc ví vôùi ngöôøi soáng laâu, nhö noùi tuoåi haïc laø noùi tuoåi thoï, thöôøng ñöôïc xem laø loaøi chim cao quyù vaø coù nhieàu lieân heä vôùi caùc truyeàn thuyeát veà caûnh tieân


434

Töø ngöõ

ª caàn haïc, haïc taát, haïc toaùn (quy linh haïc toaùn) haïc laäp keâ quaàn

白鶴三年不飛，一飛冲天 Baïch haïc tam nieân baát phi nhaát phi xung thieân. (Chim haïc traéng ba naêm khoâng bay, moät laàn bay tung trôøi. – Toáng Ngoïc) YÙ noùi ñeán caùi chí khí cuûa baäc haøo kieät, luùc chöa gaëp thôøi thì aån mình nhaãn nhuïc nhöng moät khi ñaõ haønh ñoäng thì taát laøm neân chuyeän lôùn.

鷺 LOÄ ° con coø

鶩 VUÏ ° moät gioáng vòt trôøi

鳩 CÖU ° chim tu huù

鳧 PHUØ ° chim le le

海鷗 HAÛI AÂU ° loaïi coø bieån

鷹 ÖNG ° chim boà caét, chim où

鸇 CHIEÂN ° moät loaïi chim où

BAØI 71

435

鳶 DIEÂN ° con dieàu

孔雀 KHOÅNG TÖÔÙC ° con coâng

鴛鴦 UYEÂN ÖÔNG ° moät loaïi chim soáng theo töøng caëp troáng maùi, con

troáng laø uyeân, con maùi goïi laø öông, raát khaén khít vôùi nhau

BAØI 71

文與質說宛

孔子見子桑伯子。子桑伯子不衣

冠而處。弟子曰︰夫子何爲見此

人乎？其質美而無文，吾欲說而文之。孔子去，子桑伯子門人不

悅曰夫子何爲見孔子乎？曰︰其

質美而文繁，吾欲說而去其文。


436

Dòch aâm

Vaên döõ chaát1

(Thuyeát uyeån)2

Khoång Töû kieán Töû Tang Baù Töû. Töû Tang Baù Töû baát y quan nhi xöû. Ñeä töû vieát: “Phu töû3 haø vi kieán thöû nhaân hoà?” Vieát: “Kyø chaát myõ nhi voâ vaên, ngoâ duïc thuyeát nhi vaên chi.” Khoång töû khöù, Töû Tang Baù Töû moân nhaân baát duyeät, vieát: “Phu töû haø vi kieán Khoång Töû hoà?” Vieát: “Kyø chaát myõ nhi vaên phoàn, ngoâ duïc thuyeát nhi khöû kyø vaên.”

Dòch nghóa

Vaên vaø chaát

Khoång Töû ñeán gaëp Töû Tang Baù Töû.4 Töû Tang Baù Töû khoâng aùo maõo trong khi tieáp Khoång Töû. Caùc ñeä töû hoûi: “Thaày gaëp ngöôøi aáy laøm chi theá?” Ngaøi noùi: “Baåm chaát ngöôøi aáy toát maø khoâng coù vaên veû, neân ta muoán laøm cho oâng ta vaên veû hôn.” Khoång Töû ñi roài, moân nhaân cuûa Töû Tang Baù Töû khoâng vui, hoûi: “Thaày tieáp Khoång Töû laøm chi theá?” OÂng noùi: “Ngöôøi aáy baåm chaát toát maø vaên veû nhieàu quaù. Ta muoán laøm cho bôùt phaàn vaên veû cuûa oâng ta ñi.”

1 Vaên chaát: phaàn hình thöùc vaên hoa beân ngoaøi laø vaên, phaàn noäi dung

thöïc chaát beân trong goïi laø chaát. Coå nhaân cho raèng hai phaàn vaên vaø chaát caàn phaûi hoøa hôïp caân xöùng nhau môùi laø hoaøn haûo.

2 Baøi naøy laø moät daät thoaïi trích ôû saùch Thuyeát uyeån, moät boä saùch xöa cuûa Trung Hoa.

3 Phu töû: tieáng toân xöng cuûa caùc ñeä töû goïi ngöôøi thaày, khi toân xöng baäc hieàn giaû hoaëc ngöôøi coù ñòa vò cuõng goïi baèng phu töû.

4 Töû Tang Baù Töû: moät baäc hieàn nhaân aån danh soáng ñoàng thôøi vôùi Khoång Töû. Trong saùch Luaän ngöõ ôû chöông I, thieân Hieán vaán coù nhaéc ñeán teân oâng naøy. Coù ngöôøi cho Töû Tang Baù Töû vaø Töû Tang Hoä noùi trong saùch Trang töû laø moät ngöôøi.

BAØI 71

437

NGÖÕ PHAÙP

弟子 = 門人 = 門生 = 門徒 = 門下 Caùc töø ngöõ Haùn Vieät: ñeä töû, moân nhaân, moân sinh,

moân ñoà, moân haï, ñoà ñeä, moân ñeä coù theå xem laø nhöõng tieáng ñoàng nghóa vôùi nhau veà ñaïi theå.

Rieâng veà caáu truùc cuûa hai chöõ ñeä töû coù ñieàu ñaùng chuù yù. Ñaây laø danh töø gheùp theo loái lieân hôïp nhöng ñaõ ñöôïc ñònh theå töø laâu, neân neáu ñaûo ngöôïc vò trí thaønh töû ñeä thì chuùng ta coù moät tieáng khaùc nghóa vôùi ñeä töû.

Ñeä töû khoâng coøn mang nghóa goác laø em vaø con, maø chæ nhöõng ngöôøi theo hoïc, tuaân theo söï chæ daïy cuûa vò thaày ñöôïc goïi laø sö phuï.

Coøn töû ñeä töông ñoàng vôùi tieáng con em cuûa ta, chæ nhöõng ngöôøi nhoû tuoåi trong gia ñình, hay gia toäc, ñoái nghóa vôùi tieáng phuï huynh (cha anh) ñeå chæ nhöõng ngöôøi coù vai veá lôùn hôn.


質 CHAÁT ° vaät theå – tính chaát – gaïn hoûi – thaät thaø phuùc haäu

– traùi vôùi vaên – choã coát yeáu – aâm khaùc laø chí

Töø ngöõ

ª baûn chaát, tö chaát, phaåm chaát, tính chaát, nguyeân chaát, ñôn chaát, thöïc chaát, chaát vaán, chaát nghi, chaát chính, vaät chaát

Ñoàng aâm

鑕 caùi löôõi buùa 蛭 con ñæa


438

隲 ngöïa caùi – cöôõi ngöïa treøo nuùi – ñònh saün, aán ñònh = 騭

桑 TANG ° caây daâu, ñöôïc troàng laáy laù nuoâi taèm

Töø ngöõ

° tang du 桑楡 noùi hoaøn caûnh ngöôøi giaø saép cheát, vì ngöôøi xöa tin raèng maët trôøi buoåi chieàu laën nôi caây tang du ôû goùc beå phía taây, tang boàng (hoà thæ)

滄海桑田 thöông haûi tang ñieàn: beå thaúm ruoäng daâu. Do truyeàn thuyeát baø Ma coâ naêm laàn chöùng kieán vieäc bieån xanh hoùa thaønh ruoäng daâu vaø ruoäng daâu trôû thaønh bieån xanh maø coù thaønh ngöõ naøy, noùi söï thay ñoåi lôùn lao qua thôøi gian. Thaønh ngöõ naøy thöôøng ñöôïc noùi goïn thaønh tang thöông.

桑間濮上 tang gian boäc thöôïng: trong daâu treân boäc, chæ vieäc trai gaùi heïn hoø nhau moät caùch leùn luùt, baát chính

唯桑與梓必恭敬之 duy tang döõ töû taát cung kính chi: ñoái vôùi caây daâu vaø caây thò (do cha meï troàng) thì phaûi neân kính troïng. (Kinh Thi) Do caâu naøy maø hai tieáng tang töû 桑梓 ñöôïc duøng ñeå noùi veà queâ höông xöù sôû. Nhö noùi noãi nieàm tang töû töùc laø noãi loøng nhôù queâ.

Ñoàng aâm

喪 leã tang – aâm khaùc laø taùng (tang gia, tang chuû) 臧 toát, laønh – ñaày tôù – tang vaät 嗓 coå hoïng 贓 cuûa hoái loä – cuûa aên troäm (quaû tang, tang vaät)

BAØI 71

439

伯 BAÙ ° baùc (anh cuûa cha) – ngöôøi lôùn tuoåi – töôùc baù (sau

töôùc haàu) – ngöôøi ñöùng ñaàu, lôùn nhaát

Töø ngöõ

ª baù chuû, baù phuï, baù troïng, baù töôùc, baù chuû

Ñoàng aâm

霸 caàm ñaàu caùc nöôùc chö haàu – caäy quyeàn hieáp ñaùp ngöôøi yeáu theá – chieám ñoaït, chieám cöù (baù chuû, tranh baù ñoà vöông)

百 (baùch) moät traêm (baù tính) 柏 caây baù, cuøng loaïi vôùi caây thoâng (tuøng baù) 播 gieo gioáng – raéc ra – truyeàn roäng ra (baù caùo,

truyeàn baù)

冠 QUAN ° caùi muõ – aâm khaùc laø quaùn

Töø ngöõ

ª gia quan, quan thöôûng, y quan, quan ñaøi, quan leã

說 THUYEÁT ° noùi roõ ra – trình baøy – ngoân luaän – aâm khaùc laø

thueá

Töø ngöõ

ª lyù thuyeát, traàn thuyeát, luaän thuyeát, thuyeát trình, tieåu thuyeát, thuyeát lyù, bieän thuyeát, du thuyeát, thuyeát phaùp, thuyeát minh, giaûi thuyeát, thuyeát khaùch, xaõ thuyeát


440

繁 PHIEÀN ° (phoàn) raát nhieàu, phöùc taïp, raéc roái – sinh soâi naûy

nôû ra raát nhieàu

Töø ngöõ

ª phoàn thònh, phoàn hoa, phoàn taïp, phoàn sinh, phoàn dieãn, phieàn phöùc, phoàn xöông

Ñoàng aâm

煩 taïp nhaïp, loâi thoâi – vieäc nhieàu khoâng chòu noåi – nhoïc meät – buoàn phieàn (phieàn muoän, phieàn naõo, öu phieàn)

墦 moà maõ

去 KHÖÛ ° boû, tröø ñi – giaáu caát ñi – aâm khaùc laø khöù

Töø ngöõ

ª tröø khöû, khöû ñoäc, khöû troïc löu thanh

BAØI 72

441

BAØI 72

達變揚名時

寒花耐久，春夏之花則不然。故生於憂苦亂離之人多堅實。風霜之威

天之殺物正以成物。禍亂之降天之

困人正以成人。草木不經霜雪則生

意不固，人不經憂患則德慧不成。

Dòch aâm

Ñaït bieán1

Döông Danh Thì2

Haøn hoa naïi cöûu, xuaân haï chi hoa taéc baát nhieân, coá sinh ö öu khoå loaïn ly chi nhaân ña kieân thöïc. Phong

1 Ñaït bieán: Theo tinh thaàn Nho hoïc, ngöôøi ta soáng trong ñôøi khi ôû caûnh

thöôøng thì xöû söï theo ñaïo thöôøng (goïi laø chaáp kinh) nhöng khi gaëp caûnh bieán thì laïi phaûi xöû söï linh ñoäng theo caûnh bieán (goïi laø toøng quyeàn). Bieát kheùo xöû söï trong caûnh bieán goïi laø ñaït bieán, nghóa laø thoâng suoát ñöôïc leõ. Ñaït bieán coøn coù nghóa laø bieát nhaân theo caûnh ngoä khoâng may maø reøn luyeän cho mình thaønh ngöôøi taøi ñöùc, bieát laáy caûnh hoaïn naïn öu khoå maø reøn luyeän chí khí, laøm tröôøng hoïc thöïc tieãn.

2 Döông Danh Thì laø moät danh nho ñôøi Toáng.


442

söông1 chi uy, thieân chi saùt vaät, chính dó thaønh vaät. Hoïa loaïn chi giaùng, thieân chi khoán nhaân, chính dó thaønh nhaân. Thaûo moäc baát kinh söông tuyeát taéc sinh yù baát coá; nhaân baát kinh öu hoaïn taéc ñöùc tueä baát thaønh.

Dòch nghóa

Ñaït leõ bieán thoâng

Hoa muøa laïnh chòu ñöïng laâu beàn, hoa muøa xuaân, muøa haï thì khoâng theá. Cho neân nhöõng ngöôøi soáng trong caûnh lo khoå loaïn ly phaàn nhieàu chòu ñöïng beàn bó. Vôùi söùc maïnh cuûa gioù söông töôûng nhö trôøi gieát haïi loaøi vaät maø chính ñeå giuùp neân cho loaøi vaät. Giaùng ñieàu hoïa loaïn, töôûng trôøi coá yù laøm khoán ñoán ngöôøi maø chính ra laø ñeå laøm neân cho ngöôøi. Caây coû khoâng traûi qua söï daøy voø cuûa söông tuyeát thì sinh löïc khoâng beàn chaéc, con ngöôøi khoâng traûi qua caûnh lo aâu khoán cöïc thì taøi ñöùc khoâng thaønh.


耐 NAÏI ° chòu ñöïng, nhaãn nhòn

1 Söông 霜: chöõ söông trong tieáng Vieät voán goác töø chöõ söông naøy ra,

nhöõng ñaõ bieán ñoåi nghóa. Trong tieáng Vieät, söông duøng ñeå chæ gioït moùc maø theo tieáng Haùn goïi laø loä 露, coøn söông muø hay sa muø trong tieáng Vieät thì tieáng Haùn goïi laø vuï 霧. Chöõ söông 霜 trong tieáng Haùn duøng ñeå goïi moät daïng hôi nöôùc ñoïng thaønh theå ñaëc maø ôû nöôùc ta gaàn nhö khoâng bao giôø coù. Caùc töø tin söông, toùc söông trong tieáng Vieät laø do caùc töø söông tín, söông maán ñöôïc dòch ra. Söông tín laø teân goïi chim nhaïn, neân noùi nhaïn tín (tin nhaïn) cuõng nhö noùi söông tín (tin söông). Coøn söông maán coù nghóa laø maùi toùc ngaõ maøu hoa raâm nhö ñieåm söông. Chöõ söông ôû ñaây duøng taû veà maøu saéc: maøu loám ñoám traéng nhö nhöõng haït söông.

BAØI 72

443

Töø ngöõ

ª nhaãn naïi, naïi haøn, naïi lao, naïi khoå

Ñoàng aâm

奈 naïi haø 奈何: laøm sao ñöôïc 捺 laáy tay aán maïnh xuoáng 鼐 caùi vaïc raát to (ñænh naïi)

亂 LOAÏN ° loän xoän – khoâng coù traät töï – giaëc giaû – roái raém

Töø ngöõ

ª loaïn ly, loaïn ñaû, loaïn luaân, loaïn quaân, loaïn xaï, tao loaïn, loaïn theá, loaïn taëc, naùo loaïn, loaïn laïc, taùc loaïn

堅 KIEÂN ° vöõng beàn

Töø ngöõ

ª kieân trinh, kieân coá, kieân chí, kieân taâm, kieân nhaãn, kieân quyeát, kieân ñònh, kieân trì

Ñoàng aâm

慳 keo laän – bon chen (kieân laän)

實 THÖÏC ° ñaày ñuû – thaät thaø – thöïc söï – traùi caøy – söï tình

(aâm khaùc laø thaäät)

Töø ngöõ

ª thöïc teá, thöïc taïi, hö thöïc, thöïc chaát, thöïc hieän, thöïc tieãn, hieän thöïc, thöïc nghieäm, thöïc duïng, thöïc taâm,


444

thöïc taäp, thöïc theå, thöïc quyeàn, thöïc höõu, thöïc tình

霜 SÖÔNG ° hôi nöôùc gaëp laïnh keát thaønh haït nhoû – moät muøa

söông, töùc laø moät naêm – thuoác boät traéng

Töø ngöõ

ª söông giaùng, söông uy, phong söông, thu söông, söông tín, söông khí, tinh söông, tuyeát söông, söông maán

Ñoàng aâm

孀 ñaøn baø goùa (söông phuï) 箱 thuøng xe – caùi röông ñöïng ñoà

威 UY

° (oai) khieán ngöôøi ta kính sôï – toû ra coù quyeàn löïc – hình phaùp

Töø ngöõ

ª uy danh, uy löïc, uy nghieâm, uy theá, uy quyeàn, uy vuõ, uy nghi, uy phong, laäp uy, taùc uy, taùc phuùc

正 CHÍNH

° (chaùnh) ñuùng, phaûi (traùi nghóa vôùi nguïy 僞 vaø phaûn 反) – thích ñaùng ngay thaúng – söûa laïi cho ñuùng – saép ñaët laïi – chuû trì vieäc gì

BAØI 72

445

Töø ngöõ

ª chính nghóa, chính ñaùng, chính tröïc, chính dieän, chính ngoân, chính thöùc, chính khí, chính phaùp, chính phoù, chính taø, chính taâm, chính nguyeät, quy chính, trung chính, ñính chính, chính xaùc

降 GIAÙNG

° töø treân xuoáng – xuoáng daàn daàn – aâm khaùc laø haøng

Töø ngöõ

ª giaùng laâm, giaùng sinh, giaùng theá, giaùng phaøm, giaùng hoïa, giaùng caáp, giaùng phuùc, thaêng giaùng

Ñoàng aâm

絳 saéc ñoû – hoa saéc ñoû (giaùng höông)

慧 TUEÄ ª saùng suoát, khoân ngoan

Töø ngöõ

ª trí tueä, maãn tueä, tueä nhaõn, tueä taâm, tueä giaùc, thoâng tueä, phaùt tueä

Ñoàng aâm

彗 caùi choåi – sao choåi 穗 boâng luùa – boâng caùc loaïi caây khaùc (kinh giôùi tueä)


446

BAØI 73

歷史記前人之事以告後人，是爲歷史。治亂之原，開化之跡於此覘焉。所以鑒旣往戒將來也。今日國民之品性事業均有歷史遺傳之特質，故爲國民者不可不知本國歷史之大概。

Dòch aâm

Lòch söû

Kyù tieàn nhaân chi söï dó caùo haäu nhaân, thò vi lòch söû. Trò loaïn chi nguyeân khai hoùa chi tích ö töû chieâm yeân.1 Sôû dó giaùm kyù vaõng giôùi töông lai daõ. Kim nhaät quoác daân chi phaåm tính, söï nghieäp quaân höõu lòch söû di truyeàn chi ñaëc chaát, coá vi quoác daân giaû baát khaû baát tri baûn quoác lòch söû chi ñaïi khaùi.

Dòch nghóa

Lòch söû

Ghi cheùp vieäc ngöôøi tröôùc ñeå noùi laïi cho ngöôøi sau, aáy laø lòch söû. Nguyeân lai cuûa söï trò loaïn, veát tích cuûa söï khai hoùa, ñeàu trong ôû ñaáy, coát laø ñeå soi göông vieäc ñaõ qua maø

1 Ö thöû chieâm yeân: theo ñoù maø xeùt. Chöõ thöû laø ñaïi danh töø thay cho cuïm

töø lòch söû ñeå laøm tuùc töø chæ nôi choán cho ñoäng töø chieâm.

BAØI 73

447

raên giôùi vieäc saép ñeán. Quoác daân ngaøy nay ñeàu coù ñaëc tính di truyeàn phaåm caùch söï nghieäp cuûa lòch söû, cho neân boån phaän laøm ngöôøi daân trong nöôùc khoâng theå khoâng bieát ñaïi khaùi veà lòch söû nöôùc mình ñöôïc.


均 QUAÂN ° ñeàu, chia ñeàu – cuøng nhau – ñoàng ñeàu vôùi nhau

Töø ngöõ

ª quaân bình, quaân caáp, quaân haønh, quaân theá, quaân phaân, quaân saûn

Ñoàng aâm 皆 giai: ñeàu 人皆畏死 Nhaân giai uùy töû: ngöôøi ta ñeàu

sôï cheát 同 ñoàng: cuøng, ñoàng ñeàu 三人同行 tam nhaân ñoàng

haønh: ba ngöôøi cuøng ñi 俱 caâu: ñeàu, ñuû caû 教子名俱揚 Giaùo töû danh caâu

döông: Daïy con thaûy ñeàu coù danh caû. 並 tònh: cuøng, vôùi nhau 並立 tònh laäp: cuøng ñöùng vôùi

nhau 咸 haøm: ñeàu 世界咸注意於我國情形 Theá giôùi haøm

chuù yù ö ngaõ quoác tình hình: Theá giôùi ñeàu chuù yù ñeán tình hình nöôùc ta.

都 ñoâ: ñeàu 事都壞 söï ñoâ hoaïi: vieäc ñeàu hoûng caû 畢 taát: thaûy ñeàu 衆人畢集 Chuùng nhaân taát taäp: moïi

ngöôøi thaûy ñeàu hoïp laïi 共 coäng: chung ñeàu, cuøng chung 共有財產 Coäng höõu

taøi saûn: cuûa caûi cuøng coù chung


448

齊 teà: cuøng nhau, ñeàu 落霞與孤霧齊飛 Laïc haø döõ coâ vuï teà phi: raùng chieàu rôi xuoáng vôùi chim coâ cuøng bay ñi.

記 KYÙ ° ghi nhôù – ghi cheùp – saùch – saùch ghi cheùp söï vieäc

– theå vaên kyù söï

Töø ngöõ

ª kyù baï, kyù chuù, kyù giaû, kyù hieäu, kyù luïc, kyù söï - kyù öùc, kyù nieäm, du kyù, nhaät kyù, söû kyù, truyeän kyù, kyù aâm phaùp, toác kyù, bi kyù

治 TRÒ ° cai trò – quaûn lyù – tröøng trò – chöõa trò – dieät tröø –

nghieân cöùu – so saùnh

Töø ngöõ

ª trò quoác, chính trò, trò söï, trò sinh, trò thuaät, daân trò, nhaân trò, phaùp trò, ñöùc trò, trò loaïn, binh trò, thònh trò, trò an

化 HOÙA ° thay ñoåi moät caùch töï nhieân – trôøi ñaát sinh thaønh

vaïn vaät – daïy doã cho bieán ñoåi tính tình – vaät theå thay ñoåi tính chaát – cheát

Töø ngöõ

ª taïo hoùa, hoùa coâng, giaùo hoùa, caûm hoùa, ñöùc hoùa, theå thieân haønh hoùa, hoùa sinh, hoùa duïc, hoùa nhi, caûi hoùa, bieán hoùa, sinh hoùa, phaân hoùa, hoùa nghieâm, hoùa hoïc, hoùa hôïp, phong hoùa, tieâu hoùa, öùng hoùa

BAØI 73

449

Ñoàng aâm

貨 cuûa caûi – haøng buoân baùn – baùn (taøi hoùa, hoùa vaät)

跡 TÍCH ° daáu chaân – daáu veát = 蹟 = 迹

Töø ngöõ

ª tuùc tích, di tích, coå tích, tung tích 蹤跡, hình tích

覘 CHIEÂM ° (sieâm) kín ñaùo doø xeùt – nhìn troäm

Ñoàng aâm

占 boùi xem – aâm khaùc laø chieám 詹 xem xeùt coâng vieäc 瞻 ngaång maët maø troâng (chieâm ngöôõng, quan chieâm)

鑑 GIAÙM ° caùi göông – chieáu soi – xem laøm göông maãu – xem

xeùt kyõ caøng = 鑒

Töø ngöõ

ª böûu giaùm

Ñoàng aâm

監 xem xeùt – hoaïn quan (giaùm ñoác, giaùm khaûo, thaùi giaùm)

品 PHAÅM ° nhieàu caùi, thöù naøy thöù khaùc – phaàn chaát ñoái vôùi

löôïng – baäc quan – caân nhaéc khen cheâ – tö caùch


450

Töø ngöõ

ª phaåm traät, phaåm caáp, thöôïng phaåm, phaåm haïnh, phaåm caùch, phaåm vaät, phaåm haøm, phaåm bình (bình phaåm), phaåm löôïng, phaåm vò, phaåm chaát, cöûu phaåm, phaåm tính (tính neát)

性 TÍNH ° (taùnh) nguyeân lyù caên baûn sinh ra ngöôøi – baûn

nguyeân tinh thaàn con ngöôøi – baûn chaát cuûa ngöôøi hoaëc vaät – maïng soáng

Töø ngöõ

ª tính tình, tính haïnh, taâm tính, tính meänh, tính khí, linh tính, tính caùch, tính chaát, caên tính, baûn tính, töï tính, caù tính, thieân tính, vaät tính, tính duïc, tính giao, nam tính, nöõ tính

Ñoàng aâm

倂 = 併 cuøng saùnh nhau – tranh chaáp, choáng cöï nhau (thoân tính)

姓 (taùnh) hoï ngöôøi (baù tính, tính danh)

遺 DI ° (dò) soùt maát – thöøa ra – ñeå laïi cho ngöôøi sau –

taëng, bieáu

Töø ngöõ

ª di caûo, di chieáu, di meänh, di chuùc, di haùm, di hoïa, di phong, di söï, di theå, di truyeàn, di tích, di vaên, di töôïng

BAØI 74

451

Ñoàng aâm

移 dôøi ñi – thay ñoåi, bieán ñoåi – di chuyeån (di dòch, di cö)

夷 ngöôøi Trung Hoa ngaøy xöa goïi caùc daân toäc phöông Ñoâng laø di – vui veû – gieát cho saïch (di ñòch, tru di)

姨 dì (em hay chò cuûa meï) 飴 thöù keïo ñeå ngaäm – cho ñoà aên 怡 vui veû 貽 taëng bieáu – ñeå laïi cho ñôøi sau 彌 caøng – ñaày – theâm leân – xa – heát – xong 彞 ñaïo thöôøng – cheùn röôïu (di luaân 彞倫) – nhöõng

caùch vieát khaùc laø 彝, 彜, 彛. 頤 hai beân maù – nuoâi

概 KHAÙI ° oáng ñeå gaït luùa gaïo khi ñong löôøng – lôøi noùi bao

quaùt – ñaïi löôïc – khí phaùch

Töø ngöõ

ª khaùi nieäm, ñaïi khaùi, khaùi löôïc, khaùi quaùt, khaùi yeáu, khaùi luaän, khaùi quan, khí khaùi

Ñoàng aâm

咳 ho – aâm khaùc laø haøi 愾 giaän 慨 giaän – thöông xoùt (khaûng khaùi, caûm khaùi) 溉 töôùi nöôùc – röûa raùy


452

BAØI 74

愛國梁啓超天下之盛德大業孰有過於愛國者乎。真愛國者國事以外舉無足以介其心。故舍國事無嗜好無希朢。舍國事無忿懥無爭競。舍國事無憂慮無懽欣。真愛國者其視國事無所謂艱險，無所謂不可爲，無所謂成敗。

Dòch aâm

AÙi quoác

Löông Khaûi Sieâu1

Thieân haï chi thaïnh ñöùc ñaïi nghieäp, thuïc2 höõu quaù ö aùi quoác giaû hoà. Chaân aùi quoác giaû, quoác söï dó ngoaïi3 cöû voâ tuùc dó giôùi kyø taâm. Coá xaû quoác söï voâ thò hieáu, voâ hy voïng.

1 Baøi naøy trích trong taäp YÙ Ñaïi Lôïi tam kieät cuûa Löông Khaûi Sieâu. 2 Chöõ thuïc vöøa laø nghi vaán ñaïi danh töø vöøa laø lieân quan ñaïi danh töø, khi

duøng chæ ngöôøi coù nghóa ai, ngöôøi naøo. Khi duøng chæ söï vaät coù nghóa vaät naøo, söï vieäc gì, ñieàu gì. Phaân bieät vôùi chöõ 誰 thuøy chæ coù nghóa laø ai.

3 Quoác söï dó ngoaïi (dó: ñeå, trôû): tröø vieäc quoác gia ra, ñeå ngoaøi vieäc nöôùc ra.

BAØI 74

453

Xaû quoác söï voâ phaãn chí voâ tranh caïnh. Xaû quoác söï voâ öu löï voâ hoan haân. Chaân aùi quoác giaû, kyø thò quoác söï voâ sôû vò gian hieåm, voâ sôû vò baát khaû vi, voâ sôû vò thaønh baïi.

Dòch nghóa

Yeâu nöôùc

Ñöùc to nghieäp lôùn trong thieân haï coøn gì hôn vieäc yeâu nöôùc nöõa ö? Ngöôøi chaân chính yeâu nöôùc, ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng gì coù theå khieán hoï ñeå taâm ñeán. Cho neân, boû vieäc nöôùc ñi thì khoâng coøn ham muoán, khoâng coøn hy voïng. Ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng coù giaän hôøn, khoâng coù tranh chaáp. Ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng coù aâu lo, khoâng coù vui möøng. Ngöôøi chaân chính yeâu nöôùc xem vieäc nöôùc khoâng coù gì laø gian hieåm, khoâng coù gì laø khoâng theå laøm ñöôïc, khoâng coù gì laø thaønh baïi caû.


介 GIÔÙI ° ôû giöõa hai beân – ngay thaúng khoâng khuaát – voû loaøi

truøng – lôùn

Töø ngöõ

ª giôùi thieäu, giôùi yù (trong loøng coù ñieàu khoâng an) giôùi loaïi (loaøi soø heán: mình meàm coù voû)

舍 XAÛ ° boû ñi – aâm khaùc laø xaù

Töø ngöõ

ª xaû thaân, thuû xaû, hæ xaû, xaû ñoaûn, xaû tröôøng


454

Ñoàng aâm

捨 buoâng thaû ra – boá thí (xaû thaân, hæ xaû) 扯 xeù ñoâi – giaét keùo

嗜 THÒ ° ham thích – theøm muoán – tham

Töø ngöõ

ª thò hieáu, thò duïc, thò töûu

希 HY ° hieám coù, ít – mong muoán, mong caàu – chôø xem

Töø ngöõ

ª hy voïng, hy höõu, hy thaùnh, hy haõn

忿 PHAÃN ° raát töùc giaän

Töø ngöõ

ª phaãn phaùt, phaãn noä, phaãn theá

懥 CHÍ ° giaän

Töø ngöõ

ª phaãn chí: giaän döõ, töùc giaän

爭 TRANH ° giaønh nhau – theá naøo (trôï töø) – aâm khaùc laø traùnh

BAØI 74

455

Töø ngöõ

ª chieán tranh, ñaáu tranh, giao tranh, caïnh tranh, tranh ñoaït, tranh chaáp, tranh hoaønh, tranh huøng, tranh luaän, tranh quyeàn, tranh coâng, tranh phong, caïnh tranh sinh toàn

Ñoàng aâm

箏 ñaøn tranh – phong tranh 風箏: dieàu giaáy 崢 tranh vanh 崢嶸: cao ngaát, cheânh veânh – taøi hoa

vöôït troäi 錚 tieáng saét keâu – caùi chieâng – ngöôøi vöôït troäi hôn

trong moät nhoùm

懽 HOAN ° vui veû, möøng rôõ = 歡

Töø ngöõ

ª haân hoan, hoan laïc, hoan ngheânh, hoan hæ, truy hoan, giao hoan

Ñoàng aâm

讙 noùi chuyeän vui veû – ban boá meänh leänh ra khieán loøng ngöôøi vui möøng – noùi to leân

驩 teân tænh Ngheä An ngaøy xöa (Hoan Chaâu) 貛 heo röøng (lôïn loøi)

欣 HAÂN ° haân hoan, vui möøng hôùn hôû = 忻 Töø ngöõ ª haân haïnh, haân hæ, haân haân, haân thöôûng, haân hoan


456

BAØI 75

轍中魚

轍中一鮒魚

失水在泥塗

殷勤望援助

莊子適驅車

惻然動慈念

願汲西江渠

魚云我困甚

祇藉水區區

倘待西江返

微命已嗚呼

從知救人者

不可緩須臾

BAØI 75

457

Dòch aâm

Trieät trung ngö

Trieät trung nhaát phuï ngö, Thaát thuûy taïi neâ ñoà, AÂn caàn voïng vieän trôï. Trang töû1 thích khu xa, Traéc nhieân ñoäng töø nieäm, Nguyeän caáp Taây giang cöø. Ngö vaân: Ngaõ khoán thaäm, Chæ taï thuûy khu khu.2 Thaûng ñaõi taây giang phaûn, Vi meänh dó oâ hoâ. Tuøng tri cöùu nhaân giaû, Baát khaû hoaõn tu du.3

Dòch nghóa

Caù trong veát baùnh xe

Moät con caù gieác trong vuõng baùnh xe, thieáu nöôùc trong choã buøn laày, thieát tha mong ñöôïc cöùu trôï. Trang töû ñaùnh

1 Trang töû teân laø Trang Chaâu, laø moät vò hieàn nhaân ñôøi Chieán quoác, cuøng

tö töôûng vôùi Laõo Töû, töùc laø moät trong nhöõng ngöôøi saùng khôûi ra hoïc phaùi Ñaïo giaùo Trung Hoa

2 Khu khu: hình dung töø keát hôïp theo loái ñieäp aâm thöôøng duøng giaùn caùch tröôùc moät danh töø baèng giôùi töø chi. Ví duï: khu khu chi taøi: caùi taøi coûn con, taøi nhoû nhoi.

3 Tu du: choác laùt, trong phuùt choác (noùi khoaûng thôøi gian raát ngaén). Ñoâi khi, ñeå chæ moät khoaûng thôøi gian raát ngaén ngöôøi ta cuõng duøng töø saùt na 刹那 voán laø goác ôû tieáng Phaïn.


458

xe qua ñaáy, ñoäng loøng töø aùi xoùt thöông, mong daãn nöôùc Taây giang veà cöùu.

Caù baûo raèng: “Toâi khoán ñoán heát söùc, chæ mong chôø gioït nöôùc coûn con ñuû ñeå soáng, phoûng nhö ñôïi nöôùc Taây giang veà thì maïng soáng nhoû nhoi naøy coù coøn gì nöõa!” Nhaân ñoù bieát raèng vieäc cöùu ngöôøi khoâng theå chaäm treã duø laø trong giaây phuùt.1


轍 TRIEÄT ° daáu baùnh xe

Töø ngöõ

ª phuùc trieät 覆轍: daáu xe uùp, noùi söï laàm lôõ cuûa ngöôøi ñi tröôùc

Ñoàng aâm

撤 tröø boû ñi (trieät haï, trieät hoài, trieät thoái) 徹 suoát, thoâng suoát – boû (= 撤) – thueá ruoäng ñôøi nhaø

Chu (quaùn trieät, thaáu trieät) 澈 nöôùc laéng trong – hieåu roõ (ñoãng trieät)

1 Baøi naøy döïa theo moät chuyeän nguï ngoân trong saùch Trang töû maø dieãn ra vaên vaàn. Chuyeän keå vieäc Trang töû vì thieáu luùa aên ñeán nhôø moät vò quan kia giuùp. Vò quan baûo oâng chôø ngaøy phaùt kho thoùc lôùn roài seõ cho möôïn nhieàu. Trang töû beøn döïng leân caâu chuyeän nguï ngoân treân ñaây ñeå ñaùp: oâng coù gaëp con caù gieác trong daáu baùnh xe, caù töï xöng laø ba thaàn (thaàn soùng) bò maéc caïn keâu nhôø oâng cho moät gaùo nöôùc ñeå keùo daøi phuùt soáng, oâng höùa seõ troå nöôùc soâng Taây giang veà ñoùn. Caù phaùt giaän traû lôøi: “Maïng soáng cuûa toâi caàn ñöôïc cöùu giuùp gaáp trong choác laùt baèng moät gaùo nöôùc, neáu ñôïi nöôùc Taây giang thì seõ thaønh con caù khoâ trong nhaø baùn caù maém maát.”

BAØI 75

459

魚 NGÖ ° con caù

Töø ngöõ

ª ngö loâi, ngö thö nhaïn tín, traàm ngö laïc nhaïn

Ñoàng aâm

漁 ñaùnh caù (ngö oâng, ngö phuû, ngö lôïi, ngö nghieäp)

鮒 PHUÏ ° con caù gieác

失 THAÁT ° maát – sai laàm – hö hoûng – thua

Töø ngöõ

ª thaát baïi, thaát theá, thaát thaân, thaát yù, thaát voïng, thaát leã, thaát loäc, thaát cô, thaát saéc, thaát thuû, thaát tín, thaát tình, thaát truyeàn, quaù thaát (loãi laàm), thaát hoøa, thaát traän

泥 NEÂ ° ñaát buøn – vaät ñaõ naùt baáy ra – boâi leân vaät gì – aâm

khaùc laø neä

Töø ngöõ

ª neâ ñoà

Ñoàng aâm

尼 (ni) teân töï ñöùc Khoång Töû (Troïng Ni) – aâm khaùc laø neä


460

塗 ÑOÀ ° buøn – nhôùp – boâi saéc maøu leân vaät khaùc – xoùa chöõ

cuõ thay chöõ môùi – laáp loã hôû

Töø ngöõ

ª ñoà thaùn, ñoà ñòa

殷 AÂN ° thònh lôùn – caûm tình ñaäm ñaø – trieàu nhaø AÂn

Thöông

Töø ngöõ

ª aân caàn, aân phuù

援 VIEÄN ° cöùu giuùp – aâm khaùc laø vieân

Töø ngöõ

ª vieän trôï, vieän binh, cöùu vieän, thanh vieän, caàu vieän, vieän lyù

Ñoàng aâm

院 tröôøng sôû – quan saûnh – töôøng xaây chung quanh (ñaïi hoïc vieän)

莊 TRANG ° dung maïo nghieâm chænh – daân laøng ôû nuùi – ñieåm

baùn haøng – traïi – bieät thöï – ñöông lôùn

Töø ngöõ

ª trang nghieâm, ñoan trang, trang troïng, trang nhaõ, noâng trang, gia trang

BAØI 75

461

Ñoàng aâm

妝 = 粧 toâ ñieåm – trau gioài (trang hoaøng, trang ñieåm) 裝 quaàn aùo – söûa soaïn trau gioài – giaáu caát (quaân

trang, trang phuïc)

驅 KHU ° ñuoåi – ñaùnh ngöïa – böùc baùch

Töø ngöõ

ª khu truïc cô, trì khu, khu tröø, khu söû, khu taø

Ñoàng aâm

軀 (xu) thaân theå – xaùc thòt (khu xaùc) 摳 caàm nhaéc leân – vôùi laáy 區 chia töøng loaøi (khu bieät) – coõi (nhaát khu)

惻 TRAÉC ° thöông xoùt – loøng baát nhaãn

Töø ngöõ

ª traéc aån (loøng thöông xoùt) traéc nhieân (ñoäng loøng traéc aån)

Ñoàng aâm

仄 ñoå nghieâng – heïp – vaàn traéc, traùi vôùi vaàn baèng 昃 maët trôøi quaù tröa 側 nghieâng – thaáp heïp 測 ño saâu caïn – lieäu löôøng (traéc löôïng, traéc ñoä) 陟 böôùc leân – leân nuùi – thaêng quan (traéc giang)


462

念 NIEÄM ° nhôù nghó – ñoïc laàm thaàm trong mieäng

Töø ngöõ

ª yù nieäm, caûm nieäm, hoaøi nieäm, quan nieäm, tuïng nieäm

汲 CAÁP ° muùc nöôùc

Ñoàng aâm

急 mau gaáp – khaån thieát – khoán khoù (khaån caáp, nguy caáp)

給 cho – thieáu thoán – theâm cho ñaày ñuû (trôï caáp, caáp löông, cung caáp)

級 böïc lôùp (giai caáp)

渠 CÖØ ° möông, keânh, raïch nöôùc – lôùn – tieáng goïi ngöôøi

khaùc (hoï, haén, oâng aáy...) – töø nghi vaán: ai, caùi gì...

Töø ngöõ

ª cöø khoâi

Ñoàng aâm

蕖 phuø cöø 芙蕖: hoa sen 籧 chieáu tre thoâ 璩 nhaãn – voøng ñeo ôû tay 蘧 moät thöù coû – heát söùc ngaïc nhieân – kinh ngaïc

衹 CHÆ ° chæ, duøng nhö chöõ 只

BAØI 75

463

藉 TAÏ ° chieáu baèng coû – loùt phía döôùi – döïa vaøo – troâng caïây

vaøo – möôïn – khoan dung – khuyeân lôn – an uûi

Töø ngöõ

ª taï söï, taï khaåu, taï töø

Ñoàng aâm

謝 töø ñi – caûm taï – hoa laù heùo ruïng (taøn taï) 榭 laøm nhaø treân ñaøi (thuûy taï)

區 KHU ° chia rieâng ra – moät ñòa phöông – nhoû

Töø ngöõ

ª khu vöïc, bieân khu, chieán khu, tieàn khu

Ñoàng aâm

Xem chöõ khu 驅

倘 THAÛNG ° ví daàu – giaû söû

Töø ngöõ

ª thaûng söû, thaûng nhieân

Ñoàng aâm

儻 laï luøng – giaù phoûng (thích thaûng 倜儻) 搶 cöôùp laáy


464

返 PHAÛN ° quay veà, trôû veà (phaûn hoài) – trôû ngöôïc laïi

Töø ngöõ

ª phaûn hoài, phaûn boä, phaûn hoaøn, phaûn tænh, quy phaûn, phaûn chieáu

微 VI ° nhoû nhen – tinh dieäu – suy kín – traùi ngöôïc

Töø ngöõ

ª vi nhieäm, vi teá, vi truøng, vi haønh, tinh vi, haøn vi, vi sinh vaät

緩 HOAÕN ° roäng cho – chaàm chaäm khoâng gaáp

Töø ngöõ

ª trì hoaõn, hoaõn binh, hoaõn xung, hoaõn caáp, hoøa hoaõn, ñình hoaõn

須 TU ° neân – caàn duøng

Töø ngöõ

ª tu du, maïc tu höõu (khoâng caàn coù: teân quyeàn thaàn Taàn Coái ñôøi Toáng xöû toäi Nhaïc Phi baèng caùi aùn “khoâng caàn coù aùn”)

臾 DU ° tu du 須臾: thôøi gian raát ngaén, choác laùt

BAØI 76

465

BAØI 76

苛政猛於虎孔子過太山側有婦人哭於墓者而哀。夫子式而聽之使子路問之曰︰子之哭也壹似重有憂者。婦曰︰然，昔者吾舅死於虎，吾夫又死焉，今吾子又死焉。夫子曰︰何爲不去也？曰︰無苛政。夫子曰︰小子識之，苛政猛於虎也。

Dòch aâm

Haø chính maõnh ö hoå1

Khoång töû quaù Thaùi sôn traéc, höõu phuï nhaân khoác ö moä giaû nhi ai. Phu töû thöùc2 nhi thính chi, söû Töû loä vaán

1 Baøi naøy trích ôû thieân Ñaøn cung haï, saùch Leã kyù. 2 Thöùc: chöõ 式 ñöôïc duøng thay cho chöõ 軾 laø caùi ñoøn ngang tröôùc xe,

ngöôøi xöa thöôøng töïa ñaàu vaøo ñaáy ñeå toû loøng toân kính ñoái vôùi moät ngöôøi naøo hay moät vieäc gì. Chöõ thöùc trong baøi laø ñoäng töø coù nghóa laø töïa ñaàu vaøo ñoøn ngang xe ñeå toû loøng kính troïng ñoái vôùi söï ñau khoå cuûa ngöôøi ñaøn baø coù tang.


466

chi vieát: “Töû chi khoác daõ, nhaát1 töï truøng2 höõu ö giaû.” Phuï vieát: “Nhieân, tích giaû ngoâ cöõu töû ö hoå, ngoâ phuï höïu töû yeân,3 kim ngoâ töû höïu töû yeân”. Phu töû vieát: “Haø vi baát khöù daõ?” Vieát: “Voâ haø chính.” Phu töû vieát: “Tieåu töû chí chi: haø chính maõnh ö hoå daõ.”

Dòch nghóa

Chính trò haø khaéc taøn baïo hôn coïp

Khoång töû ñi ngang qua beân caïnh nuùi Thaùi sôn, coù ngöôøi ñaøn baø khoùc beân moä moät caùch thaûm thieát. Phu töû keâ ñaàu leân ngang tröôùc maø nghe, roài sai Töû Loä ñeán hoûi raèng: “Tieáng baø khoùc thanh döôøng nhö coù ñieàu gì lo buoàn heát söùc?” Ngöôøi ñaøn baø noùi: “Vaâng, ngaøy xöa oâng gia toâi cheát vì naïn coïp, roài choàng toâi laïi cheát vì naïn coïp, nay con toâi cuõng laïi cheát vì naïn coïp nöõa.” Phu töû noùi: “Taïi sao chaúng ñi nôi khaùc?” Ngöôøi aáy noùi: “Vì ôû ñaây khoâng coù chính trò haø khaéc.” Phu töû baûo caùc moân sinh raèng: “Caùc con ghi nhôù: chính trò haø khaéc coøn taøn baïo hôn coïp.”


苛 HAØ ° aùc nghieät – khaéc baïc – ghen gheùt – phieàn toaùi

traùch phaït – quaáy nhieãu

1 Nhaát: theå keùp cuûa chöõ 一, laøm traïng töø coù nghóa: thöïc laø, raát laø. 2 Truøng: gaáp nhieàu laàn, laäp laïi nhieàu laàn goïi laø truøng, laøm traïng töø coù khi

ñoïc laø troïng ñeå phaân bieät vôùi hình dung töø (truøng döông) hoaëc danh töø (thieân truøng ñòa nguïc).

3 Yeân trong caâu ngoâ töû höïu töû yeân vöøa laø moät trôï töø vöøa giöõ chöùc naêng ñaïi danh töø, laøm tuùc töø ñeå thay cho ö hoå – töû yeân töùc laø töû ö hoå.

BAØI 76

467

Töø ngöõ

ª haø khaéc, haø laïm, haø hieáp

側 TRAÉC

° beân – ôû moät beân – nghieâng – heøn keùm

Töø ngöõ

ª traéc dieän: maët beân, traéc thaát (vôï leõ), traéc nhó, traéc baù dieäp

Ñoàng aâm

仄 nghieâng – vaàn traéc, ñoái vôùi vaàn baèng (bình traéc, phaûn traéc)

測 ño beà saâu – suy löôøng (traéc nghieäm, suy traéc) 惻 thöông xoùt (traéc aån) 陟 böôùc leân – leân nuùi – leân chöùc 昃 maët trôøi xeá qua

哭 KHOÁC

° khoùc lôùn thaønh tieáng

Töø ngöõ

ª thoáng khoác

Ñoàng aâm

酷 taøn aùc – baïo ngöôïc – raát, quaù laém – röôïu noùng (taøn khoác, khoác lieät, khoác aùi)

墓 MOÄ

° moà maõ


468

Töø ngöõ

ª phaàn moä, taûo moä

軾 THÖÙC ° caùi ñoøn ngang tröôùc xe – theo tuïc leä ñôøi xöa, khi xe

ñi gaëp ai ñaùng kính thì töïa vaøo ñoøn maø cuùi mình xuoáng

Ñoàng aâm 識 nhaän bieát – quen nhau (kieán thöùc trí thöùc) 式 pheùp taéc – kieåu maãu – nghi leã (hình thöùc, phöông

thöùc) 拭 lau saïch (phaát thöùc: lau queùt)

重 TRUØNG ° nhieàu lôùp choàng leân nhau – laäp laïi nhieàu laàn – xeáp

nhieàu laàn – töøng lôùp – aâm khaùc laø troïng

Töø ngöõ

ª truøng cöõu, truøng lai, truøng phuøng, truøng vy, cöûu truøng, truøng döông, truøng truøng ñieäp ñieäp

Ñoàng aâm

虫 = 蟲 loaøi saâu boï – teân goïi chung loaøi ñoäng vaät (coân truøng, vi truøng)

舅 CÖÕU ° caäu, anh em cuûa meï – cha choàng

Töø ngöõ

ª cöõu coâ, cöõu phuï

識 CHÍ ° ghi laáy – ghi nhôù = 誌 – Chöõ ñuùc noåi ôû beà maët

BAØI 77

469

chuoâng ñænh goïi laø 款 khoaûn, chöõ ñuùc loõm vaøo goïi laø chí – aâm khaùc laø thöùc

Töø ngöõ

ª taïp chí, bi chí, moä chí

BAØI 77

善對陳恆弒君使勇士六人劫子淵棲。子淵棲曰︰子之欲與我以我爲智乎？以我爲仁乎？以我爲勇乎？臣弒君非智也。見利而背君非仁也。劫我以兵，懼而與子非勇也。使吾無此三者與何補於子。若有此三者終不從子矣。乃舍之。

Dòch aâm

Thieän ñoái1

Traàn Haèng2 thí quaân,3 söû duõng só luïc nhaân kieáp Töû

1 Baøi naøy ruùt ôû saùch Xuaân thu chieán quoác, trong boä Töù khoá toaøn thö. 2 Traàn Haèng laø moät quan ñaïi phu ôû nöôùc Teà vaøo thôøi Xuaân thu Chieán

quoác. Traàn Haèng soaùn ngoâi leân laøm vua nöôùc Teà vaø con chaùu sau ñoåi ra hoï Ñieàn.

3 Thí quaân: beà toâi gieát vua. Phaïm toäi gieát vua hay cha thì goïi laø thí nghòch. Trong tröôøng hôïp vua voâ ñaïo taøn haïi daân chuùng roài daân chuùng noåi leân laät ñoå thì goïi laø tru 誅, nghóa laø tröø keû coù toäi.


470

Uyeân Theâ.1 Töû Uyeân Theâ vieát. “Töû chi duïc döõ ngaõ: dó ngaõ vi trí hoà, dó ngaõ vi nhaân hoà, dó ngaõ vi duõng hoà? Thaàn thí quaân phi trí daõ. Kieán lôïi nhi boäi quaân, phi nhaân daõ. Kieáp ngaõ dó binh, cuï nhi döõ töû, phi duõng daõ.2 Söû ngoâ voâ thöû tam giaû döõ, haø boå ö töû. Nhöôïc höõu thöû tam giaû, chung baát tuøng töû hó. Naõi xaû chi.

Dòch nghóa

Kheùo ñoái ñaùp

Traàn Haèng gieát vua, sai saùu ngöôøi duõng só baét eùp Töû Uyeân Theâ. Töû Uyeân Theâ noùi: “OÂng sôû dó muoán toâi cuøng veà phe vôùi oâng, yù haún oâng cho toâi laø coù trí ö, cho toâi laø coù nhaân ö, cho toâi laø coù duõng ö? Laøm baày toâi cuøng phaïm vaøo toäi gieát vua khoâng phaûi laø trí; thaáy lôïi maø boäi phaûn vua chaúng phaûi laø nhaân; laáy binh löïc maø baét eùp toâi, neáu sôï maø veà phe vôùi oâng thì khoâng phaûi laø duõng. Ví nhö toâi khoâng coù ba ñieàu aáy thì duø toâi coù theo veà phe vôùi oâng, naøo coù ích gì cho oâng ñaâu. Coøn nhö toâi coù ba ñieàu aáy thì chaúng bao giôø chòu theo phe oâng.” Traàn Haèng beøn thaû oâng ta ra.

1 Töû Uyeân Theâ laø moät hieàn só nöôùc Teà, ñöôïc daân chuùng ñöông thôøi meán

phuïc. 2 Nhaân, trí, duõng: ba ñöùc tính tieâu bieåu cuûa con ngöôøi. Nhaân laø loøng nhaân

aùi, thöông ngöôøi, luoân giöõ theo ñieàu thieän; trí laø söï hieåu bieát, thoâng roõ leõ phaûi traùi ôû ñôøi, khoâng laàm laãn, sai laïc; duõng laø loøng quaû caûm, can ñaûm, khí tieát. Chöõ 知 thöôøng ñoïc laø tri, nhöng trong baøi ñoïc laø trí, duøng nhö chöõ 智.

BAØI 77

471

NGÖÕ PHAÙP

使 Chöõ söû trong caâu Söû ngoâ voâ thöû tam giaû laø moät lieân

töø phuï thuoäc bieåu thò yù giaû thieát, coù nghóa laø ví phoûng, neáu nhö, giaù nhö... Chöõ söû thöôøng duøng trong caùc töø ngöõ nhö: giaû söû 假使, thaûng söû 倘使, nhöôïc söû 若使, nhö söû 如使, tuùng söû 縱使, thieát söû 設使, höôùng söû 向使... vôùi nghóa gaàn nhö nhau. Trong taát caû caùc töø ngöõ treân, chæ coù töø giaû söû laø thoâng duïng trong tieáng Vieät.


弒 THÍ ° gieát ngöôøi treân mình, nhö beà toâi gieát vua, con gieát

cha...

Töø ngöõ

ª thí quaân (gieát vua), thí phuï (gieát cha)

勇 DUÕNG ° söùc maïnh – tinh thaàn haêng haùi – quaû caûm – gan

daï

Töø ngöõ

ª duõng caûm, nghóa duõng, duõng nghò, duõng khí, duõng só

Ñoàng aâm 湧 nöôùc daâng traøn leân – vaät giaù cao voït leân 踴 nhaûy voït leân (duõng döôïc 踴躍) 蛹 con nhoäng


472

士 SÓ ° ngöôøi hoïc troø – ngöôøi nghieân cöùu hoïc vaán – ngöôøi

trong moät ngaønh ngheà naøo ñoù – chöùc quan xöa – binh lính

Töø ngöõ

ª só töû, nhi só, y só, ngheä só, só quan, só toát, thieän só, só khí, só phu

Ñoàng aâm

仕 laøm quan – coâng vieäc laøm (só hoaïn) 俟 chôø ñôïi

劫 KIEÁP ° cöôùp laáy – hieáp cheá – tai naïn – thôøi vaän

Töø ngöõ

ª kieáp löôïc, ñaïo kieáp, kieáp ñoaït

淵 UYEÂN ° vöïc saâu – saâu roäng

Töø ngöõ

ª uyeân thaâm, uyeân baùc, uyeân nguyeân, uyeân aùo (saâu xa kín nhieäm)

棲 THEÂ ° giöôøng naèm – ñaäu – ñoã laïi

Töø ngöõ

ª theâ thaân (ôû, naùu mình)

BAØI 77

473

背 BOÄI ° xaây löng laïi vôùi nhau – boäi phaûn – laøm traùi laïi –

aâm khaùc laø boái

Töø ngöõ

ª phaûn boäi, boäi nghòch, boäi öôùc, vi boäi, vong aân boäi nghóa

Ñoàng aâm

悖 traùi vôùi ñaïo lyù 佩 mang ñeo – khoâng queân (boäi phuïc) 倍 gaáp ñoâi – gaáp leân nhieàu laàn 珮 ñai ngoïc (ngoïc boäi)

懼 CUÏ ° sôï seät – kinh haõi – doïa daãm ngöôøi

Töø ngöõ

ª uùy cuï, kinh cuï

Ñoàng aâm

具 ñaày ñuû, hoaøn toaøn – ñoà duøng – taøi naêng (khí cuï, cuï theå)

颶 gioù xoaùy töø boán phía – baõo lôùn ôû bieån (cuï phong)

補 BOÅ ° vaù laïi choã raùch – buø vaøo choã khuyeát – coù phaàn ích

lôïi – ñieàn vaøo chöùc quan – laøm taêng söùc khoûe

Töø ngöõ

ª boå khuyeát, boå duïng, boå sung, tu boå, boå ích, boå döôõng, boå nhieäm, voâ boå, boài boå


474

Ñoàng aâm

捕 (boä) baét ngöôøi, thaúng tôùi nhaø maø baét goïi laø ñaõi 逮, truy luøng theo keû boû troán ñeå baét laø boä 捕 – ñi tuaàn

BAØI 78

不食嗟來食齊大饑。黔敖爲食於路以待餓者而

食之。有餓者蒙袂輯屨貿貿然來。

黔敖左奉食右執飲曰︰嗟，來食。

乃揚其目而視之曰︰予唯不食嗟來之食以至於斯也。從而謝焉。終不

食而死。 Dòch aâm

Baát thöïc ta lai thöïc1

Teà ñaïi cô.2 Kieàm Ngao3 vi thöïc ö loä dó ñaõi ngaï giaû

1 Ta lai thöïc: thöùc aên ñöôïc ngöôøi goïi ñeán cho aên maø khoâng coù chuùt gì toân troïng, kính neå, vì theá taïm dòch laø “thöùc aên bò ngöôøi khinh deã”. Caùch duøng töông töï laø 嗟來之食 ta lai chi thöïc: thöùc aên nhaän boá thí cuûa ngöôøi khaùc moät caùch nhuïc nhaõ. Baøi naøy trích ôû saùch Leã kyù.

2 Teà laø nöôùc chö haàu vaøo ñôøi nhaø Chaâu (1134 - 256 tröôùc Coâng nguyeân) ôû vaøo vò trí caùc tænh Sôn Ñoâng, Haø Baéc ngaøy nay. Vua nhaø Chaâu phong ñaát naøy cho oâng Thaùi coâng Khöông Töû Nha.

3 Kieàm Ngao laø moät vò quan nöôùc Teà vaøo ñôøi Xuaân thu.

BAØI 78

475

nhi töï chi. Höõu ngaï giaû moâng dueä taäp luõ1 maäu maäu nhieân lai.2 Kieàm Ngao taû boång töï, höõu chaáp aåm, vieát: “Ta, lai thöïc”. Naõi döông kyø muïc nhi thò chi vieát: “Dö duy baát thöïc ta lai chi thöïc dó chí ö tö daõ.” Tuøng nhi taï yeân. Chung baát thöïc nhi töû.

Dòch nghóa

Khoâng aên thöùc aên bò ngöôøi khinh deã

Nöôùc Teà bò naïn ñoùi lôùn. Kieàm Ngao baøy thöùc aên ngoaøi ñöôøng ñeå ñôïi ngöôøi ñoùi ñeán maø cho aên. Coù moät ngöôøi ñoùi ñoäi tay aùo che maët, chaân ñi deùp loaïng choaïng, sôø soaïng böôùc tôùi. Kieàm Ngao, tay traùi böng ñoà aên, tay maët caàm ñoà uoáng baûo ngöôøi aáy raèng: “Naøy! Laïi ñaây maø aên.” Ngöôøi aáy troá maét ngoù Kieàm Ngao, baûo: “Toâi chæ vì khoâng chòu aên thöù ñoà aên bò ngöôøi khinh deã môùi ñeán noâng noãi naøy.” Kieàm Ngao lieàn ñoù taï loãi. Ngöôøi aáy vaãn tröôùc sau khoâng chòu aên maø cheát.


嗟 TA ° thaùn töø: 嗟乎 ta hoà, 吁嗟 hu ta: than oâi

Töø ngöõ

ª ta thaùn 嗟嘆, tö ta 咨嗟: than thôû

1 Taäp luõ: ñi moät caùch khoù nhoïc, hai chaân chaïm vaøo nhau trong tö theá

loaïng choaïng, cheánh choaùng. 2 Maäu maäu nhieân: con maét maát caû thaàn saéc, lôø ñôø khoâng troâng thaáy roõ

raøng vì quaù ñoùi.


476

Ñoàng aâm

些 ít – moät chuùt (ta tieåu)

饑 CÔ ° ñoùi – maát muøa = 飢

Töø ngöõ

ª cô caän (ñoùi keùm), cô haøn (ñoùi reùt), cô khoå

黔 KIEÀM

° maøu ñen – teân tænh Quyù Chaâu beân Trung Hoa

Töø ngöõ

ª kieàm thuû 黔首 (daân ñen) 拑 = 鉗 keïp – caùi kìm baèng saét 鈐 khoùa 鹼 chaát kieàm

敖 NGAO ° rong chôi (ngao du) – aâm khaùc laø ngaïo (ngaïo maïn)

Ñoàng aâm

遨 rong chôi, ñoàng nghóa vôùi chöõ treân (ngao du) 熬 rang khoâ – coù yù nhö taøn nhaãn 螯 moät loaïi cua – caøng cua 鰲 = 鼇 con traïnh, moät loaøi ruøa lôùn

餓 NGAÏ ° ñoùi laû, ñoùi cheát ñöôïc

BAØI 78

477

Töø ngöõ

ª ngaï töû, ngaï bieäu, ngaï quyû

食 TÖÏ ° (thöïc) ñoïc thöïc laø aên, ñoïc töï laø cho aên – duøng nhö

chöõ 飼

袂 DUEÄ ° tay aùo

Töø ngöõ

ª phaân dueä 分袂: chia tay nhau

Ñoàng aâm

裔 con chaùu xa ñôøi – ñaát ôû phöông xa (haäu dueä, mieâu dueä)

曳 daãn, ñem ñeán – keùo ñeán 睿 saùng suoát – saâu saéc – thoâng suoát – tieáng duøng ñeå

taùn döông vua chuùa (dueä trieát)

輯 TAÄP ° taäp hôïp, thu goùp laïi – thaân maät, thaân thieän – taäp

saùch

Töø ngöõ

ª taäp chuû, bieân taäp

屨 LUÕ ° chieác deùp

Ñoàng aâm

屢 = 屡 nhieàu laàn (luõ thöù)


478

僂 co – löng cong (khuù luõ) 縷 caùi daây – sôïi daây lôùn – aùo cuõ 褸 aùo raùch (lam luõ)

貿 MAÄU ° mua – laãn loän – böøa baõi, caåu thaû

Töø ngöõ

ª maäu dòch (mua baùn)

奉 BOÅNG ° böng, ñöa caùi gì cho ai, duøng nhö chöõ 捧 – aâm

khaùc laø phuïng

Ñoàng aâm

棒 caây gaäy 俸 tieàn löông (boång loäc)

執 CHAÁP ° caàm giöõ – baét – chaáp giöõ, coá chaáp (quan ñieåm, yù

kieán...) – keùn choïn – giaáy bieân nhaän, bieân lai

Töø ngöõ

ª chaáp höõu 執友 (baïn ñoàng chí), chaáp haønh, chaáp nhaän, chaáp thuaän, coá chaáp, chaáp neâ, chaáp nhaát, chaáp trung, baát chaáp, töû chaáp, phuï chaáp, chaáp söï, chaáp chính, chaáp ñôn

目 MUÏC ° con maét – nhìn chaêm chuù – goïi, goïi teân – ñieàu

khoaûn – choã coát yeáu

BAØI 78

479

Töø ngöõ

ª muïc ñích, muïc tieàn, muïc tieâu, muïc haï voâ nhaân, ngö muïc hoãn chaâu, ñeà muïc, muïc kích, tieát muïc

Ñoàng aâm

牧 chaên nuoâi suùc vaät – ngoaøi ñoàng – chöùc quan xöa (muïc töû, muïc ñoàng)

睦 hoøa thuaän – tin caäy – thaân thieát 穆 hoøa hôïp – laøm ñeïp loøng – vui (hoøa muïc)

予 DÖ

° toâi, ta – tieáng töï xöng – aâm khaùc laø döï: caáp cho – cho

Ñoàng aâm

輿 caùi xe – thuøng xe – caùi kieäu – chôû ñi – ñaát – coâng chuùng (dö luaän)

與 nghi vaán töø: ru, ö, chaêng... 餘 thöøa ra – thong thaû (dö aâm, dö sinh, höõu dö,

thaëng dö)

謝 TAÏ

° töø ñi – baùi nhaän caùi ngöôøi ta cho – hoa laù heùo ruïng – caùm ôn

Töø ngöõ

ª taï töø (töø taï), baùi taï, taï aân, caûm taï, ña taï, taøn taï, taï khaùch, taï theá, taï toäi


480

NGÖÕ PHAÙP

CAÂU KHAÚNG ÑÒNH

Ñeå vieát caâu khaúng ñònh, ngöôøi ta duøng moät trong caùc caáu truùc sau:

1. Khoâng duøng caùc phuû ñònh töø, cuõng khoâng duøng baát cöù trôï töø naøo khaùc

Ví duï:

日出而作 nhaät xuaát nhi taùc: maët trôøi moïc thì laøm

風吹葉落 phong xuy dieäp laïc: gioù thoåi laù ruïng

2. Duøng nhöõng tieáng sau ñeå xaùc ñònh hay taêng cöôøng yù khaúng ñònh: 是, 爲, 能, 可, 必, 則, 也, 然, 果, 矣, 了, 即...

Ví duï:

是我之莫逆友也 thò ngaõ chi maïc nghòch höõu daõ: aáy laø ngöôøi baïn khoâng traùi yù cuûa toâi.

善爲無價寶 thieän vi voâ giaù böûu: ñieàu thieän laø vaät baùu voâ giaù.

水能制火 thuûy naêng cheá hoûa: nöôùc coù theå trò ñöôïc löûa.

可與之同行 khaû döõ chi ñoàng haønh: coù theå cuøng ñi vôùi noù.

人必知之 nhaân taát tri chi: ngöôøi ta haún phaûi bieát vieäc aáy.

不平則鳴 baát bình taéc minh: baát bình thì keâu leân.

虎猛獸也 hoå maõnh thuù daõ: coïp laø thuù döõ.

國人皆稱願然 quoác nhaân giai xöùng nguyeän nhieân: ngöôøi trong nöôùc ñeàu thoûa nguyeän.

果有逼人之事 quaû höõu böùc nhaân chi söï: quaû coù vieäc aùp böùc ngöôøi ta.

BAØI 78

481

大兵已發矣 ñaïi binh dó phaùt hó: ñaïi quaân ñaõ leân ñöôøng roài

貨物已增多了 hoùa vaät dó taêng ña lieãu: haøng hoùa ñaõ taêng nhieàu roài.

吾之叔即君妾之從兄也 ngoâ chi thuùc töùc quaân thieáp chi tuøng huynh daõ: chuù toâi laø anh hoï cuûa ngöôøi vôï leõ cuûa oâng.

3. Duøng caáu truùc phuû ñònh keùp goàm caùc töø sau ñaây ñeå dieãn yù khaúng ñònh maïnh meõ: 無不莫不莫非未有不無非不可不無... 無

人無不愛其子 nhaân voâ baát aùi kyø töû: ngöôøi ta khoâng ai chaúng yeâu con mình.

君仁莫不仁 quaân nhaân maïc baát nhaân: vua laøm ñieàu toát ñeïp thì chaúng ai chaúng laøm ñieàu toát ñeïp theo.

莫有不知其文之美者 maïc höõu baát tri kyø vaên chi myõ giaû: chaúng coù ai chaúng bieát vaên chöông mình laø hay.

自古之仁君未有不知愛其民者 töï coå chi nhaân quaân vò höõu baát tri aùi kyø daân giaû: baäc vua hieàn ñöùc ñôøi xöa chöa coù ai chaúng bieát yeâu thöông daân mình.

無非其時 voâ phi kyø thôøi: ñuùng luùc roài.

普天之下莫非王土 phoå thieân chi haï maïc phi vöông thoå: khaép döôùi baàu trôøi khoâng ñaâu khoâng laø ñaát nhaø vua.

此事不可不知 thöû söï baát khaû baát tri: vieäc aáy khoâng theå khoâng bieát.

無處無之 voâ xöù voâ chi: khoâng nôi naøo laø khoâng coù vieäc aáy.

4. YÙ khaúng ñònh cuõng coù theå ñöôïc baøy toû trong nhöõng caâu noùi khôûi ñaàu baèng nhöõng quaùn ngöõ traïng töø sau: 不但 baát ñaûn 不第 baát ñeä 非徒 phi


482

ñoà 起惟 khôûi duy 不特 baát ñaëc 不僅 baát caån

CAÂU PHUÛ ÑÒNH 1. Ñeå dieãn yù phuû ñònh, ngöôøi ta duøng caáu truùc vôùi

nhöõng töø phuû ñònh, nhö caùc traïng töø 無不未沒莫勿毋靡罔, hoaëc ñoäng töø nhö: 非無, hoaëc ñaïi danh töø do traïng töø phuû ñònh chuyeån thaønh nhö: 莫

2. YÙ phuû ñònh coù theå ñöôïc taêng cöôøng baèng nhöõng quaùn ngöõ traïng töø: 不可不能不必何必...

Ví duï:

他人之物不可苟取 tha nhaân chi vaät baát khaû caåu thuû: ñoà vaät cuûa ngöôøi khaùc khoâng neân laáy caøn.

不能言者爲啞 baát naêng ngoân giaû vi aù: keû khoâng noùi ñöôïc laø caâm.

王何必曰利 vöông haø taát vieát lôïi: nhaø vua caàn chi phaûi noùi ñeán lôïi.

不必他問 baát taát tha vaán: chaúng caàn phaûi hoûi ai khaùc.

3. Duøng ôû tröôùc hoaëc sau traïng töø phuû ñònh moät traïng töø theå caùch nhö: 絕, 决, 甚, 毫, 豈, 不

絕不知吾兄之意 tuyeät baát tri ngoâ huynh chi yù: thaät chaúng bieát tí gì veà yù ñònh cuûa oâng anh heát.

决不與之交 quyeát baát döõ chi giao: quyeát khoâng giao thieäp vôùi noù.

甚不稱意 thaäm baát xöùng yù: heát söùc khoâng vöøa yù.

毫無一失 haøo voâ nhaát thaát: khoâng moät chuùt hö hoûng naøo heát.

BAØI 78

483

毫無誠意 haøo voâ thaønh yù: khoâng chuùt thaønh yù gì caû

豈非其時耶 khôûi phi kyø thôøi da: haù chaúng phaûi laø luùc thuaän tieän ñaáy ö.

不肯相下 baát khaúng töông haï: chaúng chòu nhöôøng nhau.

不果行 baát quaû haønh: chaúng nôõ ñi (khoâng döùt khoaùt vieäc ñi – roát cuoäc chaúng ñi ñaâu heát)

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG: CAÂY COÛ

植物 THÖÏC VAÄT

° tieáng goïi chung caùc loaøi sinh vaät khoâng coù cöû ñoäng vaø tri giaùc, nhö caây coái, reâu coû...

草木 THAÛO MOÄC ° coû vaø caây, thöôøng duøng thay cho töø thöïc vaät vôùi

nghóa heïp hôn

蕉 TIEÂU ° caây chuoái, cuõng goïi laø ba tieâu 芭蕉

Töø ngöõ

庭前不可植蕉桑 Ñình tieàn baát khaû thöïc tieâu tang: Tröôùc saân khoâng neân troàng chuoái vaø daâu. (Vì hai tieáng tieâu tang gôïi ñeán tieáng ñoàng aâm coù yù nghóa khoâng may, khieán cho ngöôøi ta nghó ñeán söï ruûi ro.)

薔薇 TÖÔØNG VI ° hoa töôøng vi, moät loaïi vôùi hoa hoàng


484

Töø ngöõ

不向東山久，薔薇幾度花。 Baát höôùng ñoâng sôn cửu, töôøng vi kyû ñoä hoa. (Ñaõ laâu khoâng ñeán Ñoâng sôn, töôøng vi bieát ñaõ maáy laàn troå hoa. – Thô Lyù Baïch)

玟瑰 MAI KHOÂI ° hoa hoàng

牡丹 MAÃU ÑAN ° hoa maãu ñôn, moät loaøi hoa gioáng hoa hoàng nhöng

ñoùa lôùn hôn. Teân hoa maãu ñôn maø ngöôøi Vieät goïi moät loaïi hoa coù maøu traéng ñoû voán khoâng phaûi laø loaøi maãu ñôn naøy.

芙蓉 PHUØ DUNG ° hoa phuø dung

Töø ngöõ

芙蓉不及美人粧 phuø dung baát caäp myõ nhaân trang: hoa phuø dung cuõng khoâng saùnh kòp trang phuïc cuûa ngöôøi ñeïp. (Lyù Baïch)

芙蓉如面柳如眉 phuø dung nhö dieän lieãu nhö mi: hoa phuø dung nhö veû maët ñeïp, laù lieãu töïa loâng maøy. (söï so saùnh nghòch ñaûo naøy coát ñeå taêng theâm veû ñeïp) (Baïch Cö Dò)

蓮 LIEÂN ° hoa sen, bieåu töôïng cuûa söï tinh khieát, trong saïch

Töø ngöõ

蓮花之君子者也 lieân hoa chi quaân töû giaû daõ: hoa sen laø haïng quaân töû trong loaøi hoa

BAØI 78

485

蓮座 lieân toøa = 蓮臺 lieân ñaøi: toøa sen, ñaøi sen, Phaät giaùo duøng chæ toøa ngoài cuûa chö Phaät, Boà Taùt.

荷 HAØ ° hoa sen, nôû veà muøa haï neân ñöôïc duøng ñeå tieâu bieåu

cho muøa haï, ñoàng nghóa vôùi chöõ lieân 蓮 – aâm khaùc laø haï: vaùc leân vai – ñoäi – chòu ôn ngöôøi

Töø ngöõ

ª haø y (aùo laù sen, töôïng tröng cho ngöôøi aån daät), haø tieàn (tieàn sen, laù sen môùi nôû nhoû nhö ñoàng tieàn)

夏洗綠荷池 haï taåy luïc haø trì: muøa haï taém maùt nôi ao sen xanh

菊 CUÙC ° hoa cuùc, haàu heát coù saéc vaøng, nôû veà muøa thu, neân

trong thô ca thöôøng ñöôïc duøng lieân quan ñeán maøu vaøng vaø muøa thu, maëc duø cuõng coù nhöõng loaïi hoa cuùc khaùc maøu vaø nôû vaøo caùc muøa khaùc – hoï ngöôøi

Töø ngöõ

ª cuùc hoa (hoa cuùc), tuøng cuùc (caây tuøng vaø hoa cuùc, ñöôïc ví vôùi ngöôøi quaân töû coù khí tieát), 松菊兩開他日淚 tuøng cuùc löôõng khai tha nhaät leä: Tuøng cuùc hai laàn kheâu gôïi gioït nöôùc maét ngaøy xöa khaùc

Ñoàng aâm

鞠 cuøng kieät – nuoâi naáng – cuùi raïp mình xuoáng – caûnh caùo (cuùc duïc, cuùc cung taân tuïy)

掬 laáy tay maø voác, chaúng haïn nhö nöôùc, gaïo – thôøi gian nöûa thaùng

鞫 tra hoûi ngöôøi coù toäi


486

松 TUØNG ° (toøng) caây tuøng, hoï vôùi caây thoâng, coù maøu xanh toát

veà muøa ñoâng, moïc nhieàu ôû xöù laïnh

Töø ngöõ

ª tuøng höông, tuøng baù, 歲寒然後知松栢之後凋也 Tueá haøn nhieân haäu tri tuøng baùch chi haäu ñieâu daõ: Naêm coù ñeán muøa laïnh roài môùi bieát ñöôïc caây tuøng caây baùch ruïng laù sau cuøng.

栢 BAÙCH ° (baù) caây baùch, cuõng coù maøu xanh toát veà muøa ñoâng

nhö caây tuøng

Töø ngöõ

泛彼栢舟 phieám bæ baùch chaâu: bôi chieác thuyeàn baùch kia. (Kinh Thi) Noùi caûnh ngoä cuûa ngöôøi goùa phuï quyeát moät daï kieân trinh vôùi ngöôøi ñaõ maát, khoâng bieát coå nhaân coù duïng yù möôïn caùi kieân trinh cuûa goã baùch ñeå bieåu tröng cho caùi trinh cuûa ngöôøi goùa phuï hay khoâng?

梧桐 NGOÂ ÑOÀNG ° caây ngoâ ñoàng, cuõng goïi laø ngoâ, moïc nhieàu ôû xöù laïnh

nhöng ít chòu laïnh, khi tieát thu môùi chuyeån thì laù noù ñaõ baét ñaàu uùa vaøng vaø ruïng

Töø ngöõ

梧桐一葉落，天下共知秋。 Ngoâ ñoàng nhaát dieäp laïc, thieân haï coäng tri thu: moät laù ngoâ ñoàng ruïng, thieân haï thaûy bieát muøa thu. (Nguyeãn Du laáy yù naøy ñeå vieát caâu thô: Gieáng vaøng ñaõ ruïng moät vaøi laù ngoâ.)

BAØI 78

487

碧梧棲老鳳凰枝 bích ngoâ theâ laõo phuïng hoaøng chi: caønh ngoâ bieát giöõ chim phuïng ñaäu laïi ñeán giaø ñôøi.

槐 HOØE ° moät loaïi caây phöôïng coù hoa maøu vaøng ñoû, troå hoa

veà muøa haï

Töø ngöõ

槐花黃，舉子忙 hoøe hoa hoaøng, cöû töû mang: hoa phöôïng troå vaøng khieán cho hoïc troø thi baän roän lo laéng. (Thuôû xöa ngöôøi ta troàng caây naøy chung quanh tröôøng thi, moãi laàn thaáy hoa phöôïng troå vaøng thì ngöôøi hoïc troø thi laïi hoang mang lo laéng veà muøa thi ñaõ ñeán.)

桂 QUEÁ ° caây queá, voû coù chaát daàu cay duøng laøm thuoác

Töø ngöõ

桂宮 queá cung: maët traêng. Thuôû xöa ngöôøi ta cho raèng caùi boùng ñen treân maët traêng laø caây queá, neân goïi nhö vaäy.

蟾宮折桂 thieàm cung chieát queá: cung thieàm beû queá, noùi vieäc thi cöû ñoã ñaït vôùi yù cho laø ñieàu vinh haïnh raát lôùn.

梨 LEÂ ° caây leâ

榴 LÖÏU ° caây löïu


488

茶 TRAØ ° caây cheø

柑 CAM ° caây cam

橘 QUAÁT ° caây quít

椰 DA ° caây döøa

蔗 GIAÙ ° caây mía

竹 TRUÙC ° caây tre

檳榔 TAÂN LANG

° caây cau

茘枝 LEÄ CHI

° caây vaûi

荼蘼 ÑOÀ MI

° hoa ñoà mi, cuõng thöôøng goïi laø traø mi

海棠 HAÛI ÑÖÔØNG ° hoa haûi ñöôøng

BAØI 79

489

BAØI 79

求諸己錢大昕今之學者讀古人書多訾古人之失。與今人居亦樂稱人失。人固不能無失然試易地以處平心而度之︰吾果無一失乎？吾能知人之失而不能見吾之失。吾能指人之小失而不能見吾之大失。吾求吾失且不暇何暇論人哉。

Dòch aâm

Caàu chö kyû1

Tieàn Ñaïi Haân

Kim chi hoïc giaû ñoäc coå nhaân thö, ña tyù coå nhaân chi thaát; döõ kim nhaân cö, dieäc nhaïo xöng nhaân thaát. Nhaân coá

1 Baøi naøy cuûa Tieàn Ñaïi Haân, moät nhaân vaät trong thôøi caän ñaïi Trung Hoa.

Ba chöõ caàu chö kyû coù xuaát xöù töø moät caâu noùi trong Luaän ngöõ: “Quaân töû caàu chö kyû, tieåu nhaân caàu chö nhaân.” Ngöôøi quaân töû coù ñieàu sai loãi thì töï traùch mình ñeå tìm caùch söûa chöõa maø khoâng ñoå loãi cho ngöôøi khaùc; khi laøm vieäc thì döïa vaøo khaû naêng cuûa chính mình chöù khoâng yû laïi vaøo ngöôøi khaùc. Keû tieåu nhaân thì quy loãi cho ngöôøi maø khoâng xeùt loãi mình, yû laïi vaøo ngöôøi maø khoâng töï gaéng söùc mình. Trong baøi naøy, caàu chö kyû mang nghóa ñôn giaûn hôn: töï xeùt loãi cuûa mình.


490

baát naêng voâ thaát, nhieân thí dòch ñòa dó xöû,1 bình taâm nhi ñaïc chi: ngoâ quaû voâ nhaát thaát hoà. Ngoâ naêng tri nhaân chi thaát, nhi baát naêng kieán ngoâ chi thaát, ngoâ naêng chæ nhaân chi tieåu thaát, nhi baát naêng kieán ngoâ chi ñaïi thaát. Ngoâ caàu ngoâ thaát thaû baát haï, haø haï luaän nhaân tai.

Dòch nghóa

Tìm xeùt mình

Keû hoïc giaû ngaøy nay ñoïc saùch ngöôøi xöa, phaàn nhieàu cheâ bai caùi loãi laàm cuûa ngöôøi xöa; ôû vôùi ngöôøi ñôøi nay, cuõng thích noùi ñeán caùi loãi laàm cuûa ngöôøi. Con ngöôøi ta ñaønh laø khoâng sao traùnh khoûi loãi laàm ñöôïc, song thöû ñaët mình vaøo ñòa vò cuûa ngöôøi, bình taâm maø suy xeùt, ta quaû khoâng coù loãi laàm naøo ö? Ta coù theå bieát caùi loãi cuûa ngöôøi maø khoâng theå thaáy ñöôïc caùi loãi cuûa ta; ta coù theå chæ caùi loãi nhoû cuûa ngöôøi maø khoâng thaáy caùi loãi lôùn cuûa ta. Chæ rieâng moät vieäc tìm xeùt loãi mình maø coøn khoâng raõnh thì coøn raõnh ñaâu maø baøn luaän ñeán ngöôøi nöõa sao.

NGÖÕ PHAÙP

諸 = 之於 Chöõ chö coù theå ñöôïc duøng nhö tieáng ruùt goïn cuûa hai

chöõ chi vaø ö, vaø khi ñoù noù kieâm nhieäm chöùc naêng cuûa caû ñaïi danh töø chi vaø giôùi töø ö. Trong caàu chö kyû, chöõ chö coù theå ñöôïc xem ñoàng vôùi giôùi töø ö, vì chöùc naêng ñaïi danh töø ôû ñaây coù tính caùch phieám duïng, khoâng roõ neùt.

1 Dòch ñòa nhi xöû: ñoåi choã maø ôû, töùc laø ñaët mình vaøo hoaøn caûnh cuûa

ngöôøi khaùc maø xeùt.

BAØI 79

491

Ngoaøi ra chöõ chö coøn coù hai caùch duøng khaùc:

1. Ñöùng cuoái caâu ñeå hoûi, coù nghóa laø chaêng, ö... töùc laø ruùt goïn cuûa hai chöõ chi 之 vaø hoà 乎.

2. Ñöùng tröôùc moät danh töø hay ñaïi danh töø, coù nghóa soá nhieàu: caùc, nhöõng... Ví duï: chö vò: caùc vò, caùc ngaøi.


訾 TYÙ ° (tyø) noùi xaáu – chæ trích – cheâ bai – suy löôøng, ñaùnh

giaù – suy nghó – beänh – xaáu, khoâng toát – maéng nhieác

讀 ÑOÄC ° ñoïc saùch – aâm khaùc laø ñaäu

Töø ngöõ

ª ñoäc giaû, aùm ñoäc, ñoäc phaùp, ñoäc thö

稱 XÖNG ° lôøi khen – khen ngôïi – caát leân – goïi teân – caân

nhaéc naëng nheï – aâm khaùc laø xöùng

Töø ngöõ

ª xöng huøng xöng baù, xöng hoâ, töï xöng, xöng danh, xöng tuïng, xöng vöông, xöng xuaát (xöng ngöôøi ñoàng toäi vôùi mình), cung xöng, xöng toäi, danh xöng

果 QUAÛ ° traùi caây – keát cuïc cuûa vieäc – maïnh meõ – quyeát

ñoaùn – aên no – thöïc taïi


492

Töø ngöõ

ª hoa quaû, quaû nhieân, keát quaû, thaønh quaû, nhaân quaû, quaû nghò, quaû caûm, quaû ñoaùn, quaû quyeát, quaû baùo, quaû phuùc

暇 HAÏ ° raûnh – thong thaû

Töø ngöõ

ª nhaøn haï, töï cöùu baát haï: töï cöùu mình coøn khoâng raûnh ñöôïc

論 LUAÄN ° baøn baïc, suy xeùt – bieän baùc – pheâ bình – ñònh toäi –

moät theå vaên

Töø ngöõ

ª luaän ñaøm, bieän luaän, tranh luaän, khaûo luaän, luaän ñeà, luaän ñieäu, luaän ñònh, ñònh luaän, luaän giaû, luaän lyù hoïc, thaûo luaän, luaän vaên, luaän thuyeát, luaän cöù, luaän ngöõ, voâ luaän, baát luaän, bình luaän, lyù luaän, suy luaän, nghò luaän

BAØI 80

493

BAØI 80

題黃鶴樓梁溪公

昔時鶴已何年去千載人從南極臨鸚鵡洲前芳草綠晴川閣上白雲深半簾落日浮江漢一片寒流送古今滿目關山倍惆悵悠悠塵夢十年心

Dòch aâm Ñeà Hoaøng haïc laâu1

Löông Kheâ Coâng2

1 Hoaøng haïc laâu: Laàu Hoaøng haïc ôû huyeän Voõ Xöông, tænh Hoà Baéc, Trung

Hoa, laø moät nôi danh thaéng. Nhieàu nhaø thô coù ñeà thô taïi ñaây, trong ñoù coù Thoâi Hieäu vieát moät baøi laáy nhan ñeà laø Hoaøng haïc laâu, noåi tieáng raát hay vaø trôû thaønh thi höùng cho caùc nhaø thô ñôøi sau.

2 Löông Kheâ laø bieät hieäu cuûa cuï Phan Thanh Giaûn, laøm baøi thô naøy luùc ñi söù sang Trung Hoa.


494

Tích thôøi haïc dó haø nieân khöù, Thieân taûi nhaân tuøng Nam cöïc1 laâm. Anh Voõ chaâu tieàn phöông thaûo luïc, Tình Xuyeân2 caùc thöôïng baïch vaân thaâm. Baùn lieâm laïc nhaät phuø Giang Haùn, Nhaát phieán haøn löu toáng coå kim. Maõn muïc quan san boäi tuø tröôùng, Du du traàn moäng3 thaäp nieân taâm.

Dòch nghóa

Ñeà laàu Hoaøng haïc

Ngaøy xöa chim haïc khoâng bieát ñaõ ñi naêm naøo,

Baây giôø coù ngöôøi ngaøn naêm sau töø mieàn cöïc nam ñeán.

Chæ coøn ñöôïc chöùng kieán: tröôùc baõi Anh voõ coû thôm xanh môûn.

Treân gaùc Tình xuyeân maây traéng thaáy saâu thaêm thaúm.

Nöûa vaønh maët trôøi laën noåi treân gioøng Giang Haùn,

Moät gioøng soâng laïnh cöù laïnh luøng chaûy maõi töï xöa nay.

Nhìn thaáy non aûi tröôùc maét maø loøng bieát bao buoàn baõ.

Moäng ñôøi möôøi naêm daèng daëc nay môùi thoûa loøng öôùc nguyeän.

1 Nam cöïc: vuøng raát xa veà phöông nam, ñoái vôùi nöôùc Trung Hoa, töùc laø

noùi ôû Vieät Nam ñeán. 2 Tình Xuyeân, Anh Voõ: Tình xuyeân coù nghóa laø soâng taïnh, Anh voõ laø

chim keùt, ôû ñaây laø nhöõng ñòa danh. 3 Traàn moäng: traàn laø buïi nhöng ñöôïc duøng vôùi nghóa laø phaøm tuïc, noùi veà

coõi ñôøi, traàn moäng coù nghóa laø giaác moäng ñôøi.

BAØI 80

495

Baûn dòch thô cuûa Anh Phöông

Haïc vaøng ñi maát ngaøn naêm tröôùc, Du khaùch mieàn nam laïi tôùi ñaây. Treân caùc Tình xuyeân maây traéng nguùt. Tröôùc doi Anh voõ coû xanh ñaày. Trôøi taø ngaõ boùng vuøng Giang Haùn, Soâng laïnh xuoâi gioøng töï coå lai. Xem toû nöôùc non nguøi taác daï, Möôøi naêm traàn moäng môùi töø nay.

Thoâi Hieäu coù vieát baøi Hoaøng haïc laâu, laø moät tuyeät taùc töøng ñöôïc Lyù Baïch khen hay. Ngöôøi ñôøi sau do ñoù thöôøng phoûng theo ñeå vònh nôi naøy. Vì theá maø coù raát nhieàu chöõ duøng trong baøi thô cuûa Thoâi Hieäu ñöôïc coá yù duøng laïi. Haõy so saùnh vôùi nguyeân vaên baøi thô cuûa Thoâi Hieäu nhö sau:

黃鶴樓崔顥

昔人已乘黃鶴去此地空餘黃鶴樓黃鶴一去不復返白雲千載空悠悠


496

晴川歷歷漢陽樹芳草萋萋鸚鵡洲日暮鄉關何處是煙波江上使人愁

Dòch aâm

Hoaøng haïc laâu

Thoâi Hieäu

Tích nhaân dó thöøa hoaøng haïc khöù, Thöû ñòa khoâng dö Hoaøng haïc laâu. Hoaøng haïc nhaát khöù baát phuïc phaûn, Baïch vaân thieân taûi khoâng du du. Tình xuyeân lòch lòch Haùn döông thuï, Phöông thaûo theâ theâ Anh vuõ chaâu. Nhaät moä höông quan haø xöù thò, Yeân ba giang thöôïng söû nhaân saàu.


載 TAÛI ° naêm – tröôùc – neân – thaønh – ghi cheùp – aâm khaùc

laø taùi: chôû baèng xe, thuyeàn

Töø ngöõ

ª thieân taûi, thaäp taûi, troïng taûi, taûi löôïng, vaän haûi, thieân phuù ñaïi taûi

BAØI 80

497

Ñoàng aâm

栽 vaùn daøi ñeå ñaép töôøng 酨 giaám aên – giaám chua 諰 noùi – lôøi noùi

洲 CHAÂU ° coàn – baõi soâng – ñaïi luïc

Töø ngöõ

ª AÙ chaâu, AÂu chaâu, chaâu thoå, trung chaâu

芳 PHÖÔNG ° höông thôm – ñöùc haïnh – danh tieáng toát

Töø ngöõ

ª phöông danh, phöông phi, phöông thöùc, phöông thôøi

綠 LUÏC ° maøu xanh luïc – xanh hôi pha vaøng – xanh laù caây

Töø ngöõ

ª luïc khí, luïc dieäp toá, luïc laâm, luïc giaù

Ñoàng aâm

六 soá saùu 陸 treân ñaát – treân caïn – soá saùu (luïc ñòa, luïc chieán) 錄 vieát, sao laïi – ghi cheùp – ghi vaøo soå (sao luïc) 蓼 xanh toát – sum seâ – aâm khaùc laø lieäu 戮 gieát cheát – traùch nhuïc – heát (tru luïc) 碌 taàm thöôøng – ngöôøi taàm thöôøng – baän roän nhieàu

vieäc


498

睛 TÌNH ° trôøi quang taïnh

Töø ngöõ

ª tình xuyeân: soâng taïnh khoâng coù khoùi soùng, tình thieân: trôøi quang taïnh khoâng coù maây möa

川 XUYEÂN ° con soâng – teân goïi tænh Töù Xuyeân

Töø ngöõ

ª sôn xuyeân, xuyeân khung

Ñoàng aâm

穿 suoát – thaáu qua – duøi qua – troáng (xuyeân taïc)

閣 CAÙC ° laàu gaùc – teân goïi taét chæ noäi caùc

Töø ngöõ

ª ñaøi caùc, caùc haï, noäi caùc

半 BAÙN ° nöûa phaàn – nöûa caùi

Töø ngöõ

ª baùn ñaûo, baùn khai, baùn nguyeät, baùn nieân, baùn coâng, baùn tín baùn nghi, baùn thaân baát toaïi, baùn ñoà nhi pheá, baéc baùn caàu

簾 LIEÂM ° böùc maønh baèng tre

BAØI 80

499

落 LAÏC ° ruïng laù – rôi xuoáng – suy baïi – boû ñi – loït ra – choã

ngöôøi ta tuï hoäi – haøng raøo

Töø ngöõ

ª laïc haäu, laïc dieäp, toïa laïc, thoân laïc, laïc ñoà, truïy laïc, löu laïc, laïc khoaûn

浮 PHUØ ° noåi treân maët nöôùc – hö khoâng – quaù ñoä

Töø ngöõ

ª phuø traàm, phuø theá, phuø phieám, hö phuø, phuø hoa, phuø laïm, phuø vaân, phuø sa, phuø phi, phì sinh

片 PHIEÁN ° moät maûnh – moät nöûa – moät mieáng moûng – moät theå

vaên sôù taâu leân nhaø vua

Töø ngöõ

ª phieán ngoân, phieán thôøi

Ñoàng aâm

扇 caùi quaït – caùnh, caùi... (loaïi töø ñaët tröôùc moät danh töø khaùc, nhö 一扇門 nhaát phieán moân: moät caùnh cöûa, 三扇磨 tam phieán maù: ba caùi coái xay

煽 quaït löûa cho buøng leân – xuùi giuïc (phieán loaïn, phieán bieán)

流 LÖU ° nöôùc chaûy – gioøng soâng – gioøng nöôùc – chuyeån

ñoäng – moät phaùi rieâng – chuyeån ñi – ñaát ôû bieân giôùi


500

Töø ngöõ

ª löu laïc, löu haønh, phong löu, thöôïng löu, löu ñoäng, löu hoaït, löu lieân, löu ñaúng, löu vong, löu truyeàn, löu thoâng, löu manh, phaùi löu, phuï löu, löu vöïc

送 TOÁNG ° vaän chuyeån – ñi theo – taëng bieáu

Töø ngöõ

ª toáng bieät, toáng chung, toáng cöïu ngheânh taân, toáng taùng, toáng ñaït

Ñoàng aâm

宋 teân nöôùc – teân trieàu ñaïi

滿 MAÕN ° ñaày – ñuû, traøn, thöøa ra – heát kyø haïn – khaép nôi –

vöøa loøng, cho laø ñuû

Töø ngöõ

ª töï maõn, baát maõn, maõn nguyeän, maõn haïn, maõn kyø, sung maõn, phaùt maõn, maõn muïc

Ñoàng aâm

矕 maét ñeïp – ñöa maét nhìn nôi naøo 蟎 con ve (huùt maùu choù, boø...) 襔 aùo daøi maëc muøa ñoâng

倍 BOÄI ° gaáp leân nhieàu laàn

BAØI 80

501

Töø ngöõ

ª boäi thu, boäi soá, gia boäi, boäi nhaäp, boäi xuaát

惆 TRUØ ° raàu ró buoàn baõ

悵 TRÖÔÙNG ° buoàn baõ ra veû thaát yù

Töø ngöõ

惆悵 truø tröôùng: raàu ró buoàn baõ

塵 TRAÀN ° buïi baëm – daáu cuõ – theá gian

Töø ngöõ

ª traàn ai, hoàng traàn, traàn gian, traàn theá, phaøm traàn, traàn duyeân, traàn caáu, phong traàn, töø traàn

Documents

Hán văn giáo khoa thư