Handbook for GIS AL

për themelimin e

SISTEMEVE GJEOINFORMATIKE TË KOMUNAVEnë Republikën e Maqedonisë

D O R A C A K

PPëërr tthheemmeelliimmiinn ee

SSIISSTTEEMMEEVVEE

GGJJEEOOIINNFFOORRMMAATTIIVVEE

NNËË KKOOMMUUNNAA nnëë rreeppuubblliikkëënn ee MMaaqqeeddoonniissëë

DORACAK PËR THEMELIMIN E GIS-it NË KOMUNA

2

Ky doracak është përpunuar në suaya të projektit “Përshpejtimi i procedurave për leje ndërtimi” nga ana e Msc Naumçe Llayarevski dhe grupi i bëtarëve të WIN WIN institutit në Nëentor të vitit 2011. Projekti “Përshpejtimi i procedurave për leje ndërtimi“ është realizuar me grantin nga programa CIVICA Mobilitas, dhe implementuar nga CIR dhe finansiarisht e mbështetur nga SDC. Të gjitha përmbajtjet në këtë publikim janë mendime dhe qëndrime të autorit dhe nuk reflektojnë mendimet dhe qëndrimet e CIR dhe SDC.


3

Содржина HYRJE 5

Definimi i GIS 6 Nivelet e GIS 7

ANALIZA E SITUATËS DHE NEVOJAT 11 Analiza e situatës 11

Analiza e nevojave 12 Plani për implementim 13

Aplikacione dhe funksione të GIS 14 Shembuj praktik për implementim 17

RESURSE PËR THEMELIMIN E GIS 18 Hardveri 18 Softveri 19

Të dhëna 22 E dhëna dhe informacioni 22

Koncepti i niveleve tematike 23

TIPET E TË DHËNAVE NË GIS 25 Të dhënat e atributeve 25

Të dhëna në rster Error! Bookmark not defined. Të dhëna në vektor 28

Topologjia 30 Ilustrimi i dyfishtë i të dhënave në vektor 31

Krijimi i të dhënave për GIS 32 Azhurimi i të dhënave 34 Kualiteti i të dhënave 35

Човечки ресурси 36 Trajnimi i të punësuarve 38

ВTHEMELIMI I GIS 40 GIS në sektor 40

GIS në nivel të komunës 41

INFRASTRUKTURA NACIONALE PËR TË DHËNA HAPËSINORE 45

PËRDORIMI I GIS APLIKACIONEVE 47 ArcGIS 47

Quantum GIS – Qgis 49 GIS i bazuar në WEB 51

Dizajni i WEB GIS aplikacionit 53

SHTOJCA 55 Shtojca 1: Analiza e njësive organizative 57

Shtojca 2: Analiza e procedurave 58 Shtojca 3: Shfrytëzimi i të dhënave 59

Shtojca 4: Inventarizimi i të dhënave 60 Shtojca 4а: Inventarizimi i hardverit dhe softverit 61

Shtojca 5: Evaluimi i përdoruesve 62 Shtojca 6: Analiza e nevojës për të dhëna 63


4

Lista e fotografive

Foto 1: Integrimi i GIS në bazën egzistuese të të dhënave 5

Foto 2: Fazat e yhvillimit të GIS-it 8

Foto 3: Përshtatja e gjendjes, mundësive dhe nevojave 11

Foto 4: diyajni i infrastrukturës së hardverit 19

Foto 5: Komponentet e softverit dhe lidhjet e tyre 21

Foto 6: E dhëna dhe informata 22

Foto 7: Koncepti i niveleve tematike 24

Foto 8: Elementi hapësinor 24

Foto 9: Tabela me të dhënat përshkruese 25

Foto 10: Të dhënat në raster (fotografia, plani, DEM) 26

Foto 11: Procedura e gjeoreferencimit 27

Foto 12: Projeksioni qendror i inçizimit ajror 28

Foto 13: Tipet e të dhënave në vektor 29

Foto 14: Elemnti vektorial, të dhënat përshkruese dhe vizualizimi 30

Foto 15: Rregullat pwr ilustrim të poligoneve kufitar 31

Foto 16: Ilustrimi i dyfishtë i të dhënave 31

Foto 17: Procesi i krijimit të të dhënave 33

Foto 18: Modeli i përdoruesve të GIS-it 38

Foto 19: Qasja konceptuale e INDHH 45

Foto 20: Elementet e INDHH 46

Foto 21: Komponentet përbërëse të ArcGIS 48

Foto 22: Organizimi i të dhënave 49

Foto 23: Ambienti punues i QGIS 50

Foto 24: Këmbimi i të dhënave në GIS të bazuar në Web 51

Foto 25: Arkitektura e Distribuar e GIS 52

Foto 26: Procedura e dizajnit të GIS Web aplikacionit 53


5

HYRJE

Njësitë e qeverisjes lokale në Republikën e Maqedonisë kanë një spektër të gjerë të detyrave nën jurisdiksionin e tyre, duke ofruar aktivitete dhe shërbime të ndryshme në favor të qytetarëve që jetojnë në teritorin e tzre. Si pjesë e tzre mund të përmenden:

Planifikimi dhe rregullimi i hapësirës;

Realizimi dhe mirëmbajtja e rrjetit rrugor;

Sigurimi i shërbimeve komunale;

Përmirësimi i kushteve për jetë dhe punë;

Arsimimin parashkollor, fillor dhe të mesëm;

Mbrojtjen kundër zjarrit. Një karakteristikë e përbashkët e këtzre shërbimeve është ajo që të dhënat që përdoren për realizimin e tyre kanë komponentë të madhe apo të vogël hapësinore. Me fjalë të tjera, të punësuarit në administratën komunale të cilët punojnë në sigurimin e këtyre shërbimeve kanë nevojë që të dinë se ku ndodhen objektet apo elementet e shërbimeve që ata i kryjnë. Një pjesë e këtyre elementeve janë lokacioni hapësinor i jurisdiksionit, vendndodhja e elementit të infrastrukturës, adresat e obliguesve tatimor apo lista të nxënësve në shkollat fillore. Komunat i rruajnë këta të dhëna, në mënyrë tabelare ose kartografike (në harta ose plane), në formë letre, ose me ndihmëen e sistemeve kompjuterike. Pa marrë parasysh formatin dhe përmbajtjen e të dhënave, ata zakonisht ndodhen në lokacione fizikisht të ndara, që mund të ndpdhen në hapësira të ndryshme pune apo në ndërtesa të ndryshme.

Baza egzistuese e të

dhënaveHarta dhe plane në

letër

GIS baza

SISTEMI GIS I

INTEGRUAR

Sistemi

kompjuterik

foto 1: Integrimi i GIS në bazën egzistuese të të dhënave


6

Deponimi dhe shfrytëzimi i të dhënave në mënyrë klasike që ka funksionuar në të kaluarën, për fat të keq edhe sot është në përdorim. Por arsyeja për të cilën e lexoni këtë doracak është ajo që sot ju keni problem në qasjen deri te të dhënat dhe në shfrytëzimin e hartave, duke patur dijeni për përparësitë e punës me të dhëna me ndihmën e komjuterit. Hartat dhe planet zakonisht gjenden në vende të ndryshme, në format dhe përpjesë të ndryshme dhe kombinimi i tyre është i vështirë. Njëkohësisht, i vështirë është edhe krijimi i hartave tematike me të dhëna që i keni në mënyrë tabelare dhe lokacionin e të cilave e keni të njohur. Sidomos duke qenë koshient për përparimin e teknologjisë dhe mënyrat bashkëkohore të punës me të dhëna hapësinore, diçka prej së cilës ndoshta edhe keni, por nuk mundeni ta përdorni në tërësi. Aplikimi i GIS-it është i përhapur në të gjitha nivelet e punës, për arsye të thjeshtë se sistemet informative (SI) egzistojnë dhe gjithmonë mbindërtohen me ilustrim të hapësirës për të dhënat (G për gjeografinë në sistemet informative). Të gjithë nivelet e të punësuarve në njësitë e qeverisjes lokale përdorin teknologji informatike dhe ndonjë lloj të SI në punët e përditshme. Zakonisht të dhënat e përpunuara kanë karakteristikë hapësinore, të cilën të punësuarit nuk e vërejnë. Njëkohëisht, futen të dhëna të ndryshme për të njejtin lokalitet, respektivisht objekt hapësinor apo fenomen, nga ana e përdoruesve të ndryshëm nga sektorë të ndryshëm (por përsëri kompatibil dhe të afërt). Prandaj është e nevojshme të bëhet planifikim dhe koordinim dhe të themelohet GIS në suaza të tërë komunës.

Definicioni i GIS-it Sistemi gjeografik informativ ose GIS definohet si shumë e sistemeve kompjuterike të preyentuara përmes tërësive hardverike dhe sfotverike, sistem i të dhënave hapësinore të paraqitura si plane (harta), tabela dhe 3D ilustrime, dhe shërben për mbledhjen, viyualiyimin, kontrollimin, vërtetimin, ruajtjen, manipulimin, përpunimin, integrimin dhe analiyën e të dhënave hapësinore dhe përfitimin e reyultateve nga të njejtat. Ai paraqet mjet për modelimin dhe analizën e problemeve komplekse nga jeta e përditshme, dhe është i destinuar për planerë, menaxherë, analitik dhe hulumtues. Me një fjalë, GIS është sistem për mbështetje të vendim marrësve, duke u mundësuar ti identifikojnë dhe parashohin të gjitha zgjidhjet e mundshme. Shkurt, GIS është pjesë e sistemit të integruar për futje, punë dhe udhëheqje me të gjitha të dhënat që janë nën jurisdiksion të komunës dhe mundëson analiya hapësinore dhe pergaditje të ilustrimeve kartografike.


7

Nivelet e GIS-it Termini “GIS korporativ“, respektivisht GIS në nivel të organizatës, ka diapazon të gjërë të përdorimit, por zakonisht në mënyrë të gabuar, në kontlst të gabuar dhe aplikim të gabuar. Përdoret edhe për licencë globale për softver me mundësi kartografike, edhe për bayë qendrore të dhënash, edhe për Web faqe të përbashkët me mundësi për krijimin e hartave dhe aplikacione të ngjashme me elemente të thjeshta apo komplekse kartografike. Edhe pse secili nga këta shembuj është komponentë e GIS-it korporativ, ata vet për vete nuk paraqesin qasje gjithpërfshirëse në GIS, që është në vijë me prioritetet dhe funksionet e organizatëes, cilës i shërben. GIS-i korporativ, respektivisht, GIS-i në nivel të organizatës, siguron paltë gjithpërfshirëse të mjeteve dhe funksioneve, të integruara në proceset e punës së organizatës. Këto mjete mbështesin dhe ndihmojnë proceset e punës që të arrihen qëllimet e organizatës. Çdo komunë duhet të synojë kah aritja e këtij niveli të integrimit të të dhënave dhe aplikacioneve. Ky spjegim nuk vlen vetëm për vendosjen e platformave apo teknologjive të reja, por edhe për aplikimin e tyre në proceset e punës. Gis korporativ nuk don të thotë edhe GIS i shtrenjtë. Përderisa organizatave të mëdhaja me sisteme dhe baya të dhënash të mëdhaja ju duhet investim i madh në GIS teknologjitë, organizatat me madhësi të komunave në Maqedoni mund të arrijnë nivel të mjaftueshëm të GIS-it duke drejtuar me kujdes resurset e veta kah prioritetet kyçe. Karakteristikat kryesore të GIS-it korporativ janë:

Qasje deri te të gjithë nivelet e përdoruesve;

Arkitekturë e të dhënave dhe udhëheqje kualitative;

Integrim me sistemin e funksioneve dhe proceseve punuese;

Investim i kthyer i dëshmuar;

Qëndrueshmëri e sistemit. Ndryshimet që pasojnë si në teknologjinë e përpunimit të të dhënave hapësinore, ashtu edhe në softverët për drejtimin me resurset në organizatat, janë ndryshime kryesore në botën dikur të izoluar të GIS-it. Edhe pse organizatat mund ta dallojnë vlerën strategjike të përdorimit të GIS-it, nuk do të nisen kah të dhënat e padisponueshme dhe obligimet e mëyitshme të punës. Entuziastët e veçantë tashmë paraqesin një masë kritike të njohësve të GIS – it, të cilët mund të formojnë grup punues ose seksion për GIS, si pikë nismëtare në rrugën drejt arritjes së nivelit të GIS-it korporativ.


8

foto 2: Fazat e zhvillimit të GIS-it

Fazat e zhvillimit të GIS-it që çdo komunë detyrimisht duhet ti realizojë, e për të cilat ky doracak do të ndihmojë që më lehtë të kalohen, janë: Niveli 1: Entuzijastët Organizata nuk ka përvojë me GIS ose përvojë fillestare mund të haset te një numër i vogël entuzijastësh të vet shkolluar. Në të dy rastet organizata nuk ka bërë hap apo investim për shrytëzimin e kësaj teknologjie. Shfrytëzimi i GIS mbështetet në iniciativa të izoluara të individëve. Niveli 2: GIS në sektor Një apo më shumë njësi organizative në suaza të organizatës i shfrytëzojnë njohuritë dhe përvojat e entuzijastëve në GIS për nevojat e realizimit të obligimeve të përditshme. Detektohen nevojat dhe përfitimet nga GIS-i dhe meren hapa çër formimin e seksionit për GIS. Janë detektuar problemet dhe vështirësitë lidhur me të dhëna të distribuara dhe GIS aplikacione. Paraqiten dyfishime të proceseve punuese, identifikohet jokonyistenca e të

Desktop GIS

GIS në sektor

GIS në nivel të organizatës


9

dhënave në mes sektorëve të ndryshëm. Kjo, si dhe paqartësia e prioriteteve paraqet pengesë për shfrytëzimin e tërë potencijalit të GIS teknologjisë. Më pak e qartë është ajo se fokusi i sektorëve të veçantë është i orientuar kah vet ata sektorë. Të punësuarit të shpërndarë nëpër sektorë të ndryshëm bejnë punë të njejta apo të ngjashme gjatë gjetjes, krijimit dhe analizës së të dhënave dhe gjatë lidhjes dhe përpunimit të ilustrimeve kartografike. Këta të punësuar, para së gjithash nuk kanë mundësi kohohre, e mandej as resurse të mjaftueshme dhe fuqi udhëheqëse për të aritur deri te ygjidhja e problemeve themelore. Komunikimi më i mirë në mes sektorëve dhe kuptimi i problemeve të përbashkëta do të sjellin deri te zgjidhjet nga të cilat të gjithë do të përfitojnë. Niveli 3: GIS i centralizuar Centralizimi është hap tipik të cilin e ndërmer organizata kur kutpon se sistemi GIS është i dobishëm për organizatën. Cetralizimi i GIS bazave dhe aplikacioneve kërkon rreptësi dhe standardizim gjatë punës. Për organizatat që fillonë me zhvillimine GIS-it ky është hapi i parë dhe paraqet masë për zvogëlimin e harxhimeve për themelimin e tij. Gjithashu mundëson që të gjithë sektorët tjerë që nuk kanë aktivitete lidhur me GIS ti njohin përfitimet dhe të fillojnë ta shfrytëzojnë. Centralizimi i qasjes deri te të dhënat siguron lokacion të përbashkët të të dhënave për të gjithë pjesëmarrësit në GIS, me çka të gjithe përdoruesit kanë qasje deri te të dhënat hapësinore. Infrastruktura e vendosur, të dhënat e standardizuara dhe racionalizimi i proceseve të punës rezultojnë në yvogëlimin e harxhimeve gjatë punës dhe përshpejtimin e proceseve në organizatë. Për cetralizimin e të dhënave është e domosdoshme të bëhet standardizimi dhe unifikimi i qasjesndaj dizajnit, përpunimit, mirëmbajtjes dhe kualitetit të të dhënave. Centralizimi i sukseshëm siguron të dhëna sekrete dhe faktike me mjete të thjeshta dhe funksione për qasje deri te ato. Aplikacionet për punë me të dhëna hapësinore kryhen në server qendror dhe mundësojnë qasje të thjeshtë dhe shfytëzim të tyre me çka e gjithë organizata (nëpërmes të punësuarve) i gradualisht i bashkangjitet GIS-it. Niveli 4: GIS-i i integruar Me centralizimin e të dhënave dhe aplikacioneve, të njejtat harmonizohen dhe standardizohen, respektivisht vendosen në vendin e vet. Hapi tjetër është mbindërtimi i tyre i që çon kah plotësimi i nevojave të organizatës. Aplikimi i funksioneve të GIS-it në punën e përditshme gradualisht fiton vemndeje të madhe, pasi manipulimi me të dhëna shëndrohet në rutinë. Ka filluar integrimi i mundësive të GIS me proceset në organizatë përmes {pilot{ scenariove dhe mjeteve të thjeshta. Zhvillimi i aplikacioneve të reja është drejtuar kah shfrytëzimi i të dhënave nga burime të ndryshme, lidhja dhe integrimi i tyre, analiza dhe ilustrimi


10

kartografik. Sistemet kyçe të organizatës fillojnë të drejtohen kah integrimi direkt me të dhënat haçësonore, dhe GIS mjetet e aplikacionet. Niveli 5: GIS korporativ GIS dhe të dhënat hapësinore njihen si teknologji kyçe në funksionimin e organizatës dhe paraqet bazë për të gjitha funksionet. GIS llogaritet si funksion sistematik i integruar, e jo si element i veçantë. Zhvillimi teknologjik dhe mirëmbajtja e GIS është pozicionuar në sektorin për teknologji informatike përmes sksionit të veçantë. Arkitektura e GIS sistemit është në tërësi e integruar në sistemin informatik të organizatës dhe në fakt nuk egziston vijë e fillimit apo mbarimit të GIS-it në të gjitha aplikacionet, funksionet dhe proceset e organizatës. Specialistë për analiza hapësinore egzistojnë në të gjitha njësitë organizative, kurse GIS aplikacionet shfytëzohen nëpër tërë organizatën për planifikim dhe mbështetje të marrjes së vendimeve nga ana e menaxhuesve dhe ekspertëve.


11

ANALIZA E GJENDJES DHE NEVOJAVE Analiza e gjendjes dhe nevojave të komunës paraqet regjistrim sistematik dhe ilustrim të resurseve egyistuese, si dhe identifikim dhe dokumentim të nevojave të të punësuarve për realizim sa më të sukseshëm dhe sa më të lehtë të obligimeve të tyre. Krahas krijimit të pasqyrës për gjendjen rrjedhëse dhe nevojat, bëhet analizë kuantitative e përfitimeve që do ti kenë të punësuarit, vet komuna, dhe qytetarët si shfrytëzues të shërbimeve të komunës. të Gjatë asaj, detyrimisht duhet të merret parasysh ajo që mundësitë e komunës për zhvillim dhe themelim të GIS-it të paraqiten sa më realisht.

Kapaciteti

Gjendja Nevoja

Prioritetet

Dëshira

Mundësitë

Foto 3: Përshtatja e gjendjes, mundësitë dhe nevojat

Analiza e gjendjes Analiza e gjendjes bëhet me qëllim që të fitohet pasqyrë për:

Krijimin e pasqyrës globale për egzistimin dhe shfrytëzimin e të dhënave hapësinore, si dhe mënyrës dhe frekuencës së prdorimit të tyre;

Përpunimin e invetarit të të dhënave hapësinore, me lokacione, format, përojesë dhe mënyrë të përdorimit, të definuara në mënyrë precize;

Krijimin e pasqyrës preyize për resurset egyistuese të cilat i posedon komuna, gjendjen reale të tyre, nevojën për mbindërtim të tyre dhe mjetet për mirëmbajtjen e tyre;

Identifikimin e funksioneve që i kryn komuna, ku përdoren të dhënat hapësinore ose të dhënat në kontkst me hapësirën. Njëkohësidht bëhet definimi i qëllimeve kyçe që sistemi duhet ti përmbushë pasi të themelohet;

Identifikimin e GIS elementeve dhe inicijativave individuale që mund të zhvillohen dhe aplikohen në fazat e hershme. Me te, shumë shpejt mund të paraqitet suksesi real dhe përfitimet nga sistemi GIS;


12

Skenimin e proceseve që kryhen në komunë. Aktiviteti bëhet me dokumentimin e të gjitha hapave nga proceset, përdoruesve, dokumenteve, të dhënave dhe rrjedhshmërisë së proceseve;

Urimin e pasqyrës së qartë për vështirësitë me të cilat hasen të punësuarit, si dhe të dhënat dhe funksionet që janë të nevojshme për punë. Kjo paraqet bazë për krijimin e planit për implementim të sistemit.

Për krijimin e analizës situacionale përdoren fletë anketuese dhe pyetësorë. Në shtojcë të doracakut janë të dhëna fletët anketuese dhe pyetësorët që plotësohen nga ana e personave udhëheqës për përshkrimin e resurseve të njësive organizative të veçanta, si dhe pyetësorë për çdo të punësuar në komunë: 1. Listë e proceseve që kryhen në ОЕ; 2. pëshkrim i secilit proces në veçanti; 3. pajisje informatike të shfrytëzuara (kompjuer, pajisje periferike, softver); 4. Të dhëna të shrytëzuara; 5. Procese të cilat i realizon përdoruesi dhe të dhëna e dokumente të cilat i përpunon. Rezultati i analizave nuk duhet që patjetër të paraqesë raport të “trashë”, pasi askush nuk do ta lexojë. Për implementim të sukseshëm të GIS-it, më e rëndësishme është që të kemi raport preciz, ku përveç pjesës tekstuale dhe përshkrimit duhet të kemi edhe: 1. Raport për resurset njerëzore me rekomandime për rolin e të punësuarve në sistemin

e ardhshëm; 2. Inventar i pajisjes kompjuterike, me shkallën e amortizimit; 3. Inventar të softverit operativ të specijalizuar; 4. Inventar të të dhënave hapësinore dhe johapësinore; 5. Inventar të bazave me të dhëna (me ërshkrim detal të strukturës së bazave); 6. Matricë të sektoreve dhe të dhënave që përdoren.

Analiza e nevojave Analiza e nevojave të përdoruesve, në të njejtën mënyrë si edhe analiza e gjendjes faktike, bëhet përmes pyetësorëve. Krahas nevojave për mbindërtim të sistemit kompjuterik, ajo ka për detyrë të bëjë identifikimin e nevojave për të dhëna hapësinore dhe funksioneve për punë me të dhëna hapësinore. Nevojat e përdoruesve e detektojnë edhe nivelin e pjekurisë, njohurinë për nevojat dhe vetësijen për mundësitë e GIS-it të integruar. Në shtojcë të doracakut janë të dhëna fletët anketuese të nevojshme:


13

Nevoja për teknologji të reja informatike (hardver dhe softver);

Nevoja për trajnim të punësuarve;

Nevoja për të dhëna (me akcent në të dhënat hapësinor) o Përmbajtja; o Përpjesa.

Raporti nga analiza e nevojave Ky raport bën përmbledhjen e rezultateve nga fletët anketuese dhe pyetwsorët. Për prezentim sa më të qartë të rezultateve, të njejtat duhet të paraqiten në formë tabelare, ose më mirë me anë të grafikonëve të të dhënave përmbledhëse dhe shpjegime të shkurta tkstuale me konkluza finale për nevojat.

Listë përmbledhëse të nevojave për të dhëna hapësinore;

Natricë të sktorëve (seksioneve)dhe nevojave për të dhëna;

Listë e funksioneve për krijim ose/ dhe mbindërtim. Në pjesën tekstuale të raportit për nevojat në GIS, duhet të përshkruhen edhe rezultatet që priten nga secili sektor. Kjo paraqet bazë për planifikim dhe definim të prioriteteve, por para së gjtihash është indikator për suksesin e zhvillimit dhe implementimit.

Plani për implementim Në bazë të rezultateve nga hulumtimet për gjendjen faktike dhe sintezës së nevojave, përpilohet plan për implementim të GIS-it komunal të integruar. Ky plan duhet të definojë dhe përshkruajë hapat dhe rradhitjen e aktiviteteve pë zhvillim, dhe përfshin:

Cilat të dhëna duhet të krijohen dhe sigurohen dhe sipas cilës rradhijte;

Cila baza me të dhëna duhet të krijohen dhe kurr;

Cilat aplikacione duhet të përgaditen dhe kur;

Kur duhet të sigurohen komponentet hardverike dhe softverike, si të jenë të shpërndara të përdoruesit dhe në cilat lokacione (ky plan përfshin edhe planin për mirëmbajtje dhe yëvendësim të pajisjes egzistuese, si dhde mbindërtim të licencave softverike);

Kur duhet të bëhet zëvendësimi i funksioneve egzistuese me funksione të përmbajtura nga GIS sistemi;

Kur duhet të bëhet trajnimi i të punësuarve (në veçanti për administratorë dhe përdorues të sistemit).


14

Plani për implementim duhet të japë dinamikë kohore për realizimin e aktiviteteve dhe lidhshmërinë në mes tëre. Me te sigurohet përcjellja e implementimit dhe identifikimit të “grykave të ngushta” të mundhshme dhe rreziqet gjatë implementimit. Si element i veçantë, pasi të jenë përshkruar të gjitha nevojat për implementim të GIS-it, në dokument jepet edhe vlerësim për çdo aktivitet dhe shumë finansiare që do të nevojitet. Në planin për implementim përfshihen edhe edhe aktivitete lidhur me ate se cili përdorues, kur dhe si do të bëjë azhurimin e të dhënave, si mund të shkëmbehen dhe shfrytëzohen të dhënat nga institucione tjera kompatibile. Plani për implemenitm duhet të identifikojë dhe jep fuksione dhe aplikacione që në mënyrë të shpejtë do të mund të përpunohen dhe të japin rezultate të shpejta si nxitje për të punësuarit dhe arsyetim të investimeve para timit të udhëheqësve. Për shkak të ndryshimeve të shpejta në punët dhe jetën e përditshme, pengesat e paparashikueshme, Vështirësitë tknologjike dhe finansiare, është e nevojshme që plani për implementim të shikohet si dokument i “gjallë” që duhet të përshtatet dhe revidohet gjatë procesit të realizimit. Plani për implemenitm që bën kyçjen e të gjitha këtyre të dhënave është shumë dokument i rëndësishëm për komunën.

Aplikacione dhe funksione të GIS-it Funksionet që i përmbush një sistem i integruar dalin nga nevojat e identifikuara të përdoruesve në fazata e analizës së nevojave. Përdoruesit e amketuar japin përshkrim të funksioneve dhe aksioneve që i realizojnë apo do ti realizojnë dhe të njejtat duhet të grupohen sipas:

Qasjes deri te të dhënat;

Krijimit të dhënave;

Ndryshimit/ azhurimit të të dhënave;

Kërkimit dhe analizave. Me krijimin e sistemit të integruar, të dhënat në mënyrë logjike dhe fizike vendosen në një lokacion qendror, me çka u mundësohet qasje të gjithë përdoruesve. Çdo përdorues, në përputhdhmëri me obligimet dhe punët e caktuara ka pvilegje të ndryshme për qasje deri te të dhënat. Me qëllim që të mundësohet krijimi i grupeve të përdoruesve me privilegje përkatëse ndaj të dhënave, duhet të bëhet grupim tematik i bazave me të dhëna dhe aplikacioneve softverike. Ndarja e aplikacioneve bëhet sipas proceseve (të identifikuara në analizën e gjendjes faktike) që kryhen në komuna:


15

Realizimi i projekteve të infrastrukturës dhe rritja e kualitetit të hapësirës;

Udhëheqja me infrastrukturën;

Udhëheqja me dokumentacionin dhe lëndët sipas procedurave;

Lëshimi i lejeve tl ndlrtimit;

Planifikimi i hapësirës;

Përcjellja e trashëgimisë kulturore dhe historike. Sipas numrit dhe lokacionit të përdoruesve, aplikacionet dhe bazat e të dhënave grupohen në:

Nivel korporativ, përdorues nga tërë komuna;

Grupe punuese, grupe tematike të përdoruesve, respektivisht sektori ose seksionet;

Përdorues të veçantë, funksione deri ku kanë qasje vetëm një numër i vogël i përdoruesve;

Përdorues të jashtëm, funksione dhe të dhëna deri ku kanë qasje përdorues që ndodhen jashta strukturës organizative të komunës, duke përfshirë këtu edhe qytetarët.

Në procesin e dizajnimit të GIS sistemit, e në bazë të përgjigjeve të dhëna nga përdoruesit e analizuar në sistemin e planifikuar, për çdo bazë të dhënash dhe për çdo aplikacion që i përdor ato, parashtrohen edhe fazat për implementimin e tyre. Krahas me te, një nga grupimet e mundshme sipas rëndësisë është:

Të domosdoshme – këta të dhëna dhe aplikacione duhet të përbëjnë byën e GIS-it të komunës, të identifikuara si më të rrëndësishmet në sistem, dhe pa implementimin e tyre nuk mund të arrihen rezultatet e pritura nga GIS-i;

Të dëshirueshme – këta aplikacione janë mbështetje shtesë dhe sekondare të punës së sistemit dhe kanë të bëjnë me punën e sektorëve në veçanti;

Opcionale – aplikacione me vëllim më të vogël të shfrytëzimit dhe ndikimit në punë dhe mund të futen në fazat e mëvonshme të zhvilimit të sistemit.


16

Në vazhdim është dhënë shembull i matricës së funksioneve dhe aplikacioneve prë aplikim të GIS-it.

Rrangu Aplikacioni

Kab

ine

ti i

krye

tari

t të

ko

mu

në

s

Kë

shill

i i k

om

un

ës

Zhvi

llim

i lo

kal e

kon

om

ik

Leje

t e

nd

ërt

imit

Seks

ion

i tat

imo

r

Shë

rbim

et

e in

spe

kto

rati

t

Pla

nif

ikim

i i h

apë

sirë

s

Ku

ltu

ra

Spo

rti

Ars

imi

Nd

ërm

arje

t p

ub

like

Org

ane

t sh

tetë

rore

Urb

aniz

mi

Me

nax

hm

en

ti in

form

atik

Faza

e im

ple

me

nti

mit

Korporative Njësi statistikore D

Infrastruktura

Sistemi adresor

Hartat topografike

Libri i punës

Regjistri

Lejet e lëshuara

Grupe punuese Buxheti

Puna finansiare

Planet urbanistike

Shkollat

Çerdhet

Parqet dhe gjelbërimi

Pajisja urbane

Objektet kulturore

Rrugët

Parkingjet

Ndriçimi rrugor

Shërbimet publike

Institucione të jashtme

Atlasi i komunës

Hartat topografike

Statusi i lëndës

Paraqitja e defekteve

Vlerësime dhe propoyime

Pyetje të infrastrukturës

Legjenda:

Qasje të privilegjuara: Fazat e implementimit:

Lexon D = Të domosdoshme

Regjistron dhe azhuron R = Të dëshirueshme О = Оpcionale


17

Shembuj praktik për implementim

Menaxhimi i infrastrukturës Infrastruktura që gjendet në teritorin e komunës vendoset dhe mirëmbahet nga organet e komunës apo nga kompanitë tjera private/ publike me autorizim (jurisdiksion) të deleguar. Sasia e të dhënave për infrastrukturën egyistuese është e konsiderueshme dhe përcjellja e tyre pa sistem bashkëkohor është e pamundur. Baza e të dhënave përveç pjesës tabelare të objekteve të vendosura, përfshin edhe pjesët grafike të lokacioneve, si dhe lidhjet topologjike të elementeve vijuese dhe fqinje. Shembull i sikseshëm për shrytëzimin e sistemit të integruar është menaxhimi me ndriçimin rrugor në të cilin janë të kyçur sektorë të ndryshëm të komunës. Funksionet për menaxhim dhe analizë të sistemit dhe efikasiteti i tij janë të shprehura përmes:

Regjistrimi i elementit të ri (shtylla, kandelabri, elementet përcjellëse);

Pranimi dhe regjistrimi i defekteve;

Krijimi i planit për mirëmbajtje të pandërprerë, analiza hapësinore për shrytëzim optimal të resurseve në procedurën e mirëmbajtjes;

Krijimi i urdhrit për mënjanim të defektit, me ilustrim kartografik të lokacionit;

Analiza e energjisë së harxhuar dhe efikasiteti i sistemit të ndriçimit rrugor. Përcjellja e të ardhurave dhe zvhillimi Buxheti i komunës është bazë për krijimin e politikës fiskale, kurse një nga qëllimet kryesore të komunës është sigurimi i kushteve sa më të mira të jetës. Integrimi i të dhënave për politikën fiskale me të dhëna për planifikim të hapësirës në një sistem është e mundur si në nivel të komunës, ashtu edhe në nivel të njësive më të vogla të mënyrës së organizuar të jetës, si për shembull, blloku urban, njësitë statistikore, bashkësitë vendore. Mjetet nga tatimet që i fiton komuna nga personat juridik dhe fizik, mund të paraqiten edhe grafikisht. Këta të dhëna jo-hapësinor gjeopozicionohen me ndihmën e numrit amë si për shembull hyrja dhe adresa. Në këtë mënyrë vizualizohet distribuimi i të ardhurave buxhetore të komunës që mund të përdoret për të caktuar prioritet aktiviteteve infrastrukturale në zona me të ardhura më të mëdhaja, në krahasim me zonat ku të ardhurat janë minimale.


18

RESURSE PËR THEMELIMIN E GIS - it

Mendoni për sistemin tuaj GIS si infrastrukturë në një organizatë. Ky sistem parqet infrastrukturë informatike, duhet të planifikohet, dizajnohet dhe ndërtohet. E tërë infrastruktura informatike në GIS-in e komunës përbëhet nga elementet fizike (që duken), elementet apstrakte (si softveri, të dhënat dhe të punësuarit e trajnuar), të cilër realisht nuk mund të shihen si inventar në komunë, por janë të domosdoshëm për funksionimin e sistemit. Raporti i përgaditur mirë për nevojat e GIS-it përfshin edhe vlerësim paraprak të resurseve dhe mjeteve për sigurimin e tyre.

Hardveri Resurset hardverike të nevojshme për themelimin e GIS-it janë më të mëdhaja në krahasim me aplikacionet bazike për futje dhe analizë të të dhënave. Kjo është për arsye se bëhet përpunimi i të dhënave hapësinore, vet analizat janë më kompëekse dhe kërkojnë fuqi më të madhe për përpunimin e të dhënave. Gjithashtu, ilustrimi i të dhënave është specifik pasi që rezultatet dalëse nga analizat paraqesin ilustrime kartografike për çka është i nevojshëm edhe mjet hardverik më specifik për shikimin e tyre. Mjetet hardverike që janë të nevojshme për punë me të dhëna hapësinore, respektivisht për themelimin e GIS – it ndahen në:

GIS server qendror/ grupë serverësh: o Server për bazat e të dhënave; o Server për të dhëna hapësinore; o Server për aplikacione; o Mjete për lidhje të kompjuterëve në rrjet; o Mjet për krijim të kopjes së të dhënave.

GIS stacion punues i specializuar: o Skener; o Ploter.

Stacione punuese me GIS ilustrues.

Varësisht nga madhësia e komunës në krahasim me numrin e të punësuarve, por më shumë për shkak të numrit të funksioneve që kryhen dhe sasisë të dhënave që janë të planifikuara, serverët për kah funksioni mund të jenë të grupuara. Ajo domethënë, një server (si mjeti hardverik) të plotësojë dy apo më shumë funksione, si për shembull, një server të jetë bazë për të dhëna pëshkruese dhe hapësinore.


19

Serveri i

aplikacioneve

Të dhëna

hapësinore

Të dhëna

përshkruese

Mjete të rrjetit

Njësi punuese

GIS njësia punuese

foto 4: Dizajni i infrastrukturës së hardverit

Softveri

GIS softveri përfshin një paletë të gjërë të aplikacioneve dhe nuk mundet të rekomandohet si produkt i përfunduar. Të gjithë GIS aplikacionet përfshijnë përdorimin e të dhënave hapësinore dhe të dhënave përshkruese. Për nga shkalla e funksioneve GIS softverët mund të ndahen në:

GIS ilustrues i thjeshtë

E përdorin të gjithë të punësuarit në administratën e komunës për qasje deri te të dhënat hapësinore vetëm me privilegj për lexim. Ky GIS ilustrues është integruar në një ygjidhje aplikative më të madhe ose është Desktop aplikacion i veçantë. Ky nivel i qasjes te të dhënat mund të krzhet edhe si intranet/ internet aplikacion përmes Web kërkuesit.

Desktop aplikacioni

Ambienti grafik ku të punësuarit nga komuna futin të dhëna të reja, kërkojnë, analizojnë dhe krijojnë raporte. Përmban vetëm funksione për futje dhe shikim të të dhënave. Të gjitha llogaritjet kryhen përmes serverëve të aplikacioneve.


20

Desktop GIS

Paraqet ambient punues për një kompjuter në të cilin futen, kontrollohen dhe analizohen të dhënat hapësinore dhe përshkruese. Ky lloj i ambientit punues është i destinuar për përdorues me njohuri të mira të të dhënave hapësinore dhe të përpunimit dhe analizës së tyre. Edhe pse të dhënat mund të ndodhen në lokacione të ndryshme (në kompjuter lokal, server korporativ, internet), procesuimi i të dhënave kryhet në kompjuterin lokal.

Map Serveri

Softveri që operon në server qendror dhe ka rol të krijojë ilustrime kartografike me të dhëna hapësinore. Me kërkesë të palëve (GIS kontrollues ose GIS Desktop) ky server me anë të parametrave të marra nga kërkesa, bën këta funksione: e analizon kërkesln, lexon të dhëna nga bazat përkatëse, përgadit ilustrim kartografik (si fotografi, ose sassi me të dhëna vektoriale) dhe i dërgon deri të përdoruesi i cili e ka inicuar kërkesën.

Serveri i aplikacioneve

Server qendror ku kryhen të gjitha kalkulimet. Ky server ka funksione standarde me parametra hyrës dhe dalës të definuar në mënyrë precize. Palët afrohen për shkak të kërkimit, leximit dhe krijimit të të dhënave.

Relational Database Management System RDBMS

Paraqet bazë qendrore me të dhëna përshkruese. Të dhënat në mënyrë precize janë të strukturuara dhe ndara në tabela të veçanta. Serveri i apolikacioneve lexon nga kjo bayë e të dhënave.

Spatial Database Management System SDMS

Si edhe RDBMS, Paraqet bazë qendror me të dhëna grafike. Për dallim prej RDBMS, të dhënat në këtë server janë më komplekse, pasi gjenden në format rasteri dhe vektori. Ky sistem siguron funksione të specijalizuara për qasje dhe analizë të të dhënave hapësinore.

Catalogue Server

Bazë e të dhënave dhe aplikacione për kontrollim dhe kërkim në lokacione të aplikacioneve, funksioneve dhe bazave me të dhëna. Në këtë server deponohen “meta të dhëna”, respektivisht të dhëna për të dhënat. Katalogu i të dhënave bën deponimin e listës së funksioneve dhe bazave me të dhëna, detale për mënyrën e qasjes, parametra hyrëse dhe dalëse të funksioneve, si dhe struktura dhe relacione të bazave me të dhëna.


21

RDBMS

SDMS

Catalogue

Server

Application

Server

Map Server

GIS Kontrollues

Desktop GISLexim/ Regjistrim

Publikim Gjetja

Thirrje e funksioneve

foto 5: Komponentet e siftverit dhe lidhjet e tyre

Produkte komercijale prezente në Maqedoni:

ArcGIS, i prodhuesit ESRI, si Desktop GIS paraqitet në tre variante sipas funksionaliteteve të implementuara për qasje te të dhënat dhe analizat: ArcView, ArcEditor dhe ArcInfo. Komponente servisore kompatibile janë ArcSDE dhe ArcIMS.

AutoCAD është CAD nga Autodesk dhe ka shtrirje të gjëre, më së shumti në mes inxhinjerëve, dhe shërben për vizatim. Mbindërtimet si AutoCAD MAP dhe RasterDesign shfrytëzohen për GIS analiza dhe përpunim të planeve të skenuara. Aplikacion i serverit të këtij prodhuesi është AutoDesk MapGuide.

Open Source softver i destinuar për punë me të dhëna hapësinore, i cili mund të shkarkohet dhe përdoret pa pagesë nga interneti është: Desktop GIS

Qgis, http://www.qgis.org/

Grass, http://grass.osgeo.org/

MapWindow Gis, http://www.mapwindow.org/

ILWIs, http://52north.org/downloads/ilwis Komponentet e serverit për GIS janë:

MapServer, http://www.mapserver.org/

GeoServer, http://geoserver.org/

PostGress SQL me mbindërtim PostGIS http://www.postgis.org/

MySQL, http://www.mysql.com


22

Të dhënat

Çelësi GIS të sukseshëm është te dizajnimi i mirë dhe efikas i të dhënave të integruara nga tipe dhe burime të ndryshme. Rezultatet e pritura nga GIS-i nuk do të plotësohen nëse përmbajtja dhe kualiteti i të dhënave të futura nuk e nxjerrin informacionin që kërkohet. Harxhimet për krijimin e bazës me të dhëna yzakonisht paraqesin pjesën më të madhe të harxhimeve gjatë themelimit të GIS-it, që mund të lëvizë deri në 60-70% nga investimi total. Gjatë punës në komunë shfrytëzohen të dhëna të ndryshme që në momentin e dhënë egzistojnë vetëm në formë analoge ose punohet me to në softverë egzistues, zakonisht me programe komercijale (Excel, Word). Të gjithë këto të dhëna do të kyçen në GIS-in final me integrim të tyre dhe lidhje në bazat e të dhënave. Sistemi i integruar do të mundësojë edhe shmangjen nga teprica e të dhënave, respektivisht futjen e dyfishtë e të dhënave të njejta në baza të ndryshme, me çka shpejtohet dhe lehtësohet puna e administratës publike. Pikat e lidhjes së bazave dhe ilustrimi i tyre në harta fitohen nga inventarizimi i bazave me të dhëna.

E dhëna dhe informacioni

Në GIS mblidhen, përpunohen dhe kontrollohen të dhënat. Rezultateve që fitohen, varësisht nga tipi i tyre dhe karakteristikat, iu aplikohen rregulla për paraqitje grafike, respektivisht me te krijohet informacioni.

E dhëna ≠ Informacioni

foto 6: E dhëna dhe informacioni


23

E dhëna + Përpunimi = Informacioni E dhëna krijohet me ndihmën e instrumenteve matëse ose me observime dhe paraqet numër të emëruar apo të paemëruar, tekst, regjistrim të datës, etj. Të dhënat përshkruese deponohen në tabela dhe vargje, ndërsa të dhënat hapësinore deponohen si palë koordinatash. Në GIS krijohen dhe azhurohen të dhënat hapësinore. Informacioni fitohet me përounimin dhe bashkangjitjen e domethënies logjike të dhënave. Informatat më parë prezentonin vetëm të dhëna të organizuara. Me ndihmëne GIS – it bëhet kontrollimi dhe analiza e të dhënave dhe krijohen informacione të shënuara në hartë.

Koncepti i niveleve tematike

Qasja klasike e punës me harta është paraqitja e të gjitha informatave në një planimetri. Kjo domethënë se të gjitha të dhënat për hapësirën janë vizatuar dhe paraqitur sipas një karakteristike të caktuar të një harte. Ndryshimi i këtyre të dhënave apo krijimi i hartës sipas nevojës specifike të një përdoruesi është pothuajse e pamundur. Dallimi kryesor i hartës në letër në krahasim me të dhënat hapësinore në GIS është ajo që çdo përdorues i GIS-it mund të krijojë ilustrim kartografik të dhënave sipas nevojave të veta. Çdo përdorues individual mund të zgjedhë se çfarë do të shohë, si do ti shohë dhe si do ti shfrytëzojë të dhënat. Cilat të dhëna mund të shfrytëzohen në GIS? Përmbajtja e cilit do lloji të hartës apo letrës mund të konvertohet si e dhënë në GIS. Njekohësisht, të gjitha të dhënat në tabelat dhe bazat e të dhënave që kanë referencë sipas lokacionit hapësinor (numri i parcelës kadasrale, emri i bllokut urban, emri i komunës) mund të lidhen me të dhëna hapësinore kompatibile me atribute të njejta. Përparësia e GIS është mundësia që të gjitha të dhënat (të punuara nga njerët të ndryshëm, por edhe seksione) të integrohen dhe përdoren në një sistem, me qëllim që të sigurohet mënyrë sa më e lehtë dhe e shpejtë e krijimit, azhurimit dhe shfrytëzimit në një vend.. Karakteristikat e ndryshme të objekteve apo fenomeneve në hapësirë që deponohen në GIS i përcaktojnë nivelet tematike në GIS. Me apstrahim të objekteve dhe dukurive hapësinore, sipas karakteristikave specifike, fitohet ndarja e të dhënave në nivele tematike në nivel më të ulët të tyre. Të dhënat për lokacion të çdo objekti ose dukurie rruhen në datotekë të posaçme/ tabelë në GIS.


24

Foto 7: Koncepti i niveleve tematike

Çdo nivel tematik përbëhet nga elemente hapësinore me karakteristika të njejta, respektivisht nga elemente që përshkruajnë tip të njejtë të objekteve apo dukurive në hapësirë. Kështu për shembull, në një nivel tematik, depponohen lokacionet e të gjitha shtyllave të ndriçimit rrugor, në të tjerat janë të dhënat për ujësjellësin (ku lokacioni i puseve, rrjetit të ujësjellësit dhe rrjetit të kanalizimit janë nivele të ndryshme tematike). Çdo element në nivelet tematike përmban dy të dhëna: gjeometrinë dhe atributet. Gjeometria e elementeve mund të paraqitet si pikë, vijë apo poligon. Atributet paraqesin karakteristikat johapësinore të elementit, ku patjetër duhet të egzsitojë identifikator i veçantë i elementit për lidhjen e tij me tabela dhe nivele tjera tematike.

Elementi hapësinor

Gjeometria Atributet

Pika Vija Poligoni

Foto 8: Elementi hapësinor


25

TIPET E TË DHËNAVE NË GIS

Të dhëna përshkruese

Të dhënat përshkruese janë karakteristika johapësinore të dukurive në hapësirë. Gjithashtu të dhëna përshkruese paraqesin edhe të gjitha të dhënat alfanumerike që egzistojnë në formë të shkruar, si tekste, tabela, me të dhëna dhe analiza statistikore. Më shumë se 90% nga ato të dhëna kanë të bëjnë me objekt hapësinor më të madh apo më të vogël dhe mund të paraqiten me lokacion në hartë. Burimi të dhënave përshkruese janë të dhënat egzistuese në komunë. Shembuj të të dhënave përshkruese janë:

Baza e obliguesve tatimor;

Lista e institucioneve parashkollore dhe shkollave fillore, me listë të personelit dhe pjesëmarrësve në mësim;

Lista e leveje të ndërtimit;

Të dhëna statistikore nga regjistrimi i njësive hapësinore në teritorin e komunës;

Listë e votuesve sipas njësive zgjedhore;

Projekte të realizuara të infrastrukturës;

Regjistrim i inventarit dhe pajisjes urbane në hapësirën e komunës.

foto 9: Tabela me të dhëna përshkruese


26

Të dhëna në raster

foto 10: Të dhëna rasterike (fotografi, plan)

Raster është termin gjeneral për rrjet të katrorëve. Në GIS dhe CAD është termin që përdoret për rrjet të katrorëve ku secili prej tyre ka vlerë të caktuar që e përshkruan hapësirën. Shembull i rasterit është fotografia nga kamera digjitale apo inçizimi ajror. Në GIS të dhënat rasterike shrytëzohen për paraqitje kontinuale të të dhënave hapësinore. Shembuj të tille janë: sasia e të rreshurave, lartësia e terenit, inçizimet ajrore etj. Gjithashtu, të dhëna rsterike janë edhe planet e skenuara, si për shembull planet urbanistike dhe kadastrale. Planet dhe hartat në letër të cilat i posedon komuna janë bazë e shëndoshë për ndërtimin e GIS-it sepse janë pronë e komunës dhe në to janë të dhënat që shfrytëzohen për punët rrjedhëse. Procedura përbëhet prej: 1. Skenimit: krijimit të fotografisë nga plani në formë digjitale; 2. Gjeoreferencimi: procedurë me të cilën pikave kontrolluese nga plani i skenuar u

jepen koordinata hapësinore. Ky proces kryhet për këto shkaqe: a. Mënjanimi i deformacioneve të planit të skenuar, që janë përcjellur nga

deformacionet në planin prej letre (ndryshimi i dimenzioneve për shkak të shfrytëzimit dhe lagështisë;


27

b. Futja e planit të skenuar në sistem koordinativ, respektivisht vendosja e lokacionit dhe nivelit të të dhënave që i përmban plani.

X: 625000Y: 4510000

foto 11: Procesi i gjeoreferenicmit

Rekomandime për krijimin e planeve të gjeoreferencuara:

Para skenimit, planet duhet të përgaditen në sipërfaqe të rrafshtë në hapësirë të thatë;

Planet skenohen me rezolucion prej 300 DPI (pika në inç);

Skenimi bëhet me 8bit ngjyra. Te skenerët me format të madh, së pari bëhet “prescan”, që të krijohet indeksi i ngjyrave;

Planet në të cilët nuk ka ngjyra (plane të vjetra urbanistike, plane kadastrale) skenohen me 256 (8bit) njansa të hirit;

Datotekat rruhen në TIF format me lossless kompresion;

Gjeorefencimi i planeve bëhet me shfrytëzimin e të gjitha pikave kontrolluese të njohura, si për shembull, për plan në përpjesë 1:1000, shfrytëzohen të gjitha katrorët decimetral ose gjithsejt 54 pika kontrolluese.

Për dallim prej planeve në letër që në esencë janë planimetrike (të përpunuara në rafshinë) dhe mund të gjeorefencohen me softver dhe procedurë relativisht të thjeshtë, inçizimet ajrore janë në projeksion qendror.. Procedura për vendosjen e këtyre të dhënave rasterike në GIS është e komplikuar dhe për te ka nevojë për të dhëna plotësuese, si dhe softver i specijalizuar. Prandaj, gjatë prokurimit të inçizimit ajror apo satelitor, duhet të kërkohet produkt final me inçizim të ortorektifikuar në sistemin shtetëror koordinativ.


28

foto 12: Projeksion qendror i inçizimit ajror

Të dhënat në vektor

Të dhënat në vektor sigurojnë prezentimin e objekteve dhe dukurive të hapësirës në GSI ambient. Këto objekte apo dukuri, mund të paraqesin çfarëdo nga hapësira reale. Me të dhënat vektoriale bëhet apstraksioni i tyre dhe gjeneralizimi në nivel të duhur për prë paraqitje reale të gjeometrisë së tyre varësisht nga forma e planimetrisë ( pamja në rrafshinë) e objektit që paraqitet, dallojmë tre tipe të të dhënave vektoriale në GIS:

Pika, (objekt 0 dimenzional). Paraqitet me çift të koordinatave (X, Y) ose (X, Y, Z). Përdoret për prezentimin e elementee të veçanta hapësinore, si për shembull shtylla, pusi, banka. Tek objekti pikë nuk mund të bëhen matje. Matjet janë të mundshme vetëm në mes dy apo më shumë pikave.

Vija (objekt 1 dimenzional). Vargu i njëpasnjëshëm i çifteve të koordinatave paraqet objekt vijor hapësinor (pjesë të gjatë, por të ngushtë të hapësirës). Rruhen si {(X1, Y1) (X2, Y2) (X3, Y3) (X4, Y4) ……… (Xn, Yn)}. Shembull: Gypi i ujësjellësit. Te objekti vijë mund të bëhen matja e gjatësisë.

Poligoni (objekt 2 dimenyional). Paraqet varg të vijave të njëpasnjëshme si sipërfaqe saktë të definuar dhe të mbyllur të hapësirës. Shembull: vendbanimi, parcela ndërtimore, zona e planifikimit, etj. Te poligoni është e mudshme matja e perimetrit dhe sipërfaqes.

Senzori

Materiali

origjinal i ilustruar

Rrafshi i projeksionit

Piksel Gabime për shkak të

reljefit

Rezultat i

ortorektifikacionit

Model digjital i reljefit


29

foto 13: Tipe të të dhënave vektoriale

Çdo element vektorial ka të dhëna për lokacionin hapësinor (gjeometrinë) edhe ate të lidhur me të dhëna përshkruese. Vet ata nuk kanë stil të paraqitjes kartografike. Paraqitja kartografike e elementeve hapësinore bëhet në suaza të aplikacionit konkret. Për shembull, vija si element gjeometrik është i ruajtur në nivel tematik të quajtur “Gypi i ujësjellësit” dhe për të bëeht tabelë e atributeve te e cila shënohen informata për tipin e materialit, diametri, dhe vitin e vendosjes të çdo gypi. Varësisht nga nevojat e përdoruesit që i lexon të dhënat hapësinore, vija si gjeometri e gypit mund të paraqitet në mënyra të ndryshme:

Ngjyrë e kuqe për gypin e metalit, e gjelbër për gypinn prej PVC, e hirit për ate prej betoni;

Trashësia 0,1 mm për gypin me diametër 10 cm, 0,25 mm për gypin me diametër 50 cm;

Ngjyrë e kaltër për gypa me vjetërsi prej 20 vitesh, ngjyra e kuqe për gypa me vjetërsi mbi 20 vite.

Përparësitë e shfrytëzimit të dhënave vektoriale në krahasim me ato në raster janë:

Të dhënat rruhen me saktësi hapësinore origjinale, dhe mund të paraqiten në përpjesë të ndryshme pa mos e humbur kualitetin;

Janë të mundshme prezentime të ndryshme kartografike për të njejtin element;

Azhurim i thjeshtësuar dhe mirëmbajtje e tërësisë së hartave;

Mndësi për krijim të rregullave topologjike, analizave të rrjetit, përputhje dhe lidhje hapësinore;

Hapësira të cilën e kaplon datoteka është më e vogël dhe procesuimi i të dhënave është më i shpejtë.

E dhëna + Vizualizimi = Informacioni


30

1

ID

3

2

20

Fi

30

20

PVC

Materijal

Metal

Metal

1.

2.

foto 14: Elementi vektorial, të dhënat përshkruese dhe vizualizimi

Topologjia Paraqet një sërë rregullash të cilat i definojnë raportet e elementeve në suaza të një niveli tematik (lidhjen, afërsinë, përputhjen), si dhe objekteve në mes dy apo më shumë niveleve tematike (i takon, duhet që patjetë të jetë pjesë e ). Rregullat topologjike që duhet patjetër të përcillen gjatë punës me thë dhëna vektoriale janë:

Rregulla Gabimi i mundshëm

Lidhja e nyjes me vijën

Nënkalimi

Tejkalimi

Prerja

Tërësia e poligoneve

Prerje, zbrazëtira


31

Shembull:

Nuk guxon të paraqitet prerja e parcelave ndëtimore;

Nuk guxon të paraqitet hapësirë e zbrazët në mes parcelave ndërtimore;

Sipërfaqa e ndërtimit duhet që në tërësi ti përkasë parcelës ndërtimore;

Shuma e sipërfaqeve të parcelave ndërtimore, rrugëve dhe sipërfaqeve të gjelbëruara duhet të jetë e njejtë me sipërfaqen e modulit urban.

Gjatë vizatimit të objekteve nga hapësira, duhet që gjeometria të paraqitet në tërësi. Softverët GIS (AutoCAD dhe ArcMAP) nuk janë vetëm zëvendësim për letrën dhe lapsin, por ato janë edhe mjete për krijimin e të dhënave hapësinore në formë vektoriale. Nëse vizatohet element i tipit poligon nga një nivel i ulët, e ndodhet në kufi me element nga një nivel më i lartë, detyrimisht duhet të vizatohet poligoni si i tërë. Shembull: parcela ndërtimore që gjendet në kufi të modulit urban duhet të vizatohet në tërësi, e jo vetëm si vijë e hapur.

foto 15: Rregullat e vizatimit të polgoneve në kufinj

Paraqitja e dyfishtë e të dhënave vektoriale

foto 16: Paraqitja e dyfishë e të dhënave

J

Jo

J

Po


32

Varësisht nga saktësia e inçizimit, sipërfaqes së analizës dhe përpjesës së hartës hyrëse/ dalëse, një objekt hapësinor i njejtë mund të ilustrohet me tip të ndryshëm të të dhënës:

Ndërtesa në planin kadastral është e prezentuar me poligon, në hartë me përpjesë 1:100000 si pikë;

Rruga në plan shënohet si poligon, kurse në hartën turistike si vijë.

Krijimi i të dhënave për GIS

Krijimi i të dhënave hapësinore që do të përdoren për GIS-in e komunës, paraqet një proces të gjatë dhe të vështirë për shkak të vet natyrës së të dhënave. Vështirësi tjetër paraqet trajnimi i pamjaftueshëm i të punësuarve në komunë për shfrytëzim dhe manipulim me të dhënat. Të dhënat hapësinore që do të përdoren në GIS-in e komunës fitohen në mënyrën që vijon:

Digjitalizimi i të dhënsve

Digjitalizimi i të dhënave paraqet proces të futjes së dokumenteve dhe të dhënave analoge (prej letre) në memorjen e kompjuterit. Ajo paraqet inçizimin e tingujve, krijimin e fotografive elektronike, futjen e të dhënave alfanumerike në tabela dhe baza të dhënash. Me digjitalizim të të dhënave hapësinore nënkuptohet krijimi i të dhënave për të cilat është i njohur lokacioni hapësinor. Të dhëna digjitale hapësinore janë planet e gjeoreferencuara, inçizimet ajrore dhe satelitore të ortorektifikuara dhe të dhënat vektoriale.

Vektorizimi i të dhënave

Proces i krijimit të dhënave hapësinore në formë vektoriale, respektivisht diskretizim i objekteve dhe dukurive hapësinore dhe paraqitja e tyre si varg çiftesh të koordinatave në sistemin shtetëror koordinativ.

Prokurimi i të dhënave

Për një pjesë të të dhënave të nevojshme, mund të jetë kompetente nje institucion tjetër i jashëtm, që punon në bazë komeriale dhe bën shitjen e të dhënave të veta. Aspekti pozitiv në këtë rast është marrja e shpejtë e të dhënave për kualitetin dhe saktësinë e të cilëve komuna nuk duhet të brengoset. Mangësi gjatë prokurimit janë mjetet finansiare që duhet të sigurohen, gjë e cila mund të paraqesë pengesë në krijimin e fundamentit për GIS. Si të dhëna që më së shumti kërkohen janë parcelat kadastrale dhe të dhënat për pronarët e tyre, gjë për të cilën është i autorizuar Agjensioni për kadastër dhe patundshmëri.

Inçizimi i të dhënave


33

Procedura për identifikimin e elementeve hapësinore dhe verifikimi i lokacionit të tyre (matja e koordinatave hapësinore) njihet si inçizimi i të dhënave. Varësisht nga saktësia pozicionale e kërkuar e elementeve që inçizohen, mund të përdoren disa teknologji. Pozicionim i vrazhdë i elementeve në bazë kartografikekryhet kur preciziteti hapësinor i bazës është shumë më i madh nga prciziteti i kërkuar i elementeve të inçizuara. Shembull, që të mund të paraqitet defekt në infrastrukturë (ujësjellës apo rrugë) , referenti për regjistrim të defektit përdor plan kadastral në përpjesë 1:1000. Mënyrë tjetër është aplikimi i teknologjive matëse satelitore bashkëkohore (GPS pranues), që varësisht nga mjetet në dispozicion për prokurim dhe prciziteti pozicional i kërkuar, japin kualitet të të dhënave prej ±2m deri ±5cm.

foto 17: Procesi i krijimit të të dhënave

Në të gjitha procedurat ku komuna, të punësuarit ose shërbimi i veçantë në komunë, bëjnë krijimin e të dhënave hapësinore, është e nevojshme të merrert praszsh kontrollimi i kualitetit të të dhënave. Çdo e dhënë e krijuar i nlnshtrohet kontrollit të precizitetit të futjes së të dhënave. Me mbarimin e procesit të futjes së të dhënave për një nivel tematik, është e nevojshme, të kryhet testi për plotësinë e të dhënave dhe testi për konzistencën e niveleve tematike të tjera. Testi për kontrollimine kualitetit të bazave rasterike bëhet me krahasimin e koordinatave të pikave kontrolluese nga procesi i gjeoreferencimit me test pikat, të cilat dallojnë prej pikave kontrolluese. Kontrollimi i kualtetit të niveleve tematike vektoriale kryhet në 20% deri më 25% nga elementet e futuura. E njejta bëhet duke krahasuar me materialin kartografik prej ku janë marë informatat, respektivisht me kontrollim viyual të vektorizimit. Gjatë kontrollimit të kualitetit të të dhënave vektoriale duhet të kyçet edhe kontrollimi i tabelës së atributeve, me çka sigurohemi se për të gjithë elementet në nivelin tematik është regjistruar identifikatori i veçantë dhe të dhënat të tjera të domosdoshme për to. Kontrollimi i plotësisë dhe konsistencës së të dhënave nga niveli tematik vektorial bëhet në relacion me nivel tjetër tematik ose në relacion me tabelën me të dhëna johapësinore dhe krahasimin e numrit të elementeve (regjistrimeve) në mes tabelave. Për tu mbaruar ky


34

kontrollim, identifikatori i vetëm i elementeve nga niveli tematik duhet të jetë tip i njejtë i të dhënës edhe në tabelën në të cilën bëhet krahasimi. Shembull për një test të këtillë mund të jetë tërësia e nivelit tematik “Adresat”, i krahasuar në relacion me adresat e marra nga regjistri i banorëve të komunës. Në këtë mënyrë mund të identifikohen adresat që mungojnë (nuk janë vektorizuar) në atë nivel tematik. Krahas krijimit të dhënave hapësinore, në komunë bëhet edhe pozicionimi hapësinor i të dhënave që për nga natyra përshkruajnë dukuri dhe objekte nga hapësira, por që për veti nuk kanë lokacion preciz kartografik. Të dhëna të tilla janë manifestimet kulturore, aktivitete të rëndësishme për komunen, takime me qytetarët, ankesa për probleme etj. Pozicionimi hapësinor i këtyre ngjarjeve mundëson përcjellje të aktiviteteve të komunës në interval kohor dhe planifikim të aktiviteteve të ardhshme.

Azhurimi i të dhënave

Azhurimi kontinual i të dhënave është shumë i rlndësishëm gjatë përdorimit të GIS-it. Vetëm një person apo seksion duhet të ketë privilegjin e azhurimit të tabelave apo niveleve tematike me të dhëna. Dizajni i mirë i sistemit mundëson përcijellje të validitetit të të dhënave duke regjistruar kush. Kur, dhe pse ka brër ndryshimin e ndonjë të dhëne. Ashtu të gjithë përdoruesit tjerë, gjatë punës së tyre mund të jenë të sigurtë se plrdorin të dhëna valide dhe të azhuruara. Të dhënat përshkruese (alfanumerike apo të atributeve) azhurohen gjat procesit rrjedhës të punës së lëndëve dhe proceuimit procedurave në komunë. Gjatë zgjidhjes së lëndëve, respektivisht gjatë kryerjes të funksioneve në komunë, të punësuarit që kanë qasje për të ndryshuar të dhënat hapësinore krijojnë dhe azhurojnë elemente hapësinore nga nivelet tematike. Krahas azhurimit të të dhënave nga puna e përditshme, të dhënat hapësinore i nënshtohet edhe procesit të azhurimit masovik. Ndryshimet që ndodhin në hapësirë nuk regjistrohennuk evidentohen çdo herë në tëresi në bazën e të dhënave të GIS-it të komunës. Ajo ndodh për shkak të proceseve që zhvillohen në hapësirë, e për të cilat komuna nuk mund të ketë njohuri kontinuale dhe të menjëhershme. Shembull për këtë mund të jetë defekti i infrastrukturës për të cilën kujdeset komuna, realizimi i objekteve të reja dhe joazhuriteti i pronarëve për regjistrimin e tyre. Prandaj, është e nevojshme që të planifikohet dhe vendoset mekanizëm për kontrollim masovik në periudha të përkohshme të kualitetit dhe azhuritetit të të dhënave. Disa nivele tematike si për shembull bazat ortofoto, janë të dhëna që nuk mund të azhurohen. Nivelet e tilla tematike kanë datën e krijimit si masë për tërësinë e saj dhe të njejtat vjtërsohen. Shkalla e vjtërsimit të tyre varet nga intenziteti i procesit të urbanizimit


35

dhe ndryshimit të hapësirës që ndodh në suaza të teritorit të komunës. Prandaj në planin për mirëmbajtjen e bazës me të dhëna duhet të parashihet edhe sigurimi kontinual i inçizimeve ortofoto në interval kohor prej 3 deri në 5 vjet.

Kualiteti i i të dhënave

Për rruajtjen e kualitetit të bazës së të shënave dhe informacioneve që gjenerohen nga to, të dhënat që futen dhe shfrytëzohen nga GIS-i i omunës duhet to kontrollohen si gjatë futjes, ashtu edhe periodikisht. Kualiteti i të dhënave matet sipas:

Tërësisë

Paraqet masë për tërësinë e objekteve apo dukurive hapësinore, respektivisht masë që tregon se a janë të futura të gjitha elementet në nivelin tematik të caktuar. Niveli tematik në të cilin mungon një masë e vogël e elementeve mund të llogaritet si tërësi e kompletuar e të dhënave.

Saktësia t ë dhënave

Paraqet masë me të cilën përcaktohet shkalla e vërtetësisë së të shënave. Kjo masë humbet me gabime të vrazhda që mund të ndodhin gjatë futjes, apo azhurimit të të dhënave.

Preciziteti i të dhënave

Paraqet madhësi lineare me të cilën shprehet besueshmëria e lokaciont të elementeve. Analogjie e planeve prej letre është përpjesa në të cilën janë të përpunuara dhe gabimet lineare që priten gjatë leximit të koordinatave për ato të dhëna.

Konzistenca e të dhënave

Përcaktohet me mungesën e konfliktit në mes entiteteve në një nivel tematik dhe në bazën e të dhënave në tërësi.

Shembull: plani kadastral në përpjesë 1:1000 përmban:

Saktësi, e cila varet nga azhuriteti i qytetarëve dhe Agjensioni pë kadastër dhe patundshmëri për futjen në plan të nryshimeve të ndodhura në teren. o Objekt i ndërtuar pa leje ndërtimit nuk regjistrohet në plan kadastral. A është i

saktë ai plan apo jo?

Preciziteti – varet nga mënyra e inçizimit dhe hartimit të planit.


36

o Plan analog (në letër) – kufirigrafik i të lexuarit është 0.1mm Në dimensione reale 0.1mm * 1000 = 10 cm;

o Plani vektorial, varet nga mënyra e shfrytëzuar egjatë inçizimit (matjes) së të dhënave;

o Gabimet të ndodhura gjatë vendosjes së rrjetave gjeodezike (duke filluar nga viti 1927) barten në precizitetin e planeve të sotme.

Resurset njerëzore

Resurset njerëzore kanë rëndësi thelbësore për realizim të sukseshëm të GIS-it në komunë. Fillimisht, grupi punues i përbërë prej njësive organizative të ndryshme duhet të bëjë analiza të gjendjeve dhe nevojave. Si rezultat i këtyre analizave përgaditen plani i aksioneve për implementimin e sistemit. Si kalohet prej themelimit në planifikimin dhe implementimin e GIS-it, ashtu edhe të punësuarit duhet të kushtojnë më shumë kohe aktiviteteve të lidhura me përcjelljen dhe mbështetjen e zhvillimit. Në rast ideal, një pjesë e personelit të planifikuar për zhvillim dhe mirëmbajtje të GIS-it duhet të angazhohet që në aktivitetet fillestare. Aktivitetet fillestare me rëndësi të madhe janë:

Zhvillimi, mirëmbajtja dhe përcjellja e planit për implementim;

Dizajni i bazave të të dhënave;

Integrimi i bazave të të dhënave;

Zhvillimi i aplikacioneve;

Përgaditja e planit për furnizim të të dhënave dhe furnizim me komponente hradverike dhe softverike;

Përgaditja e sasisë së furnizimeve publike, zhvillimi i bazave me të dhëna dhe aplikacione, Ybatimi i pricedurës pr furnizim publik dhe përcjellja e realizimit të kontratave lidhur me elementet për themelimin e GIS-it;

Realizimi dhe menaxhimi i procedurave për kontrollim sistematik të kualitetit të të dhënave të futura.

Aktivitetet e tilla kërkojnë përvojë dhe njohuri të aplikacioneve të GIS-it dhe bazave të të dhënave si dhe aftësi për menaxhim me projekte. Pasi që komunat në Maqedoni kam mangësi të kuadrit me përvojë në fushën e teknologjive informatike, në mënyrë të pashmangshme paraqitet nevoja për angazhim të konsultantëve privat apo kompanive softverike. Me nisjen e procesit të themelimit të GIS-it, baza e të dhënave së bashku me aplikacionet bëhen operative. Në atë momet paraqitet nevoja për person me koheë të plotë pune dhe


37

detyra pune të kushtuara vetëm mbajtjes së tyre në funksion. Paraqitet edhe nevoja për angazhim të disa të punësuarve që do të kushtojnë rëndësi aktiviteteve që vijojnë:

Organizimi i GIS të dhënave (në server apo njësi të posaçme punuese);

Sigurim i qasjes të sigurtë deri te të dhënat dhe aplikacionet;

Sigurim i krijimit të rregullt të kopjeve mbështetëse të të dhënave;

Zhvillim i funksioneve specifike që janë të nevojshme për proceset në komunë;

Zbatimi i analizave, përpunimi i raporteve dhe kontrollimeve kartografike;

Kontrollimi i kualitetit të të dhënave dhe kujdesi për azhurimin e tyre;

Furnizimi dh e përcjellja e kontratave për furnizim të hardverit dhe softverit. Funksionet e përmendura nuk mund të zbatohen veteëm me një profil të të punësuarit në komunë. Është e nevojshme që përshkruhen, definohen dhe angazhohen resurse njerëzore për pozicionet e punës që vijojnë dhe eventualisht të formohet njësi organizative e posaçme e përbërë prej:

Administartorit të sistemit

Bën administrim dhe menaxhim me bazat e të dhënave, zhvillon baza dhe funksione të reja, zhvillon zgjidhje aplikative.

Këshilltar për GIS

Bën analiza hapësinore të komplikuara, integrimin e të dhënave në m sumë baza me të dhëana, përpunon raporte dhe ilustrime kartografike.

Referent për GIS

Bën aktivitete më të thjeshta për përpunimin e të dhënave, fut dhe kujdeset për të dhënat hapësinore.

Përdoruesit e fundit

Të gjithë të punësuarit që kanë qasje deri te të dhënat dhe i zbatojnë funksionet dhe proceset e komunës.


38

foto 18: Modeli i përdoruesve të GIS-it

Nevojat për të dhëna dhe analiza, nevojat për dijeni dhe përvojë, e përcjellin modelin e piramidës. Në bazë të piramidës është numri më i madh i përdoruesve, dhe ata do ta shfrytësojnë sistemit periodikisht dhe me funksione të kufizuara për kontrollim dhe kërkim. Në mes të piramidës qëndron një numër më i vogël i përdoruesve, të cilët janë më me përvojë dhe të cilët e shfrytëzojnë tërë fuqinë e sistemit. Vlerësimi i funksioneve të shfrytëzuara e përcjell skemën e njejtë, sa më poshtë piramidës janë përdoruesit, aq edhe funksionet kanë vlerë më të vogël të përgaditjes, vlrea e aktivitetit të zbatuar është më e vogël, por numër i madh i përdoruesve i përdor ato. Përkundrazi, përdoruesit që gjenden më lartë në piramidë kanë nevojë për mjete dhe funksione më të komplikuara, por edhe aktivitetet e realizuara nga to kanë vlerë më të madhe për komunën.

Trajnimi i të punësuarve

Planifikimi dhe zbatimi i i trajnimit për GIS duhet të jetë mirë e menduar, dhe njëkohlsisht duhet që ti kushtohet vëmendje shumë faktorëve të cilët varen nga roli dhe obligimet e të punësuarve. Me rëndësi është që të merret parasysh nevoja e mjeteve për trajnimim e të punësuarve për GIS për shkak të futjes së teknologjisë së re që në masë të madhe ndryshon nag cilado e përdorur më parë. Dështimi i trajnimit të punësuarve me siguri shumë do ta dëmtonte themelimin e sistemit, pasi të punësuarit nuk do të jenë të aftë ti shfrytëzojnë mundësitë e tij. Prandaj, nuk egziston alternativë tjetër përveç që për çdo të punësuar të sigurohet trajnim përkatës si për nga sasia ashtu edhe për nga tema. Gjithashtu, trajnimi është i padobishëm nëse pas tij nuk përcillen detyra konkrete ku të punësuarit do ti aplikojnë aftësitë e fituara nga trajnimi. Trajnimi për persona teknik


39

Personat teknik që i zbatojnë aktivitetet më të komplikuara të sistemit kanë nevojat specifike për trajnim, i cili është i ndarë në disa pjesë:

GIS softver (desktop dhe server);

Softver për bazat e të dhënave dhe menaxhim më bazat e të dhënave;

Trajnime të specijalizuara lidhur me implementimin e zgjidhjeve softverike, si CAD funksione, funksione për kontrollim të të dhënave (SQL mjete), mjete për përpunim të raporteve etj;

Procedura për mirëmbajtjen e infrastrukturës së hardverit. Trajnim për përdoruesit e fundit Këto trajnime nuk duhet të jenë tknikisht dominante, por të dizajnuara në mënyrë që tju ndihmojnë përdoruesve që së pari ta kuptojnë, e pastaj ta pranojnë konceptin e GIS-it. Më vonë duhet që të shpërndahen njohuri bazike për analizë dhe përpunim të ilustrimeve kartografike të cilat u janë përshtatur obligimeve të tyre të punës. Fokusi i trajnimit të përdoruesve të fundit duhet të qëndrojë në:

Konceptin e niveleve tematike, bazat e të dhënave hapësinore dhe hartave;

GIS kontrollues, kërkime të thjeshta;

Krijimin dhe shtypjen e hartave themelore tmeatike;

Mjetet për kërkim, analiza dhe krijim të raporteve. Trajnim i vazhdueshëm dhe përcjellje e trendeve në zhvillimine GIS-it është i nevojshëm për shkak të dinamikës së madhe në ndryshimet që ndoshin në teknikat dhe teknologjitë bashkëkohore për punë me të dhëna hapësinore dhe GIS aplikacione. Themelimi i GIS-it në komunë nuk don të thotë ndërprerje me zhvillimin, por fillim të një epoke të re të punës me qëllim të përsosjes së vazhdueshme. Furnizimi i softverëve të specijalizuar, duhet të jetë i përcjellur me trajnim për ato zgjedhje të reja softverike, respektivisht me trajnime të specijalizuara sipas nevojave të komunës. Trajnimet duhet të jenë përshtatur situatave në vet komunë, respektivisht përvojave të mëhershme të të përdoruesve. Trajnimet ndahen në “bazike” dhe të “avansuara”, kurse për përdoruesit e fundit ato zhvillohen në laboratore kompjuterike. Administratorët e sistemit dhe përdoruesit e avansuar përcjellin edhe trajnime të “specijalizuara”, si dhe “ trajnime për administratën” që mund të organizohen edhe në vet komunën.


40

THEMELIMI I GIS-it

Themelimi i GIS-it nuk lshtë aktivitet i njëhershem që zbatohet me një hap. Varësisht nga mundësitë dhe resurset egzistuese çdo komunë bën dizajnimin dhe planifikimin e hapave për implementim. Asnjëherë nuk duhet nënvlerësohet interesi që do të arrihet dhe kurioziteti që do të ngjallet me vendosjen e ilustrimeve tematike kartografike të komunës të punuara nga vet organizata. Por, duhet që të vendosen elemente reale që mund të maten dhe të definohen përfitimet e pritura, sepse pas entuziazmit fillestar nga rezultatet iniciale, pason periudha e stagnimit të zhvillimit. Kjo periudhë është në fakt periudhë e zhvillimit të funksioneve analitike dhe integrimit me sistemet e tjera, e për të cilat duhet shumë mund dhe investime në resurse njerëzore dhe finansiare para se të bëhen të dukshme rezultataet konkrete. Iniciativat e veçanta per shfrytëzimin e GIS aplikavioneve dhe të dhënave hapësinore janë „Start Up” aktivitete dhe nuk mund të llogariten si GIS i themeluar. Timi i menaxhuesve të komunës duhet ti detektojë këta iniciative dhe të inicojë një zhvillim gjithpërfshirës. Qëllimi primar i çdo organizate duhet të paraqesë formim të GIS-it në tërësi të integruar me të gjitha proceset që zhbatohen. Por, vështirësitë reale me të cilat hasen komunat, para së gjithash mungesa e resurseve njerëzore, kohore dhe finansiare, imponon nevojë për zhvillim gradual të sistemit.

GIS-i në sektor

Qasja me zhvillimin e Gis-it në sktor aplikohet ne egzistojnë resurse të vogla, apo fare jo për fillimin e një projekti të madh për themelim të GIS-it, ose, për shkak të prioriteteve tjera, sektoret nuk kanë interes për tu kyçur në aktivitetet për zhvillim. Me zhvillimin e GIS-it për sektorin e veçantë, qëllimet drejtohen kah:

Përfitimi i përvojave dhe aftësive për GIS;

Ruajtja e planeve analoge dhe hartave egzistuese dhe shfrytëzim bashkëkohor i tyre në GIS ambient;

Mbështetje nga një pjesë e proceseve që kryhen në sektor;

Automatizimi dhe përshpejtimi i proceseve të punës;

Paraqitja e mundësive të GIS-it timit të menaxherëve që është i autorizuar për marrje të vendimeve për zhvillim të GIS-it të centralizuar.

Zhvillimi i GIS-it në nivel sektori mund të zbatohet sipas skriptave që vijojnë:


41

„Pa mjete buxhetore“ Realizimi i kësaj skripte, respektivisht pune me mungesën e mjeteve finansiare mbështetet në shfrytëzimin e resurseve egzistuese të cilat i posedon sektori, e ku përfshihen: kompjuteri personal, Softver GIS „open source”, të dhënat e veta (planet analoge), Prinetri dhe entuziazëem i mjaftueshëm për mësim dhe zhvillim të pavarur. Teknologjia informatike është në dispozicion të punësuarve, pasi posedonë kompjuter mjaft të fuqishëm te të cikët mund të instalohet “open source” GIS softver i disponueshëm për shkarkim nga interneti. Krijimi i të dhënave hapësinore e merr pjesën më të madhe të kohës para se të fillohet me aplikimin e GIS-it. Në këtë skriptë shfrytëzohen ata të dhëna që egzistojnë në sektor dhe të cilat shfrytëzohen në proceset e punëve rrjedhëse. Aktivitetet përfshijnë digjitalizimin e tyre me anë të skenimit dhe krijimit të bazave të gjeoreferencuara, në hapin e parë. Hapi i dytë është vektorizimi i të dhënave mëë kritike për kërkim sa më të thjeshtë dhe analiza bazike të të dhënave. Përvoja e të punësuarve që i zbatojnë aktivitetet e përmendura rrjedh nga trajnimet e mëhershme, njohuritë dhe përvojat nga procesi arsimor i kompletuar, apo nga trajnimi i pavarur.

„Me mjete të kufizuara buxhetore“ Dallimi i kësaj skripte në krahasim më të lartpëmendurën qëndron vetëm në mbështetjen finansiare në realizimin e aktiviteteve që mund të jenë të destinuara për një nga aktivitetet që vijojnë:

Furnizimi apo mbindërtimi i kompjuterëve;

Furnizimi me GIS softver;

Furnizimi me të dhëna, apo mbështetja në konverzionin të dhënave egzistuese në GIS;

Trajnimi i të punësuarve;

Shërbime konsultative nga ekspertë gjatë ndërtimit të GIS-it.

GIS në nivelin e komunës

Suksesi i themelimit të GIS-it në nivel të komunës dhe arritja e nivelit të GIS-it të integruar varet vetëm nga kualiteti i menaxhimit, vetëdija dhe fuqia e personave që udhëhaqin me themelimin, por edhe vizioni i qartë i komunës për qllimet e themelimit të GIS-it. Prandaj është i nevojshëm formimi i “timit për implementim” dhe delegimi i përgjegjëssë të një personi udhëheqës i cili do ti drejtojë dhe përcjellë të gjitha aktivitetet. Ai person duhet të


42

“besojë” në qëllimin që duhet të arrihet ose duhet të ketë besim të plotë te dikush që e posedon atë vizion. Personi udhëheqës duhet ta bartë entuziazmin te të gjithë në grupin punues për krijimin e GIS-it dhe te të gjithë në komunë, e më me rëndësi, është të posedojë “fuqi” të mjaftueshme për të siguruar resurset e nevojshme për realizim të planit për implementim. Zakonisht zhvillimi i GIS-it në nivel të komunës vjen pas identifikimit dhe vërtetimit për përfitimet nga shfrytëzimi i GIS-it në sketor. Me te janë të njohur personat teknik nga vet komuna që do të kyçen në timin për implementim. Qëllimet dhe përgjegjsia t këtij timi janë:

Sigurimi i koordinimit të aktiviteteve në mes sektorëve;

Përcaktimi i prioriteteve në aktivitetet;

Trajnim i personave kyç për GIS teknologjitë dhe proceset e zhvillimit të GIS-it;

Zhvillimi i sensit për nevojë të shkembimit të të dhënave, inicim i bashkëpunimit mes sektorëve dhe zgjidhje e konflikteve organizative dhe teknike;

Përgaditje të planit për furnizim të komponentëve të nevojshme hardverike dhe softverike;

Përgaditje e dokumentacionit teknik dhe tenderit për furnizim me shërbime konsultative, zhvillim të bayave me të dhëna dhe aplikacioneve;

Zbatim të procedurës për furnizim publik dhe përcjellje të realizimit të kontratës lidhur me elementet e themelimit të GIS-it.

Timi për implementim formon grupe punuese me detyra të vogla por me aktivitete punuese të definuara në mënyrë precize. Grupet punuese janë më efikase gjatë punës dhe plotësimit të detyrave dhe mundësojnë delegimin e detyrave të persona të cilët nuk janë pjsë e timit për implementim. Rezultatet e pritura nga GIS-i i integruar në shumicën e rasteve nuk plotësohen për shkak të:

Mungesës së mjeteve finansiare për mbylljen ciklit projektues;

Caqe joreale projektuese, veçanërisht në pjesën e funksioneve të GIS-it në krahasim me përmbajtjen e bazave me të dhëna. Kjo ndodh për shkak të bazave të papërshtatshme, përmbajtjes, formës dhe sasisë së të dhënave në krahasim me funksionet e dizajnuara, dhe është rezultat i tejdimenzionimit të funksioneve aplikative;

Përkushtim i papërshtatshëm i timit projektues në plotësimin e detyrave të caktuara, sin ë fazën e planifikimit ashtu edhe në fazën e implementimit ;

Mungesa e mekanizmit të duhur për marrjen e vendimeve egzekutive;

Timi projektues nuk arrin të sjellë standard përkatës për saktësi pozicionale (përpjeë të të dhënave hapësinore);

Bazat e të dhënave dhe aplikacionet nuk i përmbushin testet për kualitet;


43

Intervalet e mëdhaja kohore në mes instalimit të aplikacioneve, trajnimit të të punësuarve dhe nisjes me zbatimin real të aplikacioneve.

Arsyet për suksesin e implementimit të GIS sistemit të integruar në nivel të komunës janë totali i kundërt i arsyeve që ishin shkak për mos suksesin e lartpërmendur. Nga arsyet e lartpërmendura për dështimin, dy prej tyre janë shumë të rëndësishme dhe duhet më detalisht të shpjegohen:

Planifikimi i përmbajtjes të GIS bazave me të dhëna Pritjet nga sistemi GIS janë të sigurohet nivel i caktuar i funksioneve dhe bështetje në punë (pa marrë parasysh a bëhet fjalë për kontrollime të thjeshta apo analiza të avansuara hapësinore). Baza e të dhënave duhet të jetë e dizajnuar dhe përgaditur në mënyrë që të mbështesë ata funksione, me çka do të plotësoheshin pritjet e përdoruesve. Planifikimi i papërshtatshëm i saktësisë përmbajtësore dhe pozicionale dhe tërësia e bazave të të dhënave sjell deri tl dy situata problematike:

Dështimi i bazës me të dhëna, respektivisht të dhënat janë të papërshtatshme për mbështetje të funksioneve, me çka nevojat e përdoruesve final nuk plotësohen;

Mbingsrkimi i bazës me të dhëna, ku nuk mund të arrihet niveli i tërësisë të dhënave, respektivisht mbledhja e të gjitha të dhënave të nevojshme për vendosjen e bazës në shfrytëzim.

Praktikisht kjo domethënë se është e papërshtatshme të investohen mjete finansiare për furnizim dhe zhvillim të funksioneve për analiza hapësinore prderisa nuk është e mundur të sigurohet baza dhe sasia e nevojshme e të dhënave që do të analizohen. Nga ana tjetër, i panevojshëm është furnizimi me sasi të madhe të dhënash precize pozicionale dhe tematike, përderisa nuk ka aplikacion dhe nevojë reale për analizën e atyre të dhënave. Mjetet finansiare të nevojshme për zhvillim të aplikacioneve dhe furnizim të të dhënave janë pjesë e rëndësishme e buxhetit të projektit, dhe prandaj tyre duhet tiu kushtohet vëmendje në fazën e planifikimit. Timi për implementim duhet të ndajë kohë për të gjitha fazat e planifikimit dhe zbatimit të projektit. Aktivitetet për themelimin e GIS-it janë aktivitete shtesë si për timin projektues, ashtu edhe për përdoruesit final. Kjo sjell deri te situatat ku implementimi është i vendosur në “pritje” për shkak të preokupimeve të anëtarëve. Përderisa timi nuk ka probleme në komunikim, është i nevojshëm koordinimi periodik i aktiviteteve dhe prezentimi i razultateve. Ndonjëherë, gjatë vështiësive në komunikim, janë të nevojshme masa të konsiderueshme organizative dhe përpjekje të tjera për zgjidhjen e tyre.


44

Kalimi prej inicijativave entuziaste në planifikim, e mëtutje edhe në zhvillimin e GIS-it të përcjellur me implementimin e projektit, kerkor përkushtim të plotë. Aktivitetet e punës rriten si për nga sasia ashtu edhe për nga nevoja më e madhe për njohuri nga proceset e reja teknologjike. Prandaj projektet e tipit “GIS në nivel të komunës” kanë nevojë për personel të përkushtuar i cili do të punojë së paku gjysmën e kohës së punës në implementimin e projektit. Me kalimin e projektit në fazën e implementimit, komuna duhet të ketë në dispozicion të gjitha resurset njerëzore të planifikuara, të cilët janë të trajnuar në mënyrë adekuate dhe të motivuar për zbatimin e planit për implementim. Akcenti në personel të përkushtuar është vënë me qëllim për shkak të pamundlsisë që të punësuarit të kryjnë njëkohësisht detyrat e punëve rrjedhëse dhe të marrin pjesë në hulumtime dhe zhvillim, pasi që ata nuk do të mund të përfitojnë përvoja të reja të nevojshme gjatë implementimit.


45

INFRASTRUKTURA NACIONALE E TË DHËNAVE HAPËSINORE

Infrastruktura nacionale e të dhënave hapësinore (INDH) përfshin teknologji, politikë, standarde dhe marrëveshje institucionale të nevojshme për krijimin, përpunimin, deponimin, distrubuimin dhe përmirësimin e përdorimit të të dhënave hapësinore, me qëllim final të shfrytëzimit efikas të të dhënave nga më shumë burime të ndryshme, formimin e grupit të gjëre të përdoruesve potencijal dhe krijimin e vlerës më të lartë të të dhënave. Ajo përfshin:

Organizata dhe persona indivudual që bashkëpunojnë mes veti;

Zbatim të teknologjisë elektronike (jo vetëm asaj kompjuterike) për tu gjetur dhe çërdorur të dhënat hapësinore;

Përcjellje të standardeve dhe procedurave të pranuara mes veti;

Zhvillim të të dhënave të përbashkëta bazike;

Themelim të politikave dhe planeve që do të mundësojnë rrjedhje të të dhënave mes instituciobeve të ndryshme.

foto 19: Qasja konceptuale e INDH

Akcenti i nevojës për themelim të INDH është vendosur në gjetjen e lehtë, qasjen, kontrollin dhe marrjen e të dhënave hapësinore, apsi të dhënat hapësinore janë:

Polis

et

info

rmatike

Korn

iza lig

jore

TTëë ddhhëënnaa bbaazziikkee

TTëë ddhhëënnaa tteemmaattiikkee

MMaaeettaaddaattaa

CClleeaarriinngghhoouussee ((kkaattaalloogg ii ttëë ddhhëënnaavvee))

SSttaannddaarrddee

RRrrjjeettëëtt ee kkoommuunniikkaacciioonniitt


46

Investicioni më i shtrenjtë për një organizatë;

Të krijuara nga institucione të ndryshme;

Të nevojshme për zgjidhjen e problemeve të ndryshme;

Zbatohen teknologji dhe metoda të ndryshme për krijimin dhe përpunimin e tyre;

Vështirë për tu gjetur;

Janë problematike për qasje (në mënyrë teknologjike dhe institucionale);

Janë problematike për integrim. Implementimi i INDH zbatohet në nivel nacional, e në Maqedoni institucion përgjegjës është Agjensioni për kadastër dhe patundshmëri. INDH ybatohet me anë të krijimit dhe marrjes së një sërë masash, të cilat para së gjithash përfshijnë zhvillimet e kapaciteteve teknologjike dhe kornizat ligjore për interkoneksion institucional të bazave dhe shkëmbimit të të dhënave.

foto 20: Elementet e INDH

Përfitimet e komunave nga INDH do të ishin:

Qasja te të dhënat më të azhuruara;

Mënjanohet dyfishimi dhe krijimi i kopjeve lokale;

Nuk ka pritje gjatë marrjes së të dhënave;

Harxhimet e ulura. Obligimet e komunave ndaj INDH do të ishin:

Si përpilues dhe pronar të të dhënave, janë të obliguar ti publikojnë dhe ti bëjnë të disponueshme të dhënat e veta;

Të dhënat në pronë të komunës janë: planet urbanistike, adresat dhe infrastruktura që është pronë e komunës.

Data Binding

XML (SOAP), WMS, WFS

Përdoruesi i të dhënave (klienti, qasja te të dhënat, vizualizimi dhe

analiza e të dhënave)

Pronari i të dhënave (deponimi i të dhënave, matadata, qasja te të

dhënat, vizualizimi i të dhënave)

CClleeaarriinngghhoouussee ((kkaattaalloogg ii ttëë ddhhëënnaavvee

hhaappëëssiinnoorree))


47

SHFRYTËZIMI I GIS APLIKACIONEVE

ArcGIS

Njësitë e qeverisjes lokale, për nga madhësia e komunës dhe numrit të përdoruesve të GIS-it, me ndihmën e disa projekteve kanë fituar teknologji informatike në formë të kompjuterëve, skenerëve dhe printerëve, si dhe licenca për paqetin softverik ArcGIS. ArcGIS-i është aplikacion i bazuar në Windows për punë me të dhëna hapësinore dhe i tërë ambienti punues është shumë i ngjashëm me ambientin punues të çfarëdo lloji aplikacioni tjetër (për shembull. Microsoft Word). Qasja deri të komandat është përmes menysë, komanda të veçanta dhe shkurtesa janë tërësisht kompatibile me sistemin operativ Windows që mundëson trajnim të thjeshtë për punë bazike me ArcGIS. Pjesët përbërëse të ArcGIS-it janë:

ArcMAP Shërben për krijimin e hartave në bazë të niveleve të ndryshme tematike. Mundëson zgjedhjen e ngjyrës dhe simbolit të të dhënave, të kërkohen objektet sipas lokacionit dhe atributeve, të analizohet lidhja hapësinore, të përgaditen të dhënat për shtypje dhe të shtypen. ArcMAP përbëhet nga lista e niveleve tematike, ilustrimeve grafike të niveleve tematike dhe manyve për punë me mjetet.

ArcCatalog Shërben për kërkim të të dhënave hapësinore dhe përshkruese në komputer, në rrjetin lokal apo në internet. Mund të kërkohen të dhëna, të organizohen, kontrollohen, krijohen nivele tematike të reja, ndryshohen tabela të të dhënave përshkruese dhe të prezentohen në ArcMAP. Gjithashtu përmban mjete për krijim të metadatave (përshkrim të dhënave hapësinore, burim i të dhënave, kush dhe kur i ka krijuar, etj.)

ArcToolbox Shërben për shndërimin e të dhënave hapësinore nga një formë në tjetër, transferimin e të dhënave hapësinore në mes GIS platformave të ndryshme, e në versionet më të larta të ArcGIS-it (si ArcInfo) ka edhe mjete për analiza të ndryshme.


48

foto21: komponente përbërëse të ArcGIS-it

Për dallim prej shumicës së aplikacioneve Windows ku të gjitha të dhënat për punë rruhen në një dokument, ArcGIS ka organizim të ndryshëm të të dhënave. Dokumenti themelor me të cilin punon ArcGIS është “Projekti” që paraqet dokument me ekstenzion *.mxd. Pjesët përbërëse të çdo projekti janë:

Lista e përmbajtjeve tematike;

Aranzhim i veçantë i përmbajtjeve tematike;

Definicione të pamjeve (Data Frames);

Lidhje me baza të dhënash;

Definim i fletës pëe shtyp etj.. Të dhënat hapësinore, vektoriale apo rasterike, janë datoteka të veçanta të inçizuara në lokacion të caktuar të kompjuterit, në rrjetin lokal apo në internet. Në projekt gjendet


49

informatë vetëm për vendin ku ndodhen të dhënat. Çdo nivel tematik përbëhet nga një apo më shumë dattoteka.

Të dhënat vektoriale në ArcGIS përbëhen nga më shumë datoteka me emër të njejtë dhe ekstenzione *.shp, *.dbf, *.shx, *.sbn, *.sbx, *.prj.;

Të dhënat rasterike të paraqitura si harta të skenuara dhe të gjeoreferencuara përbëhen nga një datotekë (GeoTIFF) apo më shumë me të njejtin emër dhe ekstenzione *.tif, *.tfw, *.jpg, *.jgw.;

Të dhënat në raster si inçizimet aerofotogrametrike, inçizimet ajrore, grid etj., gjithashtu janë të organizuara në më shumë datoteka.

foto 22: Organizimi i të dhënave

Quantum GIS – Qgis

QGIS gjëndet si softver falas dhe është i krijuar sipas principit të aplikacioneve publikisht të disponueshme nga grupe profesionale dhe organizata joprofitabile, si universitete, agjensione publike, hulumtues të pavarur dhe programerë. E gjithë grupa e open source softverëve përpunohet me qëllim të:

ArcMAP projekt (MXD datotekë) shfrytëzohet për krijim, editim dhe vizualizim të të dhënave (në ekran dhe për printim).

Të dhënat deponohen në lokacion të posaçëm, në dosje të ndara në mënyrë logjike (baza të dhënash). Nuk përmbajnë rregulla për vizualizim

GIS të dhëna të komunës

Rrugë

Modeli adresor

Shëndetësia, ekologjia, ...

Planet ubranistike

PDU1

Parcelat ndërtimore Sipërfaqet për ndërtim

Vija regulluese ....


50

Krijimit të mjeteve publikisht të disponueshme;

Krijimi dhe rritja e vetëdijes publike dhe shkencore për algoritmet, mundësitë e përmirësimit dhe mbindërtimit;

Krijim të kuptimit më të gjërë për algoritmat e përdorur, metodologjitë e zbatuara të punës dhe hapjen e mundësive për zhvillim të mëtutjeshëm;

Lidhjen e hulumtuesve nga institucione dhe shtete të ndryshme dhe krijimin e rrjetit të specijalistëve, dijes dhe përvojës.

Ideja për open source softver është shumë më tepër sa mendimi për te se është një softver i ofruar falas, edhe ppse për përdoruesit final ai është edhe përfitimi më i rëndësishëm. Zhvillimi momental i Quantum GIS është në nivel që lirisht mund të krahasohet edhe me versionet bazike (verzione pa mbindërtimet e specijalizuara) të softverëve komercijal si ArcGIS, MapInfo etj. Gjithashtu, rrjeti për mbështetje, mundësitë dhe resurset për trajnim dhe zhvillim të GIS-it të pavarur në bazë të këtyre mjeteve janë më të mëdha. Numri më i madh i përdoruesve kurrë nuk do të interesohen për kodin burimor të softverit open source dhe do ta përdorin vetëm veryionin e grumbulluar të softverit, respektivisht do të bëjnë instalim të tërësishëm. Interfejsi i aplikacionit është i thjeshtë. Me mundësi për ygjerim dhe mbindërtim të mundësive përmes pjesëve shtesë (Plug-in).

foto 23: Ambienti punues i QGIS


51

Softveri mundëson:

Shikim të fo,ratit më të përdorur të të dhënave;

Mbështet teknologji bashkëkohore për qasje deri të bazat qendrore të të dhënave në rrjetin lokal koompjuterik ose përmes teknologjive për shkëmbim të të dhënave përmes internetit;

Krijimi dhe azhurimi i të dhënave hapësinore dhe përshkruese;

Analiza hapësinore dhe vizualizim të avansuar të të dhënave hapësinore;

Prëpunim i ilustrimeve kartografike për printim;

Funksione aplikative duke shfrytëzuar mjete shtesë (Plug-in).

GIS i bazuar në Web

Gis-i i bazuar në Web paraqet klient/ server teknologji dhe concept për shkembim të të dhënave në distancë. Gjatë asaj ësthë i ndar roli i deponimit dhe procesimit të të dhënave hapësinore në një ambient punues, të thjeshtë, funskional dhe lehtë të kuptueshëm, te i cili mund të qaset nga internet kërkuesi. Me zbatimin e kësaj teknologjie të komunikimit duhet të plotësohet nevoja nga “GIS për secilin, në çdo vend dhe në çdo kohë”, përmes distribuimit të të dhave dhe shërbimeve në mënyrë e konomikisht efektive

Internet

WEB Serveri WEB Map Server

CGI

API

Servlet

ASP, JSP

{ }Plug-in

ActiveX

Applet

Java Script

WEB Kërkues

foto24: Shkëmbimi i të dhënave në GIS të bazuar në Web

Rë gjitha funksionet e GIS Web aplikacionit mund të ndahen në njërën nga grupet e funksioneve që vijojnë:

Prezentimi i të dhënave kartografike;

Pergaditja e prezantimit kartografik;

Shkëmbimi (transferimi) i të dhënave;

GIS kërkimi (koneksion me bazën e të dhënave).


52

Krahas kësaj, varësisht nga ajo se cila grup e funksioneve është e ndërtuar në kërkues, ai është i klasifikuar si Thin, Thick, ose si kërkues me funkcionalitet në mes të përmendurve.

Plug-inPrezentimi

Plug-inPërpunimi

Plug-inShkëmbimi

Plug-inGIS funksione

Thin klient

Medium klient

Thick klient

foto 25: Arkitektura distributive e GIS-it

Nëse ndiqen rregullat e standardizimit (me së shumti të Open GIS Consortium - OGC), është i mundshëm imlementimi i arkitekturës distributive të përpunimit dhe analizës së të dhënave hapësinore. Për shkak se pjesa më e madhe e prodhuesve komercijal të GIS softverit, si dhe pjesa më e madhe e open source produkteve bëjnë implementimin e OGC standardeve, bëhet i mundshëm implementimi i arkitekruës së përmendur distributive, e cila don të thotë këtë:

Përdoruesi duke shfrytëzuar Plug-in (apo teknologji tjetër) në kërkues, mund të ketë qasje deri te numër i pakufizuar i “gjeoresurseve”;

Si gjeoresurse nënkuptohen serviset e të dhënave hapësinore apo funksione (algoritëm matematikor) për procesim të të dhënave hapësinore;

Gjeoresurset janë të shpërndara nëepr rrjetin (lokal apo internet) ose ndodhen në konpjuterin në të cilin bëhet analiza.

Këto drejtime duhet të perceptohen si drejtime gjenerale për zhvillim të aplikacionit i cili e tejkalon dhe zgjeron modelin e punës klient/ server. Ky lloj aplikacioni duhet të zgjerohet edhe horizontalisht, në raport me sigurimin e qasjes te numër më i madh i përdoruesve, dhe vertikalisht me rritjen e përdorimit të GIS funksioneve të reja.


53

Dizajni i Web GIS aplikacionit

Përpunimi i GIS aplikacionit të bazuar në Web është shumë më tepër se blerje e GIS siftverit dhe hardverit adekuat. Është e nevojshme që të bëhet analize themelore e më shumë pyetjeve para se të niset drejt furnizimit me softver dhe hardver, sepse dizajnimi i saktë i resurseve të nevojshme është faktor kyç për implementim të suskseshëm dhe ybatim të Web aplikacionit/ servisit. Prandaj, zhvillimi i vet aplikacionit është i ndarë në disa faza, ku, kalimi në fazën vijuese duhet në tërësi të jetë proce i mbyllur i planifikimit dhe analizës.

Definimi i aplikacionit

Mirëmbajtja

Dizajni konceptual

Prototipi grafik Definimi i funksioneve

Modelimi i përdoruesve

Klasifikimi Definimi i funksioneve

Dizajni logjik

Dizajni i bazave Dizajni i iterfejsit

Specifikacioni i HW dhe SW

Plani për implementim

Plani për të dhëna Import Furnizimi me HW, SW

Implementimi

Import I të dhënaveInstalimi

Trajnimi Starti

foto 26: Procedura për dizajn tëGIS Web aplikacionit

Procesi i dizajnit dhe përpunimit të GIS Web aplikacionit i paraqitur në këtë mënyrë parasheh përfundim të njpasnjëshëm të fazave, kurse në disa raste mund të vijë deri të përputhja kohore e tyre. Sidoqoftë, është e nevojshme të bëhet dokumentacion detal për proceset e veçanta të dizajnimit, e posaçërisht për dizajnin e pjesës softverike të aplikacionit, strukturës së të dhënave dhe implementimin fizik të tyre në formë të zgjidhjes aplikative dhe bazs së të dhënave.


54


55


56


57

Shtojca 1: Analiza e njësive origjinale А. Emri i njësisë organizative: __________________________________________________ B. Emri i NO të cilës i përket:__ _________________________________________________ C. Udhëheqësi i NО: ______________________________________ tel: ________________ D. Funksione të cilat i bën njësia organizative:

Shënoni funksionet (aktivitetet)të cilat i kryn njësia organizative. 1. ____________________________________________________________________ 2. ____________________________________________________________________ 3. ____________________________________________________________________ 4. ____________________________________________________________________ 5. ____________________________________________________________________ 6. ____________________________________________________________________ 7. ____________________________________________________________________ E. Numri i dokumenteve të lëshuara/Lëndë të mbaruara në vitin e kaluar: (Nëse posedoni statistikë më detale, bashkangjitni kopjen)

________________________________________________________________________ F. Simbole arkivore me të cilat njësia organizative pranon lëndët: ________________________________________________________________________ G. Lokacione ku rruhen lëndët dhe të dhënat e njësisë organizative: ________________________________________________________________________ H. Aplikacione të specijalizuara softverike që përdoren në njësinë organizative: ________________________________________________________________________ I. Të punësuar që zbatojnë aktivitetet në njësitë organizative:

Emri dhe mbiemri Pozicioni në punë Përgaditja profesionale

J. Person i obliguar për mirëmbajtjen e pajisjes kompjuterike të njësisë organizative: ________________________________________________________________________


58

Shtojca 2:Analiza e procedurave А. Emri i njësisë organizative: __________________________________________________ B. Emri dhe mbiemri i këshilltarit/ referentit: _____________________________________ Mbushet formë e veçantë për çdo procedurë (funksion) që zbatohet C. Titulli i procedurës: ________________________________________________________ D. Simboli arkivor (nëse futet): _________________________________________________ E. Pranon lëndën nga (Referenti i kaluar):_________________________________________ F. Zbaton detyra pune lidhur me lëndën: Përshkruani të gjitha aktivitetet që i zbatoni gjatë procedurës ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ G. Shfrytëzo të dhënat Shëno të gjitha të dhënat që gjenden në njësinë organizative/ komunë për zgjedhjen e lëndës ___________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ H. Prpunon dokumente: __________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ I. Komunikon me referentë/ këshilltarë të tjerë apo indtitucione të jashtme: ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ J. E dorëzon lëndën deri te (referenti i ardhshlm) : ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________


59

Shtojca 3: Shfrytëzimi i të dhënave А. Emri i njësisë organizative: __________________________________________________ B. Emri dhe mbiemri i këshilltarit/ referentit: ______________________________________ C. Emri i dosjes kartografike:___ ________________________________________________ D. Përpjesa: ____________, Madhësia e fletës: ___ cm x ___ cm, Numri i fletëve: _______ E. Përpiluesi i hartës: _______________________, Data e përpilimit: ________ F. Zona e shtrirjes: _____________________________________________________ G. Formati: Letër ____, Hamer ______, Astralon _____, Paus _____, Aluminium_____ H. elemente hapësinore të paraqitura dhe mënyra (stili) i prezentimit: 1. _______________________________________________________ 2. _______________________________________________________ 3. _______________________________________________________ 4. _______________________________________________________ I. A është i përpunuar me softver kompjuterik ilustrimi kartografik (Nëse PO, me cilin CAD apo GIS) ___________________________________________________________________________ J. Pëershkruani se për çka përdoret harta ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ K. A është harta e azhuruar? Nëse PO, përshkruani mënyrën, intervalin kohor dhe personin e obliguar për futjen e të dhënave shtesë në hartë: ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ L. Nëse egzistojnë, shënoni pasaktësitë e hartës dhe problemet me të cilat ndesheni gjatë përdorimit të saj: ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________


60

Shtojca 4: Inventarizimi i të dhënave А. Emri i njësisë organizative: __________________________________________________ B. Emri dhe mbiemri i këshilltarit/ referentit: ______________________________________ Përshkruani karakteristikar, sasinë dhe mënyrën e shfrytëzimit të të gjitha të dhënave me të cilat disponon njësia organizative (përfshirë ketu edhe dokumentet në letër). Mbushni nga një formular për secilin tip të dokumentit/ të dhënës/ raportit që e udhëheqni. Nëse egziston, bashkangjitni formular të zbrazët në të cilin futen të dhënat.

C. Emri i të dhënave (varg përshkrimesh): ________________________________________ D. A krijoni/ azhuroni përshkrimet e këtyre të dhënave: Po / Jo: Nëse jo, shënoni kush i krijon/ azhuron përshkrimet: ___________________________________________________________________________ E. A është e kompjuterizuar mënyra e manipulimit me këta të dhëna: Po / Jo: Nëse po: Me cilin softver: _____________________________________________________________ A është baza e centralizuar:___ _________________________________________________ Sa persona e përdorin:________________________________________________________ Kush e administron bazën e të dhënave: _________________________________________ A egziston dokumentacion për bazën e të dhënave: Po / Jo (Nëse po, bashkangjitni kopjen) F. Numri i pesonave me qasje deri te të dhënat: ___________________________________ G. A shkëmbehen të dhënat me njësi tjera organizative Po / Jo Nëse po: Me cilat:___________________________________________________________________ Probleme gjatë shkëmbimit të dhënave: ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________ H. Numër i përafërt i regjistrimeve të të dhënave (i radhëve në tabelë) _________________ I. Numër i përafërt i regjistrimeve që krijohen në muaj ______________________________


61

Shtojca 4а: Inventarizimi i hardverit dhe softverit А. Emri i njësisë organizative: __________________________________________________ B. Emri dhe mbiemri i këshilltarit/ referentit: ______________________________________ C. Lokacioni i pajisjes (Numri i hapësirës):______ ___________________________________ D. Prodhuesi i kompjuterit: _______________________ Viti i furnizimit:_________ ______ E. Karakteristikat teknike: Procesori: ________________ RAM: _______________ Hardisc: ________________ CD/DVD: ______________ Kartela grafike: ______________ Kartela e rrjetit: ______________ Tjetër: ___________________________________________________________ F. Monitori: Prodhuesi: ____________________ Tipi: ________________ Madhësia: ______________ Rezolucioni maks. ___________________ G. Pajisja tjetër përcjellëse: Printeri (prodhuesi, formati А4/А3. shpejtësia flet/min, laser/InkJet, rezolucioni): ____________________________________________________________________ Skeneri: ________________________________________________________ H. Sistemi operativ: _________________________________________________ З. Aplikacionet e instaluara: Microsoft Office: Word ______, Excel ______, Power Point ______ Outlook ______ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________


62

Shtojca 5: Evaluimi i përdoruesve EMRI DHE MBIEMRI: _______________________________ ARSIMIMI: ______________________________ MOSHA: __________ Vendi i punës: __________________________________

Me Х shënoni nivelin e njohurive dhe aftësive (1 = apsak, 5 = shkëlqyeshëm) në fushën përkatëse

Njohuri të përgjithshme të Windows -it 1 2 3 4 5

1 Hapja, inçizimi dhe printimi i dokumenteve

2 Hapja e direktoriumit/ dosjes së re

3 Tranfsrimi apo kopjimi i dokumenteve/ dosjeve

4 Transferimi i dokumenteve në USB

5 Manipulimi i dokumenteve me ZIP dhe RAR

Puna me Word

1 Ndryshimi i pamjes së tëkstit

2 Ndryshimi i madhësisë (margjinat) dhe formati i faqes

3 Vendosja e header dhe footer

4 Vendosja e fotografive në dokument

5 Krijimi i tabelës me përmbajtje

Puna me Excel

1 Shfrytëzimi i formulavenë Excel

2 Vendosja e ngjyrave në fusha sipas kushteve

3 Ndryshimi i pamjes së tabelës

4 Bashkimi i dy apo më shumë fushave

5 Krijimi i grafikonit nga të dhënat e futura

Interneti dhe komunikacioni

1 Pranimi, dërgimi dhe ridërgimi i postës elektronike

2 Kërkimi i të dhënave me shfrytëzimin e Google, Yahoo etj.

3 Shkarkim i dokumenteve dhe softverit

4 Shfrytëzim i Skype

5 Shfrytëzimi i Google Earth ose Google Map

Të dhëna hapësinore

1 Njohuri bazike për GIS-in

2 Shfrytëzimi i AutoCAD

3 Shfrytëzimi i ArcView (ArcGIS)

4 Shfrytëzimi i një softveri tjetër grafik (____________)


63

Shtojca 6: Analiza e nevojës për të dhëna Shënoni të gjitha të dhënat që ju duhen gjatë punës dhe që dëshironi të jenë të kyçura në softver që punon me harta dhe të dhëna hapësinore. Shënoni për çdo të dhënë 3 (detyrimisht, e dhënë që është shumë e e rëndësishme dhe shumë përdoret), О (opcionale, të dhëna më pak të përdorura, por për të cilat kohe pas kohe paraqitet nevoja). Nëse e dini shënoni përpjesën e nevojshme të të dhënave. Elementet natyrore: Размер: Elektrika: Përpjesa: ____ Lumenj 1: _____ ____ Rrjeti el. 1: _____ ____ Kanale 1: _____ ____ Shtyllat el. 1: _____ ____ Liqene 1: _____ ____ rrjeti i tns. Të lartë 1: _____ ____ Lartësi 1: _____ ____ Trafostacione 1: _____ ____ shpate 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____vegjetacion 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Lloj i tokës 1: _____ ____ ________________ 1: _____ Transporti: Përpjesa: Ujësjellësi: Përpjesa: ____ rrugët (poligone) 1: _____ ____ Rrjeti 1: _____ ____ rrugët (vija) 1: _____ ____Kyçjet 1: _____ ____ rrugët (emra) 1: _____ ____ Rezervoari . 1: _____ ____ Udhët 1: _____ ____ Kanalizimi atmosferik 1: _____ ____ Trotuaret 1: _____ ____ kanalizimi fekal 1: _____ ____ Zonat e këmësorëve 1: _____ ____ Puset 1: _____ ____ Parkigjet 1: _____ ____ ujrat e zeza 1: _____ ____ Urat 1: _____ ____ priza 1: _____ ____ Vijat hekurudhore 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Linjat e autobusëve 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Bus stop 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ ________________ 1: _____ Infrastruktura: Përpjesa: Tjetër: Përpjesa: ____ Vendet e shtyllave 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Bankat 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Fontanat 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Çeshmat 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Korpat 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Kontejnerët 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ Dritat 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ ________________ 1: _____ ____ ________________ 1: _____

Ky publikim u mundësua me grantin

nga programa CIVICA Mobilitas, e

implementuar nga CIRa dhe e

mbështetur finansiarisht nga SDC. Të

gjitha përmbajtjet paraqesin mendime

të autorit/ ve dhe nuk i reflektojnë

mendimet e CIR-a dhe SDC

Documents

Handbook for GIS AL