Haricilik Ve Munafiklik

8/2/2019 Haricilik Ve Munafiklik

1/37

HRCLN DOUUNDA MNFIKLARIN ROL

Mehmet KUBAT*

ZET

Referans olmakszn veya gelenee dayanmakszn ortaya kan Hriclikhareketinin, gerekte genel kabul grm slm dnten bir sapma ol-duu sylenebilir. Hricler, slm dnyasnda ilk iddet olay olarak kabuledilen Hz. Osmann ldrlmesi olayn toptan stlenmi, Cemel, Sffin veNehrevn savalarnn patlak vermesinde etkin rol stlenmilerdir. Hz. Ali deHric gruba mensup bir kii tarafndan ldrlmtr. Hricler, kutsalmetinleri bedev bir yoruma tabi tutmu, Kuran ve Hadise parac yakla-m ve onlar literal ya da kategorik okumulardr. Cehletleri ve kutsal me-tinleri kendi btnl ierisinde deerlendiremeyileri nedeniyle Kuran

yanl anlam ve bu yanl alglama onlar, Mslmanlara kar kaba kuvvetkullanmaya sevk etmitir. Bedevliin, cehletin ve kabilev unsurlarn, Hri-cliin bir frka olarak ortaya knda etkin rol olsa da, gerekte Hricliindouunda mnfk nderlerin belirleyici rol olmutur.

Anahtar Kelimeler: Hriclik, kabilecilik, mnfklk, iddet, literal okuma.

ABSTRACTTHE ROLE OF HYPOCRTES N THE MAKNG OF KHARJTES

The Kharijites, an influential sect in Islamic History, the first Mulism dissi-dents and rebels, emerged without depending on a slamic tradition or anyreferences is regarded as a deviation from Islamic thought. It is Kharijites inthe Islamic History who took up the first terrorist act, that is, the murder ofCaliph Osman which eventually led to the Cemel, Sffin and Nehrevn warsbreak out. Caliph Ali also was martyred by a member of Kharijite group.

They interpreted Quran with a bedoin viewpoint, did not take the holy textsa whole, and read it literally or categorically. Due to their ignorance and mis-interpretation of Quran, they misunderstood it and therefore attackted themuslims. Though bedoin viewpoint, misinterpretation of holy texts and tri-balism played an important part in the emergence of Kharijites, it were thehypocritical leaders who in fact caused and encouraged the sect to came out.

Key Words:Kharijities, tribal, hypocrisy, violence, literal reading.

* Yrd.Do.Dr., Yznc Yl niversitesi, lahiyat Fakltesi, Kelm AnabilimDal, [email protected]


2/37

Mehmet KUBAT

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI (2006), say: 4

116

Giri

Kelm ve Mezhepler Tarihi kaynaklar incelendiinde, s-lmn erken dneminde ortaya kan Hriclerin, daha ok iman-kfr grleri1 asndan ele alnd, fakat bir frka olarak do-uunda rol oynayan belirleyici hususlarn ounlukla gz ardedildii kolaylkla tespit edilebilir. Gerek klasik ve gerekse deada kaynaklarda Hricliin teekklnde kabilev unsurlarnetkisine ksmen dikkat ekildii halde, bir frka olarak ortaya -knda nemli derecede rol oynayan mnfklarn rolne yete-rince deinilmedii, en azndan bu hususun ne karlp vurgu-

lanmad grlr. Oysa Hricliin ortaya knda mnfklarnbelirleyici bir etkisinin olduu aktr. Bu frkann douundaikiyzllkleriyle bilinen ve bu vasflaryla mehur olmu ZlHveysira, Hurkus b. Zheyr ve bn Sebe gibi mnfk nderleretkin rol stlenmilerdir. Bu kiiler tarihte Hriclerin nde ge-lenleri, ncleri veya Hric harekete yn vericiler olarak grl-mektedir.2 lk dnem siyas hdiseleri dikkatle irdelendiinde,mnfk olduklarnda phe duyulmayan bu ahslarn, slmdnyasnda ba gsteren i karklklar ile Cemel, Sffn veNehrevn savalarnda tefrikaya sebebiyet verdikleri ve sonrakifitne hareketlerinde de perde arkasndan kkrtc rol stlendik-leri sylenebilir. Tabiatlar gerei slm ve Mslmanlara karaktan yapamadklar ktlkleri, slmn ruhunu kavrayama-m chil ve bedev zmreyi kullanarak yapmaya alan mn-fklar, bu tavrlaryla Mslmanlar arasnda kanl savalarnmeydana gelmesine zemin hazrlam ve bir hi uruna binlerceMslman kannn akmasna sebep olmulardr.

Bu almada, tarihin hemen her dneminde din ve siyaskonularda arlklaryla ne karak fanatik bir izgi olarak varl-n devam ettirseler de, gnmzde badiyye kolu dnda nere-deyse artk var olamayan ve mntesipleri de kalmam Hricliin

1 Ebul-Hasan el-Ear, Makalatul-slmiyyn ve htilaful-Musalln, Ner.Ritter, Weisbaden, 1980, s. 86 vd, 125 vd.; Bkz. Abdulkahir el-Badad, el-Fark Beynel-Firak, Beyrut, Ts., s. 24, 72 vd.; Abdulkerim e-ehristan, el-Milelven-Nihal, Beyrut, 1986, I/114 vd.

2 Kr. ehristan, el-Milel, I/21; Ebul-Fadl ihabuddin el-lus, Ruhul-Mean,Beyrut, Ts., V/119; Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kurtub, el-Cmiul-Ahkmil- Kurn, Kahire, 1967, VIII/166; Ebul-Ferec bnul-Cevz,Telbisubls, Kahire, 1995, s. 93-94; Ahmed b. Abdulhlm bn Teymiyye,bn TeymiyyeKlliyt, ev. Heyet, stanbul, 1988, III/299.


3/37

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi VI (2006), Say: 1


117

itikad yapsnn yeniden ortaya karlmas hedeflenmemektedir.Bilakis daha ok tarihten gnmze bedev bir dnce biimiolarak varln srdren, bilhassa iddet taraftar ve uygulaycsolmalaryla ne kan ve nasslara fsit anlamlar ykleyerek o-unlukla gnah olmayan eyleri de gnah kabul eden,3 Msl-manlar tekfir eden4 ve onlarn kanlarn helal sayan bu hareke-tin douuna etki eden unsurlardan sz etmek, bilhassa mn-fklarn belirleyici rolne vurgu yapmak amalanmaktadr. Tarihvakalar salt olmu-bitmi olaylar yn olarak grlemeyecein-den, biz, slmn ilk dneminde ortaya kan Hriclik hareketini

iyi tahlil etmenin, bugn ayn

zihniyete meyilli birey ya da toplu-luklarn zaafiyet noktalarnn, zihin kalplarnn ve kollektif bilin-altlarnn ipularn ele vermesi bakmndan olduka nemli ol-duunu dnyoruz. Bu nedenle nce Hricliin ksa bir tan-mn yapmak, dou srecinden ve bu frka mensuplarnn zihindnyasndan sz etmek ve daha sonra da itikd bir mezhep ola-rak Hricliin douunda mnfk nderlerin rolnden bahset-mek istiyoruz.

1. Tanm

Hric, kmak, itaatten ayrlp isyan etmek anlamndakihurc kknden ayrlan, isyan eden mansnda bir sfat olan

hric kelimesine nisbet ekinin ilave edilmesiyle meydana gelmibir terimdir. Hurc, girmenin zdd olup kmak demektir.5Topluluk ismi iin Hriciyyeve Havricadlar kullanlr.6

Kaynaklarda Hriclerin, nceleri Hz. Aliyi destekleyip onunsafnda yer aldklar halde, Sffin Sava sonras gndeme gelenHakem Olay (Tahkm) ile birlikte, Hz. Aliye kar karak onunordusundan ayrldklar, L hukme illa lillah (Allahtan bakahkm verecek yoktur; hkm ancak Allaha aittir) slogan etra-fnda birleerek, nceleri akde ve amelden olutuuna inandkla-

3 bn Teymiyye, bn Teymiyye Klliyt, III/304.4 Bkz. Ear, Makalatul-slmiyyn, s. 125; Ebul-Muzaffer el-sferayn, et-

Tabsr fid-Dn ve Temyizul-Frkatin-Nciyeti anil-Frakil-Hlikn, Tah. KemalYsuf el-Ht, Beyrut, 1983, s. 45; Fahreddn er-Rz, tikadtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn, Tlk., M. el-Mutasm Billah el-Badd, Beyrut, 1986,s. 49.

5 bn Manzr, Lisanul-Arab, Beyrut, 1992, IV/52.6 Ethem Ruhi Flal, Hricler, DA, stanbul, 1997, XVI/169.


4/37

Mehmet KUBAT


118

r7 dinin emirlerini yerine getirmeyen ve yasaklarndan kanma-yan, bylece byk gnahileyen kimseleri kfrle itham ettikle-ri halde, sonralar tekfir kavramnn anlam alann genileterekkendileri dnda kalan btn Mslmanlar tekfir ettikleri ve bugrubun Mslmanlar arasnda itikad nitelikli ilk frkalama ha-reketi olduu gibi temel vasflarndan sz edilir.8 Ancak bizce bunitelemelerle birlikte, bu frkann hayati derecede nem arz edendier bir ynne de iaret edilmelidir ki, o, Hric anlaynnasslarn ruhundan neet etmeyen, kksz, temelsiz bir dncebiimi oluudur. Gerekte Hriclik, referans, ncesi olmakszn

veya her hangi bir gelenee dayanmaks

z

n ortaya

kan bir tre-diler topluluudur9 ve genel kabul grmslm dnten birsapmadr. Bu ynyle Hriclik, dier frkalardan ayrlr. NitekimHrclik dncesi, ana bnyeveya esas gvdeolarak nitelendi-rebileceimiz Mslmanlarn ounluu tarafndan tasvip gr-memi ve iddetli bir eletiriye tabi tutulmutur. KaynaklardaMslmanlarn nde gelen limlerinin Hric dnceye itibaretmedikleri, sz gelimi mam Mlik b. Enes (.179/795) ile mamMslim (.261/875)in, Hric grlere meyilli olduu sylenenkrimeden10 rivyet edilen hadisleri kabul etmedikleri aktarlm-tr.11

Hriclerin douu ile, slm dnce alanna, Mslman-kfir ayrlna dair slm geleneinde daha nce olmayan birmna getirilmi ve bu kavramlara slm anlayta ngrlmeyen

7 Hriclere gre iman, hem fiil-i kalb, hem fiil-i lisan ve hem de fiil-icevrihtir. Kalben tasdik, lisanen ikrar, amelen tatbik eylemektir. Bunlarn birden rkn- imandr. Bu rknlerden birini yerine getirmeyendeniman kalkar ve bu kimselere mmin denmez. Eb Mansur el-Maturid,Kitabuerhil-Fkhil-Ekber, Haydarabad, 1365, s. 2; Elmall M. HamdiYazr; Hak Dini Kuran Dili, stanbul, stanbul, 1979, I/181.

8 Kr. Badad, el-Fark, s. 24, 72 vd.; ehristan, el-Milel, I/114 vd.; Flal,Hricler, DA, XVI/169; Hasan Onat, slm Mezhepleri, Ankara, Ts., s.21vd.

9 Bu kelimenin anlam alan iin bkz. Mecduddn Muhammed b. Yakub

Fruzbd, el-Kamusul-Muht, Beyrut, 1993, s. 237.10 Burada isminden sz edilen ahs, mehur sahab krime b. Eb Cehl deil,

krime Eb Abdillah el-Meden (. H.104)dir. nceleri bn Abbasn klesiiken, bilahare olu Ali tarafndan azad edilmitir. Tabinin byklerinden-dir. krime, baz limler tarafndan, Hriclerin fikirlerini sahiplendii ve Af-rikada yaydeklinde itham edilmitir. Bkz. mer Nasuhi Bilmen, Hukuk-slmiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, stanbul, 1985, I/419.

11 Bkz. W. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. RuhiFlal, stanbul, 1998, s. 33.


5/37



119

tredi anlamlar yklenmitir. Hriclere gre gnahileyen kim-se Mslman olma vasfn kaybediyor,12 cehennemi hak etmi birkfir oluyordu. Oysa Hriclerin zuhuruna kadar mmin ve kfirszckleri sbit, belli, birbirlerinden ayr kategorilere dellet edi-

yordu. slmn ilk dneminde Allahn birliine inanp, Hz. Mu-hammedin Allahn peygamberi olduunu kabul ettikten sonrahibir Mslman kfir saylmyordu. Fakat Hriclerin douuylaberaber, inan alannda nemli bir deiikliin ya da krlmann

yaand gze arpmaktadr. yle ki, kfirkavram, Hriclerceslm toplumunu temsil eden dairenin iine girdirilmitir. Artk

bundan byle Allaha inanan ve Hz. Muhammedin peygamberli-ini kabul eden bir Mslman, u veya bu dncesinden ya dasradan bir hareketinden dolay kolayca kfir saylabilmitir. K-fir kelimesi, eski tanmn ve sbit mansn kaybedip, Hriclertarafndan sradan fiillerinden dolay dindar bir Mslmana dakolaylkla sfat olabilecek bir esneklie ulatrlmtr.13

Hriclerin, kendi grlerini benimsemeyen dindar Msl-manlar dahi kfir saymalar, dier frkalar gibi nasslar farkl yo-rumlama biimlerinden deil, onlara fsit anlamlar vermelerin-den kaynaklanyordu. Zira slm dnyasnda fsit tevl olaraktanmlayabileceimiz yanl yorum kapsn ilk olarak aralayanlarHriclerdir. Allahn indirdii ile hkmetmeyenler, kfirlerin takendileridir14 yetini szn ettiimiz fsit tevile tabi tutarak,nceleri Hz. Osman, Muaviye ve Hz. Aliye isyan etmi,15 sonralarda btn Mslmanlar karlarna alacak bir tutumu sahiplen-milerdi.

Hriclerin douuyla beraber iman-kfr konusunda ortayakan bu anlam kaymasnn, aslnda Kuran, Hz. Peygamber vesahabenin ngrd Mslman-kfir ayrlnn bir devam ol-mad bellidir.16 Bu, iki kelime arasnda beliren yeni mn, refe-rans olmayan, yani dayanaktan yoksun, tredi bir anlamdr. Bunedenle de bu yorum, slm tarihin hemen btn dnemlerindeMslmanlarn ounluu tarafndan kabul grmemitir.

12 sferayn, et-Tabsr fid-Dn, s. 45 vd.; Fahreddn er-Rz, tikadtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn, s. 49

13 Toshihiko zutsu, Kuranda Allah vensan, ev. Sleyman Ate, stanbul,Ts., s. 52 vd.

14 Maide, 5/44.15 Kr. Ammar et-Talib, rul-Havricil-Kelmiyye, Cezayir, 1978, I/105.16 zutsu, Kuranda Allah vensan, s. 53.


6/37

Mehmet KUBAT


120

2. Hriclik veya Havric smi

Frkann ismi konusunda eitli grler ileri srlmekle be-raber, bu frkaya Havricisminin verilmesinin temelde iki sebe-binin olduu varsaylmaktadr:

I- Hriclerin kendilerine kar isyan ettikleri yneticilerle, bufrkann muhlifleri Havric ismini, insanlardan, dinden, haktanveya Hz. Ali (.40/661)den uzaklaan ve ynetime kar ayakla-narak cemaatten kanlar anlamnda kullanmlardr.17 Meselehristan (.548/1153)ye gre hric, mmetin ittifak ettiimer halifeye ba kaldran her hangi bir kimsedir.18 Bu neden-

le muhlifleri, zellikle Hz. Ali taraftarlar, Hricler Hz. Ali ve ta-raftarlarnn zerine yrdkleri iin kendilerine bu ismin veril-diini iddia etmilerdir.19

Yine muhlifleri tarafndan Hricler hakknda kullanlm di-er bir isim de dinden km anlamnda Mrikadr.20 Sffn sa-vann ardndan Hz. Ali ve Muaviye (.60/679) taraftarlarncabenimsenen hakemlere rza gstermeyi reddetmelerinden dolayhriclere Muhakkime,21 Hz. Alinin ordusundan ayrldktan sonrailk toplandklar yer olan Harrya nisbetle Harriyye22ve bura-da kendilerine imam/reis kabul ettikleri Abdullah b. Vehb er-Rsibye izafeten de Vehbiyyeadlar verilmitir.23

II- Kendileri ise Havric ismini, kfirler arasndan karakAllaha ve Peygambere hicret edenler veya kfirler ile her trba koparanlar anlamnda, Allah yolunda hakikati aramayaktklar gerekesiyle, bu ktan dolay Nisa Sresinin 100.yetine dayandrmlardr.24

Yine Hriclerin severek beendikleri ve kendilerini ifade iinkullandklar baka bir isim de Allah yolunda savap Onun r-

17 Flal, Hricler, DA., XVI/169.18 ehristan, el-Milel, I/114.19 erafeddin Glck, Kelm Tarihi, Konya, 1992, s. 22.20 Flal, Hricler, DA, XVI/169.21 Badad, el-Fark, s. 74.22 Badad, el-Fark, s. 75.23 Flal, Hricler, DA, XVI/169.24 Glck, Kelm Tarihi, s. 22.


7/37



121

zas iin canlarn ve mallarn satan anlamndaki urttr.25 Buismi de Kuran yetlerine dayandrmlardr.26

3. Hricliin Douuna Etki Eden Faktrler

3.1. Siyas Nedenler

Hricliin din mi, yoksa siyas bir hareket mi olduu, tedenberi tartlagelen bir konudur. Goldziher27 ve Ahmed Emnin28de belirttikleri gibi, gerekte Hriclik, din olmaktan ok, siyasbir harekettir. Dou srecinde meydana gelen hdiseler dikkatleincelendiinde, Hricliin nceleri siyas olaylarn etkisiyle te-ekkl ettii, fakat sonralar din bir hviyet kazand kolaylklatespit edilebilir.29 Bu nedenle biz, nce ksaca Hricliin dousrecindeki siyas hadiselerden, daha sonra da bu hareketin na-sl din bir hviyet kazandndan sz etmek istiyoruz.

Hz. Osman (.35/656)n devlet bakan olmas, siyas slmtarihinde yeni bir dnemin balangc saylmtr.30 nk Hz.Osmann hilfetinin zellikle son alt yllk dnemi, Mslmanlararasnda ayrlklarn, frkalamalarn balad, siyas kutupla-malarn belirginletii ve i karklklarn youn olarak yaandbir zaman dilimidir. Hz. Osmann ldrlmesiyle birlikte slmtoplumunda fitne kaps bir daha hi kapanmamak zere ara-lanmtr.

Montgomery Wattn isabetle vurgulad gibi, Hz. Osmann35/656 ylnda Medinede, kendi evinde ldrlmesi, zellikleHriclerin incelenmesi iin uygun bir balang noktasdr. ZiraHricler kendilerini, katilden sorumlu olan ihtilalci unsurlarnbir devam olarak gryorlard.31

Hz. Osman, 49 gn sren muhasaradan sonra MedinedeMslman isyanclar tarafndan ehid edilmitir. Burada konu-muzla dorudan ilgili olan husus, Hz. Osmann ldrlmesi ola-25 Badad, el-Fark, s. 74; Helmut Ritter, Hricler, A, stanbul 1977, V-

I/233.26 Bkz. Bakara, 2/207; Tevbe, 9/111.27 gnaz Goldziher, el-Akdetu ve-eratu fl-slm, Arapaya ev. M.Ysuf

Msa, A. Hasan Abdulkdir, A. Abdulhak, Msr, Ts., s. 92.28 Ahmed Emn, Fecrul-slm, Kahire, 1964, s. 259.29 Kr. Ethem Ruhi Flal, bdiyenin Douu ve Grleri, Ankara, 1983, s.

56.30 Ahmet Akbulut, Hricliin Siyasi Grlerinin tikadilemesi, A...F.D.,

Ank., 1989, XXXI/331.31 W. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 7.


8/37

Mehmet KUBAT


122

yna Hriclerin de katlm bulunmas ve isyanc hareketi krk-leyenlerden bir ksmnn Hric nderler olmasdr.32 Hric lider-ler veya en azndan ilerinden bir ksm, bizzt Hz. Osmann ve-lyetine kar idiler. Bu sebepledir ki onlar da dier isyanclar gi-bi Hz. Osmana kar balatlan isyan hareketinin haklln sa-vunuyor ve onun ldrlmesi hususundaki sorumluluu toptanstlenmi bulunuyorlard. Bununla da iftihar ediyorlard.33

Bilindii gibi Hz. Osmann ehid edilmesinden sonra 35/656ylnda hilfete Hz. Ali (.40/661) seilmi34 ve Mslmanlarnounluu onu Halfe/Devlet Bakan olarak kabul etmilerdir.35

Kaynaklarn aktardna gre, bu esnada sahbenin sekinlerin-den ve nde gelenlerinden olan Talha (36/656) ve Zbeyr(36/656), Medinede hilfete setikleri Hz. Aliye, ynetimde ortakolmak istediklerini belirterek Basra ve Kfe vliliklerini isterler.36Fakat Hz. Ali onlarn bu isteklerini reddedince, bu duruma okkrlan bu kiiler Mekkeye gider37 ve orada, aslnda Hz. Alidenkorktuklar iin ona biat ettiklerini dile getirerek38 kar bir hare-ket balatrlar. Talha ve Zbeyr, balattklar bu kart hareketteHz. ie (58/678)yi de saflarna ekmeyi baarrlar. Ksacas,

Talha, Zbeyr ve ie, Hz. Osmann kannn hesabn sormakzere Hz. Ali ile kar karya gelirler ve bylece sonu kanla bitenCemel Harbinin mealesini yakm olurlar.

Yine kaynaklarmzn aktardna gre, Cemel Savaylebalamtr: Aslnda her iki taraf, karlkl mzakerelerden son-

32 Daha sonra detaylandrlaca zere Hurkus b. Zheyr, Hz. Osmana isyan

edenler arasnda Basradan gelenlerin liderleri olarak grlmektedir. Kr.Hafz smail b. mer bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut, 1988,VII/194.

33 rfan Abdulhamid, Dirast fil-Fraki vel-Akidil-slmiyye, Beyrut, 1984, s.94.

34 Badad, el-Fark, s. 119.35 Ebu Abdillah Muhammed bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, Beyrut, Ts., III/31

vd.; bn Cerr et-Taber, Tarihul-Umem vel-Mulk, Beyrut, 1987, III/457,

V/448; Kr. Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim bn Kuteybe, el-mameves-Siyase, Tah. Ali r, Kum, 1413, I/65; bn Abdi Rabbih, el-kdul-Ferd,Beyrut, 1989, IV/290; Ebul-Hasen Ali b. Hseyin Mesud, Murucuz-Zehebve Meadinul-Cevher, Beyrut, 1989, II/358.

36 bn Kuteybe, el-mame ves-Siyse, s. 53; Kr. Neet aatay-.gah ubuk-u, slm Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1985, s. 12.

37 Mesud, Murucuz-Zeheb, II/366.38 bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, III/41; Taber, Tarih, III/480; Ayrca bkz. Kd

Ebu Bekir el-Bakillan, Kitabut-Temhd, Beyrut, 1987, s. 230.


9/37



123

ra,39 Hz. Osmann katli hadisesi ile ilgili aralarndaki problemimemnuniyet verici bir noktaya vardrdktan sonra, taraflar soru-nun ne olduunu bilmeden, bir anda savaa tutumulardr. ZiraHz. Ali ile ie ve taraftarlarsulhzere anlatktan sonra, Hz.Alinin, Osmann katli ile ilgili olaya katlanlar, bu cemaatten ay-rlsn; onlarn hibiri bizimle gelmesineklinde bir hutbe okudu-u40 ve olaylarn bu hutbeden sonra patlak verdii nakledilir.

lk Hric nderlerden Hurkus b. Zheyr, bu almann dahasonraki blmlerinde ayrntl olarak zerinde durulaca gibi,Hz. Osmana isyan edenler arasnda Basradan gelenlerin liderleri

olarak grlmektedir.41 Dahas o, bizzat Hz. Osmann ldrl-mesi olayna itirak etmitir.

Hurkus ve dier Hric liderler, bizzt Hz. Osmann velyeti-ne kar olduklarndan, onun ldrlmesi hususundaki sorum-luluu toptan stlenmi bulunuyorlard ve bununla da iftiharediyorlard. Bu yzden sulhun gereklemesinden korkuyorlard.nk eer sulh gerekleecek olursa Hz. Osmann katline iti-rak ettikleri iin muhakeme edilecekler ve cezalandrlacaklard.te bu korku onlar harp karmak ve bu harbi devam ettirmekkonusunda aba gstermeye sevk etmitir.42 Bu nedenle Hz.Alinin sz konusu szlerini duyan ve onun ordusu iinde yer

alan Abdullah b. Sebe, Malik b. Eter ve Adiy b. Hatem-i Ta biraraya gelip konumaya balarlar. Hriclerin ortaya knda et-kin rol stlenenlerden biri olduunda phe olmayan bn Sebeonlara, bu sulh gerekleirse bizim sonumuz olur. Osmannkanna karlk bizim kanmz istenecektir. yleyse bu sulhungereklememesi iin bir hile dnmeliyiz. nsanlarn arasnbozup karkla sebebiyet vermeliyiz. Hile yaparak aralarnbozmalyz. Yarn insanlar kar karya geldiinde harbi balat-nz. Dnmelerine frsat vermeyiniz. Bylece beraber olduunuzkimse, harpten kanmaya frsat bulamayacak; Allah da Ali, Tal-ha ve Zbeyri istemediiniz o anlamay yapamayacak kadarmegul edecek demitir.43 Bu hile uygulamaya konulmu ve

39 Hz. Ali ile Talha ve Zbeyr arasnda geen mzakerelerin ayrntlar iin bkz.Mesud, Murucuz-Zeheb, II/373 vd.

40 Doutan Gnmze Bykslm Tarihi, Haz. Heyet, stanbul, 1986, II/235.41 bn Kesr, el-Bidye, VII/194.42 Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 94.43 Geni bilgi iin bkz. Doutan Gnmze Bykslm Tarihi, II/235.


10/37

Mehmet KUBAT


124

Mslmanlar kar karya gelerek bir oldu-bittiyle kendilerinibir anda savan ierisinde bulmulardr.

Cemel sava, Hz. ie, Talha ve Zbeyr taraftarlarnn yenil-gisiyle sonulanmtr. Savan bilanosu dehet vericiydi; ziraher iki taraftan, hepsi de Mslman olan yaklak on bin kiilmtr.44 Sekin ashbn kar karya geldii bu garip savataon iki veya on be bin Mslmann ld de rivyet edilmitir.45

Hz. Ali, Muaviye ile aralarnda ba gsteren problemi askeryntemle halletmeye karar verince, iki Mslman ordusuSffnde karlamlardr. Bilindii zere halifenin ordusu zafere

ok yaklatnda Muaviye ve danman Amr b. el-s, yenilgidenkurtulmak iin bir hileye ba vurmu, Kuran sayfalarn mzra-n ucuna takarak, sembolik anlamda Hz. Ali taraftarlarnaKurann hakem olmasn teklif etmilerdir. Hz. Ali, taraftarlarnabunun bir aldatmaca olduunu ve savaa devam edilmesi gerek-tiini teklif etmise de, daha sonra Hricler olarak anlacakgrup, hakemi kabul etmesi iin Hz. Aliye bask yapm, hatta buhususta onu lmle tehdit etmilerdir.46 lerinde Misar b.Fedek ile Eas b. Kaysn da bulunduu bir grup Hz. Aliye gele-rek harbin durdurulmas ve bar yaplmas iin onu zorlam,47hatta, "hakeme raz olmay m, yoksa Hz. Osman gibi ldrlmeyi

mi tercih edersin?"diyerek onu lmle tehdit etmilerdir.48

Onunetrafnda yer alan dier insanlar da, Allahn Kitabna davetedilmemize kar ona uymamak elimizden gelmez demilerdir.49Bu durum karsnda Hz. Ali zorunlu olarak hakemi kabule razolmu, bir bakma buna mecbur kalmtr.

Hakem olayndaki tutumlarndan dolay, Muaviye ile taraftar-larnn uzlamak istemediklerini, Mslman kan aktmay me-r grdklerini, bundan dolay da onlarn Mslman olamaya-caklarn iddia eden Hricler, Hz. Aliden sava yeniden balat-

44 Taber, Tarih, V/575; Ebul-Al el-Mevdudi, Hilafet ve Saltanat, ev. Ali

Genceli, stanbul, 1980, s. 165-166.45 Kr. aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, s. 12.46 zzuddn bnul-Esr, el-Kmil fit-Tarih, Beyrut, 1979, III/334.47 Taber, Tarih, V/661; Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 95.48 ehristn, el-Milel, I/197; Taber, Tarih, IV/34; bn Kesr, el-Bidye,

VII/273; Kr. bn Esir, el-Kmil, III/217; Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s.95.

49 aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, s. 13.


11/37



125

masn isterler.50 Hz. Ali, bu kesimin sava nerilerini kabul et-meyince, bu kez Hricler halifeyi de slmdan kmakla ithamederek onun ordusundan ayrlrlar. Urve b. Ezne komutasnda,saylar 12 bin kii olduklar nakledilen bu Hric grup Hz. Ali ileKfeye girmeyerek, ordudan ayrlr ve Harrada toplanrlar.51Bu olaydan dolay Hriclere Harriyye de denilmitir.52 Dahasonra Abdullah b. Vehb er Rasib ve Hurkus b. Zheyri kendile-rine halife seer ve onlara bat ederler.53

Hz. Aliye Hriclerin halktan bazlarn katlettikleri, rneinAbdullah b. Habbab b. el-Eret ve hamile hanmn hunharca l-

drdkleri haberi ular.54 Hz. Ali haberin doruluunu aratr-mak zere bir eli gnderir. Ancak Hricler eliyi de ldrrler.55Kendi grlerine katlmayan, halifelerini tanmayan ve Hz. Os-man ile Hz. Aliye lnet etmeyen herkesi ldrmeye azmeden veklcn hkmnden baka hkm yokturmansna kullandklarAllahn hkmnden baka hkm yokturslogan ile Mslman-larn kanlarn dkmeyi hell sayan Hricler56 ile Hz. Ali taraftar-lar arasnda iddetli bir atma olur.57 Sava Hriclerin baka-

50 Taber, Tarih, V/685 vd.51 bnul-Esr, el-Kmil, III/334; Ahmet Akbulut,Sahabe Devri Siyasi Hadisele-

rinin Kelm Problemlere Etkileri, stanbul, 1992, s. 244; Ahmet Araka, s-lmdalk Tecdid Hareketi ve mer b. Abdlaziz, stanbul, 1995, s. 39 vd.

52 Badad, el-Fark, s. 75.53 Badad, el-Fark, s. 75 vd.; Neet aatay, slm Tarihi, Ankara, 1993, s.

399; aatay-ubuku, slm Mezhepleri Tarihi, s. 21; Sabri Hizmetli, slamTarihi, lk Dnem, Ankara, 1999, s. 503; Doutan Gnmze BykslmTarihi, II/254.

54 bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, V/245 vd.; Badad, el-Fark, s. 77; aatay,slm Tarihi, s. 404; Adnan Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, stan-bul, 1996, s. 109 vd.

55 Kr. Badad, el-Fark, s. 77; Abdulhalik Bakr, Ali b. Eb Talib, Elaz, Ts., s.143.

56 Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 97; Hz. Osman dneminde balayan vegenellikle siyas hesaplar uruna mslmann mslman ldrmesi olgusudaha sonra Hriclerde bir ilke oldu. Hricler, yaptklarna meruiyyet ka-zandrmak iin, kendilerinin dndaki mslmanlar Mslman saymadlar.Bylece kendilerince mslmanlar ldrmyorlard. Kendilerince ldrdk-leri kimseler, gayri mslmlerdi. Kr. Ahmet Akbulut, Hricliin Siyas G-rlerinin tikadilemesi, s. 333 vd.

57 Badad, el-Fark, s. 77 ve.; Kr. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi,II/255-256.


12/37

Mehmet KUBAT


126

nbn Vehb ve beraberinde bulunan yaklak on iki bin kiiden58hemen hepsinin kltan geirilmesiyle sonulanr.59 Nehrevnsavanda hezimete uramalar Hriclerin ruhlarnda silinmezbir iz brakmtr. a iin Kerbelnn anlam ne ise, Hricleriin de Nehrevn ayn anlam ifde eder olmutur.60 Nehrevndasayg duyduklar pek ok kiinin ldrlmesi, Hricler iin isya-na tevik edici unsurlardan biri olmu ve bu savata ldrlenle-rin intikamn alma istei, onlar, Hz. Aliye suikast dzenleyiponu ldrme eylemine kadar gtrmtr.61

O halde denilebilir ki, Hz. Alinin Muaviye ile aralarnda kan

iddetli ihtilftan doan frkalardan ilki Hriclerdir.62 Yukardaiaret ettiimiz tarihsel sreten de anlalyor ki Hriclik hare-keti, bata din nedenlerden dolay deil, daha ok siyas olayla-rn etkisiyle ortaya km grnts arz ediyorken, sonralarnasslar durularnn yardmna arp, onlar kendi grlerinidestekleyecek biimde yorumlaynca din/itikad bir hviyete b-rnmtr.63 E. Ruh Flalnn deyimiyle Hriclik, siyas hizip-ten domu ve din mahiyet kazanmtr.64 Hricliin kmil birfrka olarak ortaya k ise, Sffn sava sonrasTahkim Hadi-sesi(37/658)ne dayanr. Her ne kadar baz limlerin iaret et-tikleri gibi, Hricliin balangcn Zl-Huveysira hadisiyle65 Hz.Peygamber dnemine kadar gtrmek66 ve ayrln genel balan-gcn Hz. Osmana isyanla balatarak, bu olaydan sonra Hric-

58 bnul-Esr, el-Kmil, III/334; Akbulut, Sahabe DevriSiyasi Hadiselerinin

Kelm Problemlere Etkileri, s. 244; Araka, slmdalk Tecdid Hareketi, s.39 vd.

59 Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 97; M. Said Hatibolu, Hazreti Peygam-berin Vefatndan Emevilerin Sonuna Kadar Siyasi-ctima Hadiselerle HadisMnasebeti, (Baslmam Doentlik Tezi), Ankara, 1967, s. 34; Kr. bnKuteybe, el-mame ves-Siyase, I/169 vd.; Bakr, Ali b. Eb Talib, s. 144.

60 Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 98.61 Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, s. 115.62 Muhammed Ebu Zehra, Tarihul-Mezahibil-slmiyye, b.y.y., 1989, I/17;

Ayrca bkz. Hseyin Atvn, el-Frakul-slmiyye fi Bildi-Sm fil-Asril-Emev, b.y.y., (Darul-Ciyl), 1986, s. 15 vd.

63 Kr. Ahmed Emn, Fecrul-slm, s. 259; Ayrca bkz. Flal, bdiyyenin Do-uu ve Grleri, s. 56-57; Flal, amzdatikadslm Mezhepleri, s. 88.

64 Flal, bdiyyenin Douu ve Grleri, s. 57.65 ehristan, el-Milel, I/21; lus, Ruhul-Mean, V/119; Kurtub, el-Camiul-

Ahkmil-Kuran, VIII/166; bnul-Cevz, Telbis, s. 94; bn Teymiye, bnTeymiyye Klliyt, III/299.

66 bn Teymiye, bn Teymiyye Klliyt, III/235.


13/37



127

lerin Hz. Alinin asndan ayrldn67 sylemek mmknse de,Hricliin kmil bir frka olarak ortaya kTahkim Hdise-sinden sonradr.

3.2. Cehlet ya da Bilgisizlik

Hricliin bir frka olarak douuna etki eden faktrlerdenbiri, phesiz cehlettir. Hriclerin Mslmanlardan ayrlarakbtn bir slm toplumunu karlarna almalarnda, onlara karkmalarnda, onlar toptan kfrle itham etmelerinde ve dahasonra detaylandrlaca zere, mnfk nderlerin ynlendirme-lerine ak hale gelmelerinde bilgisizliklerinin nemli derecede

etken rol oynad sylenebilir. Hakemi kabul etmenin Hz. Aliyive hakemlerin kararn kabul eden herkesi kfir yaptn68 iddiaederlerken Kurann yalnzca birka yetini delil getirip, dieryetleri hesaba katmamalar da Hriclerin Kuran hakkndakicehletlerinin eseridir. Oysa Kuran, hakeme bavurmann gayr-islm bir tavr olmadn belirtir: Eer kar kocann aralarnnalmasndan korkarsanz, erkein ailesinden bir hakem, kadnnailesinden bir hakem gnderin...69 yeti, hakemin mer olduu-nu, gerektiinde hakeme bavurulabileceini belirtmektedir.70

Hriclerin ilk liderlerinin, Rasulullahn yannda ve yresindeuzun sre kalarak dini ondan renen kimseler olmad bilinen

bir husustur.71 Ayrca Hriclerin hadis bilgilerinin de ok zayfolduu72 ve Arap dilinin mantn ve inceliklerini yeterince bil-medikleri gz nnde bulundurulduunda, onlarn neden s-lmn zne aykr grleri sahiplendikleri kolayca anlalabilir.Hricler, dinin iki temel kayna olan Kuran ve Snneti kendibtnlkleri ierisinde deerlendirememi, bylece kendi ceh-letlerine paralel bir dnce biimi gelitirmilerdir. Bu dnce,onlar Nehrevnda Hz. Ali ve Mslmanlarn ounluunu temsileden toplulukla savamaya kadar gtrmtr. Cehletleri ne-deniyle onlar Nehrevnda niin ve ne adna savatklarnn

67 Julius Welhausen, slmiyetinlk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri,ev. Fikret Iltan, Ankara, 1989, s. 16; Ayrca bkz.Watt, slm DncesininTeekkl Devri, s. 11.

68 sferyn, et-Tabsr, s. 45 vd.69 Nisa, 4/35.70 bnul-Cevz, Telbis, s. 95; Muhammed Eb Zehv, el-Hads vel-Muhaddisn,

Beyrut, 1984, s. 84.71 Demircan, Hricliin Siyas Faaliyetleri, s. 63.72 Demircan, Hricliin Siyas Faaliyetleri, s. 64.


14/37

Mehmet KUBAT


128

ayrdna dahi varamamlardr. Nitekim onlar, vallahi, Aliye ni-in kar ktmza dair delilimiz yoktur73 demilerdi. Bu szle-rinden, onlarn grlerini Kuran bir kaygdan yahut slmnzne daha uygun olduu iin deil, cehletlerinden hareketleekillendirdikleri sylenebilir.

3.3. Kabile Asabiyeti

Hricliin siyas-itikad bir hizip olarak ortaya kna etkieden faktrlerden bir dieri de kable asabiyetidir. slm dnya-snda ilk ayrlk topluluk saylan Hricler ncelikle kable asa-biyetine nem veren kablelerden meydana gelmekteydi. Bekir,

Mudar ve Temim kableleri bunlarn nde gelenleriydi. Hricliinortaya kndaki temel faktrlerden biri, muhlif olarak grdk-leri Kurey kablesinin siyas ve idar hakimiyetine son vermek-ti.74 Kurey hakimiyetine kar duyulan nefret, siyas tepkiye d-nerek ifade edilmi olmaktayd.

Yine zellikle Hz. Alinin hilfeti dneminde Hriclerin ihtilfaderek Mslmanlardan ayrlmalar, ana bnyeveya esas gv-deden, yani Mslmanlarn ounluundan ayr dmeleri, genelkabul grmslm dnten sapmalar ve sonuta ii savaakadar vardrmalarnda kavmiyet unsurunun nemli derecede et-ken rol oynadn sylemek mmkndr. nk gebe hayat

tarzna alkn ve bu hayatn yourduu sert, kat bir mzaca sa-hip olan bedevler, gnbirlik ve maslahatlaryla dorudan ba-lantl grlmeyen ahlk emir ve yaptrmlara ayak uydurmay,

yerleik insanlara kyasla daha zor baarabilmilerdir.75 Yine ge-lien olaylarn corafyas gz nnde bulundurularak sorun irde-lendiinde, Hric hareketinde, eitli Arap kableleri arasndaeskiden beri var olagelen kavmiyet psikolojisiile babadan olasregelen mcadele ruhununkendini gsterdii rahatlkla gr-lr.76 Bu nedenle bizce Hriclerin kablev unsurlarn ynlen-dirmesi sonucu dier Mslmanlarla anlaamadklar iddiasdoru bir tespittir. Nitekim Hric hareketi mevliler arasndarabet grmemitir. nk kendilerini birinci planda tutarak

73 Taber, Tarih, V/701.74 Hizmetli, slam Tarihi, s. 499.75 Muhammed Esed, Kuran Mesaj, ev. C.Koytak-A.ztrk, stanbul, 1992,

I/378.76 Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 93.


15/37



129

bakalarn hafife almak eklinde belirginleen bedev tutum,mevalnin Hric hareketine katlmasna engel olmutur.77

Kaynaklarda Hricliin Mudar kableleri arasnda deil deRaba kableleri arasnda yaylmasndaki en byk etkenin kab-lecilik unsuru olduuna dikkat ekilmitir. nk Raba kable-leri ile Mudar kableleri arasndaki ihtilflarn, slm ncesi chi-liyet devrinde ok mehur olduu ve slmn bu ihtilflar orta-dan kaldrd, fakat Hz. Peygamberin vefatn mteakip kableci-lik asabiyetinin tekrar su yzne kt sylenir.78 Bu yzdenHriclik adet Raba kablelerine has bir dnce gibi telakki

edilmi, bu taassubun bir neticesi olarak Raba kablelerinin be-nimsedii Hriclik fikrini, dierleri sahiplenmemitir.

slm ncesi Arap kableleri arasnda var olagelen rekbetduygusunun bir yansmas olarak, Kurey, Sakf ve Ensrn d-nda kalan, bilhassa Temm, Bekr ve Hemedna mensup kable-lere mensup Hriclerin,79 fikirlerinin arka plannda mmetin ve-lyetini ellerinde bulunduran Kureye isyan etme dncesivard. Zira Hriclerin her snf insandan halife olabileceine dairdnceleri de,80 esasta Kureyin elinde bulunan ynetim hki-miyetini ortadan kaldrma arzusunun bir tezahryd. Hricler,Hkm sadece Allahndr81 yetini ska dile getirirlerken de

Kureylilere bir kar

duruu temsil ettiklerini ifade etmek isti-yorlard ve bu tavrlaryla aslnda Allah kendi siyas hareketleriadna konuturuyorlard. Nitekim tahkmden sonra saylaronikibin kiiyi bulan Hricler Haruraya ekilerek imamlarnsetikten ve idareyi ellerine aldktan sonra, umr-u slmiyyeninr yoluyla icr edileceini, beyatn Allaha olduunu ve iyilikleemredilip ktlkten menedileceini ilan ettirmilerdir.82 Bu tu-tum, Kureye kar kararl bir itiraz temsil ediyordu.83 nkbylece mmetin velyetini elinde bulunduran Kureyin hkimi-

yeti tannmam oluyordu.

77 Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 92.78 Ebu Zehra, Tarihul-Mezahibil-slmiyye, I/12.79 M. Said Hatibolu, slmda lk Siys Kavmiyetilik: Hilfetin Kureylii,

A...F.D., C. XXIII, Ankara, 1978, s. 162.80 Bkz. Abdulkadir el-Badad, Usulud-Dn, Beyrut, 1981, s. 275.81 Yusuf, 12/40.82 Flal, bdiyenin Douu ve Grleri, s. 57.83 Nadim Macit, Kelm Ekollerin Ortaya k Srecinde ktidara Eklemlenme

Problemi, Bilgi ve Hikmet Dergisi, stanbul, 1994, Say: 7, s. 119.


16/37

Mehmet KUBAT


130

3.4. Bedevlik

Hriclik, bir ok aratrmac tarafndan bevlikten kaynakla-nan bir hareket olarak deerlendirilmitir.84 Bu da doru ve ye-rinde bir tespittir. nk Hricler, ounlukla lden ve Irak s-nr boylarndan gelmi chil,85 kltrsz, kaba, mantk d ha-reket etmekle nlenmi, dnce ve akl yrtmekten uzak,86dar kafal87 ya da dar grl88 ksacas bedev89 insanlard.mann kalplerine henz yerlemedii, fakat sadece zhiren s-lma teslim olmu olan bu insanlar,90 eski chil tortulardan te-mizlenememilerdi. Bu yzden Hricler, slmdan nce eski

Arap rfnde varln srdren kabile geleneini henz bir ke-nara brakamamlard. Buradan kalkarak, onlarn grlerinin

84 Ahmed Emn, Fecrul-slm, s. 259; Kr. Demircan, Hriclerin Siyas Faali-yetleri, s. 60.

85 Hriclerin sahip olduklar cehlet, ilmin zdd olan bilgisizlikten te, chiliyednemi ahlk anlayn yanstan iddet, fke, kibir ve saldrganlk halini detemsil ediyordu. Zira insanlk iin en bata gelen kusur ve tehlikelerden birisaylan ve bu nedenle nasslarda iddetle yasaklanan cehlin, chiliye dne-mindeki kullanm dikkate alndnda (Bkz. Bakara, 2/67; Arf, 7/199;Buhari, Savm, 2; Mslim, Birr, 11; bn Mce, Dua, 18), esas olarak azgnlk,serkelik, kural tanmama, anari, hev ve hevese uyma, hayvan igdlereboyun eme, ksaca barbarlk anlamna geldii grlr. (Kr. gnaz

Goldziher, Muslim Studies, Newyork, 1977, s. 202 vd.) Bedevlikle nlenmiolan Hriclerin mslmanlara kar takndklar tavr ve onlara rev gr-dkleri ikence ve zulm dikkate alndnda, onlarn btn bu vasflar sa-hiplendiklerini mahade etmek hi de zor olmayacaktr.

86 Muhammed bid el-Cbir, slmda Siyasal Akl, ev. Vecdi Akyz, stan-bul, 1997, s. 596.

87 Fazlur Rahman, slm, ev. M.Da-M.Aydn, Ankara, 1992, s. 235.88 Th Akyol, Hriclik vea, stanbul, 1988, s. 65.89 Bedevlik, yerleik hayat, medeniyet anlamna gelen hadretin kartdr.

Arapada kr, sahra, l anlamna gelen badiyede yaayan kimselere bede-v denilmitir. (Bkz. bn Manzr, Lisanul-Arab, IX/113 vd.; Firuzbd, Ka-musul -Muht, s. 144 vd.). Bedevlerin yaadklar hayat artlar, onlar sertkarakterli, kat yrekli ve kibirli yapm, bilgisizlikleri ve kimseden emir al-mak istemeyen tabiatlar sebebiyle de Kuranda iddetle yerilmilerdir. Be-

dev (arb) kelimesinin Kuranda pek ok yerde kullannn zihinlerde b-rakt imaj, chil, grgsz, kat ve inat insan tipidir. Bedevler, kfirlikve mnfklk bakmndan hem daha beter ve hem de Allah ve Raslne in-dirdii snrlar tanmamaya daha msaittirler... Bedevlerden yleleri vardrki, (Allah yolunda) harcayacan angarya sayar ve sizin banza bellarngelmesini beklerler. Bel onlarn bana gelsin!..(Tevbe, 9/97-98)yetlerin-den anlaldna gre, bedevlerin Hz. Peygamber ve slma kar tavrlarhemen her zaman kendi menfaatlerini gzetme esasna dayal olmutur.

90 Kr. Hucurt, 49/14.


17/37



131

temelinde slmdan nceki yerleik kabile dzenine slm birform vermenin yattn sylemek yanl bir yarg olmasa gerektir.Zira bedeviler iin kabile, mrvve veya erkeklik-yiitlik kav-ramnda toplanan, itibar ettikleri deerlerin taycs idi ve o, irs

yolla yiitlik iin gerekli gc intikal ettiren, kabileye ait bir ey-di. Eer bir Arap, erefli bir i yapmsa, bu, erefli bir soydan,

yani erefli bir kabileden gelii yzndendi ve onun bu ii, kabi-lenin an ve erefini arttrm saylyordu. l Arabnn kendi ka-bilesine kar duyduu his, Hricler tarafndan slm mmetinetatbik edilmeye allmtr.91

Hriclerin ayrlmaz vasf olan bedevlik, aslnda doas gereimnfkla yatkn bir durutur. Nitekim bedevler tabiatlar ge-rei stn geldiklerinde kat, sert, hain ve acmasz davranr,malup olduklarnda ise mnfka bir tavrla dneklik gsterir-lerdi. Bedevler Mslman olduktan sonra da bu tutumlarndanvazgememilerdir. Mesel, gerek slm fetihleri esnasnda ve ge-rekse de daha sonra gerekleen irtidat savalar srasnda ordu-larn hep n saflarnda yer alan bedevler, dmann say ve silahbakmndan stn olduunu grnce hemen kama alkanlkla-r yznden slm ordularn zaman zaman zor durumlara d-rmlerdir.92

Bedev hayat tarz

gerei Mslmanlarla fazla temasta bu-lunmamalar ve Raslullah (s)n sohbetinden uzak kalmalar daHriclerin slm anlama ve yaamalar hususunda aleyhlerinebir durum dourmutur.93 Bedev bir yaam sahiplenen Hric-ler, doal olarak nefislerini terbiye edecek, huylarn dzeltecekkadar Hz. Peygamberle beraber olmadklar iin onun sohbet veiradndan yeterince feyz alamam; Kuran ve slm zerinde ge-rei kadar dnme, bylece onlar anlayp benimseme frsat dabulamamlardr. Kanun ve nizam tanmayan, kendilerine hk-medenlere kar kin duyan ve sosyal adan da terbiye edilmeyenbu kimseler,94 meden insanlarn kabul edemeyecei bir ok zel-lii kolaylkla benimseyebilmilerdir.95

91 Kr. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 44 vd.92 Bkz. Mustafa Fayda, Bedev, DA, stanbul, 1992, V/316.93 Kr. Orhan Karm, Arb, DA, stanbul, 1992, III, 242.94 Kr. Mustafa Fayda, Bedev, V/316.95 lde ve bdiyede oturanlar kat ve sert tabiatl, chil, kltrsz, grg ku-

rallarna riayet etmeyen ve en nemlisi meden insanlarn kabul edemeyece-i zellikleri barndrdklar iin, Yce Allah onlardan hibir peygamber gn-


18/37

Mehmet KUBAT


132

Yksek kltrlerin doduu ve gelitii merkezlerden uzakkalmalar da bedev Hriclerin, din retilere kar daha kapalve daha kavraysz kalmalarna neden olmu, bu da, Hriclerimnfklarn ynetip ynlendirmesine daha ak hale getirmitir.Bylece Hricler, kendilerini slm retinin olduka uzanadren tavr ve davranlar kolaylkla benimseyebilmilerdir.

3.5. Tassup ve Saplant

Hriclerin ibadet ve taate olan dknlkleri, kendilerini ka-t bir taassup ve saplantya srklemi,96 bunun doal sonucuolarak da onlar, det msamahaszcn lgatlerinden kal-

drmlardr. Onlarn, kendi anlaylar dorultusunda yorumla-dklar nasslarn tatbikinde hibir tevile cevazlarnn olmadanlalyor. yle ki, kaynaklarda Mutezile nclerinden Vsl b.Atnn, Hricler tarafndan yakaland zaman, kendisini muh-lif bir Mslman olarak deil de, mrik bir tcir eklinde tak-dim etmeyi daha kurtarc grd ve ancak bylece lmdenkurtulduu rivyet edilmitir.97

Hriclerden olan ve hakemlerin karar ilan edildikten sonra,gizlice Hz. Alinin ordusundan ayrlan ve Nehrevnda Hz. Ali ilesavaan toplulua bakanlk eden Abdullah b. Vehb adl kiininde ibadet ve taate son derece dkn bir zt olduu anlalyor.

bn Vehbe, Ztus-Sfnt(deve dizli) lakab verilmiti. Kendisinebu lakabn verilmesinin nedeni, ok namaz kldndan, dizlerininnasr balamas ve deve dizi gibi olmasndan dolay idi.98 Ne ga-

dermediini, hep meskn beldelerde, ehirlerde oturan, yani meden olaninsanlardan eliler yolladn haber veriyor: Senden nce de gnderdiimizeliler ancak belde (ehir) ahalisinden kendilerine vahyettiimiz kimselerdi(Yusuf, 12/109; Ayrca kr. Araf, 7/94, Furkan, 25/51, uara, 26/208,Sebe, 34/34) Kuran, Hz. Peygamberden nce gnderilen hibir elinin be-dev olmadn, aksine hepsinin yerleik, yani ehirli olduunu, Hz.demden itibaren btn Neb ve Resullerin ruhen ve ftraten meden oldu-unu belirtir. Zira nbvvet medeniyetin en byk kayna sayld iin,bedevliin nbvvetin hikmet ve gayesiyle uyumayaca kabul edilmitir.

Bedevlik bir peygamberde bulunmas muktezay- hikmet olan zerafet ve ca-zibeye mlayim deildir. Bu nedenle teden beri Snnet-i lhiyede btnpeygamberler ehirli olanlardan, yani meden olanlar arasndan gnderilmi-lerdir. Elmall, Hak Dini Kuran Dili, IV/2936-2937.

96 Kr. Nafiz Danman, Kelmlmine Giri, Ankara, 1955, s. 22-23.97 bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, III/39-40; Hatibolu, Siyas-ctima Hadiseler-

le Hadis Mnasebeti, s. 39; bnul-Cevz, Telbis, 98; aatay, slm Tarihi, s.406.

98 Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 96.


19/37



133

riptir ki ok namaz kldndan ayaklar nasr balam bir kii,Hz. Ali gibi bir ilim ve hikmet ehli, bir takv nderi, bir ahiretadam, slmn ilkelerine uyma hususunda titiz bir ynetici99 veen nemlisi de Mslmanlarn meru devlet bakan ile sava-mtr.

Yine kaynaklar Hriclerden Hz. Alinin ktili olan bnMlcem adlahsn yakalanp, ellerinin ve kollarnn kesildiini,gzlerinin oyulduunu, fakat onun kln kprdatmayp Kuranokumaya devam ettiini aktarrlar.100 dilini kesmeye gelinceitiraz eder: Dnyada su kuu gibi olup Allah zikredemez hale

gelmek istemem mealinde bir iir okur. Dier Hricler gibi bnMlcemin alnnn da ok secde etmekten tr nasrl olduurivayet edilmitir.101 Yine ne gariptir ki srekli Kuran okuyan bnMlcem, Kurann anlam ve inceliklerini kendisinden ok dahaiyi bilen Hz. Aliyi, gzn krpmadan ve iinde hibir korku veendie duymadan ldrebilmitir.

Bir yandan Kuran okumakla nlenen, namaz klmaktan aln-lar ve dizleri nasr balayan Hricler, br yandan Mslman-lara kar son derece msamahasz davranabilmilerdir. OnlarHz. Ali, Hz. Osman, Cemel ashab, hakemler ve hakemlerin kara-rna raz olan btn Mslmanlar nce tekfr etmi,102 sonra da

iddet uygulayarak ok say

da masum Mslman

yaln

zca kendisiyas grlerini benimsemiyorlar diye ldrmlerdir.103 Nite-kim Hricler srf Hz. Aliye kfir demedikleri gerekesiyle Abdul-lah b. Habbab b. el-Ereti hunharca katletmi, hamile einin dekarnn demilerdir.104

3.6. Literal Okuma

Hriclerin nde gelen zelliklerinden biri de, slm dnya-snda nasslar lafzc veya literal olarak tanmlanabilecek birokumann105 balatclar olmalardr. Tamamen kendilerine z-

99 Kr. Flal, bdiyenin Douu ve Grleri, s. 40 vd.100bnul-Cevz, Telbis, s. 98.101bn Sad, et-Tabakatul-Kbr, III/39-40; Hatibolu, Siyas-ctima Hadiseler-

le Hadis Mnasebeti, s. 39; bnul-Cevz, Telbis, 98102sferyn, et-Tabsr, s. 45.103 Ali Bula, slm Dncesinde Vahiy-Akl/Din-Felsefelikisi, stanbul 1994,

s. 83.104 Badad, el-Fark, s. 77; Kr. Bakr, Ali b. Eb Talib, s. 143.105 Kr. Muhammed el-Behiy; slm Dncesininlah Yn, ev. Sabri Hizmet-

li, Ank., 1992, s. 71 vd.


20/37

Mehmet KUBAT


134

g106 bu okuma biimi yoluyla Hricler, kendi yorumlar ile Al-lahn kastnn ayn olduu konusunda zerre kadar bir pheninolmadna inanyorlard. Hricler, din deer, sembol ve kav-ramlar kendi anlaylar dorultusunda yorumluyor ve bu yoru-mun Allahn murad olduunu savunuyorlard. Onlar, Hkmancak Allaha aittir107 yetini de bu bak asyla yorumlam,bu yorumdan kalkarak nceleri Hz. Osman, sonralar da Hz.Aliye bakaldrm, sonuta btn Mslmanlar tekfir etmi108ve bu inancn neticesinde gerek bir trajediye sebebiyet vermi-lerdir.109

Hricler, literal/lafzc okumann yannda birey veya toplu-mu kategorize de ediyorlard. Hric literatrde kategorize etmek,fert veya toplumu tanmlamak, onlar bir arada olmay istemedik-leri baka gruplarla ayn katman veya snf ierisine dahil etmekanlamn tayordu. Baka bir deyile Hricler, kendileri dndakalan btn Mslmanlar tanmlayp, kfir kategorisinde kabulediyorlarlard. Bylece Mslmanlar, birlikte olmadklar ya dabirlikte anlmak istemedikleri gruplarn ierisine dahil etmi olu-

yorlard. Bu tutum, Hriclerin, Mslmanlara kfir muamelesiyapmalarn kolaylatryordu.

4. Hricliin Ortaya knda Mnfklarn Rol

Bizce Hricliin ortaya knda, cehlet, bedevlik, naslarliteral bir okumaya tabi tutma, taassup ve kabilev unsurlar gibi

yukarda vurgulamaya altmz btn hususlarn etkisi ya-nnda, mnfklarn belirleyici bir rol olmutur. Hricliin birfrka olarak domasnda mnfklklaryla ne kan ahslarnnc ve belirleyici rol stlendiklerini grmezlikten gelmek mm-

106 Bu okuma biimiyle Hricler, slm dnyasnda Zhirler gibi dier literal

okuma taraftarlarndan tamamen ayrlyorlard. Zira Zhirler nasslar literalokurken, yalnzca nasslarn zhirinden anlalan ilk anlamn doru ve do-

laysyla geerli olduunu savunuyorken; Hricler, kendi yorumlar ile Al-lahn kastnn ayn olduu konusunda zerre kadar bir phenin olmadnainanyorlard.

107 Yusuf, 12/40, 67.108 Kr. sferyn, et-Tabsr, s. 45 vd.; Fahreddn er-Rz, tikadtu Frakil-

Mslimn vel-Mrikn, s. 49109 Kr. lhami Gler, Reel Politikada Din Deer, Kavram ve Sembollere Atfta

Bulunmann Dourduu Sorunlar, slmiyt, C. 3, Say, 3, Ankara, 2000,s. 61.


21/37



135

kn deildir.110 Mnfk nderler, tabiatlar gerei slm ve Ms-lmanlara kar alenen ileyemedikleri crmleri veya yapama-dklar ktlkleri, deyim yerindeyse, chil, bedev, dar grlve banaz bir zmre olan Hricler vastasyla gerekletirmiler-dir.

Daha nce de vurguladmz zere Hricler, ounlukla Iraksnr boylarndan gelmi, mantk d hareket etmekle nlenmi,dnce ve akl yrtmekten uzak,111 chil bir zmreden olu-maktayd. Hricler, bedev kimselerdi ve Arap dilinin incelikleri-ni, slmn itikd, hukuk ve ahlk esaslarn yeterince bilmi-

yor, dinin yce hedeflerini, Kurann ruhunu, Hz. Peygamberingayesini kavrayamyorlard.112slm ve Kuran bedev kltrsnrlar ierisinde anlayp yorumluyorlard. Gerek ilahiyatta vegerekse de siyasette dncelerinin ana temastekfirolan113 vekfr kavramna mekez bir yer veren Hricler, ar ve pazar-larda kllaryla dolap, hkm vermenin yalnzca Allaha aitolduunu sylyorlard. Kendileri gibi dnmeyen Mslmanla-r rastladklar yerde kltan geiriyorlard. Ksacas kendi gr-lerini benimsemeyen herkese iddet uygulayp, kadn, erkek, ya-l ve ocuk diye ayrt etmeksizin ok sayda masum insan kendisiyas grlerini benimsemiyorlar diye ldryorlard.114 Malla-rn ganimet olarak kabul ederek, Mslmanlar kleleri sayyor-lard.115

Hriclerin, Kurann zne, Snnetin ruhuna ve slam -retiye bu denli aykr kararlar almalarnda mnfk nderlerininrol kmsenemez. Hric harekete nderlik yapm bu mn-fklar, slm leminde ba gsteren fitne hareketlerinde perde ar-kasndan kkrtc rol oynamlardr. Bu tavrlaryla Mslman-lar arasnda kanl savalarn meydana gelmesine zemin hazrla-

110 Kr. ehristan, el-Milel, I/21; lus, Ruhul-Mean, V/119; Kurtub, el-

Camiul-Ahkmil-Kuran, VIII/166; bnul-Cevz, Telbis, s. 93-94; bnTeymiyye, bn Teymiyye Klliyt, III/299.

111 Cbir, slmda Siyasal Akl, s. 596.112 Ahmed Saim Klavuz, man-Kfr Snr, stanbul, 1990, s. 17.113 Toshihiko zutsu, slm Dncesindeman Kavram, ev. Selahaddin Ayaz,

stanbul, 1984, s. 23.114 Badad, el-Fark, s. 75 vd.; Bula, slm Dncesinde Vahiy-Akl/Din-

Felsefelikisi, s. 83.115 Ebu Muhammed Ali b.Ahmed bn Hazm, el-Fasl fil-Milel vel-Ehv ven-Nihal,

Beyrut, 1317, II/115; zutsu, slm Dncesindeman Kavram, s. 16; Ak-bulut, Sahabe Devri, s. 286.


22/37

Mehmet KUBAT


136

m, binlerce Mslmann kannn akmasna sebep olmulardr.Toshihiko zutsunun da isabetle vurgulad gibi, bu gerektengarip bir haldi. Mslmanlarslmn saflatrlmas iin ldrle-cek ve geriye yalnzca Yahud, Hristiyan ve Mecusler kalacakt.116Hriclerden ancak mslman olmadn ispatlayanlar canlarnkurtarabiliyorlard.

Kaynaklar dikkatle tetkik edildiinde, bn Sebe gibimnfklklaryla nlenen ahslarn, rnein ann douunda-ki etkisine vurgu yapld, fakat Hricliin ortaya knda ben-zer mnfk ahslarn rolne temas edilmedii grlr. Oysa,

bizce dier mezheplerin douundaki etkilerinden ziyade, mn-fklarn, Hricliin douundaki etkileri ile ilgili veriler daha g-l ve daha gerekidir. Bu nedenle Hricliin douunda mn-fklarn rolne vurgu yapmak daha bir nem kazanmaktadr.

Kaynaklarda aktarlan bilgilerin satr aralar dikkatle irdelen-diinde, bir mezhep olarak Hricliin ortaya knda genelliklenc rol oynayan ve mnfklklaryla bilinen belli bal kii-nin ismi ne kmaktadr. Bunlar Zl-Hveysira et-Temm,Hurkus b. Zheyr ve bn Sebedir. imdi mnfk olduklarndaphe duyulmayan bu ahs hakknda bilgi vermek ve Hric-liin douunda stlendikleri etkin ve belirleyici rolden sz etmek

istiyoruz:4.1. Zl-Hveysira et-Temm

Kaynaklarda Zs-Sdeyye veya dinden kan anlamndaMrk olarak da adlandrlan117Zl-Hveysira et-Temm adlahs,118 gerekte mnfklarn nde gelenlerinden, hatta reisle-rinden birisidir. Zl-Hveysira, Huneynde bir ganimet taksimiesnasnda Hz. Peygamberin yapt taksimat beenmeyerek veyaaz bularak, ey Muhammed, dil ol! Sen dil davranmyorsun!demi, Hz. Peygamber de, eer ben dil deilsem, dil olan kim-dir? diye yantlamtr.119 Durumu gren bir sahabi, -ki baz

116zutsu, Kuranda Allah vensan, s. 53 vd.117bn Hacer el-Askaln, el-sbe f Marifetis-Sahaabe, Beyrut, 1328, I/485;

ehristan, el-Milel, I/484.118 Carullah Mahmud b. mer ez-Zemaher, el-Kef an Hakaikiavamidit-

Tenzil ve Uynil-Ekavil fi Vcuhit-Tevil, Kum, 1315, II/281.119ehristan, el-Milel, I/21; Zemaher, el-Kef, II/281; bn Teymiyye, bn

Teymiyye Klliyt, s. 299-300.


23/37



137

kaynaklarda bu sahabinin Hz. mer olduu sylenir-120 Hz. Pey-gambere, ey Allahn Rasl, msade et deu mnfn boynu-nu vuraymdemi; Hz. Peygamber ise buna msade etmemi ve,bunun soyundan yle kimseler kacak ki, sizler bunlarn namazyannda kendi namaznz, bunlarn orucu yannda kendi orucunu-zu ve bunlarn kraati karsnda kendi kraatnizi kk ve nem-siz greceksiniz121 buyurmutur.

Onlardan sadakalarn (taksimi) hususunda seni ayplayanlarda vardr122 yetinin mnfklarn elebalarndan birisi olan szkonusu Zl-Huveysira hakknda nazil olduu,123 bundan dolay

Raslullah (s)n, bundan (Zl Huveysira) ve arkadalarndan(dier mnfklardan) saknn124 dedii aktarlmaktadr.

Dier baz kaynaklarda ise Hz. Peygamberin, Zl-Hveysirann ldrlmesini emrettii belirtilmekte, szgelimiAhmed b. Hanbel (.241/855)in Msnedinde olay yle akta-rlmaktadr:

Eb Said el-Hudrnin yle dedii rivayet edilmitir: Hz. EbuBekir (.13/634), Raslullah (s)a gelip, Ey Allahn Rasl, birvadiden geerken st ba temiz, hu ierisinde namaz klanbirini grdm deyince, Hz. Peygamber, git onu ldr! dedi.Raslullah (s)n bu emri zerine Hz. Ebu Bekir, adam ldrmek

iin szn ettii vadiye gitti. Fakat onu aynekilde namaz k-larken grnce, ldrmekten vazgeip geri dnd. Bu kez Hz.Peygamber, Hz. mere, git onu ldr diye emretti. Bununu ze-rine Hz. mer sz edilen vadiye gitti. Adam, Hz. Ebu Bekirinvasfettii ekilde grnce onu ldrmek istemedi. Peygamberin

yanna dnp, Ey Allahn Rasl! Adam hus iinde namaz k-larken grdm. Onu bu durumda ldrmek istemedim dedi.Bunun zerine Hz. Peygamber, Aliye, sen git adam ldr! dedi.Ali sz edilen vadiye gitti, fakat adam gremedi. Hz. Peygam-bere gelerek, adam grlmedi deyince Hz. Peygamber, bu vebunun arkadalar Kuran okurlar, fakat okuduklar Kuran han-erelerini gemez. Bunlar okun yaydan kt gibi dinden kar-

120bn Him, es-Sratun-Nebeviyye, Tah. Mustafa es-Saka ve dierleri, Beyrut,

1336, IV/139.121 Buhar, Mez, 61, Menkb, 25, Edeb, 95; Mslim, Zekt, 142-148; bn

Mce, Mukaddime, 12.122 Tevbe, 9/58.123 Zemaher, el-Kef, II/281.124 Fahreddin er-Raz, et-Tefsrul-Kebr, Tahran, Ts., VIII/100.


24/37

Mehmet KUBAT


138

lar ve ok gezine dnnceye kadar dinlerine dnmezler. Onlar l-drn. Zira onlar yaratklarn en ktleridir buyurdu.125

Ayn olaybn Hacer (.852/1448) kk deiikliklerle yleaktarmaktadr:

Raslullah (s) zamannda ibadetini ve ictihadn beendii-miz bir adam vard. Raslullah (s)a, isim ve vasflaryla ondanbahsettik, fakat Raslullah (s) onu tanmad. Biz tam ondan szederken, adam nmzden geti. Raslullah (s)a, ite sznettiimiz adam budur deyip onu gsterdik. Bunun zerine Hz.Peygamber adama bakp, bana yle bir adamdan sz ediyorsu-

nuz ki, yznde eytan elinin eseri var dedi. Adam yanlarnageldii halde selam vermedi. Hz. Peygamber ona, Allah aknasyle, bu meclise geldiinde iinden bu cemaatin iinde bendendaha stn kimse yoktur diye geirmedin mi? deyince, adam,evet geirdim deyip camiye girdi ve namaz klmaya balad. Bu-nun zerine Hz. Peygamber yanndaki ashaba, bu adam sizdenkim ldrebilir? diye sordu. Ebu Bekir, ben ldrebilirim deyipieri girdi. Adamn namaz kldn grnce, Allaha snrm,Raslullah (s) namaz klan kimseyi ldrmeyi yasaklamken,ben namaz klan bir adam nasl ldrebilirim? diyerek darkt. Raslullah (s) ona, sen ldrmedin deyince Hz. Ebu Bekir,

namaz k

lan birini ldrmek istemedim, zira sen namaz k

lan

ldrmeyi yasaklamtn dedi. Hz. Peygamber tekrar, bu adamkim ldrmek ister? dedi. Bunun zerine Hz. mer, ben adamldrmek isterim deyip ieri girdi ve adam secde ederken grd.Ebu Bekir benden daha faziletlidir deyip ona dokunmadan da-r kt. Hz. Peygamber, ne oldu? deyince Hz. mer, onu , alnAllah iin yere demi vaziyette grdm iin ldrmek isteme-dim dedi. Peygamber nc kez, adam kim ldrmek ister?deyince, Hz. Ali, ben adam ldrmek isterim dedi. Hz. Peygam-ber ona, evet sen, ayet sen ona yetiebilir, yerinde grebilirsendedi. Hz. Ali ieriye girdiinde adam km olduundan,Raslullah (s)a gelip onu yerinde bulamadn, adamn gittiini

syledi. Bunun zerine Hz. Peygamber, eer bu adam ldrl-seydi, mmetimden iki kii dahi ihtilfa dmezdi. (ldrlseydi)ilk ve son olurdu buyurdu.126

125 A. b. Hanbel, Msned, III/115; Kr. bn Kesir, el-Bidye, VII/298.126bn Hacer el-Askalan, el-sabe f Marifetis-Sahabe, Beyrut, 1328, I/484;

Kr. bn Hiam, es-Sratun-Nebeviyye, IV/139.


25/37



139

slm limlerinden bazlar, Hricliin balangcn yukardaaktarmaya altmz Zl-Huveysira hadisinden hareketle127Hz. Peygamber dnemine kadar gtrm,128 bylece Hricliink mnfk nderlere balanmtr.

4.2. Hurkus b. Zheyr

Hz. Peygamberin ganimet taksimini beenmeyerek, adletlidavran...diyen ahsn, Hurkus b. Zheyradl bir kii olduunuiddia edenler de vardr.129 Bu ahs daha sonra Hz. Osmana is-

yan edenler arasnda Basradan gelenlerin liderleri olarak grl-mektedir.130 Hakemlerin kararlar ilan edildikten sonra Hz.

Alinin ordusundan ayrlan Hricler, Hurkusu kendilerine na-mazlarnda immlk yapmas iin semilerdir.131 Mnfk oldu-u hususunda kaynaklarn ittifak ettii Hurkusu, NehrevndaHricler tarafndan emr (bakan) tayin edilen iki kiiden biri132olarak gryoruz. Demek oluyor ki mnfklyla nlenen buahs, sonradan Hriclerin nderi olmutur.

Hurkus, hakem olay esnasnda yannda baka Hricler deolduu halde Hz. Aliye gelerek, Hkm ancak Allahndrdemi;Hz. Ali de, evet, dorudur; hkm ancak Allahndrdeyince o,hatandan dolay tvbe et, davana geri dn (hakemi kabul etme),bizimle beraber ol, Rabbimize kavuuncaya kadar dmanla sa-

vaalmdemitir. Bunun zerine Hz. Ali, benim de nceleri siz-den istediim buydu; fakat siz bana si oldunuz, bana kar kansizlerdiniz133 buyurmutur. Hz. Alinin Hurkusa sylediklerin-den, onu hakeme zorlayanlarn Hricler olduu ve daha sonrahakeme bavurduu bahanesiyle ona isyan edenlerin de yine H-ricler olduu aka belli olmaktadr.

127ehristan, el-Milel, I/21; lus, Ruhul-Mean, V/119; Kurtub, el-Camiul-Ahkmil-Kuran, VIII/166; bnul-Cevz, Telbis, s. 94; bn Teymiye, bnTeymiyye Klliyt, III/299.

128bn Teymiye, bn Teymiyye Klliyt, III/235.129 Raz, et-Tefsirul-Kebr, VIII/100; bn Hacer el-Askln, Fethul-Bari fierhi

Sahihil-Buhar, Kahire, 1988, VIII/69.130bn Kesir, el-Bidye, VII/194.131 Badad, el-Fark, s. 77; Abdulhamid, Dirast fil-Frak, s. 96.132 Hricler tarafndan emr tayin edilen dier kii Abdullah b. Vehbdir. Ba-

dad, el-Fark, s. 75 vd.; Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, 106.133 Taber, Tarih, V/685 vd.; aatay, slm Tarihi, s. 401; aatay-ubuku,

slm Mezhepleri Tarihi, s. 20.


26/37

Mehmet KUBAT


140

Daha nce deindiimiz zere aynahslar, Cemelde Hz. Aliile Hz. ie, Talha ve Zbeyrin nclk ettii taraflar anlatktansonra, aralarna fitne tohumu ekerek binlerce Mslmann kan-nn dklmesine neden olan mnfklardan bir kadr. SzgelimiHurkus b. Zheyr daha sonra Sffinde Hricler arasnda yer al-m ve onlarn nde gelenlerinden birisi olmutur.134 O, diermnfklarla beraber Mslmanlar arasnda fitne yayarak, Hri-c grubunun Mslman ordusundan ayrlmasnda ve sonutaNehrevnda Hz. Alinin ordusuyla savamalarnda belirleyici birrol oynamtr.

4.3. Abdullah b. SebeHricliin ortaya knda etkili olan mnfk unsurlardan

bir dierinin de Sebeiyye olduu grlmektedir. Kaynaklarmzdaadbnus-Sevd olarak da geen Abdullah b. Sebe, daha sonrakendi adyla anlacak bir mezhebin kurucusu olmu ve onun H-ricliin douunda da etkili olduu iddia edilmitir.135

Kaynaklar, Hz. Osmana kar giriilen isyan hareketinin ar-kasnda bn Sebenin faaliyetlerinden sz ederler. Bu rivayetlerdeverilen bilgilere gre bn Sebe, Hz. Osmann ldrlmesi hadise-sinde perde arkasndan etkin rol oynam mnfklardan biriolarak gzkmektedir. Hatta baz rivayetlere gre bn Sebe, biz-

zat Hz. Osman ldren isyanclar arasnda yer almtr.136 Yine,daha nce de vurguladmz zere, Cemel Savandan nce, ta-raftar sulhzere anlatktan sonra, savan patlak vermesindeetkin rol stlendii iddia edilenlerden biri bn Sebedir.137 Hz.Alinin, Osmann katli ile ilgili olaya katlanlar, bu cemaatten ay-rlsn; onlarn hibiri bizimle gelmesin138 eklindeki szlerini du-

yan Abdullah b. Sebe, Malik b. Eter ve Adiy b. Hatem-i Ta ilebir araya gelip fikir teatisinde bulunmutur. Tarih kaynaklarnnverdii bilgiye gre bn Sebenin onlara, bu sulh gerekleirsebizim sonumuz olur. Osmann kanna karlk bizim kanmz is-tenecektir. yleyse bu sulhun gereklememesi iin bir hile d-nmeliyiz. nsanlarn arasn bozup karkla sebebiyet verme-liyiz. Hile yaparak aralarn bozmalyz. Yarn insanlar kar kar-134bnul-Esr, Usdul-be fi Marifetis-Sahbe, Beyrut, 1280, I/396.135 Bkz. bnul-Esr, el-Kmil fit-Tarih, III/154; Flal, bdiyyenin Douu ve

Grleri, s. 37.136 Taber, Tarih, V/357 ; Kr. Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, s. 85.137 Bkz. Taber, Tarih, V/526.138 Doutan Gnmze Bykslm Tarihi, II/235.


27/37



141

ya geldiinde harbi balatnz. Dnmelerine frsat vermeyiniz.Bylece beraber olduunuz kimse, harpten kanmaya frsat bu-lamayacak; Allah da Ali, Talha ve Zbeyri istemediiniz o anla-may yapamayacak kadar megul edecek demitir.139 Bu hileuygulamaya konulmu ve Mslmanlar kar karya gelerekkendilerini bir anda savan ierisinde bulmulardr.

Murtez el-Asker, bn Sebeyi, Seyf b. merin uydurduuhayal bir ahs olarak grr. Ona gre gerekte bn Sebe diye birahs yoktur. O, yalnzca Seyfin uydurma masallarnda, dzme-celerinde dile getirilmi efsne bir kahramandr.140 Taha Hseyin

ve Ahmed Mahmud Subh gibi baz ada yazarlar ile bn Sebezerine akademik almalar yapan baz ada aratrmaclaronun varln reddedip tarihte oynad ykc rol kabul etmekistemezler.141 Fakat bir ok tarihi ve Mezhepler Tarihi yazarlarHz. Osmann katledilmesi olayn, Hz. Ali, Hz. ie, Hz. Talha veHz. Zbeyr gibi sahbeden sekin kiilerin iinde yer ald, sa-vat ve ayrla dt Cemel harbini, Hricliin kn veann douunu bn Sebenin faaliyetlerine, slm iten ykma-

ya matuf mnfka tavrlarna ve sinsice hazrlanm planlarnabalamlardr.142

Geri Raslullah (s)n vefatndan sonra slm dnyasnda or-

taya

kan btn problemlerin kayna

n

, deta bir gnah keisiarayyla tamamen bn Sebenin faaliyetlerinde arama, her fitneve ktl onun yapp ettiklerine balama dncesi, btnsahbeyi bir yahudinin oyununa gelen insanlar konumuna d-rebilecek sath ve mbalaal bir deerlendirme olabilir.143Raslullah (s)n vefatndan sonra slm dnyasnda ortaya kanbtn fitnelerin ve problemlerin kaynan, tamamyla bnSebein faaliyetlerinde aramak, onun btn olaylara sihirli bir el

139Bkz. Doutan Gnmze Bykslm Tarihi, II/235.140 Murtez el-Asker, bn Saba Masal, ev. Abdulbaki Glpnarl, stanbul,

1974, 133 vd., 163.141 Th Hseyin, Ali ve Benuhu, Kahire, 1966, s. 98; Ahmed Mahmud Subh,

Nazariyyetul-mameti Lede-Sasn Aeriyye, Beyrut, 1991, s. 38 vd.; Ay-rca bkz. Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s. 72-74; Ethem RuhiFlal, Abdullah b. Sebe, stanbul, 1988, DA, I/134; Welhausen,slmiyetinlk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, s. 15-16.

142 Kr. bnul-Esr, el-Kmil, III/154; Kr. Sabri Hizmetli, Tarih RivayetlereGre Hz. Osmann ldrlmesi, A...F.D., Ankara, 1985, XXVII, s. 149-176.

143 Kr. Demircan, Hriclerin Siyas Faaliyetleri, s. 67.


28/37

Mehmet KUBAT


142

gibi mdahale eden bir efsane kahraman olduunu varsaymak,sath ve mbalaal bir deerlendirme olur. slmn ilk dnemin-de slm dnyasnda btn olup biten hareketleri adet bir hayalkahramannn faaliyetlerine balayan bu tr tutumlar, gerekd deerlendirmeler olarak kabul ettiimizi belirtmeliyiz. Ne varki, bn Sebenin tarihte yapp ettii btn faaliyetleri grmezlik-ten gelmek ve btn tarih ve frak yazarlarnn onun tarihte oy-nad olumsuz rol ile ilgili dile getirdiklerini yok varsaymak darealiteyle badamaz. Btn verileri inkr eden ve realiteyi yokvarsayan bu bak as bizce ilm dayanaktan yoksundur. O

halde, tarihte bn Sebe ad

nda birah

s yaamad

ve oslmaleyhtar hibir faaliyette bulunmadda diyemeyiz. Btn tarihive frak yazarlarnn onun faaliyetleri ile ilgili yaptklar ar vur-guyu bir kenarda tutarak, gerekte onun bir mnfk olarak d-neminde, kendi gc dahilinde, bir insann gcnn elverdiioranda ykc faaliyetlerde bulunmu olduunu kabul etmek enmantkl yoldur.

bn Sebenin, ann douunda deilse bile, Hricliin do-uunda etken rol oynad sav, yabana atlacak bir iddia deil-dir144. Zira bn Sebenin yapt bir toplantya Hurkus b. Zuheyrve ureyh b. Evf gibi Hriclerin nde gelenlerinin katlmas,Hricliin de Sebeiyyeden neet ettiinin veya onun etkisiyle or-taya ktnn bir delili saylmtr.145

Muhammed Hamidullah bu konuda, yet bn Sebe, Hz.Osmann ehadetiyle neticelenen ve Mslmanlar arasndaki isavan ve anarinin tohumlarn ekerek, gayr-i mslimlerin im-dadna komam olsayd, eski dnya (Asya-Avrupa-Afrika) sa-

ylan coraf birliin siyas birletirilmesi plan o devir iin ger-ekletirilmeyecek bir plan olmayacakt146tespitinde bulunmak-tadr.Gerekten de zelde bn Sebe, genelde de slm iten yk-mak isteyen ve bu hususta btn gleriyle mcadele veren di-er mnfklar ve nifak hareketleri, gayr-i mslimlerin imdadna

yetimeseydi, deil Eski Dnyadenilen coraf birliin siyas

birletirmesi plan, belki de btn dnyann siyas birletirilmesiplan o devir iin gerekletirilemeyecek bir plan olmayacakt. Zi-ra Mslmanlar Hz. Peygamber dneminden Emevler devrine

144 Yaar Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara, 1965, s. 51 vd.145 Kr. Kutluay, slm ve Yahudi Mezhepleri, s 51-52.146 Muhammed Hamidullah, lkslm Devleti, ev. hsan Sreyya Srma, stan-

bul, 1992, s. 43-44.


29/37



143

kadar geen ksack bir zaman dilimi ierisinde slm devletininsnrlarn douda Maverannehir, batda spanyaya kadar147ulatrdklarna gre, slm iten ykmak isteyen mnfklarneitli entrikalara dayal hile ve desiseleri olmasayd, onlarn s-lm mealesini, gzel ahlk, adlet, doruluk ve drstlk esa-sna dayalslm nurunu dnyann drt bir yanna tamamalariin hibir neden olmayacakt.

slmn ilk dneminde Hz. Peygamberin tebli ettii slmhkmleri ierilerine sindiremeyen ve srfslm iten ykp eskichil hayatlarna tekrar dnmek iin slma giren, asl gayeleri-

ni gizleyerek Mslmanlarn akidelerini bozmaya ve kendi btlfikirlerini sinsice yaymaya alan mnfklarn Mslmanlarabyk zararlar dokunmu, bunlarn faaliyetleri, sonuta fitne vefesadn yaylmasna zemin hazrlanm ve bylece Mslmanlararasnda ihtilflar ba gstermitir. slm dnyasnda mnfkla-rn sinsi planlar sonucu kanl savalar, dalmalar, blnmelerve kamplamalar meydana gelmitir. Bylece Mslmanlar frka-lara ayrlm, slm dnyasnda akidev ynden eski safiyet yiti-rildii gibi, siyas birlik de bozulmutur. Hricliin ortaya k-nda da mnfklarn belirleyici bir etkisi olmutur. Mnfklar,slm tarihinde ilk defa mer nizama kar topluca ayaklananve kan dken bir siler topluluunu Hriclik adyla bir arayagetirmeyi baarm, bylece bir ok siyas ve din frkann zuhu-runa, mmet arasnda ayrln yaylmasna ve kanl arpmala-rn ba gstermesine neden olmu; ayrca bu yolla bir takm al-lmam grlerin ve kavramlarn da Mslmanlar arasnda

yaylmasna sebebiyet vermilerdir.148

Sonu

Hricliin ortaya kn Tahkim Olayna dayandrmak ge-nellikle slm Mezhep Tarihileri arasnda kabul edilen bir grolsa da, Zl Hveysira, Hurkus b. Zheyr ve bn Sebe gibi m-nfk nderlerinden hareketle Hricliin balangcn Hz. Pey-gamber dnemine kadar gtrmek de mmkndr. Ancak buhareketin slm toplumundan ayrln Hz. Osmana isyanla ba-147. Agh ubuku, Gazzli vephecilik, Ankara, 1964, s. 8; Kemal Ik,

Mutezilenin Douu ve Kelm Grleri, Ankara, 1967, s. 34; Talat Koyiit,Hadisilerle Kelmclar Arasnda Mnakaalar, Ank., 1984, s. 71;erafeddinGlck-Sleyman Toprak, Kelm, Konya, 1988, s. 40; Nadim Macit, Ehl-iSnnet Ekolnn Douu, Erzurum, 1995, s. 28-29.

148 Kr. Hizmetli, slm Tarihi, s. 500.


30/37

Mehmet KUBAT


144

latarak, Tahkmden sonra Hriclerin Hz. Alinin asndan ay-rldklarn ve bu hdiseden sonra Hricliin kmil bir frka g-rnm arz ettiini syleyebiliriz.

Hric nderlerden bazlar Hz. Osmann katledilmesi olaynakatlmlardr. Szgelimi, Hz. Osmana isyan edenler arasndaBasradan gelenlerin lideri Hurkus b. Zheyr adlahstr. Ha-kemlerin karar ilan edildikten sonra Hz. Alinin ordusundan ay-rlan Hricler, Nehrevnda mnfkl ile nlenen Hurkusukendilerine hem namazlarnda imamlk yapmas iin, hem deemr (halfe/bakan) olarak semilerdir.

Cemelde Hz. Ali ile ie, Talha ve Zbeyrin nclk ettii ta-raflar anlatktan sonra, Hric nderlerden bazlarnn taraflararasnda anlamazlk yaratarak savaa sebebiyet verdikleri savda yabana atlacak bir iddia deildir. Yine sz edilen kimselerinSffin savanda nce hakemi kabul etmesi iin Hz. Aliye bask

yaparak onu lmle tehdit ettikleri, Hz. Alinin hakemi ve verece-i karar kabul etmek zorunda kaldktan sonra, bu kez, Allahnhkmn brakt ve insanlarn kararn kabul ettii gerekesiy-le onu tekfir ederek ordusundan ayrldklar, bylece savan Hz.Ali aleyhine sonulanmasnda belirleyici bir rol stlendikleri tari-h bir gerektir. Hric nderlerinin slm iten ykmaya ynelik

bu olumsuz tutumlar

, Emev krallar

n

n zulme dayal

uygulama-larna zemin hazrlamtr. Emevler, Hric nderlerin blme veparalamaya ynelik eylemlerinden g alm ve Mslmanlarnbu zayflk ve paralanmlndan nemli lde faydalanmlar-dr. Aynekilde Hriclerin Nehrevn savann patlak vermesinesebebiyet verdikleri de su gtrmez bir gerektir. Hriclerin b-

yk lde neden olduklar ve ounlukla yer aldklar bu sava-larda binlerce Mslman hayatn kaybetmitir.

Hriclik; Mutezile, a ve Ehl-i Snnet gibi slmn zndenveya Kurannn ruhundan beslenerek, nasslar farkl yorumla-maktan veya slm farkl anlamaktan doan bir frka deildir.Bilakis Hriclik, mnfklarn slm iten ykmaya ynelik ola-rak nclk edip ynlendirdikleri, nceleri siyas bir eilim ola-rak domuken, sonralar din bir hviyete brnm, nasslarafsit anlamlar ykleyen bedevbir harekettir. Bedevliin temsilettii imaj; chil, kat, sert ve inat insan tipidir. Sahiplendikleribedev yaam tarznn Hricleri mnfklarn ynlendirmesineak hale getirdii sylenebilir. Bu ynyle Hriclik, dier itikadmezheplerden tamamen ayrlr.


31/37


32/37

Mehmet KUBAT


146

toplumunu temsil eden dairenin iine girdirilmitir. Kfirkelime-si, eski tanmn ve sabit mansn kaybedip, basit hatalar yapanveya gnahlar ileyen dindar bir mmine dahi kolaylkla sfatolabilecek bir esneklie ulatrlmtr. Hriclerin kfr kavra-mna bylesi dayanaktan yoksun bir anlam ykleyerek, btnbir slm toplumunu karlarna almalarnda, onlara kar k-malarnda ve onlar toptan slmn dna kmakla itham etme-lerinde Kuran bir kaygnn olduu sanlmamaldr. nk onlarortaya attklar grlerini, slmn zne daha uygun olduuiin savunmamlard. Gerekte Hricler, slm dikkate alma-

dan, Kuran ve Snneti gerei gibi anlamadan hareket etmiler-dir. Din kavramlara farkl manalar vererek korkun uygulama-larda bulunmular ve kendi dncelerine meruiyet kazandr-mak amacyla yet, hadis ve dinin kutsallk atfettii her eyi is-tismar etmilerdir. "Hkm vermek ancak Allaha aittirslogan,onlarn dilinde kararklca verdirmekten baka bir anlama gel-memekteydi. zutsunun belirttii gibi, bu gerekten garip birhaldi. Mslmanlar slmn saflatrlmas iin ldrlecek vegeriye yalnzca Yahud, Hristiyan ve Mecusler kalacakt. Zira H-riclerden ancak Mslman olmadn ispatlayanlar canlarnkurtarabiliyorlard.

Chil/bedev tutum, doas gerei mnfkla yatkn bir du-rutur. Bu duru, Hricleri mnfklarn ynlendirmesine akve hazr hale getirmitir. Din adna Mslman ldrmeleri, dierdin mensuplarndan esirgemedikleri hogry Mslmanlaraok grmeleri, Hriclerin mnfklarn ynlendirmesi sonucusahiplendikleri kaba, elikili ve tutarsz mantn davurumuy-du.

Hriclii, yalnzca gemite kalm alelde siyas bir mezhepolarak grmek veya salt itikd bir frka olarak deerlendirmek de

yanl olur. Gerekte Hriclik, olaylara bir bakas, yani birzihniyettir. Hriclii belli bir devre hasretmek de salkl bir de-erlendirme olmaz. Bu zihniyet, Hric frkas mensuplar ile de

snrl deildir. Hriclerin chil, sert, kaba, hain ve bedev ruhu,aka olmasa da, yalnz Ortaaslm dnyasnda deil, aynzamanda nispeten daha yakn zamanlarda ortaya kan baz a-da hareketlerde yeniden yaamaktadr. Son zamanlarda slmdnyasnn farkl corafyalarnda ortaya karak geni Mslmankitleleri tekfir eden, kendi fikirleri dorultusunda dnp hare-ket etmeyenlere hayat hakk tanmak istemeyen, marjinal tavr ve


33/37



147

davranlaryla ne kan btn iddet taraftar unsurlar, buizginin ada iz dmleri olarak deerlendirmek mmkndr.Bu kesimlerin hemen hepsi, ada mnfklarn ynlendirme-sinde olan sz konusu zihniyetin uzanmlardr ve bunlar Hric-lerin iddete dayal ruhundan beslenenler olarak grebiliriz.


34/37


35/37


36/37


37/37



151

Talib, Ammar; rul-Havricil-Kelmiyye, Cezayir, 1978.

Toprak, Sleyman (erafeddin Glck ile birlikte); Kelm, Konya, 1988.

Watt, W. Montgomery; slm Dncesinin Teekkl Devri, ev. E. RuhiFlal, st., 1998.

Welhausen, Julius; slmiyetinlk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri,ev. Fikret Iltan, Ankara, 1989.

Zemaher, Carullah Mahmud b. mer; el-Kef an Hakaikiavamidit-Tenzil ve Uynil-Ekavil fi Vcuhit-Tevil, Kum, 1315.

Documents

Haricilik Ve Munafiklik