Hart Sutra Versie 19f

8/17/2019 Hart Sutra Versie 19f

1/24

(versie 19f) Vertaling van Bijlert Hart Sutra, pag 1

Hart Sutra

(vertaald op basis van de Sanskriet editie van Shiraishi Shindo 1988:469-488 in

combinatie met Conze 1967:150-153)1

© vertaling Victor A. van Bijlert

(I)Hulde aan de Alwetende.

(II) Het edele Ontwakingswezen (bodhisattva) Avalokiteshvara (de Heer

die de wereld beschouwt) volgde zijn loopbaan in de diepe volmaaktheid

van het onderscheidend inzicht; hij beschouwde nauwkeurig de vijf

bundels (skandha), en zag dat ze leeg waren, zonder eigen wezen.

(III)Hier, Shariputra, is Leegte (shunyata) vorm (rupa) en vorm is Leegte.

Leegte verschilt niet van vorm, vorm verschilt niet van Leegte [of: Leegte isniet zonder vorm, vorm is niet zonder Leegte]. Wat vorm is dat is Leegte,

wat Leegte is dat is vorm; evenzo gevoelen (vedana), waarneming (samjna),

neigingen (samskara) en bewustzijn (vijnana).

(IV)Hier, Shariputra, hebben alle dingen (dharma’s) het kenmerk van de

Leegte: ze zijn niet ontstaan; ze worden niet vernietigd; ze zijn zonder

bevlekkingen en niet zonder bevlekkingen; ze zijn niet gebrekkig, en niet

volmaakt.

(V)Daarom, Shariputra, zijn er in de Leegte geen vorm, geen gevoelen, geen

waarneming, geen neigingen, geen bewustzijn; geen oog, oor, neus, tong,

lichaam en denkorgaan (manas); geen vormen, geluiden, geuren, smaken,

aanrakingen van de tastzin, beelden [in het denkorgaan en

voorstellingsvermogen, manas]; geen oogelement tot en met geen element

van het denkbewustzijn; geen onwetendheid, geen vernietiging van

onwetendheid tot en met geen ouderdom-en-dood, geen vernietiging van

ouderom-en-dood [de twaalf schakels van de keten van oorzakelijk

ontstaan]; geen lijden, geen oorzaak, geen opheffing, geen [achtledige] weg;

geen kennen, geen bereiken.

1 De vertaling volgt de teksteditie van Shiraishi in Shiraishi Shindo 1988:469-488.

Shiraishi heeft meer dan twintig verschillende Sanskriet versies van het Hart Sutra in

zijn editie benut en die van Max Müller 1884 en H.L.Feer 1866 (Shiraishi 1988:535-

538). Ik heb het artikel van Shiraishi te danken aan prof. Jonathan Silk in Leiden.

Verder maak ik in de vertaling ook gebruik van de editie van Conze in Conze

1967:150-153. De alinea-indeling met romeinse cijfers tussen haakjes is gebaseerd op

Conze 1967 en Conze 1988:99-124. Geen enkel handschrift van het Hart Sutra kent

zo’n indeling. Ook de Chinese vertalingen niet.


2/24


(VI)Omdat er geen bereiken is, verblijft men zonder belemmeringen in het

bewustzijn, terwijl men steunt op de volmaaktheid van het onderscheidend

inzicht van een Ontwakingswezen. Vanwege de afwezigheid van

belemmeringen in het bewustzijn is men vrij van vrees, komt men

dwalingen (viparyasa) te boven, en heeft men de uitdoving (nirvana) alsonwankelbare toestand bereikt.

(VII)Steunend op de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht, zijn

alle Ontwaakten (Boeddha’s) in verleden, heden en toekomst ontwaakt tot

de allerhoogste volmaakte ontwaking (anuttara-samyak-sambodhi).

(VIII)Daarom moet men dit weten: de volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht is een grote spreuk (mantra), een spreuk van groot

weten, de allerhoogste spreuk, de spreuk die gelijk is aan hetonvergelijkelijke, het tot rust komen van alle lijden; waarheid omdat er

geen bedrog in is; de spreuk die in de volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht is uitgesproken, namelijk: gate gate paragate

parasamgate bodhi svaha (gegaan, gegaan, gegaan naar de overzijde, geheel

gegaan naar de overzijde, ontwaak!, wees geprezen!).

Einde van het Hart van de Volmaaktheid van het Onderscheidend Inzicht.


3/24


Inleiding

mahayana of ‘ grote voertuig’ boeddhisme

Men neemt aan dat de Boeddha rond de vijfde eeuw voor Christus in

Noordoost India leefde en rondtrok om zijn leer (dharma) te prediken. Nadatde Boeddha, de Ontwaakte, de ontwaking (bodhi) of uitdoving (nirvana)2

bereikt had, onderwees hij zijn nieuwgevonden geestelijke heilservaring aan

iedereen die er maar over horen wilde. Om anderen op hetzelfde pad snel

vooruit te helpen, stichtte hij een kloosterachtige gemeenschap van

bedelmonniken (bhikshu) en bedelnonnen (bhikhsuni). Deze gemeenschap

(Sangha) bestond uit mannen en vrouwen die het wereldse leven verzaakt

hadden en, celibatair levend in kloosters, zich toelegden op zowel meditatie

als het verspreiden van de leer.

Wie boeddhist wilde worden, nam zijn of haar toevlucht tot de drie juwelen: de Ontwaakte (Boeddha), de leer (Dharma) en de gemeenschap van

monniken en nonnen (Sangha).3 De leken hielden zich aan enige algemene

morele regels zoals: niet stelen, niet doden, geen sterke drank of roesmiddelen

gebruiken, geen seksueel wangedrag, en niet liegen. Voor monniken en

nonnen golden veel meer specifieke leefregels (ook bijv. met betrekking tot

eten, bedelen van voedsel, en afzien van persoonlijk bezit en luxe goederen).

De leer van de Boeddha werd vastgelegd in grote verzamelingen van

teksten, zogenaamde leerredes, sutra’s. Het oude kloosterboeddhisme had

deze verzamelingen aangelegd onder de algemene titel Tripitaka of Drie (tri)

Manden ( pitaka). De eerste mand bevatte de orderegels voor de Sangha en een

uitvoerig verslag van de begintijd van Boeddha’s prediking na zijn

ontwaking. Een van die verslagen heet in het Pali Mahavagga.4 De tweede

mand bevatte de leerredes geordend in vijf verzamelingen. De derde mand

bevatte commentaren en scholastieke uitwerking van de leer. Deze

uitwerking heet Abhidharma. Alleen de verzameling die in het Pali is

geredigeerd is nog volledig over en wordt bestudeerd in landen waar het

Theravada boeddhisme verspreid is.5 Velen menen dat deze vorm van

boeddhisme de originele bedoelingen van de Boeddha het beste weergeeft.

Al voor de christelijke jaartelling kwam een nieuwe stroming in het

boeddhisme op. Een stroming die zich niet meer wilde beperken tot het

streven naar persoonlijke ontwaking binnen kloosterverband, maar

2 Volgens het Pali woordenboek moet nibbana of het Sanskriet equivalent nirvana

zoiets betekenen als vuur dat uitgaat. Het gaat vooral om de uitdoving van begeerte,

want begeerte leidt weer tot nieuwe gebondenheid in nieuwe wedergeboorten.3 Deze traditie bestaat nog steeds.4 Pali is een oude Indiase taal die dicht stond bij de taal die Boeddha zelf gesproken

zou kunnen hebben5 Theravada betekent: leer (vada) van de Ouden (thera). De Drie Manden verzameling

heet in het Pali Tipitaka en wordt ook wel kortweg aangeduid als Pali canon.


4/24


Boeddha’s heilsleer verkondigde aan iedereen die haar maar volgen wilde.

Het nieuwe streven was niet meer monnik of non, maar Ontwakingswezen

(bodhisattva) worden. Het ideaal van het Ontwakingswezen betekende dat de

leer nu ook door leken kon worden verspreid en verkondigd. Het

Ontwakingswezen hoefde geen monnik of non te zijn, maar kon ook een leekzijn; of zoals de teksten van deze nieuwe leer het aanduiden: een zoon of

dochter van goede familie.

In plaats van de gedachte dat de ontwaking alleen in kloosterverband

bereikt kon worden, hing men nu als nieuw ideaal aan om een redder van de

wereld, zelfs van de gehele kosmos te worden. Het praktiseren van zo’n

ideaal vereist oneindig lange oefening. Het tijdsperspectief en het

ruimteperspectief in deze nieuwe visie werden dan ook onmetelijk of

oneindig. Dit nieuwe streven noemde zichzelf uiteindelijk mahayana, grote

(maha) voertuig ( yana), en degene die dit streven serieus nam, heette voortaan bodhisattva, Ontwakings- (bodhi) wezen (sattva). Het einddoel was niet meer

om zichzelf te verlossen uit de eindeloze kringloop van dood en geboorte die

altijd gepaard ging met persoonlijk lijden. Het einddoel was de gehele kosmos

te verlossen, dat wil zeggen tot het volledige nirvana te brengen; met andere

woorden: alle levende wezens in de kosmos zouden Boeddha moeten

worden. Dit betekende dat het Ontwakingswezen zich voor moest nemen om

alle levende wezens gedurende een oneindig lange tijd tot het nirvana te

brengen.6 Vandaar dat dit streven werd gezien als een groot voertuig waarin

iedereen tot het hoogste heil kan komen.

Het grote voertuig boeddhisme begon – evenals het monastieke

boeddhisme zoals de Theravada – een geschreven canon te produceren. Er

werden teksten gemaakt die wat betreft opbouw en inhoud deden denken

aan de teksten uit de Drie Manden canons. Het grote voertuig boeddhisme

noemde deze teksten net als in de oude canons sutra of leerrede van de

Boeddha. Maar terwijl de traditionele Drie Manden canons verzamelingen

alleen in kloosters werden bewaard en bestudeerd, waren de grote voertuig

sutra’s of mahayanasutra’s leerboeken die vermoedelijk door ambulante

predikers van de nieuwe leer als hulpmiddel voor de prediking werden

overgeschreven. Ze namen deze teksten mee naar waar men maar naar de

inhoud wilde luisteren. Uiteindelijk overtreffen in omvang en hoeveelheid de

mahayanasutra’s de canons van de Drie Korven, hierbij inbegrepen de Pali

canon. En nog een belangrijk verschil: waar de Drie Korven canons soms in

Sanskriet, soms in oude spreektalen waren gesteld, zijn alle mahayanasutra’s

6 De klassieke formulering van dit voornemen treft men aan in Diamant Sutra 3 en

17a.


5/24


in het Sanskriet geschreven, in sommige gevallen afgewisseld door passages

in dichtvorm die een taal laten zien die tussen spreektaal en Sanskriet inligt.7

Bronnen van de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht

Tot de vroegste teksten van het mahayana boeddhisme behoren de sutra’s diede ‘volmaaktheid van het onderscheidend inzicht’, Prajna-paramita,

behandelen. Een relatieve datering van deze teksten verkrijgt men via de

bekende dateringen van Chinese vertalingen van deze teksten. Het

boeddhisme, en met name het mahayana werd al rond het begin van de

christelijke jaartelling naar China gebracht door Centraal-Aziatische

monniken. De verspreiding vanuit India en Centraal-Azië gebeurde

voornamelijk via de karavaanroute waarlangs ook de zijde werd vervoerd, de

zogenaamde zijderoute.

De oudste vertaling in het Chinees van sutra’s over de volmaaktheidvan het onderscheidend inzicht dateert al van de tweede eeuw na Christus. In

elk geval moeten in India deze teksten al een zekere bekendheid hebben

verworven voordat ze de moeite waard werden geacht om te vertalen. Over

de precieze tijd van ontstaan van oude mahayanasutra’s, en dus ook van de

sutra’s die over de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht gaan, weten

we niets met zekerheid. Wel neemt de boeddhologische wetenschap aan dat

ze in India al voor het begin van de christelijke jaartelling bestonden. Verder

weten we uit sommige teksten zelf dat het de bedoeling geweest moet zijn dat

ze in geschreven vorm werden verspreid en als uitgangspunt voor prediking

dienden.8

De sutra’s over de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht

hebben titels die alleen een aanduiding van hun omvang geven. Het grootste

sutra is de Honderdduizend: de Shata-sahasrika.9 Deze zelfde tekst komt in

een verkorte vorm voor onder de titels Vijfentwintigduizend,

Panchavimshati-sahasrika; en Achttienduizend, Ashtadasha-sahasrika. Alle

drie sutra’s lijken grotendeels hetzelfde stramien te volgen. De boeddholoog

Edward Conze meende dat ze drie versies van een en dezelfde tekst kunnen

zijn. Dit houdt in dat de tekst in honderdduizend regels volledig alle

herhalingen en alle tabellen die in de leer voorkomen uitschrijft, terwijl de

Vijfentwintigduizend en de Achtienduizend veel herhalingen weglaten (zie

Conze 1978:10,31-46).

7 Veel mahayanasutra’s kennen stukken in verzen. Die verzen zijn in het

zogenaamde boeddhistisch hybride Sanskriet gesteld.8 Zie over de mahayanacultussen van de sutra’s als opgeschreven boeken: Schopen

1975:147-181.9 Versregel slaat niet werkelijk op verzen maar zijn een teleenheid van 32

lettergrepen. Dus de Shata-sahasrika bestaat uit 100,000 teleenheden van 32

lettergrepen. Maar al deze sutra’s zijn in Sanskriet proza opgesteld.


6/24


De kortste onder de lange sutra’s is de zogenaamde Ashta-sahasrika, of

Achtduizend.10 Aangezien een groot aantal passages uit deze tekst ook weer

in de zeer lange sutra’s voorkomen, is het in elk geval duidelijk dat tussen alle

vier deze teksten onderling verband bestaat. Nog het meest aannemelijk lijkt

de stelling dat het sutra in achtduizend versregels de oudste tekst is over devolmaaktheid van het onderscheidend inzicht en dat de sutra’s in

vijfentwintig duizend verzen en honderdduizend verzen feitelijk

uitbreidingen zijn van het sutra in achtduizend verzen.11

Naast deze lange sutra’s bestaan er beknopte ‘meeneem-versies’ van de

volmaaktheid van onderscheidend inzicht. De leer werd ook in sutra’s van

geringe omvang verspreid. De meest bekende voorbeelden hiervan zijn: de

‘Vraag van Suvikrantavikramin’, een sutra van twee-en-half duizend verzen;

en het sutra in zevenhonderd verzen, de Zevenhonderd of Sapta-shatika. Dan

volgt het Diamant Sutra, of Vajracchedika, dat driehonderd verzen telt. En deallerkortste tekst is ons Prajna-paramita-hridaya , ‘hart van de volmaaktheid

van het onderscheidend inzicht’. Meestal wordt deze tekst kortweg Hart

Sutra genoemd. Het Hart Sutra bestaat in twee versies. Een korte versie en

een langere versie die inhoudelijk hetzelfde leert als de korte versie maar wel

een inleidingsverhaal bevat zoals alle mahayanasutra’s en het traditionele slot

van een mahayanasutra heeft. De korte versie van het Hart Sutra is ouder dan

de langere versie.12

Controverse rond het korte Hart Sutra

In het Verre Oosten zijn het Diamant Sutra en het korte Hart Sutra de meest

populaire en bestudeerde bronteksten geworden voor de Prajna-paramita.

Het Diamant Sutra is voor het eerst in het Chinees vertaald rond 400 AD door

de Centraal-Aziatische monnik Kumarajiva. Het Hart Sutra zou volgens de

Amerikaanse boeddhistische vertaler Red Pine voor het eerst vertaald zijn

rond 250 AD door de Centraal-Aziatische monnik Chih-ch’ien. Deze vertaling

is verloren gegaan. De volgende vertaling is die van Kumarajiva rond 400 AD

en de meest gebruikte en bekende vertaling is die van de Chinese pelgrim en

boeddhistische geleerde Hsuan-tsang van na 645 AD.13

Maar Red Pine staat met zijn stellingname nogal apart. Hij gaat voorbij

aan de bevindingen die de Amerikaanse boeddhologe Jan Nattier al in 1992

10 Aangezien deze tekst al in de tweede eeuw na Christus in het Chinees werd

vertaald neemt Conze aan, en velen met hem, dat dit sutra de basistekst van de

Prajna-paramita is; zie Conze 1978:1-5.11 Men raadplege de vergelijkende inhoudsopgave die Conze van de

Honderdduizend, Vijfentwintigduizend, Achttienduizend en de Achtduizend heeft

gemaakt in zijn Engelse vertaling van deze zeer grote sutra’s: Conze 1975:xiii-xvi.12 Voor een overzicht van alle Prajna-paramita sutra’s, zie Conze 1978:31-91.13 Zie: Red Pine 2004:17-22. Zie over de oudste overgeleverde Chinese vertaling van

het Hart Sutra ook Conze 1978:20, 67-73.


7/24


publiceerde. Volgens haar is de Hart Sutra vertaling van Kumarajiva (a)

vermoedelijk van iemand anders en werd de vertaling slechts toegeschreven

aan Kumarajiva, en (b) zou het misschien niet gaan om een vertaling van een

Sanskriet origineel (Nattier 1992:184-9). We moeten hier enige aandacht

besteden aan Nattier’s artikel omdat haar visie door veel boeddhologengedeeld wordt. Nattier merkt op dat de tekst van de Kumarajiva vertaling

anders is dan de tekst van de ‘vertaling’ die aan Hsuan-tsang wordt

toegeschreven. Ook van deze vertaling vraagt Nattier zich af of die niet van

latere datum zou kunnen zijn (op.cit:189-191). Ze wijst er bovendien op dat de

Hsuan-tsang-tekst de standaardtekst is die door bijna alle Chinese

commentatoren altijd is gebruikt, en dat alleen deze tekst wijd verspreid is.

Dit in tegenstelling tot wat gebruikelijk was in boeddhistisch China, namelijk

om altijd de voorkeur te geven aan Kumarajiva’s vertalingen die als eleganter

werden beschouwd dan de preciezere maar minder elegante vertalingen vanHsuan-tsang (op.cit:193-4).14

De belangrijkste noviteit in Nattier’s spraakmakende artikel is echter

haar stelling dat het Hart Sutra een oorspronkelijk Chinese productie is, een

‘apocrief’ sutra, dat later terug is vertaald in het Sanskriet om het op een tekst

van Indiase oorsprong te laten lijken (op.cit:171-9). De Sanskriet tekst van de

langere versie werd in India pas populair rond de 8ste eeuw AD (op.cit:173).

De voornaamste reden die Nattier geeft voor haar bewering is dat de tekst

van de Hsuan-tsang ‘vertaling’ in het midden gedeelte (Hart Sutra III-V) bijna

woordelijk overeen lijkt te komen met een passage uit de Kumarajiva

vertaling van de Vijfentwintigduizend (Panchavimshati-sahasrika) (op.cit:159-

161). De corresponderende Sanskriet tekst hiervan is echter veel

woordenrijker dan de Sanskriet tekst van het Hart Sutra (op.cit:161-7). Maar

de Chinese vertaling van Kumarajiva zou de Sanskriet tekst in ingekorte vorm

hebben vertaald en deze inkorting komt wel bijna woordelijk overeen met de

Hsuan-tsang versie van het Hart Sutra. Nattier wijst erop dat er in China wel

meer ‘apocriefe’ boeddhistische sutra’s werden geproduceerd.

Nattier’s visie wordt niet door alle boeddhologen zonder meer

aangenomen. Voorlopig zouden we kunnen volstaan met het volgende vast te

stellen: (a) de Sanskriet tekst van het korte Hart Sutra maakt een zeer

samenhangende en consistente indruk (dit sluit niet uit dat het om een

vertaling uit het Chinees zou kunnen gaan). (b) De Sanskriet tekst van het

korte Hart Sutra is geen sutra maar een samenvatting ten behoeve van de

meditatie over de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht. Het woord

14 Hsuan-tsang was de meest productieve vertaler vanuit het Sanskriet naar het

Chinees. Hij vertaalde als enige alle grote en kleine Prajna-paramita sutra’s,

waaronder de volumineuze Honderdduizend. Deze laatste tekst is overigens nooit

populair geworden in China. De Vijfentwintigduizend was populairder en is dan

ook vier keer in het Chinees vertaald, waaronder door Kumarajiva.


8/24


‘hart’ (hridaya) in de titel betekent ‘essentie’ of ‘kern van de zaak’. (c) De

Sanskriet tekst fungeerde eerder als een soort mantra, een dharani. Die moest

in het Sanskriet of hybride Sanskriet worden gereciteerd. In de Chinese canon

komt een transcriptie in Chinese tekens van het Sanskriet van het Hart Sutra

voor. (d) De korte tekst stamt vermoedelijk ergens uit de zesde eeuw AD. (e)De tekst is later aangevuld met een traditioneel begin en einde dat bij

reguliere mahayanasutra’s hoort. (f) De tekst bestaat voor een belangrijk deel

uit een ingekorte passage uit de Vijfentwintigduizend. Nattier haalt deze

passage in het Sanskriet ook in haar artikel aan en vergelijkt hem met het Hart

Sutra (op.cit:161-3). Het is onmiskenbaar dat het Hart Sutra een passage uit de

Vijfentwintigduizend lijkt samen te vatten. Overigens was Conze dit al

opgevallen (Conze 1967:158). Het Hart Sutra kan dus heel goed als een

verwijzing naar het grote Sutra bedoeld zijn geweest, maar dit sluit niet uit

dat het Hart Sutra in het Sanskriet is geconcipiëerd en niet een vertaling uithet Chinees is.

Wat verder nog eventueel tegen Nattier’s stelling pleit is het feit dat er

van het korte Hart Sutra een Sanskriet-manuscript bestaat, het zogenaamde

Horyu-ji palmblad manuscript waarop Müller zijn editie van het korte Hart

Sutra heeft gebaseerd (Müller 1884:48-50). Het Horyu-ji manuscript wordt

bewaard in de gelijknamige boeddhistische tempel in Japan. Dit manuscript is

het oudste bewaard gebleven afschrift van het Hart Sutra en zou dateren uit

609 AD. Nattier geeft echter redelijke argumenten om aan deze datering te

twijfelen, zodat het manuscript eerder in de 8ste eeuw te plaatsen is (Nattier

1992:208-9). Overigens versterkt het Horyu-ji manuscript de indruk dat de

korte versie van het Hart Sutra eigenlijk als meditatietekst of dharani bedoeld

was, aangezien op hetzelfde palmblad ook een andere korte dharani staat: de

Ushnishavijaya dharani. Voor een vertaling van acht oude Indiase

commentaren op het langere Hart Sutra en een studie over het gebruik van de

tekst zie Lopez 1996.

Zes volmaaktheden, paramita’s

Prajna of onderscheidend inzicht is de zesde van zes deugden die in het

vroege mahayana geleerd werden. Tezamen vormen ze de heilsweg en het

oefenschema voor wie de weg van de Ontwakingswezens wil gaan, de weg

van de bodhisattva’s. Alle zes heten volmaaktheden omdat ze op dezelfde

wijze moeten worden beoefend als de zesde:

dana-paramita volmaaktheid van het geven

shila-paramita volmaaktheid van goed gedrag

kshanti-paramita volmaaktheid van geduld

virya-paramita volmaaktheid van heldhaftigheid

dhyana-paramita volmaaktheid van mediteren


9/24


Over deze vijf volmaaktheden vinden we in de sutra’s veel minder dan over

de zesde. Toch zijn er voldoende passages in de Achtduizend die duidelijk

maken hoe deze vijf volmaaktheden te oefenen zijn.15 De volmaaktheid van

het geven wordt ook aan het begin van het Diamant Sutra (hoofdstuk 4) even

aangestipt. Diamant Sutra 14e verwijst ook naar de volmaaktheid van geduld.De zesde, de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht, is van

fundamenteel belang voor het mahayana boeddhisme. Zonder de

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht hebben de andere

volmaaktheden slechts beperkte waarde. De volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht verleent aan de andere volmaaktheden hun status van

volmaaktheid. In de Achtduizend vinden we de volgende dialoog tussen de

Boeddha en zijn leerling Ananda:

En Ananda zei tot de Heer het volgende: ‘Heer, de [Ontwaakte] geeftgeen beschrijving van de volmaaktheid van het geven, en verkondigt

niet overal [deze volmaaktheid]. Noch doet de [Ontwaakte] dit met de

volmaaktheid van goed gedrag, noch met de volmaaktheid van

geduld, noch met de volmaaktheid van heldhaftigheid. De

[Ontwaakte] geeft geen beschrijving van de volmaaktheid van

mediteren, en verkondigt niet overal [deze volmaaktheid]. Maar de

Heer geeft alleen van de volmaaktheid van onderscheidend inzicht een

beschrijving, en verkondigt overal alleen haar.’ De Heer zei: ‘Zo is het,

Ananda, zo is het. Alleen van de volmaaktheid van onderscheidend

inzicht geef ik een beschrijving en alleen haar verkondig ik overal,

maar niet de andere volmaaktheden. Waarom niet? Omdat, Ananda,

de volmaaktheid van onderscheidend inzicht de aanvoerster is van de

andere vijf volmaaktheden.

(Ashta-sahasrika, Vaidya:40.13-19)

Onderscheidend inzicht, prajna

Het hoofdbegrip ‘ prajna’, ‘onderscheidend inzicht’, is niet nieuw, al geeft het

mahayana er een diepere betekenis aan. Het begrip ‘onderscheidend inzicht’

komt al voor in de Pali canon. In de eerste leerrede vlak na zijn ontwaking

beschijft de Boeddha zijn leer van de vier edele waarheden. Hij verkondigt de

vier edele waarheden aan de vijf asceten met wie hij vroeger samen ascese

beoefend had. Maar hij had ze verlaten omdat de strenge ascese geen

ontwaking voortbracht. De vijf asceten werden de eerste vijf leerlingen van de

Boeddha. Deze eerste preek over de vier edele waarheden is het beginpunt

15 Onder meer in de Achtduizend, hoofdstuk 19, Ashta-sahasrika, Vaidya:178-180. Dit

komt overeen met Conze’s vertaling in 1975a:217-219.


10/24


van Boeddha’s prediking.16 Meteen na deze uiteenzetting van de vier edele

waarheden volgt de zogenaamde tweede leerrede van Boeddha waarin hij

uitlegt dat de persoon niets anders is dan een verzameling van vijf

bouwstenen, bundels of skandha’s geheten. De vijf bundels zijn respectievelijk:

vorm (namelijk het eigen lichaam), gevoelen, waarneming, neigingen, en bewustzijn. De analyse van deze vijf bundels speelt een grote rol in de leer

van de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht. Daarom is het

noodzakelijk om een duidelijk begrip te hebben van wat de oude leer onder

deze vijf verstond, en wat de rol van onderscheidend inzicht is in de analyse

van de vijf bundels, een analyse die tevens een meditatie-oefening is. In de

tweede leerrede zegt de Boeddha onder meer het volgende:

‘Wat denken jullie, monniken,17 is vorm eeuwig of niet-eeuwig? ‘ ‘Niet-

eeuwig, Heer’. ‘Wat niet-eeuwig is, is dat lijdend of gelukkig?’‘Lijdend, Heer’. ‘En wat niet-eeuwig is, lijdend, en verval tot

eigenschap heeft, is het daarvan passend om het volgende te denken:

“dit is van mij, dit ben ik, dit is mijn zelf?”’ ‘Nee, Heer’...

‘Daarom, monniken, wat dit betreft: iedere vorm, of het nu [een vorm]

uit het verleden, het heden, of de toekomst is, de eigen [vorm], een

uiterlijke, of een grove, of een subtiele, of een lage, of een verheven, een

verweg, of een dichtbij, iedere vorm moet men met juist onderscheidend

inzicht ( pañña, prajna), zoals het is, aldus beschouwen: “dit is niet van

mij, dit ben ik niet, dit is niet mijn zelf”’.

(Mahavagga I.6.21-22)18

Deze oefening met onderscheidend inzicht beveelt de Boeddha ook aan voor

de overige vier bundels van de persoonlijkheid: gevoelen, waarneming,

neigingen, en bewustzijn. De bedoeling van deze oefening is dat men zich

steeds realiseert dat geen van de bundels “van mij” is, en dat ze “niet mijn

zelf” zijn. De latere boeddhistische scholastiek vatte deze oefening samen in

de stelling dat er geen “eeuwig zelf” is in de bouwstenen van de

persoonlijkheid, namelijk in geen van de vijf bundels die tezamen de persoon

uitmaken.

De vijf bundels of skandha’s volgens de oude leer

16 De tekst van de preek over de vier edele waarheden wordt verderop geciteerd in

de commentaar op Hart Sutra V.17 Boeddha spreekt hier nog steeds de vijf asceten toe aan wie hij ook de eerste

leerrede over de vier edele waarheden verkondigde.18 Deze telling is van de online versie van de Pali canon. De teksteditie van de Pali

Text Society nummert deze passages als I.6.42-44.


11/24


Hier volgen enige definities van deze vijf bundels zoals ze in de Pali canon op

meerdere plaatsen voorkomen.

Vorm, rupa , slaat op het eigen lichaam. Dit is duidelijk in de hierboven

geciteerde passage uit de Mahavagga.

Gevoelen, vedana , is drievoudig: aangenaam, onaangenaam (dukkha , hetzelfde

woord als voor lijden) en noch aangenaam, noch onaangenaam. Majjhima

Nikaya I.302:

Drie zijn deze gevoelens: aangenaam gevoelen, onaangenaam

gevoelen, en gevoelen dat noch aangenaam noch onaangenaam is.

En verder, wat is aangenaam gevoelen? Wat is onaangenaam

gevoelen? Wat is gevoelen dat noch aangenaam noch onaangenaam is?Aangenaam gevoelen is lichamelijk of mentaal gevoelen dat

aangenaam of plezierig is. Onaangenaam gevoelen is lichamelijk of

mentaal gevoelen dat pijnlijk (dukkha) en onplezierig is. Gevoelen dat

noch aangenaam noch onaangenaam is, is lichamelijk of mentaal

gevoelen dat noch plezierig noch onplezierig is. Een geneigdheid tot

verlangen naar aangenaam gevoelen moet opgegeven worden; een

geneigdheid tot afkeer van onaangenaam gevoelen moet opgegeven

worden; een geneigdheid tot onwetendheid met betrekking tot

gevoelen dat noch pijnlijk noch aangenaam is moet opgegeven

worden.

(bron: Johansson 1981:38)

Waarneming, samjna , is zesvoudig. Volgens de Anguttara Nikaya III, 413:

waarneming van vormen (ook rupa genoemd), waarneming van geluiden,

waarneming van geuren, waarneming van smaken, waarneming van

aanrakingen van de tastzin, waarneming van beelden in het

voorstellingsvermogen (zie Johansson 1981:40). In Majjhima Nikaya I, 293

staat het volgende:

‘Men neemt waar, men neemt waar’, daarom, vriend, heet het

gewaarwording, men wordt het een of ander ding gewaar. Men wordt

iets blauws gewaar, of men wordt iets geels gewaar, of men wordt iets

roods gewaar, of men wordt iets wits gewaar.

(Johansson 1981:40)

Waarneming betekent dus ook zoiets als gewaarwording van de zintuigelijke

indrukken. Men neme er notie van dat ook het denkorgaan en

voorstellingsvermogen (manas) en de beelden (dharma) in hetvoorstellingsvermogen als voorwerp van waarneming worden beschouwd.


12/24


Neigingen, samskara’s, is een term die veel betekenissen kan hebben. In de

context van de vijf bundels betekent samskara’s zoiets als diep ingesleten

geesteshoudingen. In de Pali canon worden ze onder meer opgevat als

handelingen: lichamelijke handelingen zoals inademing en uitademing. Danvolgen spraakhandelingen: redeneren en overwegingen (Johansson 1981:42).

Waarneming en gevoelen zijn mentale handelingen. Daarnaast worden

samskara’s ook gezien als handelingen van de wil: namelijk het streven naar

vormen, naar geluiden, naar geuren, naar smaken, naar aanrakingen van de

tastzin, naar beelden in het voostellingsvermogen (Johansson 1981:44).

Over bewustzijn, vijnana , zegt de Pali canon dat het oprijst afhankelijk van

uiterlijke oorzaken: bewustzijn dat afhangt van het oog en vormen,

bewustzijn dat afhangt van het oor en geluiden, bewustzijn dat afhangt vande neus en geuren, bewustzijn dat afhangt van de tong en smaken, bewustzijn

dat afhangt van het lichaam en aanrakingen van de tastzin, bewustzijn dat

afhangt van het denkorgaan en voorstellingsvermogen (manas) en beelden in

het voorstellingsvermogen. In de Majjhima Nikaya I, 259 wordt gezegd:

Monniken, wanneer bewustzijn ontstaat op grond van een bepaalde

oorzaak, dan heet het bewustzijn naar die oorzaak: Wanneer

bewustzijn ontstaat op grond van oog en vormen, dan heet dit

bewustzijn oogbewustzijn. Wanneer bewustzijn ontstaat op grond van

oor en geluiden, dan heet dit bewustzijn oorbewustzijn. Wanneer

bewustzijn ontstaat op grond van reukzin en geuren, dan heet dit

bewustzijn reukbewustzijn. Wanneer bewustzijn ontstaat ontstaat op

grond de tong en smaken, dan heet dit bewustzijn tongbewustzijn.

Wanneer bewustzijn ontstaat op grond lichaam en aanrakingen van de

tastzin, dan heet dit bewustzijn lichaamsbewustzijn. Wanneer

bewustzijn ontstaat op grond van denkorgaan en

voorstellingsvermogen en beelden (dhamma , dharma) [in het

voorstellingsvermogen], dan heet dit bewustzijn denkbewustzijn.

(Johansson 1981:45)

Deze schema’s komen in zeer verkorte vorm terug in de tekst van het Hart

Sutra.

Commentaar op het Hart Sutra

(I)Hulde aan de Alwetende.

Deze hulde komt in veel handschriften van het korte Hart Sutra voor. Delange versie geeft een inleiding zoals bij mahayanasutra’s gebruikelijk is. Voor


13/24


de volledigheid geef ik hieronder de vertaling van de inleiding van de langere

versie van het Hart Sutra:

Aldus heb ik gehoord. Op een keer verbleef de Heer in Rajagriha, op

de Gridhrakuta (gierenpiek) berg. Hij was daar met een grote groepmonniken en een grote groep Ontwakingswezens (bodhisattva). En bij

die gelegenheid had de Heer de uiteenzetting van de leer uitgesproken

genaamd ‘Diepe Suggestie / Diep Lichtschijnsel’.19 En hij was

vervolgens in diepe concentratie (samadhi). Bij die gelegenheid volgde

het edele Ontwakingswezen Avalokiteshvara, het grote wezen, zijn

loopbaan in de diepe volmaaktheid van het onderscheidend inzicht, en

hij beschouwde nauwkeurig: de vijf bundels, en hij beschouwde

nauwkeurig dat ze leeg waren, zonder eigen wezen. Toen sprak door

de invloed van de Ontwaakte de eerwaarde Shariputra tot het edeleOntwakingswezen Avalokiteshvara, het grote wezen, als volgt: ‘Hoe

moet een zoon van goede familie of dochter van goede familie die

ernaar verlangt om de loopbaan in deze diepe volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht te volgen, zich oefenen?’. Hierop sprak het

edele Ontwakingswezen Avalokiteshvara, het grote wezen, tot de

eerwaarde Shariputra als volgt: ‘Shariputra, een zoon van goede

familie of dochter van goede familie die ernaar verlangt om de

loopbaan in deze diepe volmaaktheid van het onderscheidend inzicht

te volgen, die moet als volgt nauwkeurig beschouwen: …’

(editie Conze 1967:149-150)

Uit het vervolg van de langere versie blijkt dat Avalokiteshvara de spreker

van het Hart Sutra is. We komen hierop terug bij tekst III van het korte Hart

Sutra. Het korte Hart Sutra valt als het ware meteen met de deur in huis:

Avalokiteshvara

(II)Het edele Ontwakingswezen (bodhisattva) Avalokiteshvara (de Heer die

de wereld beschouwt) volgde zijn loopbaan in de diepe volmaaktheid van

het onderscheidend inzicht; hij beschouwde nauwkeurig de vijf bundels

(skandha), en zag dat ze leeg waren, zonder eigen wezen.

Devotie en onderscheidend inzicht

Wie is Avalokiteshvara en wat doet hij hier in deze tekst? Een uitgebreide

beschrijving van Avalokiteshvara treffen we aan in het Lotus Sutra, hoofdstuk

19 Het Sanskriet avabhasa kan beiden betekenen. Vermoedelijk is dat ook de bedoeling

van de tekst.


14/24


24.20 De Boeddha zelf legt daar uit dat al wie in nood verkeert en de naam van

Avalokiteshvara aanroept, uit de nood gered zal worden. Als iemand

bijvoorbeeld in het vuur valt dan wordt hij gered door de naam van

Avalokiteshvara aan te roepen. Iemand die schipbreuk lijdt en

Avalokiteshvara aanroept wordt ook gered. Wie in ijzeren boeien geslagen isen Avalokiteshvara aanroept wordt verlost van die boeien. De religieuze

verdienste die men verwerft door het hulde brengen aan de naam van

Avalokiteshvara is net zo groot als wanneer iemand zoveel Boeddha’s eert als

er zandkorrels in de Ganges zijn. Dus Avalokiteshvara’s naam en de devotie

voor Avalokiteshvara zijn voldoende om redding uit iedere vorm van lijden

te bewerkstelligen. De bodhisattva Avalokiteshvara is een soort verlossende

godheid. Hij is een bodhisattva, en heeft dus formeel dezelfde status als

iedere ‘zoon van goede familie of dochter van goede familie’ die de gelofte

van een Ontwakingswezen heeft afgelegd.21

Maar de Boeddha prijstAvalokiteshvara’s reddende kracht in termen die alleen voor goddelijke

wezens gebruikt kunnen worden. Lotus Sutra hoofdstuk 24 vers 29 plaatst

Avalokiteshvara in het gezelschap van Boeddha Amitabha ( Oneindig Licht),

de Boeddha wiens naam voldoende is om in de paradijselijke wereld

Sukhavati wedergeboren te worden.22 Hoofdstuk 24 van het Lotus Sutra

vertelt verder dat Avalokiteshvara allerlei gedaanten aanneemt om de

boeddhistische heilsleer te prediken aan allerlei soorten van wezens. Daarom

moet men Avalokiteshvara vereren, aldus het Lotus Sutra.

Dat Avalokiteshvara ook aan het begin van het Hart Sutra verschijnt

hoeft geen verbazing te wekken. Ten eerste symboliseert hij het reddende en

helpende aspect van een Ontwakingswezen, een aspect dat ieder

Ontwakingswezen zich eigen zou moeten maken. Het bieden van hulp en

redding dienen als voorbereiding en fundament voor het bereiken van de

allerhoogste volmaakte ontwaking. Ze zijn een uiting van de kardinale deugd

van mededogen, karuna. Dit is algemene mahayanaleer. Maar

Avalokiteshvara is meer dan een reddende (goddelijke) bodhisattva. Hij is

ook een leraar van de dharma. In zijn verschijning aan het begin van dit sutra

komen dus drie zaken tezamen: de devotie van de ‘gelovige mahayana-

aanhanger’ voor de Ontwakingswezens in het algemeen; de nadruk op het

belang van onzelfzuchtig hulp bieden aan alle lijdende wezens; het

onderwijzen van de heilsleer van het mahayana.

De dingen zijn leeg

20 Voor een volledige vertaling van dit hoofdstuk, zie Ensink en Hoogcarspel

2005:129-136.21 Zie Diamant Sutra 3 en 17a voor de formulering van de gelofte.22 Voor een beschrijving van dit paradijs, zie Ensink en Hoogcarspel 2005:123-128.

Voor meer details, zie de noot bij Diamant Sutra 10b over paradijselijke werelden.


15/24


Voordat Avalokiteshvara kan onderwijzen, moet hij ook zelf oefenen. Daarom

vertelt het sutra dat Avalokiteshvara zelf de diepe volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht beoefent.23 Deze oefening bestaat er in dat hij de vijf

bundels van de persoonlijkheid ‘nauwkeurig beschouwt’, dus zorgvuldig

analyseert in overeenstemming met de oude leer en vervolgens het inzichtvan het mahayana verwerft dat de vijf bundels niet alleen niet het zelf zijn

maar dat ze geen eigen wezen hebben. Ze zijn ‘leeg’ van een eigen wezen.

Hiermee introduceert het Hart Sutra het belangrijke begrip Leegte, shunyata.

Een eigen wezen hebben betekent in boeddhistisch spraakgebruik een

onveranderlijke eigen natuur hebben. Maar de oude boeddhistische analyse

van de werkelijkheid ging er al van uit dat niets in de kosmos

eeuwigheidswaarde heeft, niets in de kosmos is eeuwigdurend en

onveranderlijk. Dus alles verandert, alles ontstaat uit een aantal

ontstaansvoorwaarden, bestaat enige tijd en verdwijnt vervolgens weer. Dit betekent dat niets een duurzaam en blijvend eigen wezen heeft.

Leegte en de vijf bundels

(III)Hier, Shariputra, is Leegte (shunyata) vorm (rupa) en vorm is Leegte.

Leegte verschilt niet van vorm, vorm verschilt niet van Leegte [of: Leegte is

niet zonder vorm, vorm is niet zonder Leegte]. Wat vorm is dat is Leegte,

wat Leegte is dat is vorm; evenzo gevoelen (vedana), waarneming (samjna),

neigingen (samskara) en bewustzijn (vijnana).

Het Hart Sutra past het inzicht van Avalokiteshvara toe op de vijf bundels

afzonderlijk en zet het begrip Leegte uiteen. Wie spreekt Shariputra hier toe?

Het lijkt erop dat Avalokiteshvara opeens Shariputra direct toespreekt, de

discipel van Boeddha die vooral bedreven was in de Abhidharma, de

scholastieke analyse van Boeddha’s leer. Shariputra is in elk geval een zeer

geschikte leerling voor het ontvangen van de nieuwe leer van de

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht, die verder gaat waar de

Abhidharma ophoudt. Maar als we kijken naar de eventuele bron van deze

passage, namelijk een veel langer stuk uit de Vijfentwintigduizend, dan zien

we dat het de Boeddha zelf is die deze woorden tot Shariputra richt.24 De

23 In het sutra in Achtduizend verzen wordt de volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht bijna overal aangeduid als ‘diep’. De kwalificatie ‘diep’ voor

het onderscheidend inzicht heeft dus oude papieren.24 Dit is duidelijk in de tekst van de Pancavimshati-sahasrika, zoals geciteerd in

Nattier 1992:161-3; Conze 1967:158. De hele passage is ook te vinden in de digitale

versie van de editie van Nalinaksha Dutt van de Pancavimshati-sahasrika:04601-

04703. Volgens Conze is dit gedeelte van de Vijfentwintigduizend een

herformulering van de eerste preek van Boeddha, namelijk de preek over de vier

edele waarheden, maar dan in het licht van de leer van de Leegte (shunyata). Dit


16/24


langere versie van het Hart Sutra legt de rest van de tekst in de mond van

Avalokiteshvara. Maar de korte tekst lijkt dit niet te doen. Het is dus mogelijk

dat de korte tekst alleen suggereert dat de rest van de tekst Avalokiteshvara’s

woorden zijn. De verwijzing naar Shariputra blijft zinvol, ook als het gaat om

een – voor latere lezers en toehoorders niet meer duidelijke – verwijzing naarde Vijfentwintigduizend. Shariputra was de toehoorder in de

Vijfentwintigduizend, maar hij is ook de expert op het gebied van de

boeddhistische scholastiek. De korte versie van het Hart Sutra kan ook

bedoelen dat Avalokiteshvara de woorden van de Boeddha uitgesproken in

de Vijfentwintigduizend nog eens bij Shariputra in herinnering roept.

Het inzicht dat Avalokiteshvara hier in herinnering roept, houdt in dat

de vijf bundels van de persoon niet verschillen van de Leegte en dat de Leegte

niet verschilt van de vijf bundels van de persoon. Dit is geen rationele

uitspraak, eerder een meditatiespreuk, een raadselachtige uitspraak die mensteeds kan herhalen tot het inzicht doorbreekt. Volgens de Amerikaanse

vertaler Red Pine is het eerste woord van dit deel van het Sutra, namelijk

‘hier’ van groot belang. Red Pine vergelijkt het ‘hier’ met de schreeuw van een

Zen meester, of een stoot in de ribben. Avalokiteshvara opent met het woord

‘hier’ de deur tot het grote pad van het mahayana (Red Pine 2004:71). Edward

Conze meent dat ‘hier’ slaat op het niveau van transcendente wijsheid die vol

mededogen is (Conze 1988:103). ‘Hier’ verwijst in ieder geval binnen de

context van het Hart Sutra zelf naar de toestand waarin een

Ontwakingswezen verkeert wanneer hij of zij de diepe volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht beoefent en inziet dat alle dingen leeg zijn.

Alle dingen zijn de Leegte

(IV)Hier, Shariputra, hebben alle dingen (dharma’s) het kenmerk van de

Leegte: ze zijn niet ontstaan; ze worden niet vernietigd; ze zijn zonder

bevlekkingen en niet zonder bevlekkingen; ze zijn niet gebrekkig, en niet

volmaakt.

Het Sutra trekt de Leegte van de persoon door naar alle dingen. ‘Alle dingen’

staat voor de totaliteit van de kosmos. Deze passage geeft ook een definitie

van de Leegte: niet ontstaan,25 niet vergaan, niet bevlekt, niet onbevlekt, niet

gebrekkig, niet volmaakt. Deze ontkenningen lijken de dingen die de Leegte

zijn, ook los te maken van gewone dagelijkse waarneming. In werkelijkheid is

er niets ontstaan en niets vergaan. De dingen zijn in werkelijkheid niet vuil of

schoon, niet rein of onrein (voor het alledaagse gepraktiseerde hindoeïsme

betekent dat ook het corresponderende deel van het Hart Sutra een herformulering

van de vier edele waarheden zou betekenen.25 Hierbij moet men ook denken aan de ontkenning van ontstaan in Gaudapada 4.3-

23, 57, 71.


17/24


belangrijke categorieën). In werkelijkheid hebben de dingen of de naar

ontwaking strevende personen geen gebreken die verholpen moeten worden.

Noch hebben ze een bepaalde volmaaktheid bereikt. Gebrek impliceert

immers een mogelijke verbetering en volmaaktheid is de eindfase van het

proces van verbetering. Maar deze noties zijn gebaseerd op beweging vanniet-goed naar wel-goed, van onvolmaaktheid naar volmaaktheid. Echter, in

de werkelijkheid van de Leegte verliezen deze bewegingen iedere betekenis.

De definitie impliceert verder dat er tussen de dagelijkse wereld van

voortdurend sterven en wedergeboren worden, en de sfeer van het Absolute,

de Leegte, geen verschil is. Immers alle dingen zijn gekenmerkt door Leegte,

dus door het Absolute. Het Absolute is direct beschikbaar voor ons: want

onze lichamelijke vorm is de leegte en de leegte is onze lichamelijke vorm. En

zo verder met de overige vier bundels van de persoon.

Al in de Achtduizend heeft het begrip Leegte een transcendente lading.Leegte lijkt daar al synoniem het het Absolute, met de uitdoving, met nirvana:

De Heer zei: ‘Wat denk je, Subhuti? Ik heb toch verkondigd dat alle

dingen leeg zijn?’ Subhuti zei: ‘Heer, de Zo-gegane26 heeft verkondigd

dat alle dingen leeg zijn’. De Heer zei: ‘En Subhuti, dezelfde [dingen]

die leeg zijn, zijn ook onvergankelijk. En wat Leegte is, dat is ook

onmetelijkheid. Daarom, Subhuti, vindt men in werkelijkheid in de

dingen geen onderscheidingen of variaties. Subhuti, de Zo-gegane

heeft deze uitdrukkingen gebruikt en in de mond genomen:

‘onmetelijk’, of ‘ontelbaar’, of ‘onvergankelijk’, of ‘leeg’, of

‘oorzaakloos’, of ‘zonder specifiek doel’, of ‘niet-gemaakt’, of ‘zonder

ontstaan’, of ‘zonder geboorte’, of ‘zonder zijn’, of ‘zonder hartstocht’,

of ‘onderdrukken [van lijden]’, of ‘uitdoving’ (nirvana).


Leegte, persoon, oorzakelijkheid, en de vier edele waarheden

(V)Daarom, Shariputra, zijn er in de Leegte geen vorm, geen gevoelen, geen

waarneming, geen neigingen, geen bewustzijn; geen oog, oor, neus, tong,

lichaam en denkorgaan (manas); geen vormen, geluiden, geuren, smaken,aanrakingen van de tastzin, beelden [in het denkorgaan en

voorstellingsvermogen, manas]; geen oogelement tot en met geen element

van het denkbewustzijn; geen onwetendheid, geen vernietiging van

onwetendheid tot en met geen ouderdom-en-dood, geen vernietiging van

ouderom-en-dood [de twaalf schakels van de keten van oorzakelijk

ontstaan]; geen lijden, geen oorzaak, geen opheffing, geen [achtledige] weg;

geen kennen, geen bereiken.

26 Voor de betekenis van ‘Zo-gegane’ zie de noot over Boeddha’s eretitels bij Diamant

Sutra 2.


18/24


Het sutra past de definitie van de Leegte toe op de vijf bundels en alles wat

ermee samenhangt. De eerste serie ontkenningen slaat op de vijf bundels. In

de leegte zijn de vijf er niet.

De volgende twee series ontkenningen slaan op de eerder aangestipteuiteenzettingen uit de Pali canon over waarneming, samjna en de voorwerpen

van samjna. De ontkenning ‘geen oogelement tot en met geen element van het

denkbewustzijn’ moet men als volgt opvatten. Zes elementen (dhatu)27 van de

zintuigen (gezicht, gehoor, reuk, smaak, tast en denken), zes elementen van

de zintuigobjecten (hieronder valt ook het denken als zesde zintuig), en de zes

elementen van het bewustzijn dat ontstaat uit de vereniging van de zintuigen

met de zintuigobjecten. Met andere woorden: de zes zintuigen, de objecten

van deze zintuigen, en de zes vormen van bewustzijn die ontstaan uit het

contact van een zintuig met een daarbij horend object. Dus het passendeobject voor het gezicht zijn vormen, voor de oren geluiden, voor de reukzin

geuren, voor de smaakzin diverse smaken, voor de tastzin aanrakingen, voor

het denkorgaan denkbeelden. Bij ieder zintuig en contact met een passend

zinsobject ontstaat er dus een overeenkomstige gewaarwording of bewustzijn.

We zagen dit schema al in de beschrijving van de vijfde bundel, namelijk

bewustzijn, vijnana.28 In feite betekenen deze series ontkenningen een

herformulering van de tweede leerrede van de Boeddha (de eerder geciteerde

Mahavagga I.6.21-22) vanuit het perspectief van de Leegte.

Dan komt de serie ontkenningen ‘geen onwetendheid, geen

vernietiging van onwetendheid tot en met geen ouderdom-en-dood, geen

vernietiging van ouderdom-en-dood’. Dit vat de twaalf schakels van de keten

van oorzakelijk bestaan samen. Deze reeks geeft volgens de oude leer aan hoe

(1) onwetendheid de ontstaansvoorwaarde is voor (2) neigingen; deze leiden

weer tot (3) waarneming; deze leidt tot (4) naam en vorm; deze leiden tot (5)

de zes zintuigen (gezicht, gehoor, reuk, smaak, tast en denkorgaan); deze

leiden tot (6) contact; dit leidt tot (7) gevoelen; dit leidt tot (8) dorst; deze leidt

tot (9) grijpen; dit leidt tot (10) bestaan (of worden); dit leidt tot (11) geboren

worden; dit leidt tot (12) lijden bestaande in ouderdom, ziekte en dood.

Geheel in overeenstemming met de leer van de volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht wordt deze oude oorzakelijkheidsleer overstegen in

de Leegte. De oorzakelijkheid geldt niet meer in de Leegte en toch staan we

voor de paradox dat de oorzakelijkheid en alles wat met de vijf bundels van

de persoon samenhangt zelf de Leegte is. Afhankelijke oorzakelijkheid is niet

27 Het Pali en Sanskriet dhatu heeft meerdere betekenissen; onder meer kan het

verwijzen naar de vier elementen: aarde, water, vuur, wind. De grondbetekenis moet

in elk geval iets uitdrukken van onherleidbaarheid, natuurlijke eigenschap, fysieke

grondslag van iets. Het kan ook wereldsysteem betekenen.28 De beschrijving voorafgaande aan de vertaling en uitleg van het Hart Sutra.


19/24


iets op zichzelf staands en kan niet buiten de Leegte om gevonden worden.

De grondstelling dat de dingen zonder eigen onveranderlijk wezen zijn,

wordt hier tot in de uiterste consequenties doorgetrokken. Ook de

oorzakelijkheid die het lijden moet verklaren en helpen vermijden, is pas

relevant als oorzakelijkheid wanneer ze bezien wordt in het perspectief vande transcendente en absolute Leegte. De Leegte zelf verschilt niet van

oorzakelijkheid en dus niet van de dagelijkse wereld van sterven en geboren

worden, een wereld die volledig onderworpen is aan oorzakelijkheid. De

Leegte is het lijden en de opheffing van het lijden.

De stelling dat de gewone werkelijkheid en het Absolute niet van

elkaar verschillen komen we ook tegen in het denken van de beroemde

boeddhistische filosoof Nagarjuna (vermoedelijk tweede eeuw AD). In zijn

‘Basis-verzen van de leer van het Midden’ (Mula Madhyamaka Karika), zegt

Nagarjuna in hoofdstuk 25.19-20 dat over het nirvana gaat:

‘Er is geen enkel verschil tussen het nirvana en de kringloop van dood

en geboorte (samsara). Wat de uiterste grens van het nirvana is, is ook

de uiterste grens van de kringloop van dood en geboorte; er is zelfs

niet het allerkleinste verschil tussen nirvana en de kringloop’

Met de ontkenning van lijden, oorzaak, opheffing en achtledige weg wordt de

eerste preek van Boeddha als het ware opnieuw geformuleerd vanuit het

perspectief van de Leegte.29 De Boeddha leerde in de eerste preek het

volgende:

Dit, monniken, is de edele waarheid over het lijden: geboren worden is

lijden; ouderom is lijden; ziekte is lijden; sterven is lijden; verbonden

zijn met onplezierige dingen is lijden; gescheiden worden van

plezierige dingen is lijden; wanneer men niet bereikt wat men verlangt,

is dat lijden. In het kort gezegd: de vijf bundels van het grijpen zijn

lijden. ...

En dit, monniken, is de edele waarheid over de oorzaak van het lijden:

namelijk dorst die verbonden is met wedergeboren worden, [dorst] die

gepaard gaat met genot en hartstocht, [dorst] die dan eens hierin en

dan eens daarin genoegen schept, namelijk de dorst naar genot, de

dorst naar geboorte, de dorst naar macht.

29 Conze 1988:114 suggereert dat het hele Hart Sutra is ‘planned out as a restatement

of the four holy Truths’. En idem:122 stelt hij: ‘The Prajnaparamita doctrine

represents the ‘second turning of the Wheel of the Dharma’. It brings out the deeper

meaning of the original doctrine, which is re-interpreted in the light of the dominant

idea of Emptiness. This must involve also the four holy Truths, and the Heart Sutra is

designed as the dharmacakrapravartana-sutra of the new dispensation’.


20/24


En dit, monniken, is de edele waarheid over het onderdrukken [of

tegenhouden] van het lijden, namelijk de volledige afkeer van en

onderdrukking van diezelfde dorst, het verzaken ervan, het opgeven

ervan, de bevrijding ervan, het niet eraan blijven vasthouden.

Dit nu, monniken, is de edele waarheid betreffende het pad dat leidttot de onderdrukking van het lijden, namelijk deze edele achtledige

weg, dat wil zeggen: juiste zienswijze, juiste aspiratie, juiste manier

van spreken, juist gedrag, juiste manier van levensonderhoud, juiste

inspanning, juiste meditatie, juiste concentratie.

(Mahavagga I.6.14; Pali Text Society editie I.6.19-22)

Wat houdt de achtledige weg precies in? Er zijn in de Pali canon diverse

beknopte en uitgebreide beschrijvingen van te vinden. Het Mahasatipatthana

Sutta uit de Digha Nikaya legt het als volgt uit: juiste zienswijze is het wetenomtrent de vier edele waarheden; juiste aspiratie betekent: opgeven van

begeerte, opgeven van kwaadwilligheid, en het streven naar geweldloosheid.

Juiste manier van spreken betekent: zich onthouden van leugens, achterklap,

grove taal, en kletspraat. Juist gedrag betekent: niet doden van levende

wezens, niet iets nemen wat men niet gekregen heeft, geen seksueel

wangedrag. Juist levensonderhoud betekent: uitoefenen van een juist beroep.

Juiste inspanning betekent: tegengaan bij zichzelf van onheilzame mentale

factoren en het bevorderen van heilzame factoren. Juiste meditatie impliceert

onder meer een grondige analyse van de vijf bundels van de persoon, terwijl

juiste concentratie onder meer betekent het bereiken van de vier

meditatietoestanden, (dhyana’s): (1) een toestand van nadenken gepaard

gaande met vreugde en geluk; (2) een toestand vrij van nadenken maar

gepaard gaande met vreugde en geluk; (3) een toestand waarin vreugde

ophoudt maar men nog verwijlt in gelijkmoedigheid, aandacht en lichamelijk

geluk; (4) een toestand waarin geluk en lijden zijn opgehouden en men

verwijlt in zuivere gelijkmoedigheid en aandacht.30

Met de laatste twee ontkenningen in het Hart Sutra, namelijk ‘geen kennen,

geen bereiken’, zijn we bij een van de fundamentele leerstellingen van het

mahayana aangeland. Er is geen hoger kennen dat verschilt van het

alledaagse bewustzijn en het alledaagse kennen van de wereld van

voortdurend sterven en wedergeboren worden. Derhalve is er geen bereiken

van iets, omdat het streven van een Ontwakingswezen niet een proces

inhoudt van onvolmaaktheid naar volmaaktheid. Bereiken slaat hier op de

beginnende loopbaan van een Ontwakingswezen (bodhisattva).

30 Zie: de Breet en Janssen 2007:213-215. De uitgebreidere beschrijvingen van de

elementen van de achtledige weg treft men aan in hetzelfde boek:223-269.


21/24


Oefening van de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht

(VI)Omdat er geen bereiken is, verblijft men zonder belemmeringen in het

bewustzijn, terwijl men steunt op de volmaaktheid van het onderscheidend

inzicht van een Ontwakingswezen. Vanwege de afwezigheid van

belemmeringen in het bewustzijn is men vrij van vrees, komt mendwalingen (viparyasa) te boven, en heeft men de uitdoving (nirvana) als

onwankelbare toestand bereikt.

Deze passage trekt de uiterste consequentie uit de leer van het niet-bereiken

van iets. In de sutra’s over de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht

wordt vaak benadrukt dat de Ontwakingswezens de weg van de

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht pas waarlijk bewandelen als ze

zich niet in iets oefenen. In de Achtduizend vinden we onder meer:

Een Ontwakingswezen, een groot wezen, dat bezig is zich te oefenen

[in de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht], oefent zich in

geen enkel ding (dharma).

(Ashta-sahasrika, Vaidya:8.5)

Evenzo is het bereiken van iets, bijvoorbeeld van een transcendente toestand,

niet het doel van een Ontwakingswezen. Een Ontwakingswezen dat de

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht beoefent, moet die beoefenen

alsof hij haar niet beoefent. Bereiken is het gevolg van een proces, een gaan

van een punt naar een ander punt. In de beoefening van de volmaaktheid van

het onderscheidend inzicht is er geen beweging van één punt naar het andere.

Want al het grijpen naar iets, of het bereiken van een doel, is het grijpen naar

een ding of naar de negatie van een ding.

De beoefening van de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht

probeert het Ontwakingswezen uit deze dualiteiten te halen. Non-dualiteit,

advaya , is een oude aanduiding van het Absolute die al in de Achtduizend

voorkomt:

De waarheid van de Zo-gegane en de waarheid van alle dingen is één

en dezelfde waarheid, zonder dualiteit en zonder tweedelingen, ze is

de waarheid van de non-dualiteit (advaya). Ze is een waarheid die

nergens is, nergens vandaan komt, en nergens toe behoort. Omdat

deze waarheid nergens toe behoort, daarom is deze waarheid zonder

dualiteit en zonder tweedelingen, ze is de waarheid van de non-

dualiteit.


Volgens het Hart Sutra moet men zich baseren op de volmaaktheid van hetonderscheidend inzicht die nu juist niet streeft naar iets. Vandaar dat er ‘geen


22/24


bereiken is’. Door het niet-bereiken van iets wordt het bewustzijn (citta) vrij

van belemmeringen of omhullingen (avarana). Volgens Dharmasangraha 115,

een oud Sanskriet compendium van boeddhistische terminologie, zijn er twee

soorten belemmeringen: belemmeringen bestaande in morele fouten, en

belemmeringen bestaande in intellectuele fouten of denkfouten (mahayanaSutra-Samgraha Part I:338.14).

Door vrij te zijn van deze belemmeringen, door hun afwezigheid,

wordt men vrij van angsten. Dat men niet bang moet zijn voor de

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht, verwijst naar de grote sutra’s

waarin vaak gezegd wordt dat Ontwakingswezens geen angst moeten hebben

voor deze inzichten.31 Zonder angst moet het Ontwakingswezen de

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht beoefenen. In de

Zevenhonderd (de Sapta-shatika) roept het Ontwakingswezen Manjushri het

volgende uit:

Heer, die Ontwakingswezens die naar deze uitleg van de

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht luisteren, moet men als

Ontwaakten (Boeddha’s) beschouwen, omdat zij zich ijverig op [de

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht] zullen toeleggen, niet

bang ervoor zullen worden, geen angst ervoor zullen hebben, niet in

vrees ervoor zullen geraken. Waarom? ‘Ontwaakte’ is de aanduiding

van het niet-ontstaan, maar dan gezien vanuit het standpunt van

hoogste waarheid.

(Sapta-shatika, Vaidya, Mahayana-Sutra-Samgraha Part I:345.21-23)

In deze passage wordt het Ontwakingswezen dat de volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht beoefent, zelfs gelijkgesteld aan het Absolute, de

Boeddha zelf. De Boeddha is het Absolute, het ‘niet-ontstaan’.32 Als het

Ontwakingswezen zonder angst dit hoogste inzicht beoefent is hij de

Boeddha zelf vanwege zijn oefenen van het ‘niet-ontstaan’.

In de Pali canon verstaat men onder dwalingen (viparyasa) verkeerde

waarnemingen, verkeerde gedachten, en verkeerde zienswijzen.33

Volledige ontwaking door inzicht

(VII)Steunend op de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht, zijn

alle Ontwaakten (Boeddha’s) in verleden, heden en toekomst ontwaakt tot

de allerhoogste volmaakte ontwaking (anuttara-samyak-sambodhi).

31 Zie ook Diamant Sutra 14d en de noot daarbij.32 Vergelijk ook Gaudapada 4.3-23, 57, 71.33 Zie het Pali woordenboek van Rhys Davids onder het lemma vipallasa.


23/24


Deze passage verduidelijkt het belang van de volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht. Niet alleen is ze de heilzame oefening voor

Ontwakingswezens die ernaar streven volledig Ontwaakten te worden. Ze is

de oorsprong van de Ontwaking, het Boeddhaschap, zelf. Dit is altijd zo

geweest en zal altijd zo zijn. De beoefening van de volmaaktheid van hetonderscheidend inzicht leidt tot het einddoel van elk boeddhistisch streven:

de allerhoogste volmaakte ontwaking. Maar deze is geen ding dat men kan

bereiken. In de eerder geciteerde Zevenhonderd zegt de Boeddha:

Ontwaking (bodhi) kan door niemand [of: door niets] bewust gemaakt

worden, noch kan men ertoe ontwaken, noch is de ontwaking gezien,

noch gehoord, noch is er door iemand de aandacht op gericht, de

[ontwaking] is niet voortgebracht, is niet vernietigd, niet aangeduid,

niet onderwezen. ... En die ontwaking is geen ding en geen niet-ding.Waarom? Door die ontwaking is men tot geen enkel iets ontwaakt,

noch is de ontwaking ontwaakt tot ontwaking.

(Sapta-shatika, Vaidya, Mahayana-Sutra-Samgraha Part I:347.17-20)

Ook in Diamant Sutra 22 vinden we iets dergelijks:

Wat denk je, Subhuti?; het is toch zo dat er een ding (dharma) is

waartoe de Zo-gegane ontwaakt is als de allerhoogste (anuttara)

volmaakte (samyak) ontwaking (sambodhi)?’ Hij zei: ‘Heer, er bestaat

geen ding (dharma) waartoe de Zo-gegane ontwaakt is als de

allerhoogste volmaakte ontwaking.’ De Heer zei: ‘Zo is het, Subhuti. Zo

is het. Zelfs het allerkleinste (anu) ding (dharma) wordt daarin niet

gevonden, noch waargenomen. Daarom wordt het de “allerhoogste

volmaakte ontwaking” genoemd.

Men herkent in deze raadselachtige en tegenstrijdige uitspraken de

onmogelijkheid om het Absolute onder woorden te brengen. Vandaar dat de

Boeddha nooit ontwaakt is tot enig ding dat men allerhoogste volmaakte

ontwaking zou kunnen noemen.

Het Hart Sutra brengt dit niet in taal uit te drukken heil van de

ontwaking ook binnen de sfeer van devotionele praktijk. En beveelt daarom

het gebruik van een meditatiespreuk aan.

Volmaaktheid van het onderscheidend inzicht als meditatiespreuk

(VIII)Daarom moet men dit weten: de volmaaktheid van het

onderscheidend inzicht is een grote spreuk (mantra), een spreuk van groot

weten, de allerhoogste spreuk, de spreuk die gelijk is aan het

onvergelijkelijke, het tot rust komen van alle lijden; waarheid omdat ergeen bedrog in is; de spreuk die in de volmaaktheid van het


24/24

(versie 19f) Vertaling van Bijlert Hart Sutra pag 24

onderscheidend inzicht is uitgesproken, namelijk: gate gate paragate

parasamgate bodhi svaha (gegaan, gegaan, gegaan naar de overzijde, geheel

gegaan naar de overzijde, ontwaak!34, wees geprezen!).

Einde van het Hart van de Volmaaktheid van het Onderscheidend Inzicht.

De volmaaktheid van het onderscheidend inzicht heet nu een spreuk, mantra.

Het lijkt of de spreuk de buitengewone eigenschappen van een Boeddha

belichaamt en in sommige opzichten dezelfde is als nirvana. Het tot rust

komen van alle lijden zegt men van het nirvana. Het hebben van grote kennis

is een epitheton van de Boeddha. De spreuk zelf lijkt in aanroepende wijs

vrouwelijk enkelvoud de volmaaktheid van het onderscheidend inzicht als

een Godin toe te spreken. Het laatste woord ‘wees geprezen’ (svaha) kent men

ook uit de hindoe rituelen waarbij in het offervuur iets gegoten wordt vooreen bepaalde Godheid. Men zegt dan: ‘ aan die en die Godheid, svaha!’.

Het langere Hart Sutra voegt hier nog het volgende aan toe:

Aldus, Shariputra, moet een Ontwakingswezen zich oefenen in de

loopbaan in de diepe volmaaktheid van het onderscheidend inzicht.’

En vervolgens kwam de Heer uit de concentratie en gaf zijn

goedkeuring aan de edele Avalokiteshvara, het Ontwakingswezen, het

grote wezen: ‘Goed zo, goed zo, zoon van goede familie! Zo is het,

zoon van goede familie! Zo moet de loopbaan in de diepe

volmaaktheid van het onderscheidend inzicht gevolgd worden. Zoals

jij het hebt uitgelegd, zijn de Zo-geganen, de Waardigen, het ermee

eens.’

Zo sprak de Heer. Vol vreugde prezen de eerwaarde Shariputra, de

edele Avalokiteshvara, het Ontwakingswezen, het grote wezen; en de

monniken; en de Ontwakingswezens, de grote wezens; en die gehele

gemeenschap; en de wereld van goden, mensen, demonen, Garuda’s,

en Gandharva’s hetgeen de Heer gezegd had.

34 Ik dank de vertaling van bodhi als gebiedende wijs van het Sanskriet werkwoord

budh , ‘ontwaken’ of ‘begrijpen’, aan de oplettendheid van de heer Herman Koemans.

Documents

Hart Sutra Versie 19f