1

Putanga 26 (4) 2013 Raumati

He Pitopito Körero nä Te Taura Whiri i te Reo Mäori

Huia te Reo ki Te Tai RäwhitiI riro i tētahi rōpū hourua nō Te Tai Rāwhiti te tohu ‘Huia te Reo’ i Ngā Tohu Reo Māori mō te tau 2013. Ko tēnei rōpū he tuinga o Te Aitanga-a-Hauiti me Te Reo Irirangi o Ngāti Porou. I tū ngā tohu i Tūranganui-a-Kiwa i te marama o Whiringa-ā-nuku.I rere ngā mihi ki ngā rōpū e rua mō tō rātou kaha ki te pāho i te tangihanga mō te inati o Te Tai Rāwhiti, te Mema Pāremata mō Ikaroa-Rāwhiti, arā, mō Parekura Horomia.I a ia e mihi ana ki te whakaminenga, ka whakahangareka te tumuaki o te reo irirangi a Erana Keelan-Reedy kua pau katoa ngā tāngata Māori o Ūawa ki te atamira i tōna taha, koia i kore ai he tangata i taua tāone i te pō o mua atu!I tae ake tōna 600 tāngata ki te hui nui i Showgrounds Park and Events Centre, ā, i pau katoa ngā tīkiti te hoko.Heoi anō nei te rōpū i whiwhi tohu o ngā rōpū e ono i whiria o Te Tai Rāwhiti, ko tēnei, arā, te kotahitanga o Te Reo Irirangi o Ngāti Porou me Te Aitanga-a-Hauiti.Ahakoa tērā, i uru te Ratonga Ahi o Aotearoa o Heretaunga ki te wāhanga kāwanatanga. He kaipatu ahi i Tūranga a Allan Brown (Te Aitanga-a-Māhaki, Rongowhakaata, Ngāi Tāmanuhiri) i mua, ā, ka nuku atu ia i Muriwai 18 marama ki mua. Koia te kaihautū o te kaupapa reo Māori o Heretaunga.I mahi nui rātou ko ana hoa o te Ratonga Ahi i te kaupapa ako i te pānui i te reo Maori i te taha o ngā tāngata i te whare herehere o Mangaroa.Ko ētahi atu tohu i riro i te Raukawa Charitable Trust (hapori), i te Waikato Regional Council (kāwanatanga ā-rohe), BNZ (rāngai tūmataiti), i Tangata Whenua HD (hangarau mōhiohio me te ataata rongo), i te kaituhi o te rangatū pukapuka waiata a Sharon Holt (tānga), i Massey University (mātauranga tuatoru), i Te Kōpae Piripono (ao mātauranga – reo Māori), i 'ames South School (mātauranga – tuwhera), i Te Ratonga Ahi o Aotearoa o Papaioea (te māia hou), me Auckland Transport (Te Wiki o te Reo Māori).I whakahuatia hoki te ingoa o te kura o Tūranga e mōhiotia nei Te Kura o Puhi Kaiti i te pō whakanui e te kaikōrero o te pō, e tētahi tama rongonui a Tūranga rā, e Mātai Smith. I mihia rātou mō tā rātou pitihana kia whakahokia te ingoa taketake, arā, Tūranganui-a-Kiwa, i runga i te whakaaro ehara a Poverty Bay i te ingoa pai.Ko Mātai rāua ko Cushla Tangaere-Manuel ngā kaitātaki mō te pō. I kī a Mātai, e koa ana te Te Taura Whiri i te Reo Māori mō te māia o ngā ākonga ki te āki i te

I riro i a Te Wharehuia Milroy te tohu Taku Toa Takimano, 2013.

Ko te kotahitanga o Te Reo Irirangi o Ngäti Porou/Te Aitanga-a-Hauiti.

whakahokinga o te ingoa ake o te rohe, me te tautoko anō. I riro i tētahi ākonga nō Tū Toa College i Papaioea, arā, i a Raniera Blake, tētahi tohu rangatahi hou mō ana mahi whaiaro, tae atu ki te whakataetae o Ngā Manu Kōrero mō tēnei tau. I riro i Ngā Tamatoa te tohu matua mō ngā mahi ā-hapori i tērā tau. I reira ka whakahokia mai e Ngā Tamatoa te tohu hei tohu rangatahi mō ngā tau kei mua, koia tēnā te tohu i whakawhiwhia ki a Raniera. Ko tēnei rōpū tētahi tira kaha rawa i tīmata ai Te Wiki o te Reo Māori i te tau 1975.I riro i Te Hui Ahurei o Tūhoe te tohu ā-hapori e kīia nei ko te Tira Aumangea. Ko te tohu takitahi i whakawhiwhia ki a Te Wharehuia Milroy o Ngāi Tūhoe. Ko Tākuta Milroy tētahi o ngā manu mōhio, ringa raupā o te kāhui whakaora i te reo.Rā roto i ngā tohu i whakawhiwhia ki a Ngāi Tūhoe me Tākuta Milroy i whakanuia ā rātou mahi whakaheke werawera mō te wā roa ki te whakaora i te reo, otirā i whakanuia ngā mahi a te kākā kura nei mō te reo Māori i waenganui i ngā iwi o te motu. Tēnei ō iwi e koro te maioha atu nei ki a koe ē!

Ihirangi

Huia te Reo ki Te Tai Rāwhiti 1

He Mihi nā te Tumuaki 2

He Mihi nā te Minita 2

E Moe te Mata Hī Aua, e Ara te Mata Hī Tuna 3 me te 5

Mai i Poihākena ki Pōneke 4

Te Kura Whakangungu mō ngā Whakamātautau Hou 5

He Toronga ki Wēra 6–7

Ahakoa Mate ā-Tinana, Ora tonu ā-Reo 8

Kahungunu Maranga! 9

Ka Pū te Rūhā, ka Hao te Rangatahi? 10

Kei te ahatia tō tātou Reo? 11

He Rauemi Hou 11

Toi Reo Māori – Te whakamātautau hou, 2014 12

Te Tauira Rautaki Reo Māori a te Kāwanatanga, 2013 12

Te Taura Whiri i te Reo MāoriPouaka Poutāpeta 411Papa 14 &e Co-operative BankTe Ara o BallanceTe Whanganui-a-Tara 6140Waea: 64 4 471 0244Waea whakaahua: 64 4 471 2768Īmēra: tereo@tetaurawhiri.govt.nzPae tukutuku: www.tetaurawhiri.govt.nz

He Mihi nä te Tumuaki

He Mihi nä te Minita

2

Tēnā tātou katoa i ngā tini āhuatanga kua pā ki tēnā, ki tēnā o tātou i te tau 2013. Ka huri ngā whakaaro ki te hunga kua riro i tēnei tau, ka kitea ētahi e whakarārangihia ana i te mihi a te Minita i tēnei putanga. Moe mai koutou i tō koutou moenga roa, i te moe tē whakaarahia. Waiho mai mātou, hei kanohi, hei ringa, hei waewae mō koutou i roto i ngā mahi nui e hoki anō ai te reo Māori ki tōna iwi, waihoki, ki a Aotearoa whānui.Kei te mihi Te Taura Whiri i te Reo Māori ki a Evelyn Tobin kua heke i tana tūranga hei Kaiwhiri i te Poari o Te Taura Whiri i te Reo Māori. Nō te marama o Haratua i te tau 2010, i eke mai ai a Evelyn ki te Poari. Tō te Poari whiwhi hoki, i whai wāhi mai tēnei pūkenga ki ngā whakahaere o Te Taura Whiri i te Reo Māori. Tēnā anō koe, e hika.Ka huri he tau, ka ara mai anō he tau. Nō te marama o Whiringa-ā-rangi, i tohua ai a Pania Papa hei Kaiwhiri hou mō te Poari. Kua mōhiotia whānuitia a Pania i āna mahi nui i te reo Māori me te ao pāpāho. Kei te roanga o te putanga nei ngā kōrero mō ngā tini kaupapa e tautokohia ana e Te Taura Whiri i te Reo Māori e pā ana ki tō tātou reo. Ahakoa ngā piki me ngā heke o te wā, kei te ū tonu Te Taura Whiri i te Reo Māori ki tōna whāinga matua mō te reo Māori i tēnei whenua, arā, ‘Ka haruru a Aotearoa tangata i tōna reo taketake’. Kia ū tonu, e hika mā!

Nā Glenis Philip-Barbara, Tumuaki

Tēnā koutou katoa, i ngā āhuatanga o te wā. Me mihi, me poroporoaki ki ngā mate o ēnei rā, o ēnei marama. Ko Vapnierka ‘Vapi’ Kupenga o Ngāti Porou tētahi kuia rongonui mō te kōrero, mō te whakanui i te reo Māori. Ko Takutai Moana Wikiriwhi tērā, o Ngāti Whātua, rangatira o Tāmakimakaurau tae noa ki Kaipara. Ko Hamiora Jackson anō tētahi. Koutou katoa ko ō koutou hoa kua ngaro atu i a mātou, haere, haere, haere atu ki ō koutou tīpuna, ki tērā reanga nāna te whāriki o te reo i hora hei tūrangawaewae mō mātou ko ngā uri whakatipu. Me mihi hoki ki ngā toa, ngā tohunga, ngā rōpū kua whakawhiwhia ki ngā Tohu Reo Māori, mō ā rātou mahi whakarauora i tērā taonga tuku iho. Ko koutou ngā kaiārahi i tō tātou waka, e kawe nei i ō tātou iwi me ō tātou reo mā runga i ngā moana pukepuke, tae noa ki uta. Ka nui hoki ngā mihi ki a koutou. Ko Tūranganui-a-Kiwa tētahi wāhi tika mō te kōrero i te kaupapa mō Te Wiki o te Reo Māori, arā, ko Ngā Ingoa Māori. Kei te ingoa tūturu tonu te mana o ngā tīpuna i tae mai ai mā runga waka ki te whakatō i ngā kākano i ruia mai i Rangiātea. Nō te taenga mai o Kāpene Kuki, ka tapaina kētia ko Poverty Bay hei ingoa mō taua wāhi. Kei reira tonu tērā ingoa i roto i ngā mahi katoa a te Kāwanatanga. Nā reira te mana o ngā tīpuna, o te tangata whenua, i ūkui, nā reira tō rātou rangatiratanga i takahi. Ko te reo o te tangata, o te iwi, te pūtake o te rangatiratanga. Ko te tikanga o te kupu Pākehā ‘autonomy’, e pā ana ki te karangatanga o te tangata, o te iwi, i a ia anō. Mā te tangata anō e kī, ko wai au, nā wai au, nō hea au. Mā tōna reo ia e kitea, he tangata tonu. Nō reira mā te pupuri i ō tātou reo, i ō tātou ingoa, tō tātou rangatiratanga e whakapūmau. Kāti, ka nui ngā mihi ki tēnā, ki tēnā, otirā ki Te Taura Whiri i te Reo Māori mō te whakanui i tēnei kaupapa whakahirahira. Kia ora tātou katoa.

Hon Dr Pita R Sharples, Minita o ngā Take Māori

ISSN: 1177-7249 (ā-ipurangi)ISSN: 0114-6017 (ā-tā)

3

E koe! Āe, a koe! A koe e pānui nei i tēnei hautaka, He Muka.A koe, e mārama ana ki te pānui i ēnei kōrero! Ka tau atu tō kape, ka hiki tō mauri? Ka hītaratara tō kiri? Ka kakapa tō manawa? Ko koe tērā i tō tīhaehaetanga i te uhi kirihou kia pawa ai te kakara o te kupu i ngā rau o He Muka? Rere ana ngā rau i te whewhera o ō

matimati? E rarapa ana? Ko wai mā rā? Ko ēhea rā o ngā mātanga, o ngā tautōhito? Ngā kaiwhakaputa i te kupu, i te whakaaro; wānanga i ā tāua kōrero; whakaatu i tō tāua ao Māori – onamata, onāianei; whakairo i te kōrero, whakaoho i te wairua? Pupuri ana i te mauri o tō tātau reo rangatira? Pupuri i te mauri o tō tātau reo, e kī, e kī! (te tioro mai a Miria Simpson rāua ko Pae Ruha). Māori mā matatau ki te kōrero Māori kāti te whakapai kanohi! He ruarua noa iho ngā hautaka pēnei, ka mutu he tokoiti ka pānui i te reo Māori. He aha ai? He tokoiti hoki nō te hunga kōrero Māori. Ehara iti nei te matatau, engari koirā te reo i te ao, i te pō. Ahakoa ngā tohe, ahakoa ngā kaupapa whakarauora reo, ahakoa kua whakaaehia he taonga te reo Māori, ahakoa te Ture Reo Māori, ahakoa ngā whakapaunga moni, ahakoa te aha: kai te haumate tonu te reo Māori. He manako te koura i kore ai,2 ki te pōhēhē tātau ka taea noatia e te tokoiti, ‘E kore e horo te hauhunga.’ 3I te tau 2011, ka takoto i ahau te mānuka i roto i te hautaka Te Kōtihitihi a Te Whare Wānanga o Waikato, ‘Ko te korokoro o te parata: ko tātau tonu’. I taua rangahau i kitea ki te kore tātau e āta titiro ki tēnei kaupapa, te whakaora i te reo Māori, ka eke te kōrero rā, 'Ko te heke a Maruiwi i toremi ai ki Te Reinga!’ Kāre anō kia rerekē kē aku whakaaro. Ko ngā whakakitenga a te rangahau o Te Kura Roa,4 kua toka kē ō tātau whakaaro ki te whakarauora i te reo, he mea tiki atu i rāwāhi. Āe, i hahua ake e te Hūrai tōna reo i te pōkenekene o te mate. Iwi kē, whakaaro kē. Heoi, he mea here kē e ōna mātanga ki tō rātau tuakiri. Titia ana ki ngā whatumanawa, kia tangata whenua. Ko tōna mana motuhake ko tōna reo, ko tōna tuakiri. Ka whakawhiti ki Wēra me taku rahi o Airana koirā anō tā rāua, ko te here ki te tuakiri. Ko tāua ko te Māori kua whakatapua ka kī he taonga nā te iwi Māori.

Ko te raru o te whakatapu i tētahi taonga ka whakawhāitihia, ka rāhuitia ki te tokoiti; ki ngā tohunga anake ka mahue te nuinga o te iwi ki waho. Kua ōkawa te reo pahupahu noa i waho atu o te marae ātea. Ko te reo kāuta he mamaoa noa o ngā hapī, o ngā waikōhua. Kai konei kē nei te ora mō te reo. Kai ngā kāuta, kai ngā kāinga, kai ngā tiriti, kai ngā tōpito katoa o te motu, kai hea ake. Ko taua reo me ōpaki i te wā e paki ana, me ōkawa i te wā e tika ana. Kua ngutu kākā noa tōna rite i te rā nei. Ko te hunga i tipu ake me te reo kua rangirua, kua kore e mārama, kua tahuri ki te reo Pākehā. Koirā te mutunga mai o te hē.Ki te toka ō tātau whakaaro koianei anake te ora mō tō tātau reo, poroporoakihia ināianei! Heoi, arā ngā tauira hei whāinga, kai ngā kōhanga, kai Te Ataarangi ēnei kaupapa nā te mea i tipu taketake ake i te whenua nei. Koirā te tūāpapa o ēnei kaupapa, ā, he mea whakapūmau e ngā rangatira whaimana o taua wā. Ināianei ko te kaupapa whakaora reo ‘he mate kāhu kōrako’5 noa? Ko te raru kai ngā ngutu noa tō tātau arohanui ki te reo. Kua ngaro te hihiri o te ngākau ki te pakanga mō te reo. Ki te hoki whakamuri ō tātau whakaaro ki te wā i puta ai ngā rangahau a Tākuta Richard Benton i te tau 1978, matangareka rawa te iwi Māori ki te pakanga mō te reo Māori. Ināianei nā, kua manawa kiore i runga i te kore kite i te hua o te reo Māori ki te tokomaha o tēnei whenua. Ka mutu, ahakoa e mōhio ana tātau he taonga te reo Māori, kai te kaiponu tonu tātau i taua taonga. Kāre i te whakaaro mō te hunga kāore anō kia kite i te hua o te reo Māori, i tōna ātaahua, i ōna painga. Ehara i te mea ko te iwi Pākehā tēnei e kōrerohia nei, ko te toru koata kē o ō uri Māori ēnei!6 Ki tā te rangahau a Te Kura Roa, kua noho pahoho te reo Māori. Ahakoa he aha te kaupapa kua takerehāia kētia te waka o te reo. Kua roa e whai ana i te Rautaki Reo Māori 2003-2008, ā, e whakapae ana Te Kura Roa ahakoa hāngai pū tātau ki ētahi o ngā whāinga o taua rautaki, kei tawhiti tonu te pae tata, arā, ‘he reo e kōrerotia ana, he reo ka ora’.7 Koirā au i kī ai, kei te kaiponu tonu tātau i tēnei taonga, he toupiore ki te whakamahi, kua whakatapua, kua rāhuitia mā te tokoiti kaua mā te tokomaha. Koinei ētahi o ngā whakakitenga a Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi i roto i te pūrongo Ko Aotearoa tēnei (2010), me Te Paepae Motuhake i roto i te pūrongo Te Reo Mauriora (2011). Ahakoa te aha kai te haumate tonu te reo Māori. Ko tā te Taraipiunara me tūhāhā te rautaki hou, ki te noho tonu ki tēnei ara ko Maruiwi tātau!Kua poropiti kētia mai e ngā tīpuna ‘e moe te mata hī aua, e ara te mata hī tuna’8 nō reira, tātau e mārama ana ki te tikanga o ēnei kupu, e mārama ana ki te tangi a tō tātau reo. ‘Ehara te tī e wana ake’9 ki te kore tātau e tō mai te hunga kore reo kia kite, kia rongo i tōna reka i ōna hua. Ki te hiahia tātau kia tangata whenua te reo Māori, me

Ko Ahonuku Rawinia Higgins.

E Moe te Mata Hï Aua, e Ara te Mata Hï Tuna1 Nā Ahonuku Rawinia Higgins, Ngāi Tūhoe

(Tirohia te whārangi 5)

4

Mai i Poihäkena ki Pöneke

Nō te tau 2008, i hoki mai a Arini Poutu rātou ko tōna whānau ki Aotearoa. I whakatipuria a Arini ki Poihākena – tokowhitu ngā tamariki i tōna whānau. Nō tōna rangatahitanga ka rongo ia i te karanga o te kāinga, ka hoki mai a ia ki te kimi i ōna whanaunga. Ka mutu ana tana toro atu ki ōna whanaunga, kua mōhio te taitamāhine nei, ā te wā ka hoki mai anō a ia, noho ai, ako ai i tōna reo.Heoi anō, nō tō rātou hokitanga mai kātahi a Arini ka mōhio ahakoa kua hoki mai ia ki te whenua nōna te reo Māori, he uaua rawa tonu ki te kimi wāhi pai hei ako i te reo. Nō tērā tau, i tūpono a Arini ki te kaupapa o Kāinga Kōrerorero – he kaupapa e tautoko ana i ngā whānau ki te kōrero i te reo Māori i roto i ō rātou whare tonu. E ai ki a Arini, koia nei anake te kaupapa kua kitea e ia e tautoko ana i te whānau katoa ki te kōrero i te reo. Ngā mihi nui ki a Arini rātou ko tōna whānau i ēnei whakamārama mō tō rātou kāinga kōrerorero Māori.Ko Ruapekapeka, ko Hikurangi ngā maunga.Ko Taumārere, ko Waiapu ngā awa.Ko Ngātokimatawhaorua, ko Horouta ngā waka.Ko Ngā Puhi, ko Ngāti Porou ngā iwi.Ko Ngāti Hau rāua ko Te Aitanga-a-Mate ngā hapū.Ko Akerama me Rongohaere ngā marae.Ko Paul Rolfe tōku hoa rangatira.Ko Tāne, ko Kahu āku tama. Ko Pania tāku tamāhine.Ko Arini Poutu tōku ingoa.

Mauï ki te matau: Ko Paul Rolfe, rätou ko Kahu Rolfe, ko Arini Poutu, ko Täne Rolfe, ko Pania Rolfe. (Nä Arini Poutu tënei whakaahua.)

ROHE: Te Whanganui-a-TaraMAHI: Tā Arini, he Kaiwhakahaere Kaupapa, Huia (NZ) LtdTā Paul, he Kaihoahoa Whare, Paul Rolfe ArchitectsNGĀ TAMARIKI: Tāne Rolfe (14 ngā tau), Kahu Rolfe (9), Pania Rolfe (8)TE ROA E WHAI ANA I TĒNEI KAUPAPAKotahi tau mātou e whai ana i te kaupapa o Kāinga Kōrerorero.I huri mātou ki te kaupapa o Kāinga Kōrerorero nā te mea i te hia āwhina tōku whānau ki te whakakōrero i a mātou anō i te kāinga. I te ako māua ko Paul i te reo ki Te Ataarangi, i te ako ngā tamariki i ētahi kupu i te kura engari kāore mātou katoa i te kōrero i te reo ki a mātou anō i te kāinga. NGĀ UAUATANGAKo te tino uauatanga ko te kōrero i ngā kupu Māori e mōhio ana mātou. Ko tētahi anō, kotahi anake tā mātou hui Kāinga Kōrerorero i ia marama. Ko te painga atu mēnā ka hui mātou i ia wiki, i ia wiki. Mā konā ka tere ake te whanaketanga o te reo Māori. NGĀ PAINGAKo te tino painga o tēnei kaupapa kua whai wāhi mātou ki te kōrero Māori i roto i tō mātou kāinga tonu. I ia marama, ka tae mai ngā Pouārahi, ko tā rāua he whakautu pātai, he whakatauira i ētahi rautaki hei tautoko i ā mātou mahi i te kāinga.Kua tūtaki hoki mātou ki ētahi atu whānau e whai ana i te kaupapa nei. He rite tahi ā mātou whāinga, ko te ako i te reo me te kōrero ki ā mātou tamariki.NGĀ AKORANGA1. Me ū.2. Kia āta haere. He pai noa iho ngā nekehanga iti noa.3. Me ngahau tonu.4. Me kōrero Māori i ia rangi, i ia rangi.(He mea whakamāori ngā whakautu a te whānau nei.)

5

1 Mead, H. M. & Gove, N., 2001. Ngā Pēpeha a ngā Tīpuna, Wellington: VUW Press, p. 39

2 Mead, H. M. & Gove, N., 2001: 943 Mead & Grove 2001: 314 He kaupapa rangahau nā Ngā Pae o Te Māramatanga i tautoko.

E rangahau ana i te hua o te reo Māori. Ko māua ko Ahonuku Poia Rewi ngā kaiārahi i ngā wāhanga e rua. Ko tāna ko te Waiaro he titiro ki te taha ki te Kāwanatanga, ā, ko tāku ko te Whaihua i te taha o ngā kaupapa whakarauora reo o Te Ataarangi me Te Kōhanga Reo.

5 Mead & Grove 2001: 976 E ai ki ngā tatauranga a Te Puni Kōkiri, Te Oranga o Te Reo

Māori 2006.7 Te Puni Kōkiri 2003: 48 Mead & Grove 2001: 399 Mead & Grove 2001: 23

Te Kura Whakangungu mö ngä Whakamätautau HouKOHITÄTEA 2014 Nā runga i te tono a Ngāti Kahungunu ki Waimārama, kua honoa atu te kura whakangungu kaiwhakamāori a Te Taura Whiri i te Reo Māori ki Te Kura Reo o Waimārama ka tū ki Ahuriri ā te Kohitātea 2014. Ko ngā pouako mō tēnei o ngā kaupapa, ko: Te Haumihiata Mason (Kaiwhakahaere Matua – Te Taura Whiri i te Reo Māori), ko Rangi McGarvey (he mātanga whai raihana mō te whakamāori ā-tuhi, ā-waha), ko Ian Cormack (he mātanga whai raihana mō te whakamāori ā-tuhi) me Tākuta Henry Liu (Tumuaki Tuarua, Heamana o te Komiti mō te International Database of Complaints and Disciplinary Decisions, International Federation of Translators).Ko ngā mahi ka whāia: ko te āhua o ngā whakamātautau whakamāori ā-waha, ā-tuhi mō te tau 2014, haere ake nei, ko te whakamāori kōrero whānui, ko te whakamāori kōrero mō tētahi rāngai (te mātauranga, te ture, te whare pāremata), tae atu hoki ki ngā whanonga tika, whanonga pono mō te kaiwhakamāori ā-waha, ā-tuhi.Ko te hunga mā rātou tēnei o ngā kaupapa ko te hunga tino matatau ki te reo Māori. Me mārama pū hoki ki te

reo Pākehā, me mātua mōhio ki te tuhi i ngā reo e rua nei. Ko te hunga e whakaaro ana ki te whai i ngā raihana nei me: a) tangata kua puta i te taumata paerua mō te reo Māori, i tētahi akoranga kei tērā taumata, piki ake, me e) pono te ngākau ki te whai ake i te/ngā whakamātautau ā te Paengawhāwhā 2014. Kāore he utu tāpiri mō te kura whakangungu nei, engari me mātua utu mō ngā manaakitanga a te iwi, a te Kura Reo. Ka utua tērā moni ki ngā kaiwhakahaere o te kura ($250.00).Kāore e āhei mai te hunga kāore e āta rehita mō te akoranga whakangungu kaiwhakamāori.Mō ētahi atu kōrero, mō:- te whakamātautau whakapā atu ki a Te Haumihiata

Mason, Kaiwhakahaere Matua – Te Mātāpuna, Te Taura Whiri i te Reo Māori tehau@tetaurawhiri.govt.nz

- te hui whakangungu ki te Kura Reo ki Waimārama, whakapā atu ki a Lynnette Baker, lynnette@tetaurawhiri.govt.nz 04 471-0244

tangata whenua ki te motu whānui kaua ki te tokoiti anahe. Koi rite ki tēnei hautaka, he angiangi, he kirihou tōna hanga, he tokoiti ōna hoa kōrero. E koe! Ka ahatia e koe tō tātau reo?

(Mai i te whārangi 3)E MOE ANA TE MATA HÏ AUA, E ARA TE MATA HÏ TUNANā Ahonuku Rawinia Higgins

He Pukapuka Hou

6

Ko Iwan Llwyd räua ko Paora Tibble i te whare taonga o Sain Ffagan:Amgueddfa Werin Cymru ki Cardiff. E pupuri ana a Iwan i te 'Welsh not'. (Nä Stephanie Tibble tënei whakaahua.)

He Toronga ki WëraNā Stephanie Tibble, Rongomaiwahine

I te marama o Whiringa-ā-rangi i toro atu māua ko taku hoa ki te whenua o Wēra i Piritananui ki te kimi mātauranga mō ngā mahi whakarauora reo i roto i ngā whare taonga o tērā whenua. Ki te pono taku kōrero, i te haere noa iho au hei kaikawe tueke mā taku hoa, heoi, i runga i tōna aroha nui mōku (i tana mataku rānei kei whakapaua e au ā tāua moni i ngā toa o rāwāhi), i whakaaetia kia haere tahi māua ki āna hui. Hīkaka ana te ngākau i te whakaaro ake tērā pea ka kitea ētahi āhuatanga hei whakamauī ake i tō tātau reo ki Aotearoa nei.Ko te kōrero a te iwi kāinga o Wēra, ahakoa ko rātau te iwi e noho pātata ana ki tō rātau kaipēhi, kei te whakahīhī tonu rātau i te ora o tō rātau reo me tō rātau kaha ki te whai kia noho tonu te mana whakahaere o taua rohe ki a rātau anō. Ko ngā tino tāone e rangona tonutia ai te reo Wērihi ko ērā i te taha uru o te whenua o Wēra. Koia nei hoki ngā tāone e noho āhua tawhiti atu ana i te rohe o Ingarangi. Ko Llanberis tētahi o ēnei momo tāone, koia nei hoki tō māua tauranga tuatahi. He tāone paku noa iho a Llanberis, e rua haora pea te tawhiti mā runga motukā mai i Liverpool. Kei tōna 3000 ngā tāngata – e āhua 70% o rātau ko te reo Wērihi tō rātau reo tuatahi. Nā whai anō, e rua ngā reo i ngā wāhi katoa o te tāone, otirā, ko te reo Wērihi te reo whakahaere i te katoa o ngā toa me ngā tūmomo pakihi o te rohe. Ka tau te tangata ki te tāone nei, ka tiro haere i te rohe

ka whakaaro ake - he aha te take e auē ana te hunga nei mō tō rātau reo? Kei te kōrerohia tō rātau reo i ngā wāhi katoa, e ngā tāngata katoa – rangatahi mai, kaumātua mai. Heoi anō, ehara i te mea koia nei te āhua o ngā tāone katoa o Wēra. Ka noho māua ki te kōrero ki ngā tāngata o te rohe nei, kātahi ka rongo i ngā āwangawanga mō te reo. He rerekē anō te āhua o tō rātau noho, arā, te hora o te reo i runga i te whenua, i roto hoki i ngā whānau – engari kei te heke tonu te nui o ngā kaikōrero, kei te raru hoki rātau i ngā āhuatanga o ngā tāone nui me ngā whakahaere o Ingarangi. Ehara i te mea he hou ētahi o ēnei tū kōrero ki a tātau. Nō waenganui i te rautau 19, ki te kōrero te tamaiti i te reo Wērihi ki roto i te kura ka kuhuna ia ki tētahi whakamaunga kakī e kīia ana ko te ‘Welsh Not’. Ka rangona tētahi atu tamaiti e kōrero Wērihi ana ka tukuna te whakamaunga nā ki a ia, ā, ka huri haere te mea nei, ko te tamaiti e mau ana i te whakamaunga nei i te mutunga o te rā ka patua e te kaiwhakaako. E mahara tonu ana ētahi o ngā kaumātua o Llanberis i ngā kōrero a ō rātau mātua mō tēnei āhuatanga. Nā, i runga i ēnei tūmomo pēhitanga me te urunga atu o ngā tikanga whakahaere o Ingarangi, ka tae ki te tau 1911, kua heke te nui o ngā tāngata e mōhio ana ki te kōrero i te reo Wērihi ki te 43%.

7

Ko Dafydd Roberts, rätou ko Paora Tibble, ko Stephanie Tibble i te whare taonga o Amgueddfa Llechi Cymru ki Llanberis. (Nä te whare taonga o Amgueddfa Llechi Cymru tënei whakaahua.)

I ngā tau whai muri mai, i pāngia te ao e te Pakanga Nui me ōna āhuatanga katoa. Neke atu i te 20,00 ngā tāngata matatau ki te reo Wērihi i mate i tērā parekura nui. Tokomaha anō ngā tāngata reo Wērihi i hinga i te Pakanga Tuarua o te Ao.Ka mutu ana ngā pakanga nei, kua rerekē rawa atu te noho o ngā tāngata katoa o te ao ahakoa nō whea. Kua hūnuku haere ngā whānau ki te kimi oranga anō mā rātau, kua hoki mai ngā tāngata i te pakanga e mau ana i ngā āhuatanga kua akona e rātau ki wāhi kē. Ko tētahi o ngā putanga o tēnei āhuatanga ko te ngarohanga o te reo i ētahi rohe o Wēra. Tae rawa ake ki ngā tau whitu tekau o tērā rautau kua heke te nui o te hunga kōrero Wērihi ki te 20%. Nā, koia nei te wā i tīmata ai te iwi o Wēra ki te whakatūtū haere i ngā momo whakahaere hei whakapakari i tō rātau reo huri noa i te whenua. Ko ngā puna reo me ngā kura ērā i ngā tau whitu tekau, ko te pouaka whakaata reo Wērihi tērā i ngā waru tekau. Nō te tau 1981, i kitea ngā hua o ngā mahi whakarauora i te reo Wērihi i waenganui i te hunga tamariki, engari, i heke tonu te nui o ngā kaikōrero Wēra ki tōna 18%.

te 1% noa iho i roto i ngā tau toru tekau.He kaha hoki nō te iwi nei ki te manaaki i a māua. He iwi māhorahora, ka ngahoro noa iho ngā kōrero e pā ana ki ngā tini āhuatanga o ā rātau mahi whakarauora i te reo Wērihi. He wā tōna he kaha māua ki te whiuwhiu pātai ki te kimi māramatanga mō ā rātau mahi, he wā anō ka tūngoungou noa iho te māhunga i ētahi o ngā āhuatanga e whakaahuahia ana e rātau pērā i ngā kōrero whakaparahako o iwi kē (i ēnei rā tonu) mō ngā whakaritenga ‘motuhake’ e whakatūria ana mō te reo Wērihi. Ka kōrero tahi mātau, ka kai tahi, ka ngahau tahi, ka rangona te whanaungatanga i waenganui i a mātau. Ka hiki te manawa i te whakaaro, anei tētahi iwi e mārama ana ki ā tātau mahi whakarauora reo i tēnei whenua. Ehara i te mea me āta whakamārama atu i ngā āhuatanga katoa o te kaupapa, e mārama pai ana ki a rātau, ko te reo o te tangata whenua tēnei e kōrerohia ana, puritia.Ka toru tekau rā māua e huri haere ana, ā, ka pau te hau, ka pakaru hoki te pūkoro i ngā tini whakawai o whenua kē. Ka hoki mai māua ka kite i ngā tatauranga mō te reo Māori e mea ana kua eke te nui o ngā tāngata i Aotearoa ki te 4.4 miriona, heoi, e 3.7% anake te nui o ngā tāngata katoa o tēnei whenua e āhei ana ki te whakawhitiwhiti kōrero mā te reo Māori. Ahakoa ko te nuinga o ēnei he Māori, kua heke hoki te nui o ngā Māori e kōrero ana i te reo mai i te 26% i te tau 2006 ki te 21.3% i te tau 2013. Ka puta mai ēnei tū tatauranga, ka pāpōuri te ngākau i te whakaaro ake ahakoa te nui o ngā mahi whakarauora reo e haere ana i te motu kāre tonu e taea te puru i te waka o te reo Māori kia kore ai e totohu. Mēnā ka whai tātau i te tauira o te whenua o Wēra ki te whakaturehia te reo i ngā mahinga o te kāwanatanga me ngā kura e kore tonu aua tatauranga e piki, ka iti noa iho rānei ngā pikinga i te toru tekau tau whai muri mai.Otirā, nō taku hokinga mai ki Aotearoa, i te huri haere tonu te pīnati e āta wetewete ana i ngā mea i kitea ake, i ngā mea i rangona ake me te pānga o ēnei āhuatanga ki tō tātau reo, otirā, ki ahau anō. Ka puta mai te whakaaro, tēnā pea he pai ake kia huri au ki kaupapa kē, kia whakapaua taku kaha ki te pōharatanga o ngā tamariki i tēnei whenua, ki te oranga rānei o te taiao – hei reira pea e āhei ana ana au ki te kite i ētahi tino hua o aku mahi. Ka noho au ka whiriwhiri, ka huri ki taku rorohiko. Ka toro atu au ki te whārangi pukamata o Te Mana o te Reo, ka kata ki ētahi o ngā kōrero ngahau o runga. Ka whakakā au i te pouako whakaata ka rongo i ngā kōrero mō te rironga o tērā tino kaumātua o te ao, o Nelson Mandela i runga i Te Karere. Kātahi ka waea mai taku hoa hei whakamahara mai i a au mō te whakarewatanga o tētahi pukapuka nō Parahi kua whakamāorihia e tōna pāpā, ka tū i taua pō tonu. Ka noho, ka whakaaro ake, ahakoa e meatia ana e ngā tatauranga e tāmate haere ana taku reo, anei ēnei kaupapa maha e haere ana i te reo Māori i tēnei wā tonu ... Ka whakariterite au i ahau anō ki te puta i te whare, ka tango ake i taku kōpae waiata hou nā Maisey Rika, ka kuhuna ki te mīhini i tōku waka. Ka taraiwa haere au, ka waiata tahi māua ... mō āpōpō rā anō te take mō te reo e whakatauhia atu ai ... mō tēnei wā ko te painga kē kua hoki mai au ki te kāinga.

I ngā tau iwa tekau o tērā rautau, i tohua ngā tari kāwanatanga katoa ki te whakarite rautaki e hāpaingia ai ngā reo e rua i roto i ngā whakahaere katoa o ngā tari. Ka whakaturehia te reo Wērihi hei reo whakaako i roto i ngā kura tuatahi i te tau 1990. Nō te tau 1999, i whakawhānuihia tēnei whakaritenga ki ngā kura tuarua hoki. Tae rawa mai ki tēnei wā, o ngā tāngata e 3 miriona e noho ana ki Wēra, kei tōna 19% te nui o ngā tāngata e mōhio ana ki te kōrero i te reo Wērihi. He pikinga tērā o

8

Ahakoa Mate ä-Tinana, Ora tonu ä-Reo. NGÄ KÄKÄ WAHANUI O NGÄ PÄTAKA KÖRERO O NGÄ REO IRIRANGI MÄORI*

Ko Te Reo Irirangi Mäori o Ngäti Kahungunu. (Nä Joseph Te Rito tënei whakaahua.)

He nui noa atu te takoha a ngā reo irirangi Māori ki te whakaoranga mai anō o tō tātau reo Māori. Ko te reo irirangi te kaituku i ngā reo kōrero, reo waiata rānei ki ngā kāenga i te ao, i te pō. Hāunga anō ngā mahi a te kohanga reo, a wai ake rānei, me kore ake ngā reo irirangi reo Māori, kua tino matemate kē atu te reo Māori nei.Nā, i whakatūngia Te Reo Irirangi o Ngāti Kahungunu i te tau 1988. Kua kite kē noa mātau i te wāhi nui o te reo irirangi ki te whakaū reo. Ko te reo irirangi Pākehā hoki tētahi o ngā tino kaipatu o tō tātau reo Māori. Kāretahi ā mātau taputapu whakapāho reo i a mātau i Te Māhia i ahau e pakupaku ana. Nō te hūnukutanga ki Ōmāhu, hokona mai ai he ‘waerehe’ mō tō mātau whare. Kātahi ka karawhiuwhiungia ō mātau taringa ki te reo Pākehā. Mea rawa ake, kua noho tangata whenua ko te autaia reo Pākehā kē nei ki roto i a mātau, ā, kua tahia ko te reo Māori ki muri. Koia nei te waimarietanga o te whakatūtanga o ō tātau reo irirangi Māori, hai karawhiuwhiu anō i ō tātau taringa ki tō tātau ake reo.Ka tīmata mātau ki te hopuhopu ake i ngā reo kōrero a ō mātau pakeke i runga hoki i te mōhiotanga, kai te tere heke haere tērā momo, te hunga i pakeke ake i roto i tō tātau reo. I tino ū mātau ki tēnei kaupapa, ā, ka tīmata ki te whakaputu i ngā hopunga kōrero nei, kia kore ai e ngaro, ā, kia noho tonu ko ngā reo o ō mātau kuikuia, korokoroua hai tauira mō ngā reanga whakaheke. I tēnei wā, kua eke ki tua ake i te 2,000 ā mātau hopunga kōrero kai roto i tō mātau pātaka kōrero rorohiko.Otirā, i te tau 1989, ka puta ake te whakaaro ki āua nei, ahakoa whakapāpāho tonungia ai ngā kōrero nei ia rā, ia rā, he nui noa atu ō rātau painga. Kātahi ka tono pūtea rangahau ahau i a Ngā Pae o te Māramatanga, ā, ka waimarie au. Ko taku kaupapa he hanga ‘pukapuka kōrero’, arā, he ‘talking book’. Ā, ka tohua kia 20 ngā hopunga kōrero mai i Te Reo Irirangi o Ngāti Kahungunu hai whakamahitanga. He kotahi haora te roanga o ia wāhanga, ā, ko ngā waha kōrero o runga, ko Apikara Rārere o Rongomaiwahine rāua ko Irirangi (Lil) Robin o Ngāti Kahungunu.Ko tā te rōpū rangahau mahi, he āta whakarongorongo ki a rāua me te tuhituhi i ā rāua kōrero katoa, ia kupu, ia kupu. Ko te take, he tokomaha tonu te hunga ako

reo Māori, kāre i te mārama ki ngā kupu i te wā e whakahuahuangia mai ana. Heoi anō, ka kite ana i ngā kupu i te wā e tangi mai ana ngā reo nei, ērā kua mārama ake ki a rātau, ā, kua āhei ai rātau te whai haere i ngā kupu kōrero rā, me te kitekite me pēhea te whakatakoto i tēnā mea te kupu. Hai reira anō hoki rātau rongo ai i te reka o te reo o te hunga matatau ki te kōrero Māori – ki ngā tōnga me ngā whakapotonga, ki ngā piki me ngā heke, ki te mita tonu o te reo. Ko te mate hoki, ki te ako te tangata mai i te pukapuka anahe, ko ōna whatu ka waia ki ngā kupu, engari ko ōna taringa ka noho āhua turi tonu. Ko tētahi atu mea hai āwhina i te ākonga, kua whakapākehā katoangia ngā kōrero nei. Ka purua ko ngā kupu Māori ki te taha mauī o te whārangi, ko ngā kupu Pākehā ki te taha matau. Hai aha? Kia kite tonu ai ngā ākonga i te whanaungatanga i waenganui i ngā reo e rua nei. I tua atu i tēnei, ka mārama ake rātau ki te kiko tonu o roto o ngā kōrero nei. Ana, ko te mahi whakamutunga he wetewete i ngā kōrero Māori nei kia kitengia ai, he aha ētahi o ngā kīwaha me ngā whakamahitanga motuhake o roto o te rohe nui o Rongomaiwahine, o Ngāti Kahungunu tonu.Koirā au e kī ai, ‘ahakoa mate ā-tinana, ora tonu ā-reo’. Ahakoa kua matemate te nuinga o ō tātau kākā wahanui, arā, ngā pakeke i tipu ake i roto i te reo Māori, kai te ora rawa atu ētahi o ō rātau reo kōrero, ā, e rere tonu nei i te ia o ngā rangi me te ipurangi.

Nā Joseph Te Rito, Rongomaiwahine me Ngāti Kahungunu

* He mea whai ngā kōrero nei i te mita o Rongomaiwahine me Ngāti Kahungunu ki Te Wairoa

99

Kahungunu Maranga!

Nō te Rātapu te 6 o ngā rā o Whiringa-ā-nuku, i whakaterea ai te waka o te kura reo tuatahi o Ngāti Kahungunu ki te marae o Te Ara o Tāwhaki, i Te Aho-a-Māui (EIT Hawkes Bay), i Ahuriri. Ahakoa kua tata te rua tekau mā rima ngā tau Te Kura Reo o Waimārama e whakahaerengia ana ki roto o Ngāti Kahungunu, koia nei te kura tuatahi i whakatūngia ai e Te Kaporeihana ā-Iwi o Ngāti Kahungunu, me te aha, i muia te kaupapa nei e te pukahu o te hunga kaingākau ki te whakapiki i ō rātau nā mōhiotanga ki te reo Māori.Kai te waimarie rawa atu a Ngāti Kahungunu, i te mea e rua rawa ngā kura ka tū ki roto i a ia, arā, i ia Hānuere tū ai te Kura Reo o Waimārama, he mea whakahaere e ngā hapū o te marae o Waimārama, me Te Kura Reo o Ngāti Kahungunu ia Oketopa tū ai, he mea whakahaere e Te Kaporeihana ā-Iwi o Ngāti Kahungunu.Kua hia tau tēnei kaupapa e tūmanakotia ana e ngā uri o Ngāti Kahungunu e tino hiakai nei ki tō tātau reo rangatira, arā, kia whai wāhi atu ai rātau ki tēnei hanga, hai whakapakari i ō rātau nā reo. Nō ngā rohe katoa o Ngāti Kahungunu ngā tauira, tae noa ki ngā whanaunga o ngā iwi o te motu i tae mai ai ki te tautoko i te kaupapa nei. Taku whakamīharo ki te tokomaha o ngā tauira i tae mai i iwi kē ki tēnei kura reo tuatahi o Ngāti Kahungunu. Ehara hoki i te mea, i whāiti noa iho te kura nei ki a Ngāti Kahungunu anake, engari kē, i tuwhera ki te motu katoa, ina te kī a ngā koroua 'Kahungunu, ringa hora! Nau mai!'Ko te pātai pea, he aha oti te hua o ēnei tūmomo kura? Ehara hoki i te mea mā te katoa ēnei tū wānanga. Me āhua matatau anō te tangata e taea ai e ia ngā mahi. He huhua tonu ngā kaupapa ka whakaakona i roto i te whā rā, ka maumaharatia rānei e te tauira ka mutu ana te kura? Me pēhea te ine i te kaupapa nei? Katoa ēnei pātai kai te wānangatia e matau tae noa ki te aromatawai i te kaupapa, e kitea ai ōna pai, ōna hē, ōna ngoikoretanga, ōna wāhi hai whakapaipaitanga mā mātau kia tino pai rawa atu ai te kaupapa nei. Ko te whakaaro kē ia, he rawe ēnei tūmomo wānanga mā te tangata e rapu nei i te kounga o te reo, engari, me pēhea kē hoki te whakawhanake i te hunga iti noa nei te reo, me pēhea rānei te whakawai mai i te hunga kāretahi he reo kia ngākaunui mai ai ki te kaupapa nei. Ākuni pea me whakatū kura reo motuhake mā tērā momo, kia kore ai rātau e patua e te whakamā, e mate i te mataku,

e toremi rānei i te mātotoru o ngā mahi. Mā te pēnei pea e whaihua ai te katoa, iti noa nei te mōhio mai, autaia te mōhio mai, matatau mai. Ko tētahi atu mate nui, ko te whakapakari i ngā kaiwhakaako reo Māori o roto o Ngāti Kahungunu. Ākuni me whakatū kura motuhake mā ngā kaiwhakaako, hai whakapakari i a rātau, ina ko rātau kai te whāngai i te reo ki ā tātau tamariki, nā reira ina kore e tika i a rātau, me pēhea oti e tika mai ai ngā tamariki mokopuna? Ko te whāinga kia tika ai te reo kai te whakaakona, ā, kia whakaakona tonutia ngā Ngāti Kahungunutanga o te reo Māori, kia kore ai ērā kōrero a ō tātau pakeke e hemo noa. Kai te ketuketuhia tonutia ngā tuhinga a ō tātau tīpuna me kore e kitea ētahi āhuatanga ake, tērā e kīia ai, koinei ngā Ngāti Kahungunutanga o te reo. He mea nui ērā tūmomo whakatakotoranga kōrero, me te mōhio, kai te āhua hāngai katoa Te Tai Rāwhiti whānui tonu, ahakoa kai reira ōna paku rerekētanga. Ka tika me mihi ki a Mā Te Reo, nā rātau te pūtea i tū ai te kaupapa nei. He tuatahitanga tēnei mō tēnei iwi, o Ngāti Kahungunu. E kore te reo e ora i te wiki kotahi noa iho o te tau, heoi, kua tīmata mai te whakakorikori a te iwi nei kia tahuri anō mai ia ki tōna reo, ki te whakatō i te hiahia ki roto i ngā ngākau o ngā tamariki mokopuna, ina hoki, mā rātau te reo e kawe ki ngā ao o āpōpō. Ko te waimarie, ko ngā tohunga o te reo i whakaae kia noho hai kaiwhakaako ki te kura nei, nā rātau i rangatira ai te kaupapa, ka mutu, ehara hoki i te mea nō Ngāti Kahungunu katoa. Ka toaitia atu anō te mihi ki ēnei rangatira, tae noa ki ngā whanaunga o waho atu o Ngāti Kahungunu i tae mai ki te tautoko i tēnei o ō tātau iwi e rapu haere nei i tōna reoHe huarahi roa tēnei hai takahitanga mā Ngāti Kahungunu kia ora pai mai anō ai te reo Māori ki waenganui i a mātau. Heoi, mā te aha i te tahuri mai a te hanga nei, ahakoa te tokoiti, e tohu ana mēnā rā kai te tapatahi ngā ngākau, kai te kotahi ngā whakaaro, kai te hiakai te iwi, ka taea tonutia te reo te whakaora mai i te mate. Ehara hoki ēnei i te whakapehapeha, i te whakakūmara rānei, engari kē ia he whakaatu i tētahi iwi i tata hemo ai te reo, kua tīmata anō te kōrerotia o te reo e te iwi i runga i te kaingākau me te hiahia kia ora ai te reo hai ngā tau tini, tau mano, haere ake!

Nā Jeremy Mcleod, Ngāti Kahungunu

Ko ngä äkonga rätou ko ngä kaimahi a te kura reo tuatahi o Ngäti Kahungunu.

10

I te marama kua hipa, i whakakorea Te Pou Taki Kōrero – Learning Media Ltd. Mō ngā tau roa, koia i te whāngai i ngā kura o te motu ki te reo Māori hei āwhina i ngā kaiwhaako me ngā ākonga o te reo. I te tau 1959, i tīmata te mahi pukapuka reo Māori a Te Tari o te Mātauranga. Ko Te Tari o te Mātauranga tonu Te Pou Taki Kōrero i taua wā, i raro i tōna ringa tā pukapuka o te School Publications Branch. Nā te Komiti mō te Ako i te Reo Māori i tohutohu te Tari o te Mātauranga, kia tāia ētahi pukapuka ako i te reo mō ngā kura tuarua, kia āhei te noho a ngā ākonga i te Kura Tiwhikete Māori. Ko aua pukapuka i tapaia ko Te Rangatahi, ā, nā Hoani Waititi te mahi nui i te tuhi me te waihanga i aua pukapuka i roto i ētahi kura Māori pērā i Te Kāreti o Kuini Wikitōria. Me kī, nā Hoani Waititi me Te Rangatahi i para te huarahi e rāngona ai te reo i ō tātau kura i tēnei wā.Nō ngā tau 1960 ki te 1964, i whakaritea a Te Rangatahi 1 me Te Rangatahi 2, ā, haere tahi ai i aua tau ko ngā pukapuka Te Wharekura hei tautoko i ngā mahi o Te Rangatahi. Ko te rerekē o Te Wharekura, i tuhia hei pānuitanga mā te ākonga, hei hiki, hei whakangahau i te ngākau taitamariki. He mea tono e te tari ngā ētita mō Te Wharekura, pērā i a Beth Ranapia rātou ko Hīrini Mead, ko Bill Parker. I ngā tau 1960 ki te 2000, e 40 tau, i rangona a Te Rangatahi puta noa i ngā kura tuarua, ngā whare wānanga, ngā whare kaiwhakaako me ngā wāhi pakeke e akona ana te reo. Me i kore ngā pukapuka i whakamahia, ko ngā kaupapa me ngā tauira kē o Te Rangatahi i wetea hei āwhina i te ākonga me te kaiwhakaako. I ngā tau 1966 ki te 1970, i whakahaerea te mahi whakatikatika i te Papakupu a Wīremu (Williams Dictionary of %e Māori Language) tērā taonga o te reo, i raro i te ringa o Tākuta Pei Te Hurinui Jones rātou ko Ahorangi Bruce Biggs, ko Merimeri Penfold, ko Beth Ranapia, ko Tākuta Patu Hohepa, ko Bill Parker.Mai i te 1970 ki te 1980, ka puta ko Te Reo Rangatira nā Tīmoti Kāretu i tuhi, i waihanga; he ōrite ki Te Rangatahi te whakatakoto engari he uaua ake ngā kōrero, ā, ko tāna he kawe i ngā ākonga e kuhu ana ki te whare wānanga. Ka whai atu ko Te Tautoko, he rite te whakatakoto ki tō Te Wharekura, engari he māmā ake te reo. Ka whai muri tata mai ko He Purapura, ngā pukapuka tuatahi i tuhia mō ngā kura tuatahi. Koinei te wā i whānau ai te kaupapa reorua, ka tū hoki ngā kura reorua i Pakipaki me Ruātoki. Ko Tilly Reedy me Hīrini Melbourne ngā ētita o ēnei tau me kō atu.

Ka Pü te Rühä, ka Hao te Rangatahi?

10

Ko Ken Patira rätou ko Hoani Waititi, ko Hone Apanui, ko Täwhirimätea Williams (i tau 1960, 1961 ränei). Nä Hone Apanui tënei whakaahua.

Nā Hone Apanui, Te Whānau-a-Tūwhakairiora me Ngāti Porou

Mai i te 1980 ki 1990, he wā tēnei kua mārō te pana kia uru te reo Māori ki roto i te ture mātauranga. Koia anō te wā i whakaurua te kaupapa Taha Māori ki roto i ngā kura whānui. Nā reira ka tīmata te whakamātautau i ētahi pukapuka ako ko Tìhei Mauriora te huanga, he pukapuka ako mā ngā kura tuatahi katoa. Rokohanga, nā te tini kaiwhakaako i hanga i raro i te ringa o Hōne Taumaunu. Nō te tau 1981, i mauria mai e Hōne Apanui ētahi whārangi taki kupu nā Hōri Ngata i whakawhāiti, ā, ka rere ngā tau nanao i ngā kupu ka tāia te pukapuka English-Maori Dictionary i te tau 1993. Nā Whai Ngata i whakaoti ngā mahi a tōna pāpā, nā Te Pou Taki Kōrero i arataki.Nō te tau 1989, i whakakorea Te Tari o te Mātauranga i raro i ngā whakahoutanga o ‘Tomorrow's Schools’, ā, ka whānau he rōpū hou, ka tū motuhake, koia ko Te Pou Taki Kōrero. Mai i ngā tau 1990 ki 2011, ka kitea te waipuketanga o te kuputuhi. Nō te mea i ara ake ngā kura kaupapa i tēnei wā, i kipaina ngā raorao o Te Tāhuhu o te Mātauranga me Te Pou Taki Kōrero me ērā atu o ngā whare tā pukapuka. Ētahi pukapuka hou i rere atu ki te ao, ko He Kohikohinga, ko Ngā Kete Kōrero, ko Eke Panuku, ko Whakawhiti, ko Tūhono ko te nupepa Toi Te Kupu, aha atu, aha atu. Otirā, i puta anō ngā marautanga Māori, koinei ngā pukapuka e tohu ana he aha ka ākona i ngā kura reo Māori. Ko te katoa o ngā marautanga nei he mea Māori te hanga, ā, ka noho pea rātou – a Pūtaiao, Pāngarau, Ngā Toi, Te Reo Māori, Hangarau, Tikanga ā-Iwi, me Hauora hei kurupae mō ngā pukapuka ka taka mai ā te wā. Ko te nuinga o ngā pukapuka nei i whakaputaina inātatanei ko Te Wharekura tō rātou kaumātua. Ko ētahi pērā i a Te Rangatahi kua waimeha, kua rūhā, kua makaia kia putu noa. Pērā anō Te Pou Taki Kōrero, ka pū te rūhā, ka hao te rangatahi, koirā pea te tūmanako mō tō tātau reo te take.

1111

Kei te ahatia tö tätou Reo?“KEI TE AHATIA TÖ TÄTOU REO?” KO TE PÄTAI TËNEI A TE TUMUAKI O TE TAURA WHIRI I TE REO MÄORI WHAI MURI MAI I TE PUTANGA O TE PÜRONGO TATAURANGA 2013.Kua tātarihia e Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā otinga mō te reo Māori, ā, hei tā rātou, ko te hua nui o Tatauranga 2013 ko te whakakipakipa i a Aotearoa whānui ki te piki anō ki tētahi atu taumata i ngā mahi whakarauora reo Māori.Kei te āwangawanga te Kōmihana i te hekenga o ngā kaikōrero Māori mai i te tau 1996. I heke anō te nui o ngā kaikōrero Māori i waenganui i ngā tau 2006 ki te 2013 mai i te 131,610 ki te 125,352. Kua heke hoki te nui o ngā rangatahi (kei raro iho i te 15 tau) e mōhio ana ki te reo, he tohu tēnei o te hekenga o te nui o ngā mātua e kōrero Māori ana ki ā rātou tamariki.E whakaatu ana ngā tatauranga nei i ngā hua o ngā take huhua e whakararu ana i te reo pērā i te hekenga o ngā tamariki e haere ana ki ngā kura reo Māori, i te hūnukutanga o ngā Māori ki rāwāhi, i te pānga o ngā mahi pāpāho me te ruarua o ngā mātua e kōrero Māori ana ki ā rātou tamariki. “Kei te nui te mate o te reo Māori,” te kī a Glenis Philip-Barbara. “Heoi anō, kei ngā ringaringa o ngā iwi katoa o Aotearoa tōna oranga. Matapōuri ana ngā whakaaro i te pānuitanga mai. Me noho tahi ngā whānau i tēnei Kirihimete ki te āta whiriwhiri i ngā tatauranga nei. Me piki ake ngā mahi whakarauora reo i ngā whānau katoa ki tētahi atu taumata.”

Arā noa atu ngā huarahi e taea ai e te tangata te ako i te reo Māori, tae atu ki ngā whānau me ngā rōpū maha e tūtakitaki ana i ia rangi. “E kitea ana mehemea ka noho tahi tētahi rōpū ki te whai i te reo, ka nui ake te tūpono ka kōrero rātou i te reo i waho atu o te akomanga,” te kī a Glenis Philip-Barbara. “Ki a tātou te hunga ako i te reo Māori, me kaha tātou ki te kōrero ki ngā tāngata maha, i ngā wāhi maha. He mea nui hoki te whakamihi i te reo o te tangata, kia māia tonu ia ki te kōrero. I te mutunga iho, ka ora te reo ki te kōrerotia i ia rangi, i ia rangi. Ka whakahokia te reo ki ngā kāinga me ngā hapori, ka ora tonu ā ngā rā e heke mai.”E ū tonu ana Te Taura Whiri i te Reo Māori ki ā rātou

mahi, arā,

ngā hapori,

tautoko i ngā tūmomo kaupapa reo,

i te papori whānui.

He Rauemi HouTirohia ngā taupānga hou a Te Tāhuhu o te Mātauranga ki https://itunes.apple.com/nz/app. Kāore he utu mō ēnei taupānga.

1212

Toi Reo Mäori – Te whakamätautau hou, 2014Kia hiwa rā, kia hiwa rā. Kia hiwa rā tēnei tuku, kia hiwa rā tērā tuku, kia hiwa rā ki te reo o Te Taura Whiri i te Reo Māori e pānui atu nei, he ara hou ka whāia mō te whakawhiwhi tiwhikete kaiwhakamāori. Ko te Toi Reo Māori tēnei te kōrerohia nei, he mahi e mahia ana e tēnei tari i runga i te whakahau a te Ture Reo Māori 1987.I te tīmatanga ake o ngā whakamātautau kaiwhakamāori, ko te hunga i whakatipuria ki te reo Māori te tokomaha atu o te hunga i whai mai i te kaupapa. Nā runga i tēnei, i whānui tonu te tiki atu i ngā kōrero mō ngā whakamātautau, arā, i tīkina atu i ngā tauākī whakamaunga atu, i ngā pānui tūranga, i ngā tānga rongonui o te ao Māori me te ao Pākehā, i te ao tōrangapū, i te ture, i ngā marautanga, i hea, i hea. Heoi anō, i roto i ngā arotakenga o te Toi Reo Māori (2004, 2005, 2011) ka kitea iho, mai i ngā tau 1990 ā mohoa nei, he reo tuarua kē te reo Māori ki te hunga e whai mai ana i ngā whakamātautau. Ahakoa tō rātou puta i ngā akoranga reo o te paerua, i ētahi atu akoranga rānei o tērā taumata, kāore tonu te tokomaha i puta i te Toi Reo Māori i te kore tonu o ngā reo Māori e eke ki tērā pakaritanga mō te whakamāori kōrero. Ahakoa te kitea atu o te pito mata mō ētahi o ngā mahi, ko te tokomaha tonu e raru ana mō te tika o te whakatakoto i te reo Māori, i te tiki atu rānei i te kōrero Māori, i te whakaaro Māori e rite ana. Ko ētahi e raru ana i te ū rawa ki ngā kōrero Pākehā me te āhua o te whakatakoto i tērā o ngā reo. Ko te hua o tēnei ko te ruarua noa o ngā tāngata e puta ana, ko te tokomaha rānei e hinga ana i roto i ngā tau tekau ka hipa nei. He pūkenga tūturu tō te tohunga ki te whakamāori kōrero, ka mutu e whakapaua ana e te kāwanatanga tētahi

pūtea nui tonu ki tēnei mahi. I ngā kōrero tahi a Te Taura Whiri i te Reo Māori ki ētahi tari matua o te rāngai reo, kua kitea e whakapaua ana te nui o te moni ki te whakamāori kōrero i te ao mātauranga, i te ao pāpāho, i te rāngai tūmatanui me te rāngai o te ture. Nā runga i tēnei, kua whai Te Taura Whiri i te Reo Māori kia whāiti mai ngā kōrero mō ngā whakamātautau ki tēnā, ki tēnā rāngai.Haere ake nei kua aro nui ngā whakamātautau ki te hunga kore raihana e whakamāori kōrero ana mā ngā rāngai nei me tō rātou tino mōhio ki ngā kupu Māori o aua rāngai. Mō te tau 2014, kua whakakorea te whakamātautau whānui, kua whakawhāitihia mai ngā kōrero ki te rāngai mātauranga. Kei tōna 127 miriona tāra i te tau te moni e whakapaua ana e te kāwantanga ki ngā kaupapa e whai ana kia nui atu ngā painga ka puta ki te ākonga, nō reira e tika ana kia arotahi te whakamātautau mō te kaiwhakamāori ā-tuhi ki te kounga o te whakamāori kōrero i tēnei o ngā rāngai . I mua atu i tēnei, kāore i āta whakatakotohia he tikanga e āhei mai ai te tangata ki ngā whakamātautau whakamāori. Haere ake nei, kua whāia e Te Taura Whiri i te Reo Māori kia rite ngā tikanga whai mai i te kaupapa ki ērā o tāwāhi, arā: i) me whai tohu paerua rawa mō te reo Māori, me puta rānei i tētahi akoranga reo Māori o tērā taumata; ii) me neke atu i te 10 tau e mahi ana i te rāngai reo Māori. Ki te hiahia koe ki ētahi atu kōrero mō ngā whakamātautau o te Toi Reo Māori, arā, ngā tikanga whakauru mai, ngā paearu māka i ngā whakamātautau me te kura whakangungu ā te Kohitātea 2014, tirohia tā mātou pae tukutuku www.tetaurawhiri.govt.nz; me whakapā mai rānei ki a tehau@tetaurawhiri.govt.nz

TE TAUIRA RAUTAKI REO MÄORI A TE KÄWANATANGA, 2013Kua puta te tauira rautaki reo Māori a te Kāwanatanga, 2013. E meatia ana mā te tauira rautaki nei ka whakahoungia ngā tikanga whakahaere a te Kāwanatanga e pā ana ki te reo Māori. Hei te Kohitātea o 2014, ka tukuna ngā kōrero mō ngā hui matapaki. Kei te paetukutuku o www.tpk.govt.nz te roanga o ngā whakamārama mō te tauira me ngā hui matapaki.

HE RANGAHAU HOUKua whakaputaina e te Rangahau Mātauranga o Aotearoa (NZCER) tāna pūrongo tuatahi e pā ana ki ngā mahi tautoko i te reo o te whānau mai i te kōhanga reo tae noa atu ki te pakeketanga o te tamaiti. Ko te whāinga matua ko te tautoko i te whānau ki te kimi i te huarahi e tika ana mā rātou e pā ana ki te ao mātauranga me te reo Māori.Ko te pūrongo tuatahi tēnei o ngā rangahau e toru ka puta ā ngā tau e toru e heke mai nei.

Rapua te rangahau nei ki www.nzcer.org.nz/research/publications.